Scipion Nasice Sisters Theatre: Η αποτύπωση του ασυνείδητου στο Krst
Εβελίνα Ιωάννου
Δοκίμιο στα πλαίσια του μαθήματος Αρχιτεκτονική και Ψυχανάλυση, Καθηγητής: Νίκος Σιδέρης, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ΔΠΜΣ Σχεδιασμός - Χώρος - Πολιτισμός, Ιούνιος 2016
Στην παρούσα έρευνα θα μελετήσουμε τη σχέση ασυνείδητου και χωρικότητας, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τη σύνθεση του σκηνικού χώρου που δημιουργεί η θεατρική ομάδα Scipion Nasice Sisters Theatre, υπο-ομάδα της καλλιτεχνικής συλλογικότητας Neue Slovenische Kunst. NEUE SLOVENISCHE KUNST Η καλλιτεχνική συλλογικότητα Neue Slowenische Kunst (NSK) ιδρύθηκε στη γιουκοσλαβική Σλοβενία το 1984 από τρείς ομάδες – την ομάδα πολυμέσων Laibach (1980), την ομάδα οπτικών τεχνών IRWIN (1983), και τη θεατρική ομάδα Scipion Nasice Sisters Theatre (SNST) (1983-1987). Η NSK πήρε το ρόλο του καταλύτη, επανεξετάζοντας τα καταπιεστικά τραύματα της Ευρωπαïκής ιστορίας και εκθέτοντας κρυμμένους μηχανισμούς ιδεολογικής κυριαρχίας. Τα μανιφέστα που χρησιμοποιούνται από το καλλιτεχνικό κίνημα ισχυρίζονταν πως η πρόθεση τους ήταν να αναβιώσουν το τραύμα των avant-garde κινημάτων των αρχών του 20ου αιώνα με το να ταυτίζονται με αυτά στο σημείο αφομοίωσης με τα συστήματα των ολοκληρωτικών καθεστώτων (υπερταύτιση).1 RETROGARDISM Οι ομάδες της NSK εξέλιξαν μια μέθοδο που ονόμασαν ρετρογκαρντισμό (retrogardism), ένας όρος που προέρχεται από το συνδυασμό του retro και της avant-garde. Ο ρετρογκαρντισμός χαρακτηρίζεται, από τους ίδιους, ως μια μέθοδος που ανακρίνει σύγχρονα στυλιστικά και πολιτικά καθεστώτα μέσα από μια επιστροφή σε στυλ και στιγμές που έχουν καταδικαστεί στην αφάνεια λόγω πολιτικής ορθότητας ή αλλαγής μόδας.2 SCIPION NASICE SISTERS THEATRE Στην παρούσα έρευνα θα ασχοληθούμε με τη θεατρική ομάδα της NSK, Scipion Nasice Sisters Theatre (SNST), η οποία είχε σαν στόχο την αναβίωση των δραματικών τεχνών, όπως είχε δηλώσει στην ιδρυτική της πράξη.** Τα έργα των Scipion Nasice Sisters Theatre αναπαριστούν την εφαρμογή της ρετρογκαρντιστικής μεθόδου στο χώρο της σκηνής και οι θεατρικές τους εργασίες βασίζονται σε μεταπολεμικά πειραματικά Σλοβενικά δράματα. Οι Scipion Nasice δημιουργήθηκαν στις 13 Οκτώβρη του 1983, με καθορισμένο χρόνο ζωής τα τέσσερα χρόνια, και συγκροτήθηκαν από άτομα που συμμετείχαν ήδη στην NSK και ασχολούνταν με το Σλοβενικό δράμα. Τα βασικά μέλη τους ήταν ο Dragan Zivadinov (σκηνοθέτης), η Eda Cufer (δραματουργός) και ο Miran Mohar (σκηνογράφος). Οι πρώτες δύο παραγωγές των SNST έγιναν σε ιδιωτικές κατοικίες στη Λιουμπλιάνα, δημιουργώντας μια “υπόγεια” ατμόσφαιρα. Η πρώτη εκδήλωση τους έλαβε χώρα σε ένα διαμέρισμα σε κεντρικό δρόμο της Λιουμπλιάνα τον Ιανουάριο του 1984. Τριάντα-εφτά θεατές οδηγήθηκαν στο χώρο από τους ηθοποιούς ντυμένους με προκλητικές ενδυμασίες ιερέα, αξιωματικού στρατού και καλόγριας. Το Retrogarde Event Hinkmann στήθηκε στο “ναό των Scipion Sisters” θέτοντας από την αρχή τα θρησκευτικά και μυθικά στοιχεία που είχαν σηματοδοτήσει την συμπλοκή των NSK με το δράμα. Το συμβάν της “Ανάστασης” (23-24 Οκτώβρη, 1984) ήταν μια συμβολική και υβριστική χρήση όλων των Σλοβενικών θεατρικών θεσμών, μια πράξη που σηματοδοτούσε την ουτοπική κλίμακα των στόχων τους. KRST POD TRIGLAVOM Μετά την “υπόγεια” περίοδο από το 1983 έως το 1985, η ομάδα βρήκε χώρο εκδηλώσεων που ταίριαζε στην κλίμακα των στόχων της. Η τρίτη παραγωγή των SNST, Krst pod Triglavom (Βάπτισμα κάτω απ΄το όρος Triglav), η οποία αποτελεί και τη βασική μας έρευνα, παρουσιάστηκε στο Cankarjev dom, το υψηλού κύρους κογκρέσο και πολιτιστικό κέντρο. Για την παράσταση απασχολήθηκαν εβδομήντα ηθοποιοί, και η παραγωγή κατέληξε να είναι η μεγαλύτερη Σλοβενική θεατρική παραγωγή, και φυσικά η πιο μνημειώδης
δράση των NSK. Όλες οι τότε ομάδες των NSK συμμετείχαν σε αυτή την ένωση της ρετρογκάρντ κίνησης (ήχος από Laibach και σκηνογραφία από IRWIN). Η αυθεντική ιστορία του Krst επικεντρώνεται στην μοίρα δύο μυθικών φιγούρων – του Crtomir (Σλοβένος πρίγκηπας) και της ερωμένης του Bogomila (μια ειδωλολάτρης ιέρεια) κατά τη διάρκεια του εκχριστιανισμού των Σλοβένων. Ο Crtomir είναι ο μοναδικός επιζών της τελευταίας αντίστασης κατά του Γερμανού πολέμαρχου Waldung. Κατά τη φυγή του, ο Crtomir συναντά τη Bogomila, η οποία τον ενημερώνει πως έχει αλλαξοπιστήσει, κι τον πείθει να κάνει το ίδιο, πράγμα το οποίο αποδέχεται προκειμένου να μείνει μαζί της. Παρ’ όλα αυτά, του ανακοινώνει μετά τον προσηλυτισμό του πως είναι μνηστευμένη με το Χριστό, και τον καθοδηγεί να δουλέψει σαν περιφερόμενος ιεροκήρυκας και να μην την αντικρίσει ποτέ ξανά. ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ & ΦΑΝΤΑΣΙΩΣΗ Το ασυνείδητο στην ψυχαναλυτική θεωρία αναφέρεται ως ένα σύστημα αφανών παραστάσεων και διασυνδέσεων. Αποτελεί μεγάλο μέρος του ανθρώπινου ψυχισμού, αφού αφορά όλες τις βασικές ενορμήσεις της ψυχικής ενέργειας , τα γεγονότα, και τις επιθυμίες που έχουν απωθηθεί από τη συνείδηση. Ο Φρόυντ το 1893 έγραφε: “εκείνος που πρώτος πέταξε στον εχθρό του μια βρισιά αντί για ένα ακόντιο ήταν ο θεμελιωτής του πολιτισμού”.3 Δηλαδή, θεμέλια του πολιτισμού είναι η ψυχική επεξεργασία των ενορμητικών, εν προκειμένω επιθετικών-ώσεων, και η διαχείριση τους σε κάποιο στοιχειωδώς συμβολικό επίπεδο. Η φαντασίωση, δηλαδή η ψυχική πραγματικότητα, αποτελεί μια κατασκευή της ψυχής στην οποία σκηνοθετείται η επιθυμία και έχει ως οδηγό τα ίχνη του ασυνείδητου με σκοπό να αναπλάσει ένα σκηνικό παρόμοιο με την απωθημένη εμπειρία. Αν θεωρήσουμε πως η δημιουργία έχει ως κινητήριο δύναμη τη φαντασίωση του δημιουργού, τότε μπορούμε να πούμε πως αποτελεί μια αναδιατύπωση της πραγματικότητας σε ένα συμβολικό πεδίο που αποτυπώνει την επιθυμία.4 NSK: ΣΧΕΔΙΑΣΤΕΣ ΤΟΥ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟΥ Το ασυνείδητο στην περίπτωση των NSK και ειδικά της ομάδας SNST, όπως θα δούμε παρακάτω, δεν είναι μόνο αυτό που κινεί το περιεχόμενο της δημιουργίας, αλλά και αυτό που αποτυπώνεται χωρικά, και αυτός είναι ένας από τους λόγους που ενοχλεί και αποξενώνει μεγάλο μέρος θεατών. Τα μέλη των NSK έχουν αυτοπαρουσιαστεί ανοιχτά ως “μηχανικοί των ανθρώπινων ψυχών”, ή αυτό που ο Boris Groys περιγράφει ως “σχεδιαστές του ασυνείδητου”.5 Έχοντας ως βάση την πεποίθηση πως η “ολοκληρωτική” μηχανική και χειραγώγηση του ασυνείδητου και των επιθυμιών δεν έχουν ξεθωριάσει, αλλά έχουν τελειοποιηθεί και εντατικοποιηθεί, οι NSK χρησιμοποιούν τις ίδιες τεχνικές αναφερόμενοι στο θεωρητικά μετά-ολοκληρωτικό παρόν όσο και στο πρόσφατο παρελθόν. Είναι εμφανής, επομένως, η εμμονή της καλλιτεχνικής ομάδας με τα απωθημένα, από μεγάλο μέρος της κοινωνίας, τραύματα των ολοκληρωτικών καθεστώτων και την επανάληψη του ίδιου μοτίβου κυριαρχίας στην μετά-ολοκληρωτική εποχή. Έτσι, κάθε υπο-ομάδα περιστρέφει τη δημιουργία της γύρω από την ίδια επιθυμία, αυτή της επέμβασης/καταστροφής του μοτίβου. Παρουσιάζεται, επίσης, έντονα η τάση για επανάληψη*του τραύματος, με μόνη διαφορά ότι πλέον αυτοί κατέχουν την ψευδαίσθηση ελέγχου του παιχνιδιού εφ’ όσον γίνεται με δικούς τους όρους. Όχι απλά αρνούνται να καταστείλουν τα απωθημένα, δηλαδή τους δεσμούς μεταξύ δύναμης και επιθυμίας, αλλά τους αναπαριστούν με μια μνημειώδη μορφή. Οι NSK αρνούνται να κάνουν ωμούς διαχωρισμούς μεταξύ “καλής” και “κακής” τέχνης, φωτίζοντας την ύπαρξη ομορφιάς και επιθυμίας ακόμα και στα πιο ακραία περιεχόμενα και, αντιστρόφως την παρουσία της δύναμης και της ιδεολογίας σε επιφανειακά καλοήθη και αβλαβή πλαίσια.6
ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ & ΧΩΡΙΚΟΤΗΤΑ Προκειμένου να αναλύσουμε τα στοιχεία συγκρότησης της έκφρασης του ασυνείδητου στο σκηνικό χώρο που δημιουργεί η ομάδα, θα πρέπει να μιλήσουμε για τη σχέση της χωρικότητας με το ασυνείδητο. Η έννοια της χωρικότητας αφορά έναν προσδιορισμό, μια ιδιότητα ή μια διάσταση που αποδίδεται σε κάποιο αντικείμενο, σχέση, λειτουργία ή διεργασία πάντα σε συνάρτηση με τον χώρο. Το καλύτερο «φυσικό υπόδειγμα» ως προς τη συγκρότηση και τη λειτουργία του ασυνείδητου φαίνεται να βρίσκεται με μεγαλύτερη σαφήνεια στο πεδίο του ονείρου, που μπορεί να χαρακτηριστεί και ως «βασιλική οδός προς το ασυνείδητο». Γιατί το όνειρο δείχνει τόσο τα συστατικά του ασυνείδητου, όσο και τον τρόπο λειτουργίας του ασυνείδητου, δηλαδή την πρωτογενή διαδικασία.7 Βασικά χαρακτηριστικά της πρωτογενούς διαδικασίας είναι η τελεστικότητα (η φαντασίωση στην οποία η επιθυμία σκηνοθετείται ως πραγματοποιούμενη), η παραστατικότητα πραγμάτων και όχι λέξεων και η πανσημία (κάθε στοιχείο που εμφανίζεται στη σκηνή του ονείρου είναι σημαίνον). Επιπλέον οι ασυνείδητες διεργασίες δεν ενέχουν τη διάσταση της συνομιλητικότητας, δηλαδή έχουν σαν οδηγό τους την ψευδαισθητική ικανοποίηση της επιθυμίας και όχι τη διάθεση για επικοινωνία αυτής. Οι σημειωτικοί μηχανισμοί επεξεργασίας των παράγωγων του ασυνείδητου στην πρωτογενή διαδικασία είναι τέσσερις, η συμπύκνωση, η μετάθεση, η μέριμνα για την παραστατικότητα και ο επικαθορισμός.8 Όπως και στο όνειρο, έτσι και στις θεατρικές και εικαστικές τέχνες ,η αδυναμία απόδοσης λογικών σχέσεων με άλλα μέσα μεταφράζεται σε χωρικότητα, η οποία μέσα από την φυσική υπόσταση της σκηνής γίνεται το εργαλείο της έκφρασης του ασυνείδητου με οδηγό την πρωτογενή διαδικασία. Θα μπορούσαμε να πούμε, δηλαδή, πως η χωρικότητα μπορεί να λειτουργήσει ως αναπαράσταση ή και παραμόρφωση όλων των απωθημένων ενορμήσεων, επιθυμιών, εμπειριών του ατόμου/ομάδας, αφού πλάθει το δικό της σκηνικό πανόραμα συμβολισμών αποσυνδεδεμένη από τη νοηματική συνοχή, όπως αντίστοιχα συμβαίνει στο όνειρο. ΧΩΡΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΣΤΟ KRST Επιστρέφοντας στο έργο των NSK και πιο συγκεκριμένα στη θεατρική παράσταση Krst μπορούμε να αναλύσουμε τον τρόπο με τον οποίο ξετυλίγεται το ασυνείδητο στην χωρικότητα που δημιουργείται ως σκηνικό στην παράσταση. Η σκηνογραφία του Krst, όπως αναφέραμε και παραπάνω, αφορούσε τον εκχριστιανισμό των Σλοβένων από τους Γερμανούς τον 9ο αιώνα. _TATLIN Η αναπαράσταση του θεατρικού έγινε μέσα από 62 μνημειώδεις “πίνακες” ή σκηνές βασισμένες σε ειδωλολατρικά, ιδεολογικά, και avant-garde μοτίβα συμπεριλαμβανόμενης και της ανακατασκευής του προτεινόμενου μνημείου του Vladimir Tatlin για την Τρίτη Διεθνή. Ο ίδιος ο Tatlin ήθελε το κτίσμα του να “ντροπιάσει όλα τα άλλα μνημεία της χώρας” και η κατασκευή του συμβόλιζε τη δύναμη και αυτοπεποίθηση της Ρώσικης κυβέρνησης και της βιομηχανίας της χώρας.9 Θα μπορούσαμε να πούμε, επομένως, πως η τοποθέτηση του μνημείου στον σκηνικό χώρο της παράστασης αφορά την πλαστική έκφραση της απόλυτης επιθυμίας ανασχεδιασμού του κόσμου, όχι ως αισθητική εικόνα, αλλά ως μορφή απόλυτου ελέγχου. _KANDINSKY Πέρα του Τάτλιν, η σκηνογραφία των IRWIN ήταν ενημερωμένη από τον Kandinsky με μεγάλης κλίμακας κατασκευές εμπνευσμένες από τα έργα του, όπως και το “κλασσικό” πλέον, για τους NSK συνολικά, σταυρό του Malevich.*** Ο μυστικισμός που αποτυπώνεται και μεταδίδεται μέσω αυτής της επέμβασης στο σκηνικό χώρο της παράστασης συνοδεύεται και από αντίστοιχες ηρωικές χορδές, που καθιστούν το θέαμα μεγαλειώδες.
Με αυτό τον τρόπο το Krst, έχοντας ως άμεση αναφορά το απολυταρχικό κράτος, αντικαθιστά την κρατική με την αισθητική βία. Θύματα της βίας αυτής είναι οι θεατές, οι οποίοι βρίσκονται αιχμάλωτοι από την κλίμακα του θεάματος. Ταυτόχρονα, στο θέαμα υπάρχει η αίσθηση του μυστικισμού, η οποία, σύμφωνα με τον Φρόυντ, συνδέεται με το ωκεάνιο συναίσθημα, της πληρότητας, της έλλειψης ορίων, της αιωνιότητας, όπως και με τη “μειονεκτικότητα και ανάγκη του βρέφους για τον πατέρα”.10 Εγκλωβίζοντας με αυτά τα στοιχεία της χωρικότητας το κοινό σε αυτή τη βεβιασμένη θρησκευτική σχεδόν εμπειρία προσπαθούν να εξορκίσουν τις εθνικο-ιστορικές τους πληγές φέρνοτας το αντιμέτωπο με πολλές συναισθηματικές καταστάσεις που δημιουργούνται από την ανάγκη του ατόμου να ξεφύγει από τις δυσκολίες που υπάρχουν στον κόσμο. _ΕΛΑΦΙ Ακόμα ένα βασικό χαρακτηριστικό που συνθέτει τη χωρικότητα του Krst είναι η παρουσία μεγάλης κλίμακας κατασκευών με τη μορφή ελαφιού. Το ελάφι αποτελεί κεντρική εικόνα στα έργα της ομάδας, όπως και στο ίδιο τους το σύμβολο, και είναι εμπλουτισμένο με πολλαπλά νοήματα που παρουσιάζονται ταυτόχρονα. Είναι ένα ιστορικό σύμβολο για το λαό της Σλοβενίας, ένα σύμβολο της Δυαδικής Μοναρχίας, ένα κομμουνιστικό σύμβολο δύναμης, καθώς και ένα ιστορικό σύμβολο της Σλοβενικής ανεξαρτησίας.11 Η ασάφεια, που προκύπτει από τους αναρίθμητους συσχετισμούς των νοημάτων του ελαφιού ως σύμβολο, φανερώνει την άρνηση τους να γίνουν η αντανάκλαση μιας μόνο κοσμοθεωρίας. Μέσα από αυτό τον επικαθορισμό, το τραυματικό και ταυτόχρονα γοητευτικό υλικό έχει τη δύναμη να διαμοιραστεί, να μπερδέψει και να ανακρίνει ταυτόχρονα. Κλείνοντας, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε την παραπάνω μελέτη στα εξής συμπεράσματα. Οι SNST σφετερίζονται τις λειτουργίες της επιθυμίας που ιστορικά συνδέονται με απολυταρχικά κράτη ή το σύγχρονο μάρκετινγκ, τις μεταφράζουν σε χωρικότητα μέσα από το σκηνικό χώρο και τις θέτoυν ξανά σε κίνηση ενάντια στα ίδια και τα συστήματα τους. Η σκηνή και όποια ενέργεια λαμβάνει χώρα γύρω από αυτή(κατασκευές, ήχος, κίνηση σωμάτων) γίνεται η άμεση αποτύπωση των απόκρυφων αυτών επιθυμιών, ουτοπικών και δυστοπικών, και φέρνει το κοινό και τα ίδια τα συστήματα αντιμέτωπα με τα απωθημένα στοιχεία που συγκροτούν το ασυνείδητο. * Χαρακτηριστικό παράδειγμα: το παιχνίδι του παιδιού με το κουβάρι (Φρόυντ,1920) ** Η πρώτη επιστολή των Sisters κυκλοφόρησε στις 13 Οκτώβρη του 1983 και αναφερόταν στο τετραετές πλάνο δραστηριότητας τους. *** Ο σταυρός του Kazimir Malevich αποτελούσε σύμβολο των NSK, συνοδευόμενος από κέρατα ελαφιού, αγκάθια και γρανάζι, και έχει λειτουργήσει, μαζί με άλλα έργα του καλλιτέχνη, ως βασική εικονογράφιση για πολλές εκδηλώσεις της ομάδας.
1. Predictions of Fire, 1996, [Video], Michael Benson, USA 2. Monroe, A.(2005,), “Interrogation Machine”, London: The MIT Press, p. 50-51 3. Μανιαδάκης, Γ. (2007), “Βία, Ψυχικός Χώρος και Κινηματογράφος”, Διάλογοι για την ψυχανάλυση (3), σελ. 4 4. Σιδέρης, Ν., (2005), “Χωρικότητα και Ασυνείδητο”, Αθήνα: ΕΜΠ, σ. 9 5. Groys, B. (2011), “The Total Art of Stalinism: Avant-Garde, Aesthetic Dictatorship, and Beyond”, London: Verso, p. 119 6. Monroe, A.(2005,), “Interrogation Machine”, London: The MIT Press, p. 72-73 7. Σιδέρης, Ν., (2005), “Χωρικότητα και Ασυνείδητο”, Αθήνα: ΕΜΠ, σ. 3 8. Σιδέρης, Ν., (2005), “Χωρικότητα και Ασυνείδητο”, Αθήνα: ΕΜΠ, σ. 4-8 9. Čufer & Irwin, (1992), “NSK State in Time”, Ljubljana 10. Freud, S., (2011), “Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας”, Αθήνα: Εκδόσεις ΝΙΚΑΣ 11. Buhler, C. (2009), “Irwin & Neue Slowenische Kunst (NSK)”, Ohio: Contemporary Collections
ΕΝΘΕΤΟ ΕΙΚΟΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ KRST POD TRIGLAVOM πηγή: http://times.nskstate.com/