Wat is de Betuwe?

Het lijkt zo eenvoudig. Je woont in de Betuwe. Maar wie weet er wat de Betuwe eigenlijk is en wat hij in het verleden was?

De naam Betuwe

Graag zouden we weten, waar de naam Betuwe vandaan komt. Zelfs dat is niet duidelijk. Er zijn meerdere verklaringen denkbaar. De twee meest gangbare verklaringen zijn: a. De naam komt van Bataven. In de oudste beschrijving van het rivierengebied wordt verteld, dat vanaf ongeveer 50 v. Chr. de stam van de Bataven (ook wel Batavieren genoemd) tussen de rivieren NederRijn en Waal woonde.

Zij kunnen hun naam aan het gebied hebben gegeven.

Dan zou Betuwe van ‘Batavia’ (het land van de Bataven) komen. b. De naam komt van Batouwe. ‘Bat’ is een oud woord voor ‘goed’ (denk maar aan ‘beter’). Ouwe betekent hier

‘grond’. Het was dus goede, vruchtbare grond. Dat in tegenstelling tot de Veluwe, want dat zou dan van

‘Vale ouwe’, slechte grond komen.

De werkelijkheid is, dat we het doodgewoon niet weten!

De grenzen van de Betuwe

In de tijd van Karel de Grote, rond het jaar 800 wordt de Betuwe meermalen vermeld. De keizer had zijn enorme rijk ingedeeld in kleine bestuurseenheden, die gouw werden genoemd. Eén daarvan was de gouw Batua. Dat was de Latijnse naam voor Betuwe. Uit diverse bronnen zijn de grenzen van de Betuwe in de Middeleeuwen duidelijk. Toch zijn er wat vraagtekens, als we kijken naar wat we nu als Betuwe beschouwen. De noord en zuidgrens zijn volkomen duidelijk: de NederRijn is de noordgrens en de Waal de zuidgrens. Ook de oostgrens lijkt duidelijk. Vanaf het punt, waar de Rijn is verdeeld in NederRijn en Waal is alles tussen die stromen Betuws. Dat splitsingspunt bleef echter door de eeuwen heen niet op dezelfde plaats. Het lag in de late Middeleeuwen veel oostelijker dan tegenwoordig. De Rijn splitste zich bij Schenkenschans. Dat is nu een klein dorpje ten noorden van de Duitse stad Kleef, maar ooit een grote vesting.

Kaart van het Kwartier van Nijmegen uit 1740, waarop duidelijk de omvang van de Betuwe zichtbaar is. Collectie Emile Smit

Vanwege het verzanden van de NederRijn op die plek werd in 1707 veel westelijker een doorsteek gemaakt, die de naam Pannerdens Kanaal kreeg. Sindsdien lag de splitsing dus bij Pannerden. Het gebied oostelijk van het Pannerdens Kanaal met dorpen als Pannerden, Herwen en Aerdt werd het Gelders Eiland genoemd en dat hoort sinds 1818 niet meer bij de Betuwe, maar bij de Liemers.

Aan de westkant was de grens ook duidelijk. Bij Tiel splitste zich een zijtak van de Waal af met de naam Linge (nu Dode Linge). Die liep noordwaarts tot Zoelen en van daar ging een kleine stroom, de Zoel, verder noordelijk tot Zoelmond. Dat stuk Linge en de Zoel waren de westgrens van de Betuwe. Alles westelijk daarvan vormde de gouw Teisterbant. Linge en Zoel bleven – ook na de afdamming van de Linge bij Tiel in 1304 – de westgrens van de Betuwe.

Zo lag Tiel dus net niet in de Betuwe, maar in het zuidelijk deel van Teisterbant, dat de naam Tielerwaard kreeg. Ten noorden van de Tielerwaard lagen later twee kleine graafschapjes, Buren en Culemborg. Die toestand bleef zo tot 1798.

In de negentiende eeuw was de Betuwe eigenlijk geen bestuurseenheid meer en zo gingen steeds meer plaatsen westelijk van die heel oude grens zich ook Betuws noemen.

De Betuwe rond 1925 zoals bewoners en bezoekers hem graag zagen. Collectie Smit/Kers

Reclame van jamfabriek ‘De Betuwe’ uit Tiel. Collectie Smit/Kers Tiel beschouwde zich als Betuwse stad en de jamfabriek daar werd ook ‘Maatschappij De Betuwe’ genoemd. Steeds meer ging men de hele Tielerwaard en ook de vroegere graafschapjes Culemborg en Buren als Betuws gebied beschouwen. Zo kan gezegd worden, dat de westgrens van de Betuwe tegenwoordig eerder de grens van de provincie Gelderland is. Maar historisch gezien ligt dus de hele Gemeente WestBetuwe niet in de Betuwe!