OSOBOWOŚĆ Teorie egzystencjalne PSYCHOLOGIA EGZYSTENCJALNA Prekursorzy: Kierkegard, Nietzsche, Dostojewski, Bergson Nurt w filozofii, literaturze, sztuce / Sartre, Camus, Buber, Heidegger, Jaspers, Kafka, Marcel Psychologia egzystencjalna to empiryczna nauka o egzystencji człowieka posługująca się metodą analizy fenomenologicznej. L. Biswanger / 1881 –1966/ Rzecznik zastosowania fenomenologii w psychiatrii. Analiza egzystencjalna to analiza aktualnej egzystencji człowieka. Jej celem jest odtworzenie wewnętrznego świata doświadczenia. M. Boss / ur. 1903 – 1990 Prowadził prywatną praktykę psychoanalityczną, stworzył egzystencjalną formę psychologii i psychoterapii / Dasein- analiza /tj. bycie w świecie Psychologia egzystencjalna • sprzeciwia się przenoszeniu pojęcia przyczynowości z nauk przyrodniczych do psychologii / jest niedopuszczalne wnioskowanie o przyczynowości na podstawie następstwa • posiada własne pojęcia; egzystencja, wolność, odpowiedzialność, stawanie się, transcendencja, przestrzenność, czas • przyczynowość zastąpiono pojęciem motywacji, a także rozumienia • teza o jedności jednostki w świecie • celem psychologii egzystencjalnej jest zrozumienie wyartykułowanej struktury ludzkiego bytu, w kontekście nienaruszonej całości • jednostka jest wolna i tylko ona jest odpowiedzialna za swoja egzystencję / wolności nie można mieć, można tylko być wolnym / • nie jest to wizja optymistyczna, psychologia egzystencjalna zajmuje się zarówno życiem, jak i śmiercią. „ Światło nie może istnieć bez cienia „. Jestem wolny oznacza, że jestem odpowiedzialny za swoją egzystencję. STRUKTURA EGZYSTENCJI Bycie w świecie jest egzystencją człowieka. Dasein to całość egzystencji ludzkiej. Oznacza „bycie tu”, wyraża pierwotna bezpośredniość i nieuchronność egzystencji. Człowiek odkrywa świat, jest sferą „ prześwitu”, w której wszystko to, co ma zaistnieć ,może wyłonić się. Człowiek nie nadaje znaczenia rzeczom, to rzeczy odsłaniają swe znaczenie wtedy, gdy jest on na nie otwarty. Podstawową cechą Dasein jest jego otwartość na spostrzeganie i reagowanie na to , co się dzieje w jego obecności. Bycie w świecie jest nierozdzielną jednością. Świat, w którym żyją ludzie obejmuje trzy obszary: • otoczenie biologiczne 1
• •
środowisko ludzkie osobę
Bycie – poza – światem / możliwości ludzkie / Człowiek może żyć autentycznym życiem wtedy, gdy urzeczywistnia swe możliwości / różnorakie możliwości transcendencji świata / Osnowa egzystencji „ wrzucenie” w egzystencję, - ograniczenie swobodnego stawania się. Podłoże tego „wrzucenia” określa przeznaczenie. Życie autentyczne można osiągnąć tylko żyjąc w sposób zgodny ze swoim przeznaczeniem. Kara za nieatentyczność to poczucie winy., im bardziej jest oderwany od podłoża tj. osnowy tym silniejszy staje się wpływ „wrzucenia”. Efektem jest słabość egzystencjalna. Projekt świata Model jednostkowego sposobu bycia w świecie. Wszystko, co robi jednostka nosi piętno tego projektu np. wąsko pomyślane projekty świata, tu czynnikiem ograniczającym może być lęk czy stan somatyczny. Sposoby bycia w świecie: • • • •
podwójny np. dwoje zakochanych pluralny / dominuje walka i rywalizacja / pojedynczy anonimowy
Nieodłączne atrybuty ludzkiej egzystencji: • przestrzenny aspekt / ideę przestrzenności oddaje otwartość i wyraźność np. przyjaciel mimo odległości fizycznej jest wyraźny. • Czasowy aspekt / odnosi się to do pojęcia czasu , znaczenia czasu dla człowieka / • Cielesność / granice cielesności pokrywają się z granicami otwartości wobec świata, nie ogranicza się to tylko do ciała / • Istnienie we wspólnym świecie / ludzie kooegzystują, ich wzajemna otwartość sprawia, że te same zjawiska ujawniają się wszystkim ludziom / • Nastrój / ludzki sposób przebywania w świecie charakteryzuje się ciągłym przechodzeniem od jednego nastroju do drugiego. DYNAMIKA I ROZWÓJ EGZYSTENCJI Jednostka nie jest uzależniona od środowiska ani od instynktów, jest wolna i odpowiedzialna za swój los. Wolność wyboru nie daje gwarancji, że wybory są mądre. Ludzie mogą wybrać autentyczny sposób życia bądź nieautentyczny. Otwartość jest warunkiem wstępnym odsłonięcia. Zawsze istnieje możliwość zmiany egzystencji, odkrycia i otwarcia całkowicie nowego świata.
2
Jedyną rzeczą, której ludzie nie mogą nigdy przekroczyć jest ich wina. Wina jest wpisana w egzystencję. Człowiek jest dłużnikiem swego Dasein. Inną rzeczą, której nie może uniknąć to strach przed Nicością tj. przerażającą i zupełną niepewnością ludzkiej egzystencji. Nicość jest obecnością Nie- bytu w Bycie. Absolutną nicością jest śmierć, inne sposoby to izolacja, wyobcowanie. Stopień, w jakim nie spełnione są możliwości egzystencji to stopień, w jakim nie-Byt opanowuje Byt. ROZWÓJ Cała egzystencja jednostki jest zjawiskiem historycznym. Rozwój tworzą odmienne sposoby egzystencji. Przebywanie w świecie oznacza zawsze jednocześnie przebywanie w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Istnienie ku śmierci Świadomość śmierci nie pozostawia ludziom innego wyboru niż życie w pewnego rodzaju stałym związku ze śmiercią. Egzystencję można określić jako istnienie ku śmierci. Jest to nieodłączna własność egzystencji. BADANIA I METODY Fenomenologiczna analiza egzystencji / egzystencjalne studia przypadku /; metody sprawdzania trafności -intrasubiektywna tj. potwierdzanie trafności wyjaśnień oraz intersubiektywna / eksperyment weryfikujący hipotezy / trafność fasadowa tj. stwierdzenia znajdują potwierdzenie w samej egzystencji. „METAKLINICZNA” KONCEPCJA OSOBY V.E. FRANKLA Wykorzystuje elementy antropologii filozoficznej Schelera Człowiek jest bytem złożonym, tym, co najbardziej specyficznie ludzkie, jest duchowość. Bez ujęcia duchowości nie można podejmować prób ujęcia całościowego człowieka Wola sensu Istota duchowości polega na przeciwstawianiu się „naturze”. Podstawowy wymiar to wola sensu. Nie ma definicji osobowości. Nie można w pełni deterministycznie ująć ludzkiego zachowania. Człowiek kształtuje sam siebie, posiadając zdolność ustosunkowania się do tego, co z nim i w nim się dzieje. Człowiek ma możliwość brania odpowiedzialności za siebie i możliwość kształtowania siebie. Psychologia winna zająć się poznaniem mechanizmów rządzących życiem psychicznym jednostki. Człowiek jest wielorako uwarunkowany: biologicznie, psychologicznie, społecznie. Nie można jednak tych uwarunkowań traktować w sposób absolutny. PRAWA ANTROPOLOGII PRZESTRZENNEJ Pierwsze prawo antropologii przestrzennej. / niezgodność nauk szczegółowych, co do tego samego wymiaru. Drugie prawo uczula na niewystarczalność wewnątrz naukowych kryteriów. STRUKTURA BYTU LUDZKIEGO
3
Człowiek to jedność mimo różnorodności. Wyróżnia trzy warstwy: somatyczna, psychiczna, duchowa. Warstwy niższe nie mogą być przyczyną zaistnienia warstw wyższych. To, co człowiek posiada to organizm psychofizyczny i on jest narzędziem ekspresji i działania dla jego ducha. Człowiek jest osobą duchową od samego początku istnienia, a więc od momentu poczęcia. WOLA SENSU Człowiek jest przede wszystkim istotą rozumiejącą. Sens odczytywany jest w dwu zasadniczych obszarach: • Sens tego, co zewnętrzne • Sens własnego życia / subiektywność sensu / Człowiek dąży do tego, aby poznać prawdziwy sens, a nie do tego, aby nadać sens. W bezpośrednim poznaniu dane nam są konkretne wartości i konkretne sensy, a więc wartości i sensy konkretnych przedmiotów, osób i sytuacji. Poznanie naturalne nie może ująć wprost sensu całości świata. Tutaj Frankl używa pojęcia „nadsens” / sens całości rzeczywistości /. Całość rzeczywistości nie posiada sensu w zwykłym znaczeniu, lecz nadsens. Nasze życie również go nie posiada, ono jest sensem. Egzystencja jest poszukiwaniem sensu. Pytanie o sens poszukiwania sensu jest źle postawione. Intencja człowieka ma sens szczegółowy, sens jakiejś konkretnej sytuacji, nie może mieć sensu ogólnego. Wola sensu nie jest zwykłą potrzebą psychiczna człowieka. Cierpienie Istota człowieka objawia najpełniej w cierpieniu. Szczególnie chodzi o przyjęcie cierpienia jako konsekwencji realizacji wartości. W przypadku cierpienia spowodowanego chorobą, sensowność może wyrażać się w tym, co człowiek jest w stanie zrobić z cierpieniem tj. potraktowaniu cierpienia jako zadania, któremu należy sprostać. Cierpienie - rola Odpowiednio przeżyte cierpienie prowadzić może do właściwej postawy wobec pytania o sens własnego życia. Tylko człowiek cierpiący widzi to z całą ostrością. PATOLOGIA WOLI SENSU Może zachodzić absolutyzacja pewnych wartości oraz przeżycie pustki egzystencjalnej. Istotą absolutyzacji wartości jest zafałszowanie ich percepcji, przypisanie wartościom relatywnym statusu absolutnego. W rzeczywistości wartość absolutną można przypisać jedynie Absolutowi. Przykład subiektywnej absolutyzacji; rozpacz po stracie bliskiej osoby. Nerwica noogenna Poczucie pustki egzystencjalnej jest konsekwencją radykalnego zablokowania poznania obiektywnych wartości / nerwica noogenna tj. o duchowym podłożu /. Różne typy indoktrynacji są przyczynami trudności w rozeznaniu się co do sensu np. totalizm, scjentyzm. Patologia ducha czasu przejawia się w:
4
• • • •
Postawie prowizorycznej / poczucie zagrożenia, traktowanie czasu jako czegoś nierzeczywistego i wyjątkowego / Postawie fatalistycznej / poczucie braku możliwości oddziaływania na rzeczywistość / Postawie kolektywistycznej / poczucie niemocy i zagrożenia, zrezygnowanie z własnej indywidualności / Fanatyzmie / myślenie kolektywistyczne, absolutyzacja wartości etosu grupy odniesienia /
OSOBA GŁĘBOKA Zadanie analizy egzystencjalnej to odszukanie w doświadczeniu realnego człowieka tego, co w nim najbardziej podstawowe i niezbywalne. Tą częścią człowieka ,która jest odpowiedzialna za nieświadomość duchową jest tzw. osoba głęboka. ISTOTA ROZWOJU CZŁOWIEKA faza kiedy organizm dojrzewa do bycia narzędziem osoby duchowej – efekt końcowy to autonomiczna intencjonalność właściwy rozwój, posługiwanie się osobą duchową czyli stawanie się sobą Rozwój osoby polega więc na realizowaniu w niej tkwiących możliwości, a dokładniej na urzeczywistnianiu duchowości, na kształtowaniu psychofizycznej faktyczności przez osobę duchową. Proces ten przerywa śmierć. Człowiek właściwie nigdy nie jest, ale się staje. Sednem rozwoju jest dochodzenie do wypełnienia swej istoty. LOGOTERAPIA Nie ma takiej sytuacji życiowej, która byłaby całkowicie bezsensowna. Człowiek jest zawsze zdolny do zdystansowania się od każdej sytuacji i poczucia się wolnym oraz odpowiadającym o sens swego życia. Celem logoterapii jest odnalezienie sensu. Pacjent musi go znaleźć samodzielnie. Terapeuta musi pomagać w tym.” Życie ma charakter zadania, a byt ludzki charakter odpowiedzi”. Psychoterapeuta, który nie może pomóc samemu sobie, nie może rzeczywiście pomóc drugiemu człowiekowi. KONCEPCJA R. MAYA „Dylemat ludzki” to jest czymś szczególnym dla człowieka. Wyłania się z ludzkiej zdolności doświadczania siebie jako podmiotu i przedmiotu, doświadczania zarówno swojej wolności jak i jej braku w sytuacji oddziaływań zewnętrznych. Oscylowanie pomiędzy przedmiotowością a podmiotowością nie jest łatwe i wymaga od człowieka odwagi w stawianiu czoła pokusie pozostania po jednej bądź po drugiej stronie dylematu. POZNANIE CZŁOWIEKA
5
Psychologia winna się skoncentrować na człowieku jako takim, na specyfice ludzkiego bytu, na tym, co o tej specyfice decyduje. Nie istnieje nic takiego jak metoda poznania człowieka Poznanie człowieka Krytyka języka naukowego; żonglowanie słowami daje możliwość terapeucie uniknięcia trudności autentycznego spotkania z pacjentem. Nawiązuje do tradycji poznania przez miłość.
6