Η ΕΠΟΧΗ 13 Σεπτεμβρίου 2015
25
ΘΕΑΤΡΟ
Ο μύθος του Προμηθέα είναι λίγο πολύ γνωστός. ∆υνατός και σοφός, ο Τιτάνας που βοήθησε τον ∆ία να κερδίσει την εξουσία του κόσμου, θλίβεται όταν το ανθρώπινο πλάσμα βρίσκεται μόνο και αβοήθητο μπροστά στην άγρια φύση. Απροίκιστο σε δύναμη και ταχύτητα μπροστά στα θηρία, αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της εξαφάνισης. Tότε ο Τιτάνας συλλαμβάνει το μέγα σχέδιο: για να σώσει τον άνθρωπο, πρέπει να τον ανασηκώσει από τη λάσπη, από τον κόσμο των ζώων και του ενστίκτου, και να τον φέρει κοντύτερα στη θεϊκή φύση. Για να γίνει αυτό
πρέπει να του χαρίσει μεράδι από αυτό που αποτελεί ταυτότητα του θεού: νου, ευφυΐα, κατασκευαστική ικανότητα, εφευρετικότητα και πνεύμα πολιτικό, δηλαδή την ικανότητα να ζει μαζί με άλλους σε οργανωμένη πολιτεία. Η προσφορά του στον άνθρωπο είναι αμάρτημα προς τους θεούς. Αναγκάζεται να κλέψει τη φωτιά από τον Ήφαιστο και την πολιτική από τον ∆ία. Ο Προμηθέας γίνεται έτσι ένας «ταξικός αποστάτης», ο μέγας προδότης και, την ίδια στιγμή, ο μέγας δωρητής και ευεργέτης.
Ο θρίαμβος της ελεύθερης βούλησης Για τον Προμηθέα ∆εσμώτη σε σκηνοθεσία του Κώστα Φιλίππογλου
φορά στα σχετικά κείμενα του Αριστοτέλη ούτε γιατί αφαιρέθηκε ο σημαντικός για την πλήρη κατανόηση του έργου θρήνος της Μούσας (μητέρας του Ρήσου). Ούτε με ποιο σκεπτικό ο άγριος πόλεμος της Τροίας μεταφέρεται ως παιχνίδι αγοριών, πολύ περισσότερο αυτήν την εποχή, με τις χιλιάδες των προσφύγων από ένα πόλεμο που καθόλου παιχνίδι δεν είναι –αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΟΥ ΘΕΑΤΗ
Κενό στην κατανόηση
Σ
την τραγωδία του Αισχύλου Προμηθέας ∆εσμώτης, με αβέβαιη χρονολογία, ο μεγάλος ποιητής ανεβάζει στη σκηνή μια τρικυμισμένη θάλασσα ερωτημάτων που αγγίζουν την ουσία της φιλοσοφίας του τέλους της προσωκρατικής περιόδου. Το μέγα θέμα της τραγωδίας αυτής είναι η έννοια των ορίων, από όπου προκύπτει ο πλούσιος οντολογικός και πολιτικός προβληματισμός της, που κορυφώνεται στην αμφισβήτηση της εξουσίας και την αναζήτηση μιας ουτοπίας δικαιοσύνης και ολοκλήρωσης. Η Βία και το Κράτος μεταφέρουν σιδηροδέσμιο τον Προμηθέα για να τον σταυρώσουν στο βουνό Καύκασο κατ’ εντολή του ∆ία, που εδώ είναι το σύμβολο του αυταρχισμού και της απολυταρχίας. Ένας ∆ία τιμωρός και εκδικητικός, που ενέχει στοιχεία μιας βίαιης μονοθεϊκότητας. Ο Ωκεανός και οι κόρες του (είναι ο ποιητικός Χορός του δράματος) τον συντρέχουν και τον συμπονούν. Τον συμβουλεύουν να μαλακώσει και να ζητήσει επιείκεια από τον
“
Ο Προμηθέας μοιράστηκε ανάμεσα σε μια τεράστια κούκλα ακίνητη και τον ζωντανό κινούμενο επί σκηνής, έτσι που φτιαχνόταν ένα ενεργειακό δίπολο: το ακίνητο πονεμένο σώμα και η ελεύθερη ψυχή που εξαπέλυε μύδρους ενάντια στην εξουσία.
∆ία, πλην ματαίως. Ο Προμηθέας θα προφητεύσει το τέλος της κυριαρχίας του κεραυνοφόρου ηγεμόνα θεών και ανθρώπων γενιές μετά από τους απογόνους της Ιούς, της κόρης του Ινάχου που, μεταμορφωμένη σε αγελάδα, τρέχει να αποφύγει την οργή της Ήρας, που την τιμωρεί γιατί την ερωτεύτηκε ο θεϊκός της σύζυγος.
Ενδιαφέρον σκηνοθετικά
Ο Γιώργος Μπλάνας μετέφρασε με την προσφιλή τεχνική του, δηλαδή σύροντας το αρχαίο κείμενο προς τη σύγχρονη εποχή γλωσσικά και νοηματικά. Μολονότι συνήθως οι μεταφράσεις του είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσες και εξαιτίας του γεγονότος ότι είναι ο ίδιος καλός ποιητής και ικανός χρήστης της γλώσσας έχουν μια ιδιάζουσα ποιητική χροιά καθόλου επιτηδευμένη ή επιπολάζουσα, εδώ μάλλον έχασε λίγο τον έλεγχο και παράκανε τους εκμοντερνισμούς του αισχύλειου λόγου (κνούτο, λακές κτλ), που έχασε μερικώς ένα βασικό του στοιχείο: την τελετουργικότητα και το μεγαλείο. Επίσης, κατά τη γνώμη μου, δεν χρειαζόταν το εμβόλιμο επεξηγηματικό ησιόδειας προέλευσης εισαγωγικό κείμενο, μια σύντομη θεογονία. Ο Κώστας Φιλίππογλου είχε να αντιμετωπίσει, όπως όλοι όσοι ασχολούνται με τον Προμηθέα ∆εσμώτη, το πρόβλημα της ακινησίας του κεντρικού ήρωα. Σχεδόν σε όλη την παράσταση ο Προμηθέας είναι καρφωμένος πάνω στο βράχο. Την ακινησία του αυτή ισορροπεί η κίνηση των Ωκεανίδων και, αργότερα, οι σπασμοί της Ιούς που τρέμει τα δήγματα του άσπλαχνου οίστρου και τρέχει αλαφιασμένη για να τον αποφύγει. Εδώ ο σκηνοθέτης κατέφυγε σε ένα ομολογουμένως έξυπνο τέχνασμα: ο Προμηθέας μοιράστηκε ανάμεσα σε μια τεράστια κούκλα ακίνητη, καρ-
φωμένη πάνω σε ένα κάθετο λευκό τοίχο στη θέση του βράχου της τιμωρίας –ωραία ιδέα του σκηνογράφου Κένυ ΜακΛέλαν που παρέπεμπε στα λευκά κελιά, όπως η κουκούλα του Προμηθέα παρέπεμπε σε σύγχρονες εικόνες βασανιστηρίων- και το ζωντανό κινούμενο επί σκηνής Προμηθέα, έτσι που φτιαχνόταν ένα ενεργειακό δίπολο: από τη μια, το ακίνητο πονεμένο σώμα και, από την άλλη, η ελεύθερη ψυχή που εξαπέλυε μύδρους ενάντια στην εξουσία.
Τα όρια της παρέμβασης
Άλλωστε όλη η ερμηνευτική γραμμή ήταν πολιτικώς ορμώμενη, μια κριτική του αυταρχισμού και της εξουσίας απέναντι στα οποία υψώνεται θριαμβευτικά η ελεύθερη βούληση. Μέχρι εδώ τα πράγματα είναι καλά, κυρίως επειδή η ερμηνευτική γραμμή είχε καθαρότητα και συνέπεια. Από δω και πέρα αρχίζει το πρόβλημα, που μας υποχρεώνει να θέσουμε για άλλη μια φορά -πολλοστή και όχι τελευταία- το ίδιο ερώτημα: ως πού φτάνουν τα όρια της παρέμβασης σε ένα κείμενο, πολύ περισσότερο σε ένα αρχαίο κείμενο που οι υλικοί και πνευματικοί όροι παραγωγής του -που το ορίζουν και το καθορίζουν- είναι πολύ μακριά από τα αντίστοιχα σύγχρονα. Κι αν η παρέμβαση είναι τόσο μεγάλη γιατί δεν μιλάμε ευθέως για διασκευή ή για νέο έργο στηριγμένο πάνω στο πρωτότυπο του Αισχύλου ή κάτι τέτοιο, που είναι θεμιτό και έντιμο. Είναι η ίδια απορία που είχαμε παρακολουθώντας την άψογη εικαστικά και κινητικά (Πατρίτσια Απέργη) παράσταση του Ρήσου σκηνοθετημένη από την Κατερίνα Ευαγγελάτου που, όμως, δεν καταλάβαμε καθόλου πώς και γιατί η αλαζονεία και η παρορμητικότητα του ήρωα πρέπει να είναι μέρος ενός ονείρου με ευθεία ανα-
Οι παρεμβάσεις στα αρχαία κείμενα μοιάζουν σαν να επανεκδίδεται η Άννα Καρένινα, ας πούμε, αλλά ο καλός φιλόλογος που την επιμελείται, αλλάζει το τέλος και την σώζει για να ζει με τις τύψεις της μοιχείας της ή κάπως έτσι. Υπ’ αυτή την έννοια δεν έγινε κατανοητό γιατί οι σκληροί υπηρέτες του ∆ία -Βία και Κράτος- παρουσιάζονται ως ένα μπεκετικό ζευγάρι με κλοουνίστικες πινελιές ούτε γιατί προστέθηκαν κείμενα άσχετα προς το σώμα της τραγωδίας στους διαλόγους τους ούτε γιατί συρρικνώθηκαν τα χορικά (που στον Αισχύλο ακόμα αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος μιας τραγωδίας), ούτε γιατί ο Χορός -που κινείται μπαλετίστικα και αυτό είναι μια εξαιρετική ιδέα, ειδικά εδώ που πρόκειται για αέρινες νύμφες (επιμέλεια κίνησης Φρόσω Κορρού)- ντύνεται και γδύνεται όλη την ώρα πάνω στη σκηνή. Ιδίως δεν ήταν κατανοητή η παρουσίαση της Ιούς ως αοιδού νυχτερινών κέντρων της Εθνικής Οδού, πολύ περισσότερο που η εκφορά του λόγου από την αυστριακή ηθοποιό Μάρλεν Καμίνσκι ήδη καθιστά δύσκολη την επαφή του κοινού με την ηρωίδα. Ο Γεράσιμος Γενατάς ήταν στο στοιχείο του στροβιλίζοντας την παράσταση στους ρυθμούς του μέσα στα όρια της ερμηνείας που του διδάχθηκε και ως Ωκεανός και ως Βία (με τις αντιρρήσεις που διατυπώσαμε), ο ∆ημήτρης Κουρούμπαλης για άλλη μια φορά επέδειξε θέληση να προχωρήσει αυτό που του ζητήθηκε, μολονότι ο Ερμής του ήταν και έτσι λίγο αδύναμος. Ο Τάσος Νούσιας είναι πολύ καλός ηθοποιός, αλλά ο Προμηθέας είναι ρόλος που μπορεί να «καταπιεί» εύκολα τον υποκριτή. Η φωνή του ήταν ρηχή και αδύναμη, παρόλο που έκανε γενναίες προσπάθειες για να δώσει την τραγική διάσταση του ρόλου του. Το Χορό απετέλεσαν οι Αικατερίνη Λούρα (Κορυφαία) Ίριδα Μάρα, ∆έσποινα Λαγουδάκη, Χριστίνα Μπίτου, Βιβή Μπουτάτη, Πηνελόπη Μωρούτ, Νατάσα Σαραντοπούλου, όλες κινητικά πολύ καλές. Η μουσική των Lost Bodies μάλλον αναφερόταν σε άλλο έργο. Μαρώ Τριανταφύλλου maro33@otenet.gr