Irati

Liburuaren diseinua: Juan Luis Landa Maketazioa: Erein

Arabierazko transkripzioak: Youness El Marhoum eta Noureddine JDI

© Gidoia: Joxean Muñoz

© Ilustrazioak: Juan Luis Landa

© Edizioa: EREIN. Donostia 2023

ISBN: 978-84-9109-900-0

L. G.: D 353-2023

EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 107

20018 Donostia

T 943 218 300 F 943 218 311

erein@erein.eus

www.erein.eus

Inprimatzailea: Gertu Zubillaga industrialdea, 45 20560 Oñati, Gipuzkoa

T 943 783 309 e-mail: gertu@gertu.net

www.gertu.net

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).

1. argitalpena: 2023ko apirila

Liburu honek Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren diru-laguntza jaso du.

JUAN LUIS LANDA JOXEAN MUÑOZ

IRATIREN INGURUAN

Juan Luis Landa

1984an hasi nintzen ilustrazioaren alorrean profesional gisa lanean, Juanba Berasategi animazioko zinema zuzendariaren eskutik Kalabaza Tripontzia marrazki bizidunetan kolaboratzaile lanetan. Urte horretan bertan argitaratu nituen lehen komikiak Erein argitaletxeak argitaratzen zuen Ipurbeltz euskarazko komiki aldizkarian.

Handik gutxira, GABAI, gure herriaren historia komiki sail handian lan egiteko aukera izan nuen, Rafael Castellanoren gidoiarekin. Gaur egun desagertua den LUR argitaletxeak argitaratzen zuen, eta, besteak beste, Berasategiren taldekoak aritu ginen lan hartan: Jose Angel Lopetegi, Carlos Varela, Pedro Sestelo eta ni neu. Asko ikasi nuen haiengandik, batez ere Lopetegirengandik, «Lope», betidanik miretsi bainuen nolako gaitasuna zuen sortzeko, nola menderatzen zuen marrazketa eta zein trazu sendoa zuen.

Gabai sail haren ondoren beste sail luze bat argitaratu zen, Gabai, vascos con historia. Orduko hartan ere LUR argitaletxeak argitaratu zuen, eta gidoigilea ere Rafael Castellano izan zen. Kasu hartan, José Ángel Lopetegi eta ni neu aritu ginen ilustratzaile lanetan.

Jarraian, Loiolako Inazioren bizitzaren txanda etorri zen, eta beste behin Rafael Castellano, José Ángel Lopetegi eta Ángel Gómez Espinosa margolariekin batera aritu nintzen. Baina argitalpen harekin batera amaitu ziren garai onenak. Ezagutza handia neureganatu nuen obra handi haiei esker, eta ezin nuen horretan gelditu. Zerbait egin beharra neukan.

90eko hamarkada zen, eta komikien mundua bete-betean sartu zen krisian. Faktore ugarik eragin zuten salmenten jaitsiera nabarmen hura. Aldizkari ugari itxi ziren, eta gero eta aukera gutxiago zeuden argitaletxe batean argitaratzeko. Nazioarteko merkatura begiratu behar zen, eta, nire kasuan, bande dessinée zeritzonari begiratu nion, komiki frantses-belgikarrari.

Garai hartan, gaur egun amerikar komikian arrakasta handia lortu duen adiskide Aingeru Unzueta eta nire anaia Ivan lehenengo urratsak egiten ari ziren profesional gisa ilustrazioaren munduan. Eta haiek bultzatu ninduten Europako merkatuan saiatzera.

Ilusioz beterik hasi nintzen gidoi bat idazten. Genero epiko-historiko-fantastikoaren unibertso narratibo bat sortzea bururatu zitzaidan, eta bertan uztartzea nire hiru pasio handiak: Pirinioak, euskal mitologia eta Nafarroako Erresuma. Joaquin Arbeloaren liburu zahar batzuk, Orígenes del reino de Navarra, Auñamendi argitaletxeak 1969an argitaratuak, eta Jose Migel Barandiaranen Euskal Mitologiaren Hiztegia inspirazio iturri agortezina izan nituen. Benito Lertxundi handiaren musikak egin zuen gainerakoa. Eta aurrera egin nuen.

Pirinioak nagusi ziren eszenatokian, baskoien jatorrizko lurrean hain zuzen, Euskal Herriko historia eta mitologia uztartzen zituen gidoia osatu nuen. Horrela jaio ziren bi pertsonaia nagusiak: IRATI, gazte basatia, Pirinioetako natura oparoaren alegoria, erdi lamia,

erdi gizakia, eta ENEKO, gudari baskoi gaztea. Ezinezko maitasun harreman bat sortu zen haien artean.

VIII. mendean kokatzen da historia. Ekialdetik etorritako bi erlijio elkarren guztiz kontrako, kristaua eta musulmana, lehiatzen dira, eta horrek baskoien sinesmen primitiboen agonia eragin zuen. Basoetan bizi ziren numenek, jeinuek eta jainkoek osatzen zuten IRATIko mundua, baina desagertzear zegoen. Iparraldean Karlomagno enperadorea zen nagusi, eta hegoaldean Abderraman emirra, eta haien nagusitasunaren aurrez aurre, erresuma berri bat ari zen sortzen. Eneko izan zen erresuma hartako lehen erregea.

Europar merkatuari baskoien istorioak kontatzeko ametsa egia bihurtu zen. Horrela argitaratu zen sailaren lehenengo albuma, Autzaren esnatzea, Frantzian, Belgikan eta Alemanian (1995ean), Glénat España argitaletxeari esker.

Bigarren album batek zekarren lan bolumena kontuan hartuta, eta horri nire bigarren semearen jaiotza erantsita, gidoia idazteko ardura Joxean Muñoz gidoilari eta lagunari ematea erabaki nuen; animazioko marrazkilari gisa aritu nintzen garaian ezagutu nuen hura.

Lehen albumaren jatorrizko ideia oinarri hartuta, Joxean Muñozek bizitasun berria eman zion sailari, eta baita eduki, pertsonaia eta agertoki berriak ere, eta hori guztia bere nortasunarekin aberastu zuen. Horrela iritsi ziren bigarren albuma, Boldroren domina,

1997an, eta Iratiren zigorra, 2003an. Baina komikiaren merkatu krisiak ez zuen artean hondoa jo, eta horretan gelditu zen saila. Urte batzuk geroago, Dani Fano marrazkilari eta Xabiroi komiki aldizkari jaioberriaren editoreak Saiak argitaratzeko aukera eman zigun, saileko azken lana. Saiak euskaraz argitaratu zen, Ikastolen Elkartearen zigilupean, aldizkarian lehenik eta album formatuan gero.

Ia 30 urte igaro dira IRATI sortu zenetik, eta jende askok galdetzen dit oraindik ere hari buruz, aspalditik agortuta baitago. IRATI kultuko saila bihurtu zen irakurle askorentzat. Irakurle haietako batengan, gure lana haurra zela irakurri zuenetako batengan, eragin handia izan zuen sailak, eta handik bi hamarkadara zinemara eramatea erabaki zuen: Paul Urkijo zinemagilea.

Lehen film luzearen arrakastaren ondoren, Urkijok IRATI eraman nahi izan zuen pantailara. Emaitza harrigarria izan da inondik ere. Filmak arrakasta handia izan du ikusleen artean, hainbat sari jaso ditu, eta euskarazko filmik arrakastatsuena izatera iritsi da. Eskerrak eman nahi dizkiogu euskal zinemagile honi gure IRATI, guztion Irati, gorenera eramateagatik.

Nire esker ona, beste behin ere, Erein argitaletxeari, 1984an hasi nintzenetik lagun izan dudan argitaletxe horri, oraindik ere hainbesteko grina eragiten duen obra apal hau berriro argitaratzeagatik.

IRATIREN INGURUAN

Joxean Muñoz

Juan Luis Landak eta biok Juanba Berasategiren tailerrean ezagutu genuen elkar. Marrazki bizidunak Euskal Herritik eta euskaraz sortzeko Juanbaren asmo handi hura gutako askoren eskola eta bultzada profesionala izan zen. Komikiak ere egiten ziren bertan, Gabai komiki saila adibidez, Euskal Herriko Historia kontatzeko Rafa Castellanok sortu zuen saga. Nik behintzat, han ikasi nuen gidoigintza, Rafa Castellanoren eskutik.

Nork bere bidea hartu genuen gero. Juan Luisek

Iratiren lehen tomoa argitaratu zuen garaian, ni gidoigintzan ari nintzen, komikietarako, telebistarako edo zinemarako. Ezagutzen nuen Irati, jakina. Gustukoa nuen eta miresten nuen komikiaren industriako izen handi batek, Glénatek, Espainian, Frantzian eta Alemanian argitaratzea lortu izana. Ezustean harrapatu ninduen Juan Luisek, esan zidanean Iratirekin jarraitzeko asmoa zuela baina zama handiegia zitzaiola marrazkiaz, margoaz eta errotulazioaz gain, gidoiaz arduratzea, eta ea ardura hori neuk hartuko ote nukeen. Gustura esan nion baietz.

Historiatik aldentzea proposatu nion, halere. Ez genuen Nafarroako erresumaren historia kontatuko; garai haietan, edo garai haietako oihartzunetan girotutako istorioak asmatuko genituen. Fantasiazkoak. Ezpata eta

magia. Borroka eta maitasuna. Komikia Historia kontatzearen zerbitzuan jarri ordez, Historia istorioak sortzeko aitzakia izango zen. Konforme jarri ginen.

Juan Luisek lehen atala bukatu zuen puntuan ekin nion Iratiren bigarren abentura idazteari, Irati Goiatekin aurkitzen den errekan (Irati 2. El medallón de Boldro). 1997an argitaratu zen. Ia sei urte pasa ziren hirugarren tomoa burutzerako, berriro ere nor bere zereginetan murgilduak baikinen. 2003an argitaratu zen La Condena de Irati, hiru tomoak batzen zituen bilduman, Glénateko editoreak hala erabakirik, zikloari osotasuna ematearren. El Ciclo de Irati, Integral izenburua jarri zioten edizioari. Agortua dago aspaldi.

Hurrengo urratsa ulertzeko, Dani Fano ezagutu behar da. Xabiroi aldizkariaren arduraduna eta arima da Fano, azken urteotako euskal komikigintzan erabakigarria izan den egitasmoarena. Hark eman zizkigun Iratirekin jarraitzeko bultzada eta aukera, Historiatik urrunago, fantasiatik gertuago, eta euskaraz. Ordura arte, Irati gaztelaniaz idatzia genuen, «Glénat España»rentzat eta gaztelaniazko ediziorako ari baikinen lanean. Euskaraz, Ereinek argitaratu zuen Iratiren lehen tomoa, Ipurbeltz aldizkarian, atalka. Iratiren laugarren istorioa ere atalka argitaratu zen Xabiroi

aldizkarian, Ipurbeltzen oinordekoan hain zuzen, eta album moduan, 2007an kaleratu zen (Saiak, Xabiroi-Ikastolen Elkartea). Orain, Erein argitaletxearen eskutik, Iratiren saga, euskaraz eta gaztelaniaz argitaratzen da. Ereinek lotura profesional estua du Juan Luisekin, haren komiki historikoak –Orreagako Kronikak…– eta mitologiari buruzko ilustrazio liburuak argitaratu baititu.

Irati euskaraz berridazteko lanaren harian atal guztiak ikusi eta irakurri behar izan ditudalarik, nabarmenagoa egin zait Iratiren istorioen arteko eboluzioa. Marrazkietan, gero eta estilo errealistagora jo du Juan Luisek eta ilustrazioan urteetan hartutako eskarmentuak bineta konplexuagoak sortzera eraman du. Nabarmena egiten da hori bigarren eta hirugarren atalak alderatuz gero, bien arteko denbora-tarte luze samar hartan Juan Luis buru-belarri aritua baitzen bere mundu grafikoa eta narratiboa jorratzen. Hirugarren ataleko marrazkiak errealistagoak dira eta kolorea, berriz, onirikoagoa. Joera hori areagotu egiten da laugarren atalean. Gidoiaren aldetik, Historiatik gero eta urrunago joan ginen, fokoa Eneko eta Iratirengan itxi genuen, eta Iratirengan bereziki. Iruditu zitzaidan gero eta leku gehiago utzi behar niola Juan Luisi, bere munduari,

bere marrazki gero eta landuagoei, hari dramatikoak kondentsatuz, binetak urrituz, testu laburragoak erabiliz. Iruñeko atarian utzi genituen Irati eta Eneko. Non, ez bada hiriaren zurrunbiloan, aurkitu ahal izango zituen Iratik bere «ahizpak», bera bezalako izaki «bitartekoak», erdi gizaki erdi izaki magiko direnak?

Iruñako ateetan geratu ziren gure pertsonaiak, Juan Luis eta biok, nor bere aldetik, bestelako lanetan murgildu ginelako. Erauntsia iritsi zen arte. Paul Urkijo izeneko erauntsi bat. Oker ez banago, Errementari filmaren estreinaldian esan zigun Paulek hurrengo filma Irati oinarri hartuta egin nahiko lukeela. Esan eta egin.

Irati zinemara ekartzerik ez genuen imajinatu ere egingo, eta, gainera, Paulen eskutik, Paul Urkijoren begitik! Haren eskuetan utzi genuen Irati, konfiantza osoan. Bere istorioak sortzeko askatasun osoa nahi zuen Paulek, bere unibertsotik abiatzeko Iratirenera. Hala izan da.

Gozatu dugu filma. Eta eman du, baita ere, agortuta zeuden komiki hauek berriro argitaratzeko egokiera, Iratiri euskarazko ahotsa ematekoa eta irakurle berriengana iristekoa.

On egin.

Azalaren azken zirriborroa autzaren esnatzea

AUTZAREN ESNATZEA

JUAN LUIS LANDA

BEHIN BATEAN, ASPALDI-ASPALDIKO MENDEETAKO BATEAN… PIRINIOEN MENDEBALEKO

BAZTERREAN HOR ARI ZIREN BERTAKO BIZTANLEAK BEREN BIZITZA BETIKO ALDATUKO ZUEN GATAZKA BATEN ERDIAN…

EKIALDETIK BI ERLIJIO SARTUAK ZIREN IA BATERA BEREN TARTERA, ETA BORROKAN HASIAK ZIREN BEREN ANTZINAKO JAINKO-JAINKOSEKIN…

…ETA BESTETIK, ISLAMA, HEGOALDETIK NAGUSITASUN ESKE IRITSIA.

…BATETIK, KRISTAUTASUNA…

GEHIEGIKERIA ASKOREN ONDOREN ETA DENBORAK PAGANISMO ARRASTOAK ORO ITZALTZEN ZITUEN BITARTEAN, ESAERA ZAHAR BATI ATXIKITA JARRAITZEN ZUTEN MENDITAR HAIEK…

PASADATXO PARE BAT ETA MENDI HAUETAKO HEGAZTI GUZTIAK NIRE MENDE EGONGO DIRA.

HARF! HARF! SEKULAKOAK DIRA APEU TXORI-ENGAINATZAILE HAUEK.

BESTE

BIKAINA.

MIRESGARRIA.

BIKAINA.

NAHIKOA DA! ITXI KAIOLA!

EZIN HOBETO. LAMINEK AHOLKATU ZIDATEN NIRE JAUREGIA ALAITZEKO EZ ZEGOELA EZER HOBERIK BASOKO TXORI GOZOAK BAINO.

BI KATU ERRALDOI! A ZER LARRU MIRESGARRIA!

HAIEN KANTUAZ GOZATZEKO ETA HAIEN PRESENTZIAZ DISFRUTATZEKO.

E? KRISTAUEN JAINKOAGATIK! ZER IKUSTEN DU NIRE BEGIAK?

GROK.

EZ DAKIT ZEIN MAGIA MOTAK SORTU DUEN LARRU HORI, BAINA HORIEK ERE NIRE JAUREGIAN NAHI DITUT! HARRAPA ITZAZUE!

EZIN IZAN DITUZUELA HARRAPATU? UAAAARRG!

ITZULI GAITEZEN BEHINGOZ!

IRRIKAZ

NAGO NIRE BITXI EGALARIAK IKUSTEKO.

MUNDUKO TARTALO INBIDIAGARRIENA

IZANGO NAIZ! HARF HARF… KATU HORIEK ARRAPATU AHALKO BANITU…

MOKADU ERDIRIK EZ DUZUELAKO, BESTELA, ORAINTXE BERTAN JANDA ZINETEN!

BADAKIT AIAR BATEK GORROTO DUELA OTORDUA LAPURTZEN DIOTENEAN.

EZ BADUZU NAHI HORI GERTATZEA, ERANTZUN ORAINTXE: ZERGATIK EZ DUTE TXORIEK ABESTEN ETA ZER EGITEN DU TARTALOK HEMEN? BAZTER GUZTIETAN DAUDE HAREN LERDE ARRASTOAK.

TARTALUTEK ERAMAN DITU ORDUAN TXORI GUZTIAK BERE JAUREGI BELTZA ALAITZEKO?

TARTALO NAZKAGARRI HORI

ETA BERE AIARREN

ARMADA INGURU GUZTIA

HONDATZEN ARI DIRA.

HORRELA EZIN DA, BAINA

ZER EGINGO DUGU?

EKAITZA DATOR ETA LASTER ILUNDUKO DU. MENDIA ARRISKUTSU BIHURTZEN DA.

ZALDIZKO BAT!

ZAURITUTA DAGO!

O! LAGUNTZA BEHAR DU!

HORMA SENDOAK DORRE BOTERETSUEI FORMA EMATEN, HANDIK PIRINIOETAKO BAKEA BABESTEKO, BEREN ERREGEAREN IZENEAN.

INDARTSUAK, GOTORRAK, IKARAGARRIAK, ETSAI GUZTIEN ERASOEI AURRE EGITEKO ERAIKIAK.

EZ… EZ! EZ!

GORRITXIKI MADARIKATUA, ATSEDEN HARTZEN UTZIOZU!

BIHAR BERE LANA EGINA IZANGO DU JARRI DIOGUN GOROLDIO ENPLASTUAK.

EKATZU HORI! ALDE HEMENDIK, BOLDRO!

ZER DUZU IZENA, MUTIKO?

ENEKO.

EGIZU LO, ENEKO, ERA HORRETAN BAIZIK EZ DITUZU ZURE ZAURIAK SENDATUKO.

HALA BEDI! BESTELA OKERRERA EGIN DEZAKE ZAURIAK.

EGUN ON, LUXA. EZ HAIN ONAK.

TARTE BAT HARTU BEHARKO HUKE HAU DENA PIXKA BAT TXUKUNTZEKO, IRATI. DESASTRE HUTSA DUN.

TXUKUNDUKO BANU, ORDEA, EZ NUKE JAKINGO NON DITUDAN GAUZAK.

AAA! EGUN ZORAGARRIA DUGU.

EZ DUT ULERTZEN ZER DUEN ONIK UDAKO EGUN ITOGARRI BATEK.

NORA HOA HAIN AZKAR?

LANERA. hOBETO ZAUDE BAKARRIK INERA, HASERRE SAMAR SUMATZEN ZAITUT.

ZER EGIN BEHAR DUGU? ZER EGIN BEHAR DUGU?

ZOAZTE SASKIEKIN HARROBIRA ETA HONDAKINAK EKARRI.

HEGOALDEKO HARRESIAN UTZI ETA EZ GELDITU BUKATU ARTE.

HAINBESTE URTEKO LANA… BAINA GUTXI FALTA DA…

ETA DENA GALTZAGORRI NEKAEZIN HORIEI ESKERRAK. ARRARO IKUSTEN DUT LAMINA ZAHARRA. ZER DUEN GALDETUKO DIOT.

JADANIK

EZER EZ DUN LEHEN BEZALAKOA. MUNDUA EROTZEN ARI DUN, ETA HORREK KALTE EGITEN ZIGUN.

LUXA, ASPALDI EZAGUTZEN ZAITUT. BADAKIT ERBAITEK KEZKATZEN ZAITUELA.

EGUNSENTIAN ERREKAREN

MURMURIOA ENTZUN DINAT. EZ DIN EZER ONIK IRAGARTZEN.

ESPEZIE ZAHAR BATEN

AZKEN HONDARRAK GAITUN, ETA GURE IZATEA URTZEN ARI DUN ELURREZKO KRISTALAK UDABERRIAN BEZALA.

MENDI EZKUTU

HAUETAN LASAI BIZI GINELA USTE NINAN, BAINA OKERREN BAT

GERTATZEN ARI DUN…

…ETA

IZUGARRIKERIAREN BATEN HASIERA SUMATZEN DINAT.

KONTAIDAZU

BAINA ITZULI LASAI HEURE ZEREGINERA, IRATI. ZAURITUA KUSTERA JOANGO NAUN.

OSO ITXURA TXARRA DUZU. ETZANDA EGON BEHAR ZENUKE.

IRATI? BADU ZERBAIT BITXIA. EZ DA BESTE NESKATXAK BEZALAKOA.

ETA EZ DA. SEKRETU BAT KONTATUKO DIZUT.

MUTIKO! ZER MODUZ ZAUDE?

NOR

ZUEN LAGUNTZA ESKERTU NAHI NIZUEKE.

IRATIRI ESKERTU. BERAK AURKITU ZINTUEN.

ALDE… ALDE EGIN BEHARRA DAUKAT. NIRE BILA ARIKO DIRA.

EZ ZENUKE HIRU PAUSO ERE EMANGO ZERRALDO ERORI GABE.

ZARETE?

IRATIK LAMINA BAT DU AMA, ETA GUDARI ENDITARRA AITA.

ORDUAN EZIN ERAMAN IZAN ZUEN EGOERA HORI, ETA, KOLERAZ ITSU, LEPOA MOZTU ZION.

ZORIGAIZTOKO EGUN BATEAN, IKUSIRIK EMAZTEAK ARRETA HANDIZ EZKUTATZEN ZITUELA OINAK, ZELATAN JARRI ZEN GIZONA, HARIK ETA BASOKO JEINU BATEKIN EZKONDUTA ZEGOELA KONTURATU ZEN ARTE.