Jori Castricum Charles Hupperts Niels Koopman Maarten Prot Riemer van der Veen
Minerva Latijnse taal en cultuur TEKSTBOEK I
2
© Copyright 2015 Eisma Edumedia bv, Leeuwarden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.
Minerva Tekstboek deel 1 ISBN 978-90-8771-776-6
1e druk: 2015
Vormgeving: Eisma Edumedia bv, Leeuwarden Prepress: Grefo Prepress, Eindhoven Druk: Scholma Druk, Bedum
3
MINERVA VOORWOORD Minerva is ontstaan vanuit de overtuiging dat er een leergang Latijn moet verschijnen die snel leidt tot het lezen van originele Latijnse teksten. Door vanaf het begin authentieke Latijnse teksten aan te bieden laat Minerva leerlingen in een vroeg stadium wennen aan het ‘echte’ Latijn in de hoop dat de overgang naar klassieke schoolauteurs gemakkelijker verloopt. Het aanbieden van originele teksten gebeurt op twee manieren. In de eerste plaats worden vanaf hoofdstuk 2 in elk hoofdstuk tweetalige teksten opgenomen, d.w.z. een originele Latijnse tekst met daarnaast een werkvertaling. Aan de hand van vragen in het oefenboek leren de leerlingen op een andere manier ervaring opdoen met het lezen van Latijnse teksten, waarbij de werkvertaling als hulp dient. Deze tweetalige teksten worden in elk hoofdstuk aangeboden na de twee teksten die de leerlingen zelf dienen te vertalen. Daarnaast werkt Minerva vanaf hoofdstuk 9 uitsluitend met authentieke teksten, ook al is een enkele keer een kleine aanpassing gedaan. In het oefenboek staan deze teksten vaak nog een keer afgedrukt. Leerlingen kunnen zo een analyse maken van de zinsstructuren. Voor de originele teksten hebben we in dit deel gebruik gemaakt van de verhalen van Hyginus, de fabels van Phaedrus en de mythes uit de Mythographus. Bij de selectie van de teksten zijn we uitgegaan van de thema’s en onderwerpen zoals weergegeven in de inhoudsopgave. Minerva streeft ernaar om de leerlingen op een degelijke en overzichtelijke manier door de Latijnse grammatica te leiden. Zo staat aan het eind van elk hoofdstuk een heldere uitleg van de grammatica die in dat hoofdstuk besproken wordt. De keuze voor het snel werken met bronteksten heeft ertoe geleid dat de Latijnse grammatica over het algemeen in een andere volgorde dan gebruikelijk wordt aangeboden. Zo worden bijvoorbeeld de conjunctivus, het passivum en het participium perfectum relatief vroeg uitgelegd in Minerva. Aan het einde van dit boek is een grammaticaoverzicht geplaatst, waarin de leerlingen de belangrijkste onderdelen van de vormleer die in dit boek aan de orde komen, kunnen terugvinden. Het oefenboek biedt voldoende en gevarieerde oefeningen om de grammatica eigen te maken. Ook besteedt Minerva aandacht aan de belangrijkste en boeiendste aspecten van de Romeinse cultuur. Deze wordt aangeboden vanuit drie invalshoeken: verhalenschat, geschiedenis en dagelijks leven. De Latijnse teksten sluiten direct aan op de cultuurhistorische informatie. In het oefenboek staan gevarieerde opdrachten bij deze cultuur. In deze aanpak vormt Minerva een goede voorbereiding op het vak LTC in de bovenbouw. Minerva verwijst in het oefenboek ook naar klassiek en recent filmmateriaal, waarmee de leerlingen op een eigentijdse manier in aanraking kunnen komen met de Romeinse cultuur. Minerva probeert in het oefenboek leerlingen zoveel mogelijk te helpen bij het leren van de woordjes. Bij elk woordenblok zijn vragen opgenomen waarbij verbanden worden gelegd tussen Latijnse woorden en woorden in moderne vreemde talen. Daarnaast worden ook activerende verwerkingsopdrachten aangeboden. Minerva bestaat uit een tekstboek, oefenboek en een docentenboek, waarin ook nog extra toetsmateriaal is opgenomen. Daarnaast biedt Minerva ook veel digitaal oefenmateriaal. Zo zijn er veel extra oefeningen voor het leren van woorden en grammatica. Verder worden er hoofdstukken uit de grammatica via filmpjes uitgelegd. Wij danken Daan den Hengst en Elly Jans voor hun waardevolle suggesties bij de Latijnse teksten. Gino Weel danken wij voor zijn inzet en geduld bij het prachtig vormgeven van deze leergang. Tenslotte zijn wij uitgeverij Eisma in de persoon van Peter Feenstra zeer erkentelijk voor de mogelijkheid deze nieuwe Latijnse leergang te realiseren. De auteurs
4
MINERVA INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk
Thema
Taal
Cultuur
Bronteksten
Introductie op de taal en cultuur van de Romeinen
Pag.
1. Het Latijn en de Romeinen
(Introductie)
2. Midas: van koning tot ezel
mythologie
naamwoord zelfstandig naamwoord en bijvoeglijk naamwoord: groep 1 en 2 nominativus en accusativus
De wens van Midas Midas en Apollo
2C Rex Midas Hyginus, Fabulae 191
15
3. Latona: een wrekende godin
mythologie
werkwoord praesens van a-stam, ¯ e-stam, i-stam, mk-stam, gemengde groep, esse en posse imperativus
Latona en de Lycische boeren Niobe en haar kinderen worden gestraft
3C Niobe Hyginus, Fabulae 9
25
4. Jupiter en Io: een goddelijke affaire
mythologie
naamwoord genitivus en dativus van zelfstandig naamwoord: groep 1 en 2
Jupiter verleidt Io Mercurius en Argus
4C Io Hyginus, Fabulae 145
37
5. Phaëthon: een menselijke ruiter
mythologie
werkwoord perfectum en imperfectum
Phaëthon en zijn vader de zon Phaëthon bestuurt de zonnewagen Hybris
5C Phaëthon Hyginus, Fabulae 152A
51
6. De Familia
dagelijks leven
naamwoord ablativus van zelfstandig naamwoord: groep 1 en 2 zinsbouw hoofd- en bijzin
Samenstelling Romeins gezin: pater familias, matrona De oorlog met de Galliërs Titus Manlius Coriolanus
6C Soror ad Fratrem Phaedrus, Fabels III, 8
63
7. Slavernij
dagelijks leven
naamwoord zelfstandig naamwoord: groep 3 bijvoeglijk naamwoord: groep 1, 2 en 3 congruentie
Omgang met slaven Herkomst en positie van slaven Gladiatoren Spartacus
7C Lupus ad Canem (Een wolf ontmoet een hond) Phaedrus, Fabels III, 7.
79
8. Onderwijs
dagelijks leven
naamwoord is, ea, id en hic, haec, hoc persoonlijk voornaamwoord
Het onderwijs in de Oudheid: magister, grammaticus, retorenschool
8C Een advies aan leerlingen Quintilianus, Institutio Oratoria, II, 9, 1-3
93
7
5
Hoofdstuk
Thema
Taal
Cultuur
Bronteksten
Pag.
9. Het ontstaan van de mens
historie & mythologie
werkwoord plusquamperfectum conjunctivus in de bijzin: imperfectum en plusquamperfectum
Het ontstaan van aarde en leven De vier tijdperken Saturnus Het zondige leven van de mens Deucalion en Pyrrha
9A De godin van de zorgen maakt de eerste mens Hyginus, Fabulae 220 9B Deucalion en Pyrrha Hyginus, Fabulae 153 9C De wrede Lycaon Ovidius, Metamorfosen, I.211-239
103
10. Aeneas
historie & mythologie
zinsbouw Accusativus cum Infinitivo
De Trojaanse oorlog De tocht van Aeneas De vergoddelijking van Aeneas
10A Het houten paard Hyginus, Fabulae 108 10B De vergoddelijking van Aeneas Ovidius, Metamorfosen, XIV. 581-608
119
11. Het begin van Rome
historie & mythologie
werkwoord passief van praesens, imperfectum, perfectum en plusquamperfectum participium perfectum passief (ppp)
Hercules, Evander en Cacus 11A Evander en Cacus De stichting van Rome Mythographus II, 154 Romulus en Remus 11B Romus en Remus Mythographus I, 30 11C Hercules en Cacus Livius, Ab urbe condita I, 7, 4-7
135
12. Tirannen en vrienden
historie & mythologie
naamwoord betrekkelijk voornaamwoord relatieve aansluiting werkwoord conjunctivus imperfectum en plusquamperfectum passief
De koningstijd van Rome Vriendschap op SiciliĂŤ Castor en Pollux Nisus en Euryalus Orestes en Pylades
12A Echte vrienden helpen elkaar Hyginus, Fabulae 257.1 12B De vriendschap heeft hen gered Hyginus, Fabulae 257.2 12C Orestes en Pylades: twee onafscheidelijke vrienden Hyginus, Fabulae 119-20
153
13. Waarheid en wijsheid
(Uitleidend hoofdstuk)
zinsbouw vertaalstrategieĂŤn (herhaling)
De waarde van waarheid De waarde van wijsheid
13A Een trotse apenkoning Phaedrus, Fabels IV, 13.1 13B De waarheid overwint niet Phaedrus, Fabels IV, 13.2 13C De vruchtbare boom van Minerva Phaedrus, Fabels III, 17
171
Grammaticaoverzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Alfabetische woordenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Verantwoording illustraties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
6
1.1. Een maquette van de tempels op het Capitool: het religieuze centrum van Rome.
MINERVA HOOFDSTUK
1
Het Latijn en de Romeinen
8
H1
Het Latijn en de Romeinen
1.2. Het Colosseum in Rome. DE ROMEINEN EN HUN INVLOED Zo’n 2000 jaar geleden beheersten de Romeinen het gehele gebied rond de Middellandse Zee. Na jaren vechten en zwoegen waren ze eindelijk iedereen de baas geworden: de Romeinen waren oppermachtig. Dankzij die heerschappij kennen we veel beroemde personen, mooie verhalen en schitterende bouwwerken. Denk maar eens aan machtige mannen als Julius Caesar en keizer Augustus. Misschien ken je ook al verhalen over Romeinse goden als Venus of Minerva. Kijk ook eens naar het indrukwekkende Colosseum, dat al bijna 2000 jaar in het centrum van Rome staat!
H1 • Het Latijn en de Romeinen 9
1.3. Een Romeins aquaduct bij de stad Nîmes in Frankrijk, de zogenoemde Pont du Gard. Het is bijna vijftig meter hoog.
1.4. Paleis Noordeinde in Den Haag. Dit gebouw heeft allerlei kenmerken van de Romeinse architectuur zoals bogen en zuilen. DE ROMEINSE ARCHITECTUUR Niet alleen de Romeinse verhalen zijn nog altijd bekend, ook hun bouwkunst is overal te vinden. Kijk maar eens naar paleizen, huizen van presidenten en kerken: het lijken net Romeinse gebouwen! Dat niet alleen: we kennen ook nog heel veel gebouwen uit de tijd van de Romeinen zelf. Denk maar aan het net genoemde Colosseum en het Pantheon in Rome. Dat die gebouwen na 2000 jaar nog steeds overeind staan, is te danken aan de slimme en stevige bouwconstructies van de Romeinen. Wist je bijvoorbeeld dat de Romeinen het cement hebben uitgevonden? Een andere bouwconstructie die typisch Romeins is, is het gebruik van bogen en koepels. Die vind je dan ook heel vaak terug in Romeinse gebouwen en worden nu nog steeds veel gebruikt. Kijk maar eens om je heen. Misschien zie je op weg naar school, of zelfs in het schoolgebouw zulke bogen. Veel volkeren binnen het Romeinse Rijk hebben namelijk de bouwtechnieken van de Romeinen overgenomen. Zo komt het dat wij de Romeinse architectuur niet alleen in Italië zelf, maar ook in landen als Frankrijk, Engeland en ook Nederland kunnen bewonderen. Die gebouwen zouden er zonder de Romeinen niet zo uitzien!
1.5. Hoge Romeinse bestuurders. Onderdeel van een Romeinse sarcofaag.
DE ROMEINEN ALS BESTUURDERS Als je nagaat hoe groot het Romeinse Rijk op een gegeven moment was, denk je vast: de Romeinen moeten wel uitstekende bestuurders zijn geweest. Hoe zijn de Romeinen eigenlijk in staat geweest zo’n gigantisch rijk zo lang te besturen? Ze stelden een bekwaam burger aan het hoofd van een bepaald gebied en zo zorgden ze ervoor dat in al die gebieden de belastingen op het juiste moment werden geïnd en dat alles goed werd geregeld. Zo kunnen wij nog steeds genieten van alle prachtige bouwwerken die de Romeinen ons hebben nagelaten.
10
WAAROM LEREN WE LATIJN? De Romeinen hadden natuurlijk ook hun eigen taal: Het Latijn. In dit boek leer je die taal. Maar waarom bestudeer je eigenlijk een taal die in het dagelijks leven niet meer gesproken wordt? Je leert Latijn, omdat deze taal heel veel invloed heeft gehad op moderne talen. Met name de Romaanse talen, zoals Frans, Italiaans, Spaans en Portugees lijken heel erg op het Latijn, maar ook het Nederlands, Engels en Duits hebben heel veel woorden uit het Latijn overgenomen. Let maar op, de kennis van het Latijn zal je helpen bij het leren van die moderne talen. De grammatica komt op verschillende punten overeen en veel woorden in moderne talen lijken op elkaar omdat ze vaak van hetzelfde Latijnse woord zijn afgeleid. Denk bijvoorbeeld maar aan aquarium, aquaduct en aquarel. Al die woorden komen van het Latijnse aqua, dat water betekent, maar misschien had je die betekenis al geraden!
1.6. en 1.7. De Romeinse oudheid is nog steeds een inspiratiebron voor moderne filmmakers. Mooie voorbeelden daarvan zijn de film Gladiator (2000) en de film Pompeii (2014). In dit boek leer je niet alleen de taal van de Romeinen, maar ook veel over hun cultuur. Zoals je hierboven al hebt kunnen lezen, hebben sommige onderdelen van de Romeinse cultuur heel veel invloed gehad op de gebruiken van andere volkeren en ook op onze Nederlandse cultuur. Door de Romeinen te bestuderen, begrijp je ook onze eigen cultuur een beetje beter en het helpt je ook om een beter begrip op te brengen voor de beschaving van andere volkeren die van de onze verschilt. Maar vooral is Latijn heel leuk om te leren. Er zijn namelijk heel veel spannende en interessante verhalen in het Latijn verteld. Ook heeft de Romeinse geschiedenis beroemde personen voortgebracht over wie de meest wonderbaarlijke verhalen verteld worden. Van al die verhalen krijg je er in dit boek veel te lezen.
H1 • Het Latijn en de Romeinen 11
1.8. Jupiter, de oppergod, in het paleis op de Dam. Hij houdt in zijn linkerhand de bliksem vast. Rechts onder staat de adelaar. Dit beeld is gemaakt door de beeldhouwer Artus Quellien tussen 1650 en 1664.
1.9. Juno, godin van het huwelijk. Een Romeinse kopie van een Grieks origineel.
1.10. Neptunus, god van de zee. Hij is gewapend met een drietand. Tekening van Maerten de Vos (1532-1603).
DE ROMEINSE GODSDIENST Godsdienst (ook wel religie genoemd) is een belangrijk deel van cultuur. Daarom vertellen we in dit hoofdstuk over de Romeinse cultuur ook iets over de godsdienst van de Romeinen. Anders dan in het christendom of in de islam, staat in de Romeinse godsdienst niet één god centraal. Bij de Romeinse godsdienst spreken we van polytheïsme. Dat houdt in dat de Romeinen in veel meer goden
1.11. Diana, godin van de jacht. Een Romeinse kopie van een Grieks origineel.
1.12. Apollo is hier afgebeeld als god van de muziek. Hij houdt een citer vast. Een muurschildering in Rome uit ca. 30 v.Chr.
12
geloofden dan slechts ĂŠĂŠn. In de Romeinse godsdienst delen al die goden de macht en zijn ze verantwoordelijk voor slechts een bepaald onderdeel van de natuur of van het menselijk bestaan. Zo is Minerva de godin van de wijsheid en oorlog en Neptunus de god van de zee. De oppergod heet Jupiter. Hij is getrouwd met de godin van het huwelijk, Juno. Op deze en de vorige pagina zijn de belangrijkste goden afgebeeld. Voor de Romeinen zagen de goden er net zo uit als mensen. Deze voorstelling van de goden noemen we antropomorfisme. De Romeinen geloofden dat goden verantwoordelijk waren voor alle dingen die om de mensen heen gebeurden. Je kunt dan denken aan natuurgeweld, zoals aardbevingen, overstromingen en onweer. Maar goden bepaalden nog veel meer: zo zorgden zij ervoor dat iemand gezond was, of dat een vrouw kinderen kon krijgen of dat je verliefd werd. Kortom, voor veel dingen waren de Romeinen afhankelijk van de goden!
1.13. Minerva, hier afgebeeld als godin van de oorlog. Ze heeft een speer in haar rechterhand gehad. Een Romeinse kopie van een Grieks origineel.
1.14. Venus, de godin van de liefde. Ze heeft een appel in haar rechterhand en een spiegel (afgebroken) in haar linkerhand. Een Romeinse kopie van een Grieks bronzen beeld.
1.15. Bacchus, de god van de wijn met een jonge sater. Bacchus houdt een drinkschaal vast. Een beeldengroep van Michelangelo uit 1498.
H1 • Het Latijn en de Romeinen 13
1.16. Een Romeinse tempel in de Franse stad Nîmes, het zogenoemde Maison Carré. GODEN EN MENSEN Als Romeinen iets van hun goden gedaan wilden krijgen, brachten ze die goden offers. Dat konden ze doen bij een tempel of op een altaar van die god. Was je van plan een gevaarlijke zeereis te maken, dan was het een goed idee eerst aan Neptunus te offeren om hem om een rustige zee en dus een behouden vaart te vragen. Maar Romeinse goden deden niets voor niets! Als je iets gedaan wilde krijgen van de goden, moest je precies volgens de regels offeren en bidden. Dan pas had je kans dat zij jouw wens verhoorden. De Romeinen zelf duidden dit principe aan met do ut des (ik geef met de bedoeling dat u geeft). Daarnaast waren de Romeinen erg bijgelovig. Ze geloofden heilig in dromen en voortekenen. Dat illustreert het volgende verhaal wel: tijdens de senaatsvergadering waar alle belangrijke beslissingen voor Rome werden genomen, werd Julius Caesar vermoord. Maar het had weinig gescheeld of Caesar was helemaal niet naar de senaatsvergadering gegaan. Caesar had namelijk ’s nachts gedroomd dat hij boven de wolken zweefde en Jupiter een hand gaf. Zijn vrouw, Calpurnia, droomde in diezelfde nacht dat hun huis instortte en dat Caesar neergestoken werd. Caesar en zijn vrouw schrokken wakker: “Wat een vreselijke droom. Ik weiger naar de senaat te gaan. Dat kan alleen maar slecht aflopen!” zei Caesar. Maar Brutus, een van zijn beste vrienden, overtuigde Caesar de volgende ochtend om toch naar de vergadering te gaan. Tot zijn grote schrik kwam daar Caesars droom echt uit: eerst ging hij nog rustig zitten op zijn eigen zetel, maar voor hij het door had, voelde hij een dolk in zijn rug. En toen nog één, en nog één…
14
Na talloze steken lag Caesar languit op de grond. Daar keek hij voor de laatste keer omhoog en zag hij uitgerekend Brutus met een dolk staan. Kreunend sprak hij toen zijn laatste woorden uit: et tu Brute? (Ook jij, Brutus?). Daarop diende Brutus hem de laatste stoot toe. Je zult begrijpen dat de Romeinen na dit verhaal nog meer aandacht aan voortekenen en dromen besteedden!
1.17. De moord op Caesar. Een schilderij van Vincenzo Camuccini (1771-1844). ROMEINSE MYTHEN De Romeinen waren dol op verhalen vertellen. Als zij bij elkaar op bezoek kwamen, probeerden ze vaak indruk op elkaar te maken door het vertellen van dit soort spannende verhalen. Het verhaal van Caesar is een historisch verhaal, dat wil zeggen een verhaal dat echt gebeurd is. Maar de Romeinen kenden naast historische verhalen ook heel veel mythen. Dat zijn spannende verhalen over wonderlijke en onwerkelijke gebeurtenissen waarin vaak goden of helden een rol spelen. Deze verhalen hebben de Romeinen voor een groot deel overgenomen van de Grieken. Zulke mythen zijn niet waar gebeurd, maar zijn wel heel leuk om te vertellen. De hoofdlijnen van zo’n verhaal lagen vast, maar in details kon een schrijver altijd variëren en zelf dingen toevoegen of veranderen. Daarom is niet elke versie van een mythe hetzelfde. Maar dat houdt de mythe spannend. En misschien kunnen we ook nog iets leren van deze verhalen. Het verhaal over koning Midas dat centraal staat in het volgende hoofdstuk is zo’n mythe.
MINERVA HOOFDSTUK
2
Midas:
van koning tot ezel
16
H2
Midas: van koning tot ezel
2.1. Het oordeel van Midas. Apollo krijgt de overwinningskrans, maar Midas met zijn ezelsoren is het er niet mee eens. Een schilderij van Jacob Jordaens uit 1637.
H2 • Midas: van koning tot ezel 17
SILENUS Op een dag strompelde Silenus door de bossen. Silenus was een sater, een wezen dat gedeeltelijk het uiterlijk had van een mens, en gedeeltelijk van een bok. Zijn hoofd was zwaar en zijn benen kwamen maar moeizaam vooruit: Silenus had te veel gedronken. Dat was ook niet gek, want Silenus was een volgeling van Bacchus, de god van de wijn en in het gezelschap van Bacchus werd er wel vaker te veel gedronken. Helaas was hij nu ook nog zijn groep kwijtgeraakt en dwaalde hij eenzaam door de bossen, op zoek naar zijn god. Toen zag plotseling een aantal boeren Silenus kreunend langsstrompelen. De boeren keken elkaar verbaasd aan. “Wat ziet die er raar uit!” zei de een. “Wat loopt hij gek”, zei de ander. De boeren vonden Silenus een rare snuiter en moesten heel hard lachen om zijn gekke uiterlijk: “Zo’n rare verschijning, dat moet onze koning zien”, lachte een van de boeren. Ze keken elkaar aan en besloten Silenus gevangen te nemen en hem naar hun koning Midas te brengen. KONING MIDAS Toen Silenus voor Midas werd geleid, herkende de koning hem meteen. “Dit is een vriend van Bacchus”, riep hij uit en hij beval dat Silenus meteen werd vrijgelaten. Midas en Silenus konden het goed met elkaar vinden. Midas hield namelijk ook wel van lekker eten en drinken. De twee vierden nog dagenlang feest met elkaar en lieten elke dag de heerlijkste maaltijden aanslepen. Na tien dagen was het wel genoeg geweest en bracht Midas Silenus terug naar Bacchus. De god was toen al dagen ongerust en hij was daarom heel blij dat hij zijn goede vriend Silenus weer terugzag. Als dank voor zijn goede daad mocht Midas van de god een wens doen. Midas kon zijn oren niet geloven. “Mag ik zo maar een wens doen? Dan zouden nu eindelijk mijn dromen werkelijkheid worden: nu kan ik eindelijk de rijkste koning van de wereld worden. Ik zal net zo rijk zijn als de goden!” bedacht hij. Midas aarzelde dan ook geen moment en zei: “Ik wens dat alles wat ik aanraak in goud verandert.” Bacchus aarzelde even: “Is dit nou wel een slimme wens?” De god zag de gevolgen al voor zich, maar toen hij Midas’ begerige blik zag, gaf hij toe. “Goed dan, je krijgt wat je wenst.” Meteen daarop rende Midas naar huis om zijn nieuwe gave uit te proberen.
18
*
Tekst 2A Een geschenk voor Midas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Midas mirum donum accipit. Donum valde amat.
valde zeer
Rex igitur laetus est et per regiam currit.
igitur dus
Nunc mensam tangit. 5
Mensa aurea est!
aureus gouden, van goud
Nunc lectum tangit.
lectus bed
Lectus quoque aureus est! Midas arma, columnas, muros tangit.
arma wapens | columna zuil | murus muur
Omnia in aurum mutat!
omnia (nom./acc. mv.) alle dingen, alles
10 Tunc rex fessus est et cenare vult.
tunc dan | fessus moe | cenare eten | vult wil
Servi cibum et vinum ferunt.
ferunt brengen
Midas edere incipit.
ede˘re eten
Cibus statim in aurum mutatur!
mutatur verandert
Midas bibere vult.
bibe˘ ere drinken
15 Vinum in aurum fusile mutat!
fusile (acc. ev.) vloeibaar
Midas iratus est et servos tangit.
iratus boos
Servos in aureas statuas mutat!
statua standbeeld
Midas esurit et sitit.
esurit heeft honger | sitit heeft dorst
Nunc mirum donum odit.
odit haat
MIDAS BEVRIJD Midas was ten einde raad: Hij kon niets meer eten of drinken, of het veranderde in goud. Het werd hem nu wel duidelijk dat hij een hele domme wens had gedaan. Wanhopig bad hij tot Bacchus: “Bevrijd mij van deze last! Ik kom om van de honger en dorst!” Bacchus keek hoe Midas huilend op de gouden vloer van zijn paleis lag. “Midas heeft misschien het meeste goud van iedereen, maar toch is hij het ongelukkigst van iedereen”, sprak de god in zichzelf. Bacchus kreeg medelijden met Midas en vertelde hem op welke manier hij verlost kon worden van zijn wens: Midas moest zich wassen in een rivier in de buurt, de Pactolus. De koning twijfelde geen moment: Hij haastte zich naar de rivier. Hij boende zich helemaal schoon en pas na uren schrobben stapte hij de rivier uit. “Zou het echt geholpen hebben?”, vroeg hij zich bezorgd af. Hij nam de proef op de som en liep naar een boom. Heel voorzichtig raakte hij de boom aan. Er gebeurde niets! De boom was nog steeds een boom. Midas haalde opgelucht adem. Na zijn wasbeurt veranderde 2.2. Midas (de man links) wast zich in de rivier de niets van wat hij aanraakte meer in goud. Deze mythe verklaart waarom mensen in de Oudheid zoveel goud vonden in de rivier de Pactolus. De riviergod is op de voorgrond afgePactolus: dat was afkomstig van Midas! beeld. Een schilderij van Nicolas Poussin 1594-1665.
H2 • Midas: van koning tot ezel 19
MIDAS VERHUIST Na al deze gebeurtenissen kreeg Midas schoon genoeg van al het goud in zijn paleis. Hij liet het allemaal achter zich en trok zich terug in de bossen. Daar wijdde hij zich volledig aan de god Pan, de god van bossen en grotten. Zijn woonplaats had hij dan wel veranderd, Midas bleef dezelfde dommerik.
Tekst 2B Midas en Pan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
5
Quodam die Midas per silvas errat.
quodam die op een zekere dag
Subito Pana et nymphas videt.
subito plotseling | Pana (acc.) Pan | nympha nimf
Deus fistula canit.
fistula canit speelt fluit
Apollo quoque adest et fidibus canit.
adest is aanwezig | fidibus canit speelt lier
Dei certant inter se!
inter se met elkaar
Arbiter est mons Tmolus.
arbiter scheidsrechter
Dei canunt et Tmolus audit. Mons victoriam Apollini dat.
Apollini aan Apollo
Apollo igitur valde laetus est.
igitur dus | valde zeer
10 Midas autem cum Tmolo dissentit et clamat:
dissentit cum + ablativus is het oneens met
“Pan victor est!� Apollo nunc iratus est.
iratus boos
Regem stultum punit:
punit straft
Aures eius in spatium trahit.
aures (nom./acc. mv.) oren | eius van hem, zijn |
15 Midas nunc aures asini habet!
2.3. De wedstrijd tussen Apollo (hier met citer) en Pan (met panfluit). Midas luistert toe. Een prent uit de 17de eeuw.
in spatium trahit rekt uit || asini van een ezel
*
20
2.4. De wedstrijd tussen Apollo en Pan. Een schilderij van Jacob Jordaens (1593-1678). HET GEHEIM VAN MIDAS De domme Midas had nu ezelsoren! Hij schaamde zich dood. Hij deed er alles aan om ze te verbergen: de koning droeg de hele dag een tulband en liet zijn haren tot ver over zijn oren groeien. Niemand mocht zijn oren zien. Maar net als ieders haren groeiden ook die van Midas stevig door. Hij moest zich dus af en toe laten knippen door een van zijn slaven. “Oké dan, mijn slaaf is de enige die mijn oren mag zien”, zei Midas in zichzelf. “Maar eerst laat ik hem beloven dat hij aan niemand over mijn oren vertelt.” Een beetje verbaasd beloofde de slaaf dit voor hij begon te knippen. Maar de eerste keer dat hij de oren zag, kon hij zijn lachen bijna niet inhouden: “Wat een malle oren! Die Midas moet wel heel dom zijn”, dacht hij, maar hij zei het tegen niemand. DE SLAAF KAN ZICH NIET INHOUDEN Na verloop van tijd kon de slaaf zijn geheim niet meer voor zich houden. Hij moest het vertellen! Het waren zulke rare oren. Hij had alleen wel beloofd dat hij met niemand over de oren zou praten. Dus hij mocht tegen niemand iets zeggen. Maar de slaaf was slim en had een oplossing bedacht. Hij rende naar buiten, naar een veldje in de buurt, hij groef een gat en fluisterde daarin: “Koning Midas heeft ezelsoren, koning Midas heeft ezelsoren.” Zo had de slaaf Midas’ geheim wel verteld, maar had hij zijn eed niet gebroken. De slaaf gooide het gat dicht en ging weer naar het paleis. Wat de slaaf alleen niet wist, was dat het veldje erg vruchtbare grond had en dat in korte tijd mooie lange riethalmen op die plek groeiden.
H2 • Midas: van koning tot ezel 21
Toen de halmen eenmaal lang genoeg waren, fluisterden ze, wanneer ze door de wind werden bewogen: “Koning Midas heeft ezelsoren, koning Midas heeft ezelsoren.” Sindsdien kunnen mensen, als ze goed luisteren, door het ruisen van het riet het geheim van Midas horen.
Tekst 2C Rex Midas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . In Minerva bestudeer je ook originele Latijnse teksten van Romeinse schrijvers. Voorlopig doe je dit met behulp van een vertaling. Onderstaande tekst is van de schrijver Hyginus uit de 2de eeuw n.Chr. Hij heeft een boek geschreven met wel 220 korte mythologische verhalen. Vaak vertelt hij de verhalen op een andere manier dan ze in het boek worden beschreven. Bestudeer de tekst en beantwoord daarna de vragen in het opdrachtenboek. 1
5
Midas rex, filius Matris deae, a Timolo arbiter
Koning Midas, een zoon van de moedergodin, werd door Timolus
sumptus eo tempore, quo Apollo cum Marsya
aangesteld als scheidsrechter in die tijd waarin Apollo met Marsyas
vel Pane fistula certavit. Quod cum Timolus
of met Pan een fluitwedstrijd hield. Toen Timolus de overwinning
victoriam Apollini daret, Midas dixit Marsyae
aan Apollo gaf, zei Midas dat deze liever aan Marsyas gegeven
potius dandam. Tunc Apollo indignatus
moest worden. Toen zei Apollo verontwaardigd tegen Midas:
Midae dixit: “Quale cor in iudicando habuisti,
“Zoals jij jouw hart had bij het vormen van je oordeel, zulke oren
tales et auriculas habebis.” Quibus auditis
zul jij dan ook hebben.” Toen Midas deze woorden had gehoord,
effecit, ut asininas haberet aures.
zorgde Apollo ervoor, dat hij ezelsoren kreeg.
Eo tempore, Liber pater cum exercitum in
In die tijd, toen vader Liber (= Bacchus) zijn leger naar India
10 Indiam duceret, Silenus aberravit; quem
leidde, verdwaalde Silenus; hem nam Midas in gastvrijheid
Midas hospitio liberaliter accepit atque
vriendelijk op en gaf hem een gids, die hem naar het gezelschap
ducem dedit, qui eum in comitatum Liberi
van Liber moest brengen. Maar aan Midas gaf vader Liber
deduceret. At Midae Liber pater ob
wegens zijn goede daad het vermogen te wensen, zodat hij van
beneficium deoptandi dedit potestatem, ut,
hem mocht vragen wat hij maar wilde. Midas vroeg van hem, dat
15 quicquid vellet, peteret a se. A quo Midas
alles wat hij zou aanraken, goud zou worden. Toen hij dit gedaan
petiit, ut, quicquid tetigisset, aurum fieret.
had gekregen en naar zijn paleis was gegaan, werd alles wat hij
Quod cum impetrasset et in regiam venisset,
had aangeraakt, goud.
quicquid tetigerat, aurum fiebat. Cum iam fame cruciaretur, petit a Libero, ut 20 sibi speciosum donum eriperet; quem Liber
Toen hij dan door honger werd gekweld, vroeg hij aan Liber, om hem het glanzende geschenk af te nemen; Liber droeg
iussit in flumine Pactolo se abluere; cuius
hem op zich in de rivier de Pactolus te wassen; toen
corpus aquam cum tetigisset, facta est colore
het lichaam van hem het water had aangeraakt, heeft het
aureo; quod flumen nunc Chrysorrhoas
een gouden kleur gekregen; deze rivier wordt nu in
appellatur in Lydia.
Lydië Goudstroom genoemd. (Hyginus, Fabulae 191)
*
22
Grammatica Hoofdstuk 2 (I) Naamval, stam, uitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . In het Nederlands helpt de woordvolgorde je vaak om het onderwerp en lijdend voorwerp te bepalen. Kijk naar de volgende twee zinnen: 1. Midas ziet Pan. 2. Pan ziet Midas. In zin (1) is Midas het onderwerp (Midas is degene die ziet), en Pan het lijdend voorwerp (Pan is degene die gezien wordt). In zin (2) is Pan het onderwerp, en Midas het lijdend voorwerp. Onderwerp en lijdend voorwerp zijn functies van een woord of woordgroep in een zin. In het Latijn bepaalt niet de plaats van het woord (woordvolgorde), maar de vorm van het woord de functie van het woord in de zin. Bekijk zin (3) en (4): 3. Marcus Corneliam videt. 4. Corneliam Marcus videt.
Marcus ziet Cornelia. Marcus ziet Cornelia.
Als je zin 3 en zin 4 met elkaar vergelijkt, dan zie je dat de woordvolgorde verschilt. De betekenis van beide zinnen is hetzelfde. De vorm op –us geeft aan dat Marcus het onderwerp is van de zin, terwijl de vorm –am in Corneliam aangeeft dat Cornelia het lijdend voorwerp is. Een ander woord voor vorm is naamval. Het deel van het woord dat niet verandert (Marc-; Corneli-) noemen we de stam, het deel van het woord dat wel verandert de uitgang.
!
NOTA BENE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. In het Latijn geeft de vorm van een woord de functie van het woord in de zin aan. Een ander woord voor vorm is naamval. 2. Het deel van het woord dat niet verandert, heet de stam. 3. Het deel van het woord dat wel verandert, heet de uitgang.
(II) Naamvallen: groep 1 (mensa), 2 (servus en donum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elk zelfstandig naamwoord in een zin staat in een naamval. Het Latijn kent verschillende naamvallen. Elke naamval heeft een andere functie in de zin. De zelfstandige naamwoorden worden ingedeeld in verschillende groepen. In dit hoofdstuk maak je kennis met twee van deze groepen. Hiernaast zie je de rijtjes van groep 1 (zelfstandige naamwoorden met een nominativus op –a) en groep 2 (met een nominativus op –us of –um).
H2 • Midas: van koning tot ezel 23
In deze les bespreken we twee naamvallen, de nominativus en de accusativus. Groep 1
Groep 2: -us
Groep 2: -um
Nominativus
mens-a (tafel)
serv-us (slaaf)
don-um (geschenk)
Genitivus
mens-ae
serv-i
don-i
Dativus
mens-ae
serv-o
don-o
Accusativus
mens-am
serv-um
don-um
Ablativus
mens-a
serv-o
don-o
Nominativus
mens-ae
serv-i
don-a
Genitivus
mens-arum
serv-orum
don-orum
Dativus
mens-is
serv-is
don-is
Accusativus
mens-as
serv-os
don-a
Ablativus
mens-is
serv-is
don-is
Enkelvoud
Meervoud
NOTA BENE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Bij woorden op –um zijn nominativus en accusativus zowel in enkelvoud als in meervoud in vorm hetzelfde. 2. Er bestaat nog een zesde naamval, de vocativus. De vocativus is zowel in het enkelvoud als in het meervoud meestal gelijk aan de nominativus; alleen bij de woorden op –us en –ius in groep 2 (servus) heeft de vocativus een aparte vorm (serv-e, fili). De vocativus wordt gebruikt als iemand wordt aangesproken. Voorbeeld: Serve, quid facis? = Slaaf, wat doe je? 3. Bij groep 2 horen ook enkele woorden die in de nominativus enkelvoud eindigen op –er, zoals puer (jongen) en ager (akker, land). Ze worden verbogen volgens het rijtje van servus: puer, pueri, puero etc.; ager, agri, agro etc.
(III) Getal en geslacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bij de naamvallen maken we onderscheid tussen enkelvoud (één tafel) en meervoud (twee of meer tafels). Je ziet dat de nominativus enkelvoud van mensa eindigt op –a, terwijl de nominativus meervoud eindigt op –ae. De uitgang van een woord geeft je, behalve informatie over de functie van het woord in de zin, ook informatie over het getal (enkelvoud of meervoud). Bovendien hebben zelfstandige naamwoorden een geslacht: ze zijn mannelijk, vrouwelijk, of onzijdig. De meeste woorden uit groep 1 (met een nominativus op –a) zijn vrouwelijk; de meeste woorden op –us uit groep 2 zijn mannelijk; de woorden op –um uit groep 2 zijn onzijdig.
!
24
(IV) Bijvoeglijke naamwoorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Een bijvoeglijk naamwoord zegt iets over een zelfstandig naamwoord: het mooie huis, een groot geschenk. In het Latijn past het bijvoeglijk naamwoord zich aan het zelfstandig naamwoord aan in getal, geslacht en naamval. Dit noemen we congruentie. Veel bijvoeglijke naamwoorden eindigen op –us, –a en –um. Voorbeeld: bonus servus de goede slaaf (nominativus enkelvoud mannelijk) bonam puellam het goede meisje (accusativus enkelvoud vrouwelijk) bona dona
goede geschenken (nominativus of accusativus meervoud onzijdig)
(V) Gebruik van de nominativus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De nominativus heeft twee functies: 1. Het onderwerp van de zin staat in de nominativus. voorbeeld: Silenus clamat. Silenus roept. 2. Het naamwoordelijk deel van het gezegde staat in de nominativus. voorbeeld: Bacchus deus est. Bacchus is een god.
(VI) Gebruik van de accusativus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De accusativus heeft twee functies: 1. Het lijdend voorwerp staat in de accusativus. voorbeeld: Silenus deum clamat. Silenus roept de god. 2. Na een aantal voorzetsels (bijvoorbeeld na in of per) volgt de accusativus. voorbeeld: Midas per silvam errat. Midas dwaalt door het bos.
!
NOTA BENE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het Latijn kent geen lidwoorden (de, het, een). Je moet bij het vertalen zelf bedenken of je een lidwoord moet gebruiken. Voorbeeld: Midas donum accipit. Midas ontvangt een geschenk. Donum amat. Hij houdt van het geschenk.
(VII) Het werkwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . In het Nederlands zijn persoonsvormen te herkennen aan verschillende uitgangen (hij ziet, zij zien). In het Latijn is dat ook zo. De uitgang voor de 3e persoon enkelvoud (hij/zij/het) is een –t, voor de 3e persoon meervoud (zij) is de uitgang –nt. Voorbeeld: amare = houden van amat = hij houdt van amant = zij houden van vident = zij zien vide¯re = zien videt = hij ziet Het onderwerp hoeft niet apart in de zin vermeld te staan. In de meeste gevallen is het onderwerp van de vorige zin dan nog steeds de handelende persoon. In je Nederlandse vertaling moet je dan het woord hij, zij of het aanvullen. Voorbeeld: Midas donum accipit. Midas ontvangt een geschenk. Donum amat. Hij houdt van het geschenk.