Małgorzata Sitarczyk
PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA W CYKLU ŻYCIA
PSYCHOLOGIA rok akademicki 2013-2014 Sosnowiec
Człowiek rozwija się przez całe życie, ale jednak to, co nabył w dzieciństwie, pozostaje zasadniczą wytyczną na dalszy ciąg jego nieraz zmiennej i burzliwej historii. Antoni Kępiński ( 1992) 1
SAMOOCENA JAKO NACZELNY KONSTRUKT OSOBOWOŚCI Z
punktu
widzenia
podejścia
poznawczego
można
dokonać
następującego
uporządkowania semantycznego pojęć takich jak: samoświadomość, samowiedza oraz samoocena. Pojęciem najszerszym jest samoświadomość, która ujmowana w aspekcie poznawczym stanowi samowiedzę. Natomiast uwzględniając aspekt emocjonalno poznawczy możemy mówić o samoocenie. Samoocena to uogólniona pozytywna lub negatywna postawa wobec samego siebie, która zawiera zarówno komponent związany z przekonaniami, sądami na własny temat, jak i komponent emocjonalny, związany z akceptacją siebie – lubienie siebie (Gregg, 2003; Rosenberg, 1989; Łaguna, Lachowicz-Tabaczek, Dzwonkowska, 2007; za: Łaguna 2010). Samoocena jest rodzajem globalnej oceny siebie i odzwierciedla poziom przekonania o własnej wartości, szacunku i akceptacji własnej osoby (poziom wysoki, poziom niski). Samoocenę można zatem przedstawić jako całościowe oszacowanie własnej wartości lub postawę wobec samego siebie. Jest ona wówczas wypadkową schematów Ja, obejmujących różne atrybuty: wygląd fizyczny (Ja szczupłe, ładne, młode), inteligencję (Ja mądre), status ekonomiczny (Ja bogate), uczciwość (Ja moralne) itp. (Wosińska 2004, s. 67). Według Tomaszewskiego świadomość może być odniesiona do otoczenia lub samego siebie. Mówiąc o samoświadomości mamy do czynienia ze świadomością w postaci zjawiska dotyczącego osoby przeżywającej ją. Jest to orientacja jednostki dotycząca jedynie samego siebie lub własnej osobowości, ukierunkowana jest na samopoznanie i zrozumienie swojego zachowania, uczuć, myśli i motywów, a także sytuacji materialnej. Natomiast świadomość w ujęciu ogólnym nastawiona jest na poznanie otaczającego nas świata (Tomaszewski,1975; za: Niebrzydowski, 1989). Samoświadomość początkowo kształtuje się poprzez uświadomienie jednostki otaczającego ją świata, a następnie siebie jako poznający podmiot. Dzięki temu człowiek odczuwa swoją odrębność od przyrody i społeczeństwa. Bazując na znajomości siebie jednostka ma możliwość krytycznego odniesienia się nie tylko do swojego wyglądu i zachowania, ale i działań swojej świadomości (Niebrzydowski, 1989). Reykowski przedstawiał świadomość siebie jako zrozumienie siebie w charakterze podmiotu ze swoimi właściwościami, ale i umiejscowienie siebie w otaczającym świecie, a 2
jednocześnie pozostanie w swoim poglądzie na niego. Tworzenie samoświadomości przebiega według autora w wyniku procesu abstrakcji i uogólniania doświadczeń pozwalających na odróżnienie siebie od otaczającego świata (Reykowski, 1979; za: Niebrzydowski, 1989). Świadomość siebie w funkcji wartościująco - oceniającej obejmuje takie problemy jak: krytyczny stosunek do samego siebie, nieustanne porównywanie swoich możliwości ze stawianymi przez życie wymaganiami, umiejętność samodzielnego wyznaczania celów do realizowania, krytyczna ocena bieżących myśli i rezultatów, rezygnacja z zadań, które mogą okazać się dla jednostki szkodliwe. W tym podejściu samoświadomość oznaczałaby program kierujący odbiorem, przetwarzaniem oraz oceną informacji, co Reykowski umiejscawia w podstawowych funkcjach osobowości (Reykowski, 1971; za: Niebrzydowski, 1989). Znaczna część psychologów utożsamia świadomość samego siebie z „ja” rozumianym jako całość procesów psychicznych różnoznacznych osobowości. Podczas procesu zdobywania doświadczenia „ja” asymiluje i integruje wewnątrz swego systemu wszystko to, co istotne i autentyczne, a odrzucając to co przynosi jednostce szkodę. W ten sposób spełnia ochronną funkcje osobowości. Rozwój świadomości doprowadza z czasem do ukształtowania się systemu świadomych opinii i sądów o sobie. Ja świadome ma bardzo złożona strukturę, zwierającą nie tylko wiedze o sobie, lecz także koncepcje ja idealnego oraz pragnienie jednostki jaka chciałaby być. Reykowski mówi o występowaniu w Ja świadomym takich obszarów jak: •
Własny wygląd i fizyczne właściwości;
•
Własne umiejętności i zdolności;
•
Własne postawy i potrzeby;
•
Własna pozycja wśród innych ludzi oraz tego co mi się należy od innych (Reykowski,1970). „Ja świadome” możemy określić jako „kompleksowa, zintegrowana, względnie stała i w
większym lub mniejszym stopniu przez siebie określana, jedyna w swoim rodzaju postawa skupiająca zarówno elementy biologiczne, społeczne, intelektualne, moralne, jak i inne” (Niebrzydowski, 1989,s.15).
3
Powstawanie
procesu
świadomości
jest
niejednorodnie
przedstawiane
przez
przedstawicieli różnych nurtów psychologii. Psychologowie introspekcyjni utrzymują, że pierwszym przejawem świadomości jest pojawienie się ja „cielesnego” lub „empirycznego”, które uwidacznia się w pierwszych dniach życia, kiedy noworodek domaga się zaspokajania podstawowych potrzeb. Wyraźniejszymi próbami świadomości u dziecka mają być podejmowane próby samodzielnej zmiany pozycji ciała. Rubensztej (1962) twierdzi, że proces uświadomienia siebie jest długi i złożony, a możliwy staje się poprzez wieloletni rozwój i uczenie się. Według koncepcji, którą reprezentuje samoświadomość związana jest z układem mowy i jego wzrastającą rolą w wyższych czynnościach nerwowych. Ananiew (1948) kojarzy pierwsze objawy świadomości ze zmianą działania dziecka z przypadkowego na celowe. Przejawem jest chodzenie i mowa, które czynią dziecko zdolne do odkrywania otaczającego świata. Inna grupa psychologów m.in. Allport (1960) wiąże pojawienie się świadomości z pierwszą próba protestu i przeciwstawiania się wymogom otoczenia. Pojawia się wtedy nie tylko świadomość siebie samego, ale też początki kształtowania się osobowości. Kolejnym etapem jest pojawienie się rozwoju uczuciowego dziecka. Uczucia odnoszą się do przeciwstawienia się dziecka nakazom w realizacji swoich pragnień oraz w związku z uległością wobec woli dorosłych. Świadczy to o chęci zdobycia uznania i pozycji w rodzinie i ma związek z rozwojem samodzielności, próby przeciwstawiania się pojawiają się u dzieci 3 -4 letnich (Murphy, 1947; za: Niebrzydowski, 1989). Pojawienie się samooceny poprzedzone jest obserwacją i ocenianiem osób z najbliższego otoczenia. Ten etap został nazwany „ ja wtórnym” przez L. i D. Crow (1948). „ Ja wtórne” pozwala jednostce dostrzec zewnętrzne i wewnętrzne cechy na tle porównania siebie z innymi osobami oraz dostarcza informacji do krytycznej oceny samego siebie. To stadium rozwoju „ja” dotyczy 11 - 12 roku życia, a głównym terenem tworzenia się go jest szkoła, organizacje dziecięce i młodzieżowe oraz podwórko. Samoocena właściwa ma charakter sytuacyjny i powierzchniowy. Dotyczy w większości cech zewnętrznych i opiera się na porównywaniu: swojego wyglądu lub zachowania z wyglądem lub zachowaniem innych osób, swoich wytworów twórczych z wytworami rówieśników oraz własnych opinii z opiniami lub uwagami osób z najbliższego otoczenia (L. i D. Crow, 1948; za: Niebrzydowski, 1989).
4
Na średni wiek szkolny (11-15 lat) przypada etap samooceny bardziej pogłębionej, w którym jednostka szerzej i dokładniej odkrywa swoje dodatnie i ujemne cechy osobowości oraz ich wpływ na zachowanie. Komponenty intelektualne i społeczne świadomości pozwalają wówczas na zajęcie określonych postaw wobec swoich ujemnych cech. Ostatnim etapem rozwoju samooceny jest jej ewaluacja do samooceny dojrzałej. Jednostka mająca samoświadomość na tym poziomie umie samodzielnie i krytycznie spojrzeć na siebie, zaobserwować wpływ dodatnich i ujemnych cech na popełniane błędy i odnoszone sukcesy, wyciągać wnioski, które maja ustrzec od niepowodzeń i przybliżyć do sukcesów. Samoocena
ta
pozwala
zrozumieć
siebie
oraz
przyczynia
się
do
kontynuacji
samowychowania. Należy pamiętać, że osiągnięcie samooceny dojrzałej nie jest łatwe i nie każdy człowiek może tego dokonać (Niebrzydowski, 1989). Według Kazimierza Dąbrowskiego podstawowymi właściwościami samoświadomości są: odróżnienie siebie od świata zewnętrznego, poczucie aktywności, tożsamości siebie w czasie oraz poczucie pojedynczości (Dąbrowski, 1986). Zmiany w obrazie własnej osoby występują przede wszystkim w okresie dojrzewania, kiedy powstaje poczucie przemiany, stawania się kimś innym. Odczuciom tym, mogą towarzyszyć stany okresowej depresji oraz podniecenia, w tym czasie naprzemiennie pojawia się poczucie niższości i wyższości. Stopniowo zanikają zachowania dziecięce a kształtują się bardziej dojrzałe sposoby reagowania. Samouświadomienie powstaje w związku z kryzysami moralnymi, towarzyszą mu silne przemiany uczuciowe, przejawiające się w poczuciu zamierania, odchodzenia, lecz i poczuciu powstawania, pobudzenia a niekiedy ekstazy (Dąbrowski, 1986).
5
Przezwyciężając nieśmiałość, sławimy samo życie, odkrywamy w sobie zdolność do kochania i energię życiową, której dawniej nie mieliśmy odwagi dostrzec. P.G. Zimbardo
SAMOOCENA W KONCEPCJI POZNAWCZEJ Zdaniem przedstawicieli koncepcji poznawczej samoocena jest ewaluacją własnej osoby i może znajdować się na równych stopniach: rozpoczynając od specyficznych ocen (inteligencja, atrakcyjność fizyczna) do ogólnych sądów na własny temat. W ujęciu poznawczym istnieje wiele definicji samooceny. Jedną z najpopularniejszych, przedstawia H. Kulas i zgodnie z nią samoocena jest „ nierozerwalnie związana z pojęciem o sobie samym. Stanowi fragment większej organizacji, element systemu wiedzy człowieka o sobie samym, jest składnikiem pojęcia o samym sobie”(Kulas, 1986, s.9). Koncepcja poznawcza nie tylko opisuje istotę samooceny, ale także zasady jej kształtowania. Poznawcze podejście zakłada, że człowiek pobiera, przetwarza oraz integruje informacje o sobie i o świecie. Informacje te pochodzą z zewnątrz jak i z samoobserwacji. Są odzwierciedlane w umyśle pod postacią reprezentacji umysłowych. Treści tych reprezentacji stanowią regulatory zachowania człowieka: kierują jego działaniami, pozwalają działać intencjonalnie, wpływają na przetwarzanie nowych danych czy umożliwiają spostrzegania otoczenia jako uporządkowanego. „ Najbardziej rozbudowaną częścią osobowości jest pojęcie Ja definiowane jako zbiór przekonań o sobie. Jest to względnie stały wizerunek własnej osoby. Człowiek postrzega siebie jako odrębną jednostkę o unikalnym, odróżniającym ją od innych ludzi zestawie cech, doświadczeń, celów”(Fecenec, 2008). Dlatego samowiedza może dotyczyć sądów opisowych i wartościujących, które obrazują efektywność podmiotu, a tym samym pozwalają na afektywną (pozytywną lub negatywną) ocenę działania. Samoocena globalna jest odzwierciedleniem tego, jak pozytywny bądź negatywny jest nasz stosunek do samego siebie, jest też definiowana jako „ poziom tej cechy, którą jednostka uważa za 6
dominującą wśród innych cech i z którą się identyfikuje” (Niebrzydowski, 1976). Z tego powodu większość osób uważa za prawidłowe zajmować się, tym w zakresie czego przewyższa innych, a za nieprawidłowe robienie tego w czym inni przewyższają jednostkę. Możemy więc stwierdzić, że poziom samooceny jest proporcjonalny do poziomu satysfakcji jaką jednostka uzyskuje w wyniku wywiązywania się ze swoich ról, zadań. W świetle rozważań teorii poznawczych możemy wskazać następujące funkcje samooceny jako mechanizmu zabezpieczającego człowieka przed szkodliwymi skutkami zagrażających i stresujących zdarzeń. Należą do niej ocenianie siebie jako ważnego elementu kultury, w ten sposób odsuwając myśl o nieuchronnej śmierci oraz przedłużając życie. Wysoka samoocena jest także pomocna w radzeniu sobie z lękiem związanym z alienacja społeczną, czy wytrwałym dążeniu do celów oraz rozwoju poczucia kontroli nad otoczeniem (Fecenec, 2008). Osoby o niskiej samoocenie mają dużą rozbieżność pomiędzy Ja realnym a Ja idealnym, często wycofują się z aktywności i nie wierzą w swoje możliwości. Cechy takich jednostek to:” negatywna postawa w stosunku do samego siebie, nadwrażliwość, niedowierzanie innym, podejrzliwość, lęk i związane z nim silne napięcie emocjonalne, nadwrażliwość na krytykę, obawa przed niepowodzeniem, poczucie beznadziejności i nieszczęścia, marzycielstwo. Niska motywacja
do
działania
bądź
jej
brak,
poczucie
bezwartościowości
lub
niepełnowartościowości, brak wiary we własne siły, pragnienie spokojnego życia, bez wzruszeń, niepokoju i ryzyka, w przypadku niepowodzenia - przygnębienie i zakłopotanie, brak stanowczości i pewności siebie, małe zainteresowanie światem zewnętrznym, introwersja, nadmierna samoanaliza. Do symptomów społecznych w obrębie tej samooceny zaliczamy: niską na ogół pozycje społeczną w grupie, trudności w kontaktach interpersonalnych, dystans w stosunku do innych osób, dość częste konflikty z otoczeniem, tendencje do uległości, zahamowanie społeczne, krytyka innych i brak zaufania do ludzi (Kulas, 1986). Osoby o umiarkowanej samoocenie także cechują się rozbieżnością pomiędzy Ja realnym a Ja idealnym, lecz „nie przekracza możliwości osoby do zrealizowania swoich pragnień bądź też przekracza je w takim stopniu, aby było możliwe zrównoważenie tych dwóch struktur (…)” (Kulas, 1986). Jednostka taka wierzy w siebie i swoje możliwości, jest uważana za życzliwą oraz nawiązuje poprawne stosunki z otoczeniem.
7
Osoby cechujące się bardzo wysoką samooceną wyróżniają się całkowitą, bądź dużą rozbieżnością między Ja realnym a Ja idealnym. U takich osób pojawiają się dość częste frustracje, rezygnacje z podjętych działań, zmniejszona odporność w sytuacji zagrożenia, nadmierna samokontrola i brak szczerości, stosowanie mechanizmów obronnych (H. Kulas, 1986). Niebrzydowski (1989) wyróżnił dwa rodzaje samooceny: stabilną (adekwatną i nieadekwatną) oraz niestabilną. Jako samoocenę stabilną autor rozumie „względnie stały system opinii i sądów jednostki, który nie ulega gwałtownemu i nieoczekiwanym zmianom. Może on występować w różnych postaciach - u jednych osób jako samoocena adekwatna, u innych zaś jako nieadekwatna” (Niebrzydowski, 1989,s. 26). Samoocena adekwatna występuje wtedy, gdy jest tożsama z rzeczywistymi możliwościami i właściwościami jednostki, jest też podstawowym czynnikiem w prawidłowym przystosowaniu się jednostki do otoczenia. Ten rodzaj samooceny jest także swoistym wskaźnikiem osiąganych przez człowieka sukcesów w nauce a następnie w pracy zawodowej. Samoocena nieadekwatna występuje, gdy jednostka stawia sobie cele, których nie potrafi osiągnąć lub są one powyżej jej realnych możliwości. Dzielimy ją na samoocenę zawyżoną i zaniżoną. Wybieranie zadań i kierunków działań zbyt trudnych w stosunku do możliwości jednostki wiąże się z samooceną zawyżoną, natomiast zaniżona samoocena to stan, w którym człowiek przypisuje sobie mniejsze możliwości do działania od tych rzeczywiście posiadanych (Reykowski, 1970; za: Niebrzydowski, 1989). Drugi rodzaj samooceny, jakim jest samoocena niestabilna, może występować pod dwoma postaciami. Pierwszy to samoocena nieukształtowana, drugi to samoocena ulegająca zmianom pod wpływem aktualnych doświadczeń. Obie postacie związane są z dużymi wahaniami w poziomie aspiracji jednostki. Zjawisko tego rodzaju samooceny ujawnia się szczególnie w okresie dzieciństwa i dorastania, charakterystyczne są tu brak równowagi procesów psychicznych oraz emocjonalne podejście do otaczającego świata. Drobne niepowodzenia mogą urastać wtedy do poziomu tragedii życiowej, a niewielki sukces może stać się przyczyną nadmiernego wzrostu samooceny (Niebrzydowski, 1989).
8
Specyfika samooceny, wyrażająca się stosunkiem własnych możliwości do ujawnianych aspiracji, wpływa na zachowanie jednostki, na działania jakie podejmie. Ma także wpływ na motywację oraz wiarę w siebie. J. Reykowski (1966) pisze, że samoocena jest systemem ocen dotyczących samego siebie i wraz z obrazem własnej osoby (poglądami na swój temat), który trudno oddzielić od samej samooceny, tworzy ważny mechanizm regulacyjny. Ów obraz własnej osoby determinuje nasz stosunek do otoczenia: pobudza do działań, które uzgadniają relacje między tym, co myślimy o sobie, a sytuacją, w jakiej się znajdujemy, oraz określa poziom celów stawianych sobie przez jednostką (Reykowski 1966, za: Grabowiec 2011). W ujęciu T. Maciejewskiej (1974) samoocenę można określić jako ogół utrwalonych opinii, postaw, poglądów, jakie jednostka ma wobec siebie, a więc swego wyglądu zewnętrznego,
uzdolnień
i
możliwości,
pozycji
społecznej
itp.
Autorka,
pisząc
o właściwościach samooceny, jakimi są jej kierunek, adekwatność i stabilność, zaznacza, że mogą być one różne w odniesieniu do poszczególnych cech, ocenianych przez jednostkę (Maciejewska 1974, za: Grabowiec 2011). Podobną definicję omawianego pojęcia podaje L. Niebrzydowski (1976). Według niego samoocena polega na świadomym ustosunkowaniu się i wartościowaniu zarówno swoich fizycznych i psychicznych cech, jak i możliwości. Dodaje jeszcze, że samoocena odgrywa bardzo ważną rolę nie tylko w poznaniu samego siebie, ale także w kierowaniu swoim zachowaniem oraz w realizacji planów i dążeń życiowych (Niebrzydowski 1976, za: Grabowiec 2011).
9
Jeśli będziesz traktował osoby tak, jak na to zasługują, będziesz czynił je gorszymi. Jeśli będziesz widział takimi, jakimi mogą się stać, uczynisz je takimi naprawdę. J. W. Goethe
SAMOOCENA ADOLESCENTÓW W okresie adolescencji można wyróżnić wskaźniki zaniżonej samooceny młodzieży obojga płci. U dziewcząt są to: brak udziału w lekcji, pozwalanie na to, by ktoś zabierał głos w ich imieniu, bierność, jawna depresja (okazują zmęczenie, mówią o niskiej samoocenie, przygnębieniu). Wskaźniki obniżonej samooceny u chłopców: brawura, zachowania ryzykowne, udawanie większej pewności siebie, nieprzyznawanie się do słabości, pozowanie, próba skupiania na sobie uwagi, duża agresja, a nawet zachowania przestępcze. Przedstawione różnice w wynikach można wyjaśnić tym, że dziewczęta od najwcześniejszych lat mają przyzwolenie na to, by okazywać uczucia i słabości, prosić o pomoc, natomiast chłopcom wpaja się, że powinni być odporni na niepowodzenia i samodzielni (Gurian 2005). Nastolatki, w okresie przemian fizycznych, bardzo często porównują siebie z lansowanymi przez media idolami, wzorują się na nich. Najczęściej te porównania wypadają niekorzystnie, szczególnie jeżeli chodzi o sylwetkę młodego człowieka, co powoduje obniżenie samooceny. 10
W wielu badaniach wykazano, jak ważna jest rola właściwości fizycznych w kształtowaniu się samooceny w pierwszej fazie adolescencji. „Dorastający, którzy, spostrzegali siebie jako fizycznie odmiennych od stereotypu kulturowego, mieli wyraźnie obniżoną
samoocenę.
Właściwości
fizyczne
były
ważniejsze
od
intelektualnych
i społecznych, co jednak ulegało zmianie w dalszych latach adolescencji” (Conger 1973, za: Obuchowska 2009, s.171). Obuchowska (2009) podkreśla, że na obraz własnego ciała mają wpływ nie tylko zmiany fizyczne, ale także przekonania o własnej atrakcyjności i poczuciu własnej wartości ukształtowane w dzieciństwie. Oba te czynniki mają duży wpływ na subiektywny obraz własnego wyglądu (Obuchowska 2009). Pojęcie własnego „ja” powstaje w rezultacie uogólnienia doświadczeń dotyczących własnej osoby. Wśród tych doświadczeń duża rolę odgrywają te, które formują poczucie własnej wartości. Pierwotnym źródłem tych doświadczeń są rodzice. To oni oceniają dziecko i pod wpływem tych ocen wytwarza się u niego przeświadczenie o swojej ważności. Sposób, w jaki traktują dziecko osoby z najbliższego otoczenia, jest dla niego informacją, jakie ci ludzie mają o nim wyobrażenie. To z kolei wpływa na wytworzenie się u dziecka określonego obrazu siebie. Dziecko, które w trakcie pierwszych doświadczeń społecznych otrzymało pozytywne informacje i doznawało zadowolenia, nabywa poczucia większej wartości, a także poczucia pewności siebie. Zaczyna się zachowywać w taki sposób, który to poczucie utrwala. Przekonanie natomiast o złych przymiotach utrwala przekonanie o mniejszej wartości. Zdaniem Carla Rogersa poczucie własnej wartości i samoakceptacja mają decydujące znaczenie dla zdrowia psychicznego i rozwoju. Nietrafna ocena swojej wartości powoduje naruszenie regulacyjnej funkcji osobowości. Niskie poczucie własnej wartości to stan, w którym człowiek przypisuje sobie niższe możliwości, niż rzeczywiście posiada, nie docenia swych zdolności i umiejętności. Główną konsekwencją „zaniżonej” samooceny jest ograniczenie własnej aktywności i osiąganie znacznie mniejszych efektów, niż jest to możliwe (Obuchowska 2009). Z kolei „zawyżona” samoocena polega na przypisywaniu sobie możliwości wyższych od rzeczywistych. Osoby z „zawyżoną” samooceną bezkrytycznie podejmują się trudnych zadań, nawet jeśli popełniają błędy i spotyka je ciągłe niepowodzenie. Jeśli błędy są małe, napotykane trudności działają mobilizująco i w rezultacie jednostka osiąga więcej, niżby 11
mogła. Jeżeli jednak błędy są bardzo duże, naraża się na frustrację i związane z nią zaburzenia równowagi psychicznej. Z samooceną niewątpliwie związane są też zachowania nieśmiałe. Nieśmiałość pozostaje w ścisłym związku z poczuciem mniejszej wartości, którego źródłem są czynniki organiczne (defekty fizyczne, uroda), środowiskowe (trudności materialne domu, niska pozycja społeczna rodziców) i wypowiedzi zawierające negatywną ocenę uzdolnień dziecka lub jego cech indywidualnych pochodzące od rówieśników i dorosłych. Nieśmiałość utrudnia jednostce kontakty społeczne, nie sprzyja społecznemu przystosowaniu i działa hamująco na wykorzystanie posiadanych zasobów intelektualnych, uniemożliwia rozwój zdolności i umiejętności, przeszkadza w realizowaniu planów życiowych, aspiracji (Skorny 1965, Borecka-Biernat 2001). Przyjęta w literaturze naukowej charakterystyka funkcjonowania społecznego osób o niskim poziomie samooceny wskazuje na symptomy nieśmiałości (bierność społeczna, wycofywanie się z kontaktów interpersonalnych, dezorganizacja i obniżenie poziomu działania) w zachowaniu tych osób. Niewielka aktywność w życiu społecznym tak szkolnym, jak i pozaszkolnym oraz brak ekspansji w kontaktach interpersonalnych w nieformalnej grupie przeważają u osób, które nisko oceniają swoją atrakcyjność interpersonalną oraz mają ogólną negatywną ocenę własnej wartości. Osoby nieśmiałe w grupie czują się osamotnione. W kontaktach z rówieśnikami najczęściej przyjmują postawę bierną (Skorny1965, BoreckaBiernat 2001). Warto też zauważyć, że sytuacja ekspozycji społecznej dla osób nieśmiałych, z zaniżoną samooceną, często staje się sytuacją trudną. Jest dla nich źródłem emocji ujemnych, które wpływają na zachowanie. Dzieje się tak, ponieważ to, jakie są postawy i oczekiwania człowieka w stosunku do siebie, jak ocenia on siebie samego z punktu widzenia wartości, które ceni, określa sposób poznawczego i emocjonalnego ujmowania sytuacji i wpływa na zachowanie się w niej. LITERATURA Dąbrowski, K., (1986). Trud istnienia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”. Fecenec, D., (2008). Wielowymiarowy Kwestionariusz Samooceny MSEI- podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych. 12
Gasiul, H., (2006). Psychologia osobowości. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin. Hammen, C., (2006). Depresja. Gdańska: GWP. Harwas-Napierała, B., Trempała, J., (2009). Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. ICD-10. (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków- Warszawa: Vesalius- IPN. Kozielecki, J., (2000). Koncepcje psychologiczne człowieka. Warszawa: Wydawnictwo akademickie „Żak”. Kulas, H., (1986), Samoocena młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Szkole i Pedagogiczne. Millon, T., Davis, R., (2005). Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie (s.623-627). Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP. Niebrzydowski, L., (1976). O poznaniu i ocenie samego siebie. Warszawa: Nasza Księgarnia. Niebrzydowski, L., (1989). Psychologia wychowawcza. Warszawa: PWN. Oleś, P.K., (2008). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Pervin, L. A., John, O. P., ( 2010). Osobowość teoria i badania. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Reykowski, J., Owczynnikowa, O. W., Obuchowski, K.,(1977). Studia z psychologii emocji, motywacji i osobowości. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum. Siek, S.,(1982). Osobowość. Struktura, rozwój, wybrane metody badania. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
13