Project en Visie by Evi Lefevere

Project en Visie Projectbenaming: Parnassia

Hogeschool Gent -

Lid van de associatie Universiteit Gent

Departement: Biowetenschappen en Landschapsarchitectuur Opleiding: Professionele Bachelor in de Landschaps- en Tuinarchitectuur Campus: Melle Stijlgroep, Landschap en Stedelijke Ruimte Piekstraat 33, 3071 EL Rotterdam, Nederland

Evi Lefevere 1ste examenzittijd Academiejaar 2008-2009

Project en Visie Projectbenaming: Parnassia

Hogeschool Gent -

Lid van de associatie Universiteit Gent

Evi Lefevere 1ste examenzittijd Academiejaar 2008-2009

Project en Visie

Inhoudstafel 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Parnassia

Voorwoord..............................................................................................................3 Parnassia palustris................................................................................................5 Parnassia, een besloten competitie...............................................................6 Situering..................................................................................................................7 Geschiedenis..........................................................................................................8 5.1. Geschiedenis Hellevoetsluis..............................................................8 5.2. Inpoldering Hellevoetsluis.................................................................9 Bestaande Ruimtelijke Structuur..................................................................10 6.1. Biologisch waardevolle gebieden.................................................10 6.2. Bodem.....................................................................................................11 6.3. Water en Parnassia..............................................................................12 6.4. Verkeersontlsuiting............................................................................13 Analyse van het terrein....................................................................................14 7.1. Puntelementen....................................................................................14 7.2. Lijnelementen......................................................................................15 7.3. Vlakken...................................................................................................16 7.4. Landschapselementen......................................................................17 Fotoreportage....................................................................................................18 Knelpunten en mogelijkheden....................................................................20 Uitgangspunten.................................................................................................21 Programmapunten............................................................................................25 Kavelstructuren..................................................................................................28 12.1. Rijwoning...............................................................................................29 12.2. Geschakelde woning.........................................................................29 12.3. Twee-onder-ĂŠĂŠn-kapwoning..........................................................30 12.4. Vrijstaande woning.............................................................................30 12.5. Vrije kavel...............................................................................................31 Structuurvisie......................................................................................................32 Schetsontwerp....................................................................................................34 Voorontwerp.......................................................................................................36 15.1. Voorontwerp - 3 november 2008..................................................36 15.2. Voorontwerp - 17 november 2008................................................38 15.3. Voorontwerp - 4 december 2008..................................................40 Nieuw verkavelingsopzet...............................................................................42 Parnassia versus Vinex.....................................................................................48 Visie.........................................................................................................................53 Voorbeeldprojecten..........................................................................................54 19.1. Romanofskaya Sloboda - Rusland.................................................54 19.2. Nesselande - Nederland....................................................................56 19.3. Stad van de Zon - Nederland..........................................................58 Bibliografie...........................................................................................................61 1

Project en Visie

1. Voorwoord In overleg met Ann Meirlaen, mijn stagebegeleidster, heb ik gekozen voor een stedenbouwkundig project, genaamd ‘Parnassia’. Parnassia situeert zich in de gemeente Hellevoetsluis. De ontwerpopdracht bestond erin om een stedenbouwkundig plan en separaat op te stellen voor 900 woningen. Gedurende het ontwerpproces werd deze norm opgetrokken naar 1 200 woningen, met alle gevolgen van dien. Door deze verandering werd dit project een enorme uitdaging voor het ontwerpteam. Parnassia moet namelijk leuk en aangenaam blijven om er te wonen en er te vertoeven. Ikzelf heb actief meegewerkt in het verkavelen van de buurtschappen, het uittekenen van de oeverprofielen en het uitwerken van verschillende elementen in presentatieboekjes en voorstellingen. Tijdens het opstellen van dit rapport heb ik een duidelijk beeld kunnen vormen van hoe Stijlgroep ontwerpopdrachten van deze omvang aanpakt en uitwerkt. Velen zullen zich de vraag stellen waarom ik gekozen heb voor een stedenbouwkundig ontwerp terwijl ik afstudeer als Tuin- en Landschapsarchitecte. Stedenbouw en landschapsarchitectuur gaan echter hand in hand. Een stedenbouwkundig ontwerp krijgt pas kracht door zijn landschappelijke inpasbaarheid en zijn groeninrichting. Bij het uitwerken van mijn ‘Project en Visie’ stonden heel wat mensen voor me klaar. Bij deze wil ik dan ook het ganse team van Stijlgroep bedanken voor hun overvloedige hulp met in het bijzonder heel veel dank aan Siske Van Hoof. Ook wil ik hierbij mijn promotoren, de heer Ramboer en mevrouw Poullier, bedanken voor hun hulp om dit project tot een goed einde te brengen. Bij deze ook nog een grote dank aan mijn zus, Joke Lefevere, voor de deskundige spellingscontrole. Ook een bijzondere dank aan mijn ouders, vriend en familie voor hun steun tijdens mijn opleiding en stageperiode.

Parnassia

Project en Visie

2. Parnassia palustris Parnassia, een vreemde naam voor een stedenbouwkundig project zou je denken. Parnassia palustris is een kruid uit de parnassiafamilie. Door ontwatering en een hogere bemestingsgraad werd deze plant zeer zeldzaam. Op veel plaatsen vinden we hem niet meer terug. In het projectgebied werd deze plant teruggevonden en vormde dan ook meteen de naam voor het project. De parnassia (Parnassia palustris) is een tot 30 cm hoge plant uit de parnassiafamilie (Paranassiaceae). De grondstandige bladeren zijn hartvormig en hebben een lange steel. De plant bloeit van juli tot september. De bloem staat op een rechtopgaande steel waaraan zich een zittend blad kan bevinden. De vijf kroonbladen zijn wit met groenige parallel-lopende nerven. In de bloem staan vijf staminoda (vergroeide onvruchtbare meeldraden), die eindigen in een reeks goudkleurige knopjes die nectar afgeven. Voor elk kroonblaadje staat er één. De vruchtbare meeldraden wisselen af met de staminoda. De bomvormige doosvrucht opent met vier kleppen. Overigens onderscheiden sommige botanici variëteiten binnen Parnassia: - Parnassia palustris var. condensata, de variëteit uit de kustgebieden - Parnassia palustris var. palustris, de variëteit uit het binnenland

Beide variëteiten zijn zeer lastig van elkaar te onderscheiden. Parnassia

werd voorheen ingedeeld in de steenbreekfamilie (Saxifragaceae), maar tegenwoordig wordt het geslacht Parnassia ingedeeld in de parnassiafamilie. Voortplanting en voorkomen Parnassia is aangewezen op kruisbestuiving door insecten. De meeldraden zijn één voor één rijp waarna ten slotte de stamper vruchtbaar is. Vooral vliegen bezoeken de bloem. Het zaad is heel fijn en wordt gemakkelijk door de wind verspreid over grote afstanden. De plant komt voor over heel het noordelijk halfrond, buiten de tropen en subtropen. In Nederland was zij vroeger breed verspreid op de veengronden, zandgronden en in Zuid-Limburg op het krijt. Inmiddels is de soort er zeldzaam geworden door ontwatering en hogere bemestingsgraad. De plant is wettelijk beschermd. Nu groeit ze het meest in vochtige duinvalleien en op drooggevallen zandplaten in afgesloten zeearmen. Parnassia wordt in Nederland wettelijk beschermd en staat op de Nederlandse Rode lijst (planten) van 2000 als vrij zeldzaam en zeer sterk afgenomen. De soort is redelijk aanwezig in het Lauwersooggebied. In België komt de soort ook voor in kustduinen en in Lotharingen, daarbuiten is ze zeer zeldzaam. In andere delen van Europa, zoals Zwitserland, is ze aanzienlijk minder zeldzaam dan in de lage landen (1).

(1) Parnassia palustris(online research). Last updated: 8 oktober 2008, tekst met beeld, http://nl.wikipedia.org/wiki/Parnassia_palustris. Parnassia

3. Parnassia, een besloten compititie ‘Parnassia’ is een stedenbouwkundig project in Hellevoetsluis. Stijlgroep reef deze opdracht binnen via een besloten prijsvraag.

Uitnodiging besloten competitie (2)

De gemeente Hellevoetsluis stelde ‘Prinsenberg Ontwikkeling Advies en Management’ aan voor het uitschrijven van deze prijsvraag. Deze duidde op zijn beurt drie ontwerpbureaus aan die deel mochten nemen aan de prijsvraag, nl.: KuiperCompagnons, Wissing en Stijlgroep. Aan deze bureaus werd gevraagd om een offerte in te dienen. Deze tweedelige offerte bestond uit een offerte voor het opstellen van een stedenbouwkundig plan en separaat en een offerte om het stedenbouwkundig plan te vertalen in een bestemmingsplan. Het team van Stijlgroep sloeg de handen in elkaar en liet zich begeleiden door ‘Van Riezen en Partners’ om de offerte op te maken voor het bestemmingsplan. Stijlgroep gaat uit van de visie dat het landschap leidend is voor planvorming. Ze gaat dan ook grondig op zoek naar de landschappelijke kwaliteiten van de specifieke locatie. Vanuit deze landschappelijke kwaliteiten wordt het stedenbouwkundig plan vormgegeven. Het landschap wordt dus als leidende inspiratiebron en motief ingezet. In juli werd Stijlgroep uitgeroepen als winnaar van deze besloten prijsvraag. Frits Schneider werd aangesteld als procesmanager en hij volgt het volledige proces nauwlettend op.

(2) PRINSENBERG, L., Uitnodiging ontwerpwedstrijd te Hellevoetsluis. Rotterdam, 2008, 2p. (ontvangen e-mail) 6

Project en Visie

4. Situering Hellevoetsluis situeert zich in het zuidwesten van Nederland. Ze maakt deel uit van de provincie Zuid-Holland.

(3)

Deze provincie is de bevolkingsrijkste provincie van Nederland en is bovendien een van de meest ge誰ndustrialiseerde gebieden van de wereld. Den Haag is de hoofdstad van deze provincie, maar Rotterdam kun je toch wel bestempelen als de bekendste stad van Zuid-Holland. Deze fungeert namelijk als wereldhaven. Hellevoetsluis situeert zich op het eiland Voorne. Ze grenst aan het Haringvliet waardoor ze in contact staat met de Noordzee. Door de aanwezigheid van het Haringvliet staat Hellevoetsluis gekend om zijn talrijke watersportactiviteiten. Iedere zomer is Hellevoetsluis dan ook het mekka voor heel wat watersporters. Het projectgebied, van 50 hectaren, bevindt zich ten noordwesten van de bestaande kern van Hellevoetsluis. (3)

(3)

Parnassia

(3) Hellevoetsluis(online research). Last updated: januari 2009, beeld, http://maps.google.be/maps?hl=nl&q=hellevoetsluis&um=1&ie=UTF-8&sa=N&tab=wl. 7

5. Geschiedenis Hellevoetsluis 5.1. Geschiedenis Hellevoetsluis Tijdens de Romeinse tijd kende Hellevoetsluis al enige bewoning. Het ging hier wel niet om permanente bewoning en toen het Romeinse Rijk ten val kwam verdween dan ook die bewoning.

(4)

Pas vanaf de achtste eeuw werd Hellevoetsluis permanent bewoond. De hoofdactiviteit van de toenmalige bewoners bestond uit het ontginnen van het land en vissen op zee. De gemeente Hellevoetsluis ontstond uit de samenvoeging van drie historische kernen, nl. Nieuw-Hellevoet, het dorpje dat ontstond bij de gelijknamige polder; een dorpskern bij het haventje aan de spuisluis en de kern Nieuwenhoorn. In de zeventiende eeuw groeide de haven van Hellevoetsluis uit tot een grote marinebasis. De kleine haven transformeerde tot een vestingshaven met een typische structuur die tot op heden nog altijd herkenbaar is. Hellevoetsluis kende door de aanleg van de haven een rijke bloei. Deze bloei kende een hoogtepunt bij de aanleg van het Kanaal door Voorne. Door dit kanaal werd Hellevoetsluis de voorhaven van Rotterdam.

(5)

Jammergenoeg werden de schepen steeds groter en groter waardoor het kanaal ongeschikt werd. De ‘Nieuwe Waterweg’ werd de nieuwe zeeverbinding naar Rotterdam. Op datzelfde moment verdween ook de marine uit Hellevoetsluis en de Tweede Wereldoorlog zorgde ervoor dat een groot deel van Hellevoetsluis gebombardeerd werd. Hellevoetsluis kende na een periode van enorme bloei een diepte punt. In 1970 werd Hellevoetsluis door de provincie Zuid-Holland aangewezen als groeikern. Het bevolkingsaantal verdubbelde op korte tijd. Door die beslissing klom Hellevoetsluis terug uit het dal. ‘Parnassia’ maakt deel uit van die groeikerngedachte. Deze uitbreidingslocatie zal ongeveer 1 200 gezinnen kunnen huisvesten bij voltooiing. Deze voltooiing wordt voorzien voor eind 2050 en later. Deze datum zal vooral afhangen van de evolutie van de economische crisis. Blijft deze crisis nog enkele jaren aanhouden, dan zal de datum van voltooiing opschuiven. De eerste paal wordt waarschijnlijk eind 2009 in de grond geslagen. 8

(4) Historische kaart Rotterdam, Delfland, Voorne-Putten en Kralingen (online research). Last updated: 2007, beeld, http://beeldbank.nationaalarchief.nl/ na:col1:dat511691. (5) SCHILDERS E. (red.), ‘Grote Historische topografische Atlas’: ± 1905 ZuidHolland: Schaal 1/ 25 000. Tilburg, 2005, 350p. Project en Visie

(6)

5.2. Inpoldering Hellevoetsluis Hellevoetsluis is gelegen op het eiland Voorne. Voorne en Putten, het andere eiland, werden gelijktijdig ingepolderd. Deze polder, dat deel uitmaakt van het Zuid-Hollandse deltagebied, kende een eerste bedijking en inpoldering in de dertiende eeuw. Deze indijking was noodzakelijk door de toenmalige zeespiegelstijging en de vele overstromingen die daarmee gepaard gingen. Zoals je kunt zien op de kaart ‘Polders op Voorne-Putten’ waren de polders zeer klein en ringvormig. De eerste polders ontstonden in het noorden van Voorne-Putten. Deze verschillende ringvormige polders bevorderden de aanslibbing. Op die manier werd Voorne-Putten volledig ingepolderd.

(7)

Zo ontstond een kleipolderlandschap dat doorsneden wordt door weteringen en kreken. De wetering en de kreken zijn zeer belangrijk op vlak van de afwatering van het ingepolderde gebied. De oevers van deze waterlopen waren bijgevolg altijd zeer drassig. Op de oevers ontstonden woeste gronden met weelderige begroeiing. Dit werd kreekbos genoemd. De droogleggingstechnieken evolueerden meer en meer, waardoor de oevers minder drassig werden. De landbouwers knabbelden meer en meer stukjes bos weg om zo meer bruikbare landbouwgrond te verkrijgen. Daardoor verdwenen de kreekbossen uit het landschap van Hellevoetsluis en vele andere gebieden. Tot op heden is de landschappelijke hoofdstructuur onveranderd gebleven. De toenmalige polderstructuur is op heden nog zeer herkenbaar. Doorheen het projectgebied lopen er nog vele afwateringskanaaltjes, die tijdens het inpolderen al aanwezig waren. Ook de wegenstructuur bleef onveranderd. Wanneer we de inpolderingskaart van ‘Polder Nieuwe-Helle-Voet’ bestuderen, merken we dat er tot op heden weinig tot geen verandering in de structuur van het landschap te zien is. Deze historische continuïteit respecteert Stijlgroep. De bestaande polderwegen blijven bestaan maar krijgen een andere bestemming: ze worden recreatieve verbindingen voor voetgangers en fietsers in plaats van landbouwwegen.

(6) OERLEMANS H., Landschappen in Zuid-Holland. Den Haag, 1992, 205p. (7) STIJLGROEP, Bureaudocumentatie: Caarte vande polder van Nieuw-Helle-Voet. Rotterdam, 2008, 1p. Parnassia

6. Bestaande ruimtelijke structuur 6.1. Biologisch waardevolle gebieden Parnassia zal in de toekomst een grote rol kunnen spelen in het ecologisch netwerk van Hellevoetsluis. Hellevoetsluis kent enkele grote en middelgrote waardevolle groengebieden.

Projectgebied Bosgebied buiten de Ravense Hout gemeente Hellevoetsluis

Aan de Noordzee vinden we ‘Quackgors’ terug. Dat is een gebied met een halfopen karakter dat gekenmerkt wordt door slikken en schorren. Het is een belangrijke broedplaats voor moeras- en weidevogels en ook een rustgebied voor ganzen en smienten. Het ‘Quackgors’ werd enkele jaren geleden gekroond tot natuurmonument en wordt beheerd door Natuurmonumenten. Het gebied ‘Voornes Duin’ is een relatief jong en langgerekt duinengebied, dat gekenmerkt wordt door duinen, valleien, moerassen, bos en struwelen. Het struweel wordt vooral gekenmerkt door een dichte begroeiing van duindoorn, en deze bepaalt dan ook het uiterlijk van dit natuurgebied. Wat uitzonderlijk is, is dat er in de ‘Voornes Duin’ geen drinkwater gewonnen wordt. Daardoor vinden we in dit gebied nog vochtige valleien terug. In deze valleien vinden we heel wat bijzondere planten en dieren terug, die in andere delen van Nederland niet meer voorkomen door drinkwaterwinning. Dit bijzonder natuurgebied wordt beheerd door het Zuid-Hollands Landschap. Verder vinden we in Hellevoetsluis nog twee bosgebieden terug, namelijk Ravense Hout in het noorden en Kooisteebos in het zuiden. Deze bosgebieden worden op heden meer ecologisch ingericht en beheerd. Bij het Kooisteebos vinden we een parkgebied terug, het Kooisteepark. Zoals je kan zien op de bijgevoegde themakaart kan de bestaande wetering een ecologische verbinding vormen tussen de bestaande bosgebieden binnen Hellevoetsluis en de omliggende gemeentes. De groeninrichting van Parnassia zal hierin dus een zeer belangrijke rol spelen.

Voornes Duin

Quackgors

Kooisteebos

Project en Visie

6.2. Bodem Het projectgebied, dat deel uitmaakt van het droogmakerijenlandschap, wordt algemeen beschreven als recente zeekleipolder. Wanneer we de bodem specifieker onderzoeken, zien we dat het projectgebied vooral uit zeeklei met een kleine menging zavel bestaat. De zeeklei werd tussen 1 600 v. Chr. en 1 200 n. Chr. afgezet over een dikke veenlaag dankzij de werking van eb en vloed. Ten noordwesten van het gebied vinden we nog een zone terug met kreekgronden.

Parnassia

Zeeklei en Zavel

Kreekgronden

Moerig

Bebouwing

6.3. Water en Parnassia Water en Parnassia zijn vanouds met elkaar verbonden. Doorheen het projectgebied stroomt de wetering. Een wetering kunnen we grofweg omschrijven als een gegraven watergang die ontstond bij het ontginnen of bepolderen van gebieden. Deze wetering voert het water weg van dit drooggelegd gebied. Op de wetering werd een raster van kleine waterslootjes aangesloten. Deze zorgen ervoor dat het gebied op een snelle en vlotte manier ontwatert kan worden. Het waterniveau van de wetering en de slootjes wordt door de mens via pompgemalen en stuwen bepaald. Dit waterniveau en de variaties die hierop mogelijk zijn, zijn zeer belangrijk in verband met het creĂŤren van natuurvriendelijke oevers. Het projectgebied zal later opgedeeld worden in een gebied met het droogleggingsniveau op -2 meter en in een gebied met het droogleggingsniveau op -1,5 meter. Het droogleggingsniveau is de afstand tussen het maaiveld en het wateroppervlak. Stijlgroep kreeg de opdracht mee om 10% van het totale gebied om te vormen tot water. Dit is noodzakelijk om de huidige bergingscapaciteit van het gebied te vervangen. Ook wil men zoet en brak water terug van elkaar scheiden. Dit doet men om nieuwe en verschillende ecologisch waardevolle sloten te creĂŤren.

Slootjes

Wetering

Project en Visie

6.4. Verkeersontsluiting De uitbereidingslocatie Parnassia ligt ten noordwesten van de kern Hellevoetsluis. Parnassia ligt, zoals je op de bijgevoegde themakaart kunt zien, binnen een ring van wegen. N497

Westdijk

Noorddijk

N57

Ten noordwesten van Parnassia loopt de N57, de Dammenweg. Deze ontsluit het gebied via de N495 naar de N57 en N494. Ten noordoosten van de locatie liggen de Noorddijk en de Westdijk. Ten oosten van de locatie loopt de Rijkssstraatweg. Ten zuiden en ten westen vinden we de N497 terug, genaamd de Amnesty Internationallaan. Via de N57 staat Parnassia in directe verbinding met het rijkswegennet, de A15.

N495 Dijkweg

Hellevoetse Achterweg

Parnassia

Rijksstraatweg N494

7. Analyse van het terrein 7.1. Puntelementen Het projectgebied grenst aan enkele bestaande flats, de Parnassiaflats. Deze flats zijn ietwat een doorn in het oog in dit weidse landschap. Ze torenen als hoge smalle gebouwen uit boven de omgeving. Wanneer je Hellevoetsluis binnenrijdt via de Noorddijk, dan vallen deze flats enorm op. In het projectgebied zelf vinden we geen opvallende puntelementen terug, behalve twee berken (Betula pendula), die zich ten oosten van de wetering situeren.

lijntelementen, puntelementen, ...

Net voor je het centrum van Hellevoetsluis, via de Noorddijk, binnen rijdt, kom je langs een speciaal kunstwerk, ‘Het Stalen Bos’. Dit is een kunstwerk dat via stalen pylonen een bos moet voorstellen. Net binnen het centrumgebied van Hellevoetsluis vinden we ‘De Molen van Nieuwenhoorn’ terug. Deze molen is zeer goed zichtbaar van op het projectgebied.

Parnassiaflats Betula pendula Het Stalen Bos Molen van Nieuwenhoorn

Project en Visie

7.2. Lijnelementen Hellevoetsluis kent, zoals eerder al beschreven, een zeer goede ontsluiting. De ring van wegen rond het projectgebied vormt dan ook een van de vele lijnelementen die we in het landschap terugvinden. Rond het gebied vinden we een ontsluiting terug van kleine landbouwwegen. Deze vormen een orthogonaal raster en maken deel uit van de historische continu誰teit van het landschap. De wetering met haar vele slootjes vormen een derde groep van opvallende lijnelementen binnen het landschap rond Parnassia.

Wetering met tientalle ontwateringsslootjes Landbouwwegen voor lokale ontsluiting Ontsluitingswegen rond Hellevoetsluis

Parnassia

7.3. Vlakken Hellevoetsluis is een gemeente dat middenin een uitgestrekt landbouwgebied ligt. Deze uitbereidingslocatie kwam dus automatisch in een landbouwzone te liggen. Zo’n 50 hectaren akker- en grasland werd onteigend en werd ingekleurd als woonzone. Op verschillende luchtfoto’s van Hellevoetsluis kunnen we zeer goed de verschillende landbouwpercelen herkennen binnen het projectgebied, maar ook daarbuiten. Dit zorgt voor een zeer herkenbare landschappelijke structuur van Parnassia en zijn omgeving. Door het behouden van de landbouwwegen en verschillende slootjes wordt die landschappelijke structuur bewaard. Ook hier gaat de historische continuïteit niet verloren.

Landbouwpercelen

Project en Visie

7.4. Landschapselementen Het projectgebied kent enkele interessante landschapselementen. Enkele zijn waardevol van betekenis, andere zijn dan weer heel kostbaar, omdat ze dieren herbergen die met uitsterven bedreigd zijn. Ten westen van het projectgebied vinden we een struweelbosje terug. Over het ontstaan van dit bosje is niets gekend. Het kan een restant zijn van de vroeger aanwezige kreekbossen in dit gebied, maar hierover kan geen uitspraak gedaan worden. In het projectgebied vinden we drie boomgaarden terug. Deze zijn van zeer belangrijke landschappelijke waarde. In de boomgaarden nestelen enkele vleermuissoorten die met uitsterven bedreigd zijn. Ondanks de aanwezigheid van deze vleermuissoorten zullen de boomgaarden niet volledig bewaard kunnen blijven. In het zuidwesten vinden we nog volkstuintjes terug. Deze tuintjes worden behouden. Ook de bestaande wetering kan beschouwd worden als een landschapselement met verschillende kwaliteiten. Wetering met oevers Boomgaard Struweel Volkstuintjes

Parnassia

8. Fotoreportage(8) Molen van Nieuwenhoorn, te zien vanop het projectgebied (L)

Wetering, gefotografeerd richting het zuiden (R) Bestaande boomgaard vanaf de Parnassialaan (L)

Projectgebied, gefotografeerd richting het zuiden (R) Wetering met zicht op de molen van Nieuwenhoorn (L)

Projectgebied, gefotografeerd richting Noorddijk (R) (8) STIJLGROEP, Bureaudocumentatie â&#x20AC;&#x2DC;Parnassiaâ&#x20AC;&#x2122;. Rotterdam, 2008. 18

Project en Visie

Projectgebied, gefotografeerd richting het zuiden (L)

Pompgemaal aan de rand van het projectgebied (R) â&#x20AC;&#x2DC;Het Stalen Bosâ&#x20AC;&#x2122; ter hoogte van de Noorddijk (L)

Projectgebied, gefotografeerd richting het oosten (R) Projectgebied, gefotografeerd richting het zuiden (L)

Parnassiaflats ter hoogte van de Parnassialaan (R) Parnassia

9. Knelpunten en mogelijkheden Zoals ieder project kent Parnassia ook heel wat knelpunten, maar gelukkig toch meer mogelijkheden. Het projectgebied is eigenlijk puur cultuur en geen natuur, want we hebben hier te maken met een ingepolderd gebied. Alle waterpeilen worden door menselijke hand bepaald. Het perfect beheersen van het watersysteem kan gezien worden als een kwaliteit. Maar het brengt ook heel wat problemen met zich mee. Het projectgebied en zijn omgeving worden zodanig bemaald dat er ongewild ook zoutwater opgepompt wordt. Dit zoutwater brengt negatieve invloeden mee voor de akkerbouw en daarom laat men terug zoet water in. Dit proces is een vicieuze cirkel en kan moeilijk stopgezet worden. Net buiten het projectgebied hebben we ook te maken met inklinkend veengebied. Onder Hellevoetsluis ligt een dik pak veen en op enkele plekken begint deze in te klikken, met alle gevolgen van dien. Ook het geplande Parnassia kent enkele knelpunten. Doordat er meer en meer gebied uitgeefbaar moet gemaakt worden (overgang van 900 naar 1 200 woningen) gaat het concept van Stijlgroep ietwat verloren, maar er gaat vooral heel wat groen verloren. Groen is namelijk niet uitgeefbaar en brengt bijgevolg niets op voor de ontwikkelaars. Het gebied is voor 50% uitgeefbaar. De overige 30% gaat naar groen en water. Water zal zoâ&#x20AC;&#x2122;n 10% van de projectoppervlakte bedekken. En de overige 20% gaat naar infrastructuur zoals de toegangswegen, de ringweg, fietspaden, voetpaden, enz. Maar niet alles is negatief. Het geplande projectgebied ligt in een weids cultuurlandschap dat doorsneden wordt door waterlopen en weteringen. Waardevolle boomgaarden en kleine restanten kreekbos vormen groene kansen. Ook de diversiteit in akkerbouw mag vermeld worden in het rijtje van mogelijkheden. Het geplande Parnassia kent op heden al heel wat mogelijkheden. Elke buurtschap zal omsloten worden door groen. De langzaamverkeersroutes die het gebied zullen doorsnijden liggen los van de bestaande en geplande autowegen. Ook worden er heel wat wandelmogelijkheden binnenin het terrein gecreĂŤerd. Wat ook een kans vormt binnen het plangebied is de optimale menging van verschillende soorten woonniveaus en architectuur. 20

Project en Visie

10. Uitgangspunten(9) Vastgoedontwikkelaar Heymans stelde in opdracht van de gemeente Hellevoetsluis een memo op met daarin de uitgangspunten voor Parnassia. Samengevat zien deze uitgangspunten er zo uit: (10)

Doelgroep: De doelgroep die de gemeente voor ogen heeft zijn vooral doorstromers van Hellevoetsluis, senioren en jongeren.

Cultuurhistorische waarde: De gemeente stelde enkele punten vast die van cultuurhistorische waarde zijn nl. de molenbiotoop en/of schootsveld van het fort, mogelijke archeologische vindplaatsen op een diepte vanaf 0.8m, de nederzettingsresten van Ossenhoek, de bestaande lintbebouwing en de wetering.

Verkeer: De ontsluiting van het geplande gebied gebeurt ter hoogte van de Noordelijke Randweg, Parnassialaan en Koninginnelaan met een snelheid van 50km/u De snelheid in de wijk zelf wordt beperkt tot 30km/u. De hulpdiensten moeten tot 40 meter van het object in nood raken. Er mogen geen doodlopende straten gecreĂŤerd worden of zo min mogelijk. De langzaamverkeersroutes worden geplaatst op de bestaande landbouwwegen. (9) HANEKAMP, G.-J., Nota van uitgangspunten uitbreidingslocatie Parnassia. Rosmalen, 2008, 5p. (10) STIJLGROEP, Structuurvisie, juni 2008. Rotterdam, 2008, 65p. Parnassia

Landschap: Volgende landschapselementen worden gerespecteerd: boomgaard, windsingels, loofbos, akkerland/grasland, grasland met lintbebouwing

Flora en fauna: Volgende bepaling werden vastgelegd i.v.m. flora en fauna: zorgplicht en verzorgende maatregelen ten behoeve van beschermde planten diersoorten Werkzaamheden gebeuren buiten het broedseizoen. De bestaande twee boomgaarden worden behouden ten behoeve van de vleermuizen. Er wordt 30% groen en water voorzien.

Water: Er wordt zoâ&#x20AC;&#x2122;n 10% extra waterberging voorzien op het terrein. Er moet voorzien worden in recreatie langs de wetering alsook natuurontwikkeling. Het bestaande brakke water van de wetering moet geĂŻsoleerd worden van het omliggende zoete water. Er moet een nieuwe waterverbinding voorzien worden ten zuidwesten van het terrein. De bestaande duiker langs de Rijksstraatweg moet vervangen worden.

Project en Visie

Programma: 225 appartementen 225 rijwoningen 90 geschakelde woningen 225 twee-onder-één-kapwoningen 135 vrijstaande woningen Totaal van 900 woningen Dit programma werd later bijgesteld tot 1 200 woningen.

Sociaal maatschappelijke voorzieningen: Hieronder vallen: Openbare Basisschool de Wateringe 5431 m² inclusief peuterspeelzaal en kinderdagverblijf. Een uitbereiding van de brede school met 1 280m². AHOED (artsen en huisartsen onder een dak, artsenpraktijk). Een buurtcentrum (200m²), een centrum voor jeugd en gezin (200 m²) alsook andere zorgtaken (200m²)

Commerciële voorzieningen: Deze voorzieningen zullen aanvullend zijn op het bestaande centrum. Er wordt een winkelcentrum voorzien met een bruto vloeroppervlak van 3 000m² en een parkeerterrein, parkeergelegenheid voor 105 parkeerplaatsen met oppervlakte van 2 350m².

Parnassia

Speelvoorzieningen: De speelvoorzieningen worden verspreid in de wijk opgesteld en zullen 3% van het volledige terrein uitmaken. Voor de leeftijdscategorie 0-6 jaar wordt er een oppervlakte voorzien van 100-500m², 6-12 jaar 500-2 000m² en voor de leeftijdscategorie 12-18 jaar een oppervlakte van 1 000-3 000m². Het spelen wordt voorzien in de concentratie van een groen park en er mag kunst gebruikt worden.

Duurzaam bouwen: Energievisie, niveau C minimaal (EnergiePrestatieCoëfficiënt 5-10%; EnergiePrestatieOpLocatie-waarde min 6,5%; min 70% van de woningen wordt zongericht verkaveld.)

N O

W Z

Milieuhinder contouren: Voorvorseweg - contouren op eigen terrein Verlengde Laaglandseweg 6 - 100m - Boerderij - contour raakt plangebied.

Project en Visie

11. Programmapunten Geriefelijk wonen is het opgelegd basisuitgangspunt voor Parnassia. Wat is geriefelijk wonen precies en wat wordt daarmee bedoeld? Een brainstormsessie binnen het team van Stijlgroep bracht heel wat helderheid. Stijlgroep deelde het begrip geriefelijk wonen op in acht themaâ&#x20AC;&#x2122;s, namelijk Landschap, Verkavelingsopzet, Inrichting Openbare Ruimte, Woonomgeving, Straatprofielen en Parkeren, Speelplekken, Keuzevrijheid en Duurzaamheid. (11)

Landschap: Parnassia wordt gekenmerkt door een eigen identiteit. We vinden er boomgaarden, cultuurhistorisch elementen, kreken en het typische polderlandschap terug. Deze elementen zullen in de mate van het mogelijke behouden en versterkt worden.

Verkavelingsopzet: De verkavelingsopzet van Parnassia zal gekenmerkt worden door herkenbare buurten met een landschappelijke kwaliteit. Tussen de buurten zal er zeker diversiteit zijn en ook zal de inrichting van de buurten zeer flexibel zijn; de buurtjes kunnen in het groen liggen, maar kunnen ook gericht zijn naar een groen plein.

(11) STIJLGROEP, Structuurvisie, juni 2008. Rotterdam, 2008, 65p. Parnassia

Inrichting Openbare Ruimte: De inrichting van de openbare ruimte zal van hoogwaardige kwaliteit zijn en moet schoon en veilig zijn.

Woonomgeving: De woonomgeving zal ontleend worden aan het karakter van het bestaande landschap met een beleving vanuit de woning.

Straatprofielen en parkeren: Het parkeren zal gebeuren op eigen terrein of in parkeerkoffers. Het straatprofiel wordt informeel; fietsers, voetgangers en autoâ&#x20AC;&#x2122;s zullen op een zelfde niveau wandelen, fietsen en rijden.

Project en Visie

Speelplekken: De geplande speelplekken zullen variĂŤren in aard en omvang. Iedere buurt zal een eigen speelplek krijgen met een spreiding over het ganse plangebied.

Keuzevrijheid: Stijlgroep wil met het geplande Parnassia de toekomstige bewoners heel wat keuzevrijheid aanbieden. Dit onder andere op vlak van vervoerswijze, nabijheid van voorzieningen, gebruik van het landschap en nabijheid van winkels.

Duurzaamheid: Het gebied zal een sociale veiligheid bieden maar ook duurzaamheid van water en energie door zongerichte woonkavels, duurzaamheid op vlak van materiaalkeuze en een flexibele opstelling ten aanzien van functionaliteit.

Parnassia

12. Kavelstructuren Hoe komt zo’n groot stedenbouwkundig plan als Parnassia nu tot stand? In principe is het een grote puzzel van verschillende kavelgroottes. Stijlgroep wil met geriefelijk wonen vooral ook een mengeling van woningtypes verkrijgen. Een kapper, een architecte en een havenarbeider moeten eigenlijk naast elkaar en met elkaar kunnen samenwonen. Stijlgroep werkt met de gegevens die ze doorkregen van ‘BBN, adviseurs voor gebouwen en gebieden’. BBN werd door de gemeente aangesteld om te berekenen hoe groot elke kavel moet zijn. Ze kregen de algemene oppervlakte van het projectgebied (met 30% groen en water), en het aantal te realiseren woningen. Dit is het resultaat volgens de metingen van BBN:

Woningtype Appartementen

Financieringscategorie

Kavelgrootte

bvo

bvo/go

huur, goedkoop huur, betaalbaar huur, duur koop, duur

40 m² 40 m² 70 m² 90 m²

96 m² 130 m² 151 m² 151 m²

73% 73% 73% 73%

70 m² 95 m² 110 m² 110 m²

Rijwoning

huur, betaalbaar koop, MGE koop, middelduur

120 m² 130 m² 150 m²

118 m² 118 m² 141 m²

80% 80% 80%

94 m² 94 m² 113 m²

Geschakelde woning koop, middelduur koop, duur

225 m² 250 m²

159 m² 176 m²

80% 80%

127 m² 141 m²

Twee-onder-één-kap koop, middelduur koop, duur

300 m² 350 m²

177 m² 201 m²

78% 78%

138 m² 156 m²

Vrijstaand woning

koop, duur

400 m²

205 m²

75%

154 m²

Vrije kavel

koop, duur

425 m²

Project en Visie

12.1. Rijwoning Bij een rijwoning van middeldure klasse bedraagt de kavelgrootte 150 m². Hoe die 150 m² precies bereikt wordt, maakt niet uit. Algemeen aangenomen gaat men ervan uit dat de woning 10 meter diep en 6 meter breed is. Men heeft 5 meter voortuin en 10 meter achtertuin. Dit maakt een totaal van 150m². Bij de andere prijsklassen gaat men op dezelfde manier te werk: de woning blijft hoe dan ook 10 meter diep en 6 meter breed, enkel de tuin wordt kleiner. Bij een betaalbare rijwoning (120 m² kavelgrootte) heeft men nog 3 meter voortuin en 6 meter achtertuin.

12.2. Geschakelde woning Een dure geschakelde woning kent een kavelgrootte van 250m². De woning is in dit geval opnieuw 10 meter diep, maar heeft een breedte van 7 meter. De tuin kent de volgende opbouw: de voortuin is 5 meter diep en 10 meter breed, de achtertuin is 10 meter diep en 10 meter breed. Aan de zijkant van de woning hebben we nog 3 meter op 10 meter. Dit geeft ons een totale kavelgrootte van 250m². Bij de middeldure geschakelde woningen blijft de oppervlakte van de woning ongewijzigd, ook hier wordt er beknibbeld op de oppervlakte tuin.

Parnassia

12.3. Twee-onder-één-kapwoning Bij de twee-onder-één-kapwoningen belanden we bij een duurdere prijsklasse. Een middeldure woning kent een kavelgrootte van 300m². Hierbij is de woning, net zoals bij de geschakelde woningen, 10 meter diep en 7 meter breed. Bij de twee-onder-één-kapwoningen krijgt men een grotere tuin. De achtertuin is 12 meter op 10 meter, de voortuin is 5 meter op 12 en de zijtuin is 10 meter op 5 meter. Bij de dure prijsklasse van twee-onder-één-kapwoningen blijft de woning opnieuw 70m² beslaan, de tuin wordt in dit geval groter.

12.4. Vrijstaande woning Bij een vrijstaande woning hebben we opnieuw een woningoppervlak van 70m². Dit is de op één na duurste categorie van woningen. Men bouwt volledig vrijstaand, maar men moet zich houden aan de bouwvoorschriften die in het bestemmingsplan en beeldkwaliteitplan bepaald worden.

Project en Visie

12.5. Vrije kavel De vrije kavels zijn de grootste kavels, namelijk 425mÂ˛, maar meteen ook de duurste. Men is er vrij om te bouwen: er worden geen specifieke voorschriften aan de woning opgelegd via het beeldkwaliteitplan en bestemmingsplan. Men moet zich enkel houden aan volgende bepalingen: 30% van de totale kavel is bouwoppervlak met een maximale bebouwing van 100mÂ˛. Men moet 6 meter van de weg bouwen, aan beide zijden 3 meter van de buurkavel bouwen en wanneer de achterkant van de woning grenst aan de wetering, moet men hier 8 meter vanaf blijven.

Deze verschillende soorten kavels worden binnen Parnassia door elkaar gebruikt. De kavels hebben bij benadering telkens de oppervlakte die door BBN werd bepaald. Om van het plan geen strak woningpatroon te maken, wordt er hier en daar wat afgeweken van de opgelegde kavelgroottes. Maar dit komt enkel de diversiteit doorheen het plan ten goede.

Parnassia

(12)

(12) STIJLGROEP, Structuurvisie, juni 2008. Rotterdam, 2008, 65p. 32

Project en Visie

13. Structuurvisie Met deze structuurvisie nam Stijlgroep deel aan de ontwerpwedstrijd. Bij wedstrijdopdrachten kun je twee richtingen uit. Je kunt een ontwerp zeer gedetailleerd uitwerken of eerder zeer schetsmatig te werk gaan. Het gedetailleerd uitwerken heeft als voordeel dat er al zeer veel bepaald wordt en dat de opdrachtgever al een goed idee krijgt van wat de ontwerpers bedoelen. Als je schetsmatig te werk gaat, heeft dit als voordeel, dat de opdrachtgever nog heel veel keuzevrijheid heeft en niet het gevoel krijgt dat alles al bepaald is vanaf het begin. De ene opdrachtgever prefereert het detaillistisch plan, een andere opdrachtgever kiest dan weer voor een schematische tekening. Bij elke ontwerpwedstrijd dien je deze twee keuzes af te wegen en te kiezen voor het ene of het andere. Het blijft dus telkens wat gokken. Bij dit ontwerp koos Stijlgroep voor een schematisch ontwerp. Het gros van de structuur en kleine ontwerpelementen ligt hier al vast, maar toch is er nog een enorme vrijheid in het plan mogelijk. Zoals eerder vermeld gaat Stijlgroep uit van de visie dat het landschap leidend is voor planvorming. Ze gaat dan ook grondig op zoek naar de landschappelijke kwaliteiten van de specifieke locatie. Vanuit deze landschappelijke kwaliteiten wordt het stedenbouwkundig plan vormgegeven. Wanneer je naar het landschap rond Hellevoetsluis kijkt, dan vallen er vier landschappelijke elementen op, nl. polder, kreekbos, boomgaard en water. Deze vier elementen vormden de thema’s voor Parnassia.

Het is de bedoeling dat elk buurtje een eigen identiteit krijgt. Op die manier moeten er allemaal kleine wijkjes ontstaan binnen het gebied van Parnassia en niet één grote eentonige wijk. De buurtjes worden ontsloten via de ringweg. Deze ringweg takt tweemaal aan op de Rijksstraatweg. Via deze ringweg is elk buurtje vlot te bereiken en heeft het dus zijn eigen ontsluiting. De buurtjes liggen in een oase van groen. Dit groen kan variëren naargelang het thema. In de ‘polder’ zal dit groen vooral bestaan uit gras en de typische polderbeplanting. Bij het thema ‘kreekbos’ zal Stijlgroep proberen om een authentiek kreekbos te imiteren door gebruik te maken van weelderige beplanting met een hoge beplantingsdichtheid. Bij het thema ‘boomgaard’ zal het groen getypeerd worden door fruitbomen met een onderbeplanting van hoog gras. Het thema ‘waterrijk wonen’ wijst op de dichte aanwezigheid van water bij de woningen. De woningen zullen deels op en naar het water georiënteerd worden. Deze thema’s zullen in elkaar overlopen zodat er geen harde grens zal bestaan tussen bijvoorbeeld het waterwonen en de boomgaard. Zo’n tien procent van het totale ontwerpoppervlak moet ingevuld worden door water. Dit lost Stijlgroep enerzijds op door het waterrijkwonen te creëren, anderzijds door rond het centrumgebied een groot wateroppervlak te ontwikkelen. Dit water zal in een later stadium opgesplitst worden in een gedeelte met zoet en een gedeelte met brak water. Dit doet men om de biologische kwaliteit van het gebied te verbeteren.

Het plan werd door deze thema’s in vier gedeeltes opgedeeld. In elk gedeelte werden er buurtschappen gemaakt.

Polder

Kreekbos

Ringweg

Boomgaard

Waterrijkwonen

Centrumgebied

Parnassia

Fietsers-en voetgangersverbinding

(13)

(13) STIJLGROEP, Schetsontwerp, september 2008. Rotterdam, 2008, 1p. 34

Project en Visie

14. Schetsontwerp - september 2008 Nadat Stijlgroep de opdracht kreeg toegewezen, ging men in september van start met de uitwerking van hun structuurvisie via een schetsontwerp.

gevoederd worden door de bewoners. De bewoners zullen dan verse eitjes als beloning krijgen.

In dit schetsontwerp heeft Stijlgroep de opdracht iets verfijnder uitgewerkt.

Met dit thema tracht Stijlgroep ook een ecologische verbinding te creëren. De bestaande boomgaard wordt uitgebreid en zal via de wetering deel uit maken van een natuurverbindingsgebied tussen het Ravense Hout en bestaande bosgebieden die we terugvinden buiten de gemeente Hellevoetsluis. Deze verbinding kan je grafisch goed lezen op het themakaartje dat bij het hoofdstuk ‘Biologisch Waardevolle Gebieden’ stond.

Zoals je al in het schetsontwerp kon zien, werden de verschillende buurtjes ontsloten via de ringweg. In dit schetsontwerp kreeg de ringweg een definitieve vorm mee. De ringweg takt hier via twee rotondes aan op de Rijksstraatweg. In dit schetsontwerp ging men ook dieper in op de situering van de verschillende thema’s. Het poldergebied zal zich situeren tussen het bestaande centrum van Hellevoetsluis en de wetering. Langs de wetering zal er een lint ontstaan met vrije kavels. Dit worden de duurste kavels binnen Parnassia. Door de ideale ligging aan het water worden deze kavels echte pareltjes.

Het waterrijkwonen wordt opgedeeld in vier woonvelden. Twee woonvelden kunnen door hun grootte bestempeld worden als echte buurtjes. De twee resterende buurtjes zullen slechts enkele woningen kunnen bevatten waardoor ze niet echt als buurtjes gezien kunnen worden. Waarschijnlijk zullen hier dan ook iets duurdere kavels liggen.

Het kreekbosgebied zal zich situeren ten westen van de wetering, tot aan de bestaande landbouwweg, die men zal omvormen tot een fietsers- en voetgangersweg. De boomgaardzone zal zich tussen de bestaande landbouwweg en het waterrijk wonen bevinden. Zoals eerder vermeld, zal dit thema getypeerd worden door fruitbomen. Dit thema zal niet enkel voorkomen in het openbaar groen, maar men zal dit proberen door te trekken in de privé-tuinen. Een wisselwerking tussen openbaar groen en privé-tuinen zal gebeuren door de boomgaard volledig af te sluiten en er kippen te laten lopen. Deze kippen zullen op hun beurt

De verschillende woonthema’s

Polder

Kreekbos

Ringweg

Fietsers-en voetgangersverbinding

Boomgaard

Waterrijkwonen

Centrumgebied

Rotonde

Parnassia

(14)

(14) STIJLGROEP, Voorontwerp, november 2008. Rotterdam, 2008, 1p. 36

Project en Visie

15. Voorontwerp 15.1. Voorontwerp - 3 november 2008 Na enkele gesprekken bij de gemeente kreeg Stijlgroep de toestemming om te starten met het VO, het voorontwerp. Men is gestart met het verkavelen van de verschillende buurten. Een totaal van 900 woningen werd in het plan ingepast. Stijlgroep tracht alle verschillende woningtypes onder elkaar te mengen. Het voordeel hiervan is een grote variatie aan bouwstijlen en woningtypes. Een bouwvakker, een kapster en een ingenieur zullen in het geplande Parnassia naast elkaar kunnen wonen. Onder die 900 woningen vinden we 225 appartementen terug. Deze situeren zich vooral rond het centrumgebied, ten zuiden van de noordelijke invalsweg en in de velden van het waterrijkwonen. De rijtjeswoningen, zo’n 225-tal, vinden we doorheen het ganse plangebied terug. Ze situeren zich vooral aan de ontsluitingswegen. Dit zorgt ervoor dat de rijtjeswoningen in een goedkoper segment terechtkomen.

Ieder buurtje ligt in een oase van groen. Dit groen varieert qua thema maar vormt toch een eenheid doorheen het ontwerpgebied. Wanneer een buurtje geen echte groene mantel heeft, door bijvoorbeeld de ligging aan de ringweg, werd er een groen openbaar pleintje gerealiseerd. Zo kan iedere bewoner binnen Parnassia optimaal genieten van het gemeenschappelijk groen. Doorheen het openbaar groen zijn verschillende wandelroutes gemaakt. Iedere bewoner moet via de verschillende wandelroutes doorheen het openbaar groen aan het geplande centrumgebied raken. Het centrumgebied kreeg hier al meer vorm mee. Het doet ons ietwat denken aan een burcht met kantelen. De kantelen stellen de appartementsgebouwen voor.

Ook de geplande 90 geschakelde woningen komen doorheen het ganse plan terug. De geschakelde woningen vallen onder een iets duurder segment waardoor ze meer naar het groen gericht staan.

Profiel van het centrumgebied

De 225 twee-onder-één-kapwoningen liggen verspreid over het gebied, met een concentratie van dit woningtype rond de ringweg. Verder zijn er nog 135 vrijstaande woningen. Zoals vermeld bij het vorige schetsontwerp, situeren deze woningen zich vooral rond de wetering. Aan de globale vormgeving van het plan is niet zo heel veel veranderd.

Appartement

Geschakelelde woningen

Vrijstaande woningen

Fietsers-en voetgangersverbinding

Rijtjeswoningen

Twee-onder-één-kapwoningen

Centrumgebied

Wandelroutes doorheen het groen

Parnassia

(15)

(15) STIJLGROEP, Voorontwerp, 17 november 2008. Rotterdam, 2008, 1p. 38

Project en Visie

15.2. Voorontwerp - 17 november 2008 Wanneer je het voorontwerp van begin november vergelijkt met dit voorontwerp, dan valt het meteen op dat de bebouwingsdichtheid enorm is toegenomen. Het vooropgestelde woningaantal van 900 woningen werd opgetrokken naar 1 200 woningen. Die normverhoging kwam er door toedoen van de verschillende projectontwikkelaars. Zoals eerder vermeld is slechts 50% van de totale oppervlakte van Parnassia uitgeefbaar. De ontwikkelaars willen dan ook een zo groot mogelijke som uit die 50% halen om het volledige plan rendabel te houden. Door die normverhoging veranderde de relatieve lage bebouwingsdichtheid van 18 woningen per hectare, naar een bebouwingsdichtheid van 24 woningen per hectare. Deze normverhoging heeft niet enkel tot gevolg dat de bebouwingsdichtheid toenam, ook gaat er heel wat kwalitatief groen verloren. De buurtjes zijn vergroot in oppervlakte waardoor er aan het groen geknibbeld werd. De verschillende verhoudingen onder de diverse woningsoorten werd behouden. Dat zorgt ervoor dat er 300 appartementen, 300 rijwoningen, 120 geschakelde woningen, 300 twee-onder-één-kapwoningen en 180 vrijstaande woningen komen. Door de toename van het aantal woningen is het concept van Stijlgroep ietwat verloren gegaan. De buurtjes zijn als het ware geëxpandeerd, waardoor het omliggende groen ingenomen werd. Je kan niet meer echt spreken van buurtjes in het groen, maar eerder van groen in de buurtjes. Het thema ‘polderwonen’ is door de woningtoename verloren gegaan.

Stijlgroep had graag de sociale woningen doorheen het plan gemengd. Maar mede door de normverhoging en door het feit dat deze woningen zeer snel machinaal gebouwd kunnen worden, werd Stijlgroep opgedragen om deze woningen te centraliseren ter hoogte van de noordelijke toegangsweg. De centralisatie van de sociale woningen zorgt ervoor dat de ontwikkelaars zeer snel kunnen beginnen bouwen en dat de woningen zeer snel bewoond zullen worden. Deze sociale woningen zorgen meteen voor een zekere vorm van opbrengst voor de projectontwikkelaars. Door de normverhoging werd deze ontwerpopdracht een harde dobber voor het ontwerpteam binnen Stijlgroep. Met man en macht heeft Stijlgroep dan ook geprobeerd om Parnassia, met een hogere woningaantal, om te toveren tot een stedenbouwkundig plan van enige kwaliteit. Rondom de wetering werden er heel wat vrijstaande kavels gecreëerd. Deze kavels, die zich op een zeer kwalitatieve plek situeren, zullen bij uitvoering heel wat geld in het laatje brengen. Dit ‘woonlint’ rondom de wetering werd aan beide oeverzijdes tot stand gebracht. Ook in het noordelijk deel van het plangebied werd er een woonlint aan de wetering gecreëerd. Hier gaat het niet enkel meer om vrijstaande woningen maar om een menging tussen vrijstaande en twee-onder-één-kapwoningen. Deze woningen behoren door hun ligging niet echt tot een bepaald buurtje. Het water zal een verbindende factor tussen deze woningen spelen. Verder merken we op dat het waterrijkwonen het grootste aandeel van de woningtoename opvangt. Dit zorgt ervoor het dat het concept van waterrijkwonen ietwat naar de achtergrond verdrongen wordt. Het wordt met dit voorontwerp zeer moeilijk om de vooropgestelde norm van 10% water binnen Parnassia te halen.

Appartement

Geschakelelde woningen

Vrijstaande woningen

Fietsers-en voetgangersverbinding

Rijtjeswoningen

Twee-onder-één-kapwoningen

Centrumgebied

Wandelroutes doorheen het groen

Parnassia

(16)

(16) STIJLGROEP, Voorontwerp, december 2008. Rotterdam, 2008, 1p. 40

Project en Visie

15.3. Voorontwerp - 4 december 2008 Dit voorontwerp kent niet enkel grafisch meer kwaliteit, ook ontwerpmatig is hier een hogere woon- en leefkwaliteit terug te vinden dan in het voorontwerp van 17 november. Het merendeel van de buurtjes werd grondig herzien. Ook de optimale menging van prijsklassen en architectuurstijlen komt hier meer tot uiting. Eerst en vooral werd het thema ‘waterrijkwonen’ herzien. Er werd zodanig beknibbeld op de ontworpen bouwgrond dat de norm van 10% water binnen Parnassia zeker gehaald werd. Dit zorgde ervoor dat het noordelijk deel van het watterijkwonen afnam in grootte en aantal. De drie relatief grote eilanden werden herzien en vervangen door vier kleinere eilanden met een kleiner aantal woningen. De sociale woningbuurt, die zich nog steeds op dezelfde plaats situeert als bij het vorig VO, kreeg ook een grondige herziening. Door een veranderde inplanting van de appartementsgebouwen kon Stijlgroep een extra stuk groen winnen. Het groene pleintje aan de sociale woningbouw ligt zo in direct contact met de wetering. Centraal werd in het plangebied een nieuwe weg ingepland (zie legende). Deze weg zal de Rijksstraatweg verbinden met een toekomstige residentiële verkaveling. Deze verkaveling zal zich ten westen van Parnassia situeren. De woningdichtheid in dit gebied zal op één woning per hectare liggen. Voor Nederlandse, alsook Belgische stedenbouwkundige normen is dit zeer laag. De bouwgrond en de bijhorende woningen zullen bijgevolg zeer duur zijn.

Deze residentiële verkaveling wordt pas voorzien omstreeks 2050. Het centrumgebied werd volledig herzien. Waar het centrum in het vorige ontwerp vooral gericht werd naar het water, is dit nieuwe centrum nu vooral gericht naar een groen ontmoetingsplein. De winkels worden met elkaar verbonden via een groene loper. De brede school, een onderwijsinstelling waar niet enkel onderwijs, maar ook welzijn, kinderopvang, cultuur, sport en bibliotheekvoorzieningen samen gebundeld worden, ligt weg van het ontmoetingsplein georiënteerd. Een buurtcentrum en een zorgsteunpunt werden aangebouwd aan een van de bestaande Parnassiaflats. Verder vinden we in dit nieuwe centrum ook woonwerkwoningen terug. Dit zijn woningen die een eigen praktijk kunnen huisvesten, zoals een dokter, een ergotherapeut, een dierenarts, enz. Brede school en buitenruimte Woningen Commerciële voorzienningen Woonwerkwoningen Buurtcentrum en zorgsteunpunt Supermarkt

Appartement

Geschakelelde woningen

Vrijstaande woningen

Fietsers-en voetgangersverbinding

Rijtjeswoningen

Twee-onder-één-kapwoningen

Centrumgebied

Wandelroutes doorheen het groen

Latere verkaveling

Geplande verbindingsweg naar latere verkaveling

Parnassia

(17)

(17) STIJLGROEP, Voorontwerp, december 2008. Rotterdam, 2008, 1p. 42

Project en Visie

16. Nieuw verkavelingsopzet Op het einde van mijn stage heb ik actief mogen meewerken aan het uitwerken van de verschillende buurtverkavelingen. De verschillende buurtjes vlakbij de Rijksstraatweg zullen het eerst gerealiseerd worden. Dit omdat ze dichtbij bestaande (weg)infrastructuur gesitueerd liggen, anderzijds ook omdat deze buurtjes de verplichte 30% sociale woningen zullen bevatten. De sociale woningen worden doorgaans het eerst gebouwd, omdat deze zeer snel gerealiseerd kunnen worden en ook meteen geld opbrengen voor de verschillende ontwikkelaars. Wanneer Stijlgroep de verschillende buurtverkavelingen uit het voorontwerp van december er opnieuw bijnam, merkte men op dat deze buurtverkavelingen zeer dicht aanleunden bij de typische Vinexverkavelingen. Daarom werden deze buurtjes grondig herzien. Later zullen alle andere buurtjes binnen Parnassia opnieuw verkaveld worden, voordat men naar de definitieve ontwerpfase zal overgaan. Op de hierop volgende pagina’s worden er drie nieuwe buurtverkavelingen vergeleken met de voorgaande verkavelingen van 4 december 2008.

Vergelijking oude buurtverkaveling (L) met nieuwe buurtverkaveling (R) Bij het voorontwerp van december was de confrontatie tussen de appartementsgebouwen en de vrijstaande woning te groot (westelijk gedeelte in het buurtschapje). Doordat die vrijstaande woningen te dicht tegen de appartementsgebouwen aan staan, verliezen ze heel wat kwaliteit alsook waarde. In het nieuwe ontwerp heeft Stijlgroep getracht een oplossing voor dit probleem te zoeken. De appartementen werden verplaatst richting het oosten en de overgang van appartementen naar vrijstaande woningen werd gemaakt via rijtjeswoningen en twee-onderéén-kapwoningen. Het nieuwe voorontwerp heeft heel wat meer woon- en leefkwaliteit en toch werd eenzelfde aantal woningen gecreëerd. In de rijtjeswoningen werd er ook meer gevarieerd. We krijgen hier twee prijsklassen, namelijk goedkoop en middelduur. De goedkope rijtjeswoningen en de appartementen worden sociale woningen, vandaar ook de goedkope aanschafsom. Aan de appartementen werd een grootschalige groenpartij voorzien die als plein voor de buurt zal functioneren. Het parkeren werd hier opgelost op de straat. (18) Bij de twee-onder-één-kapwoningen en de vrijstaande woningen wordt het parkeren opgelost op eigen terrein. Appartementsgebouw Goedkope rijtjeswoningen Middeldure rijtjeswoningen Twee-onder-één-kapwoningen

(18) STIJLGROEP, Nieuwe verkavelingsopzet, maart 2008. Rotterdam, 2008, 3p. Parnassia

Vrijstaande woningen 43

(19)

(19) STIJLGROEP, Voorontwerp, december 2008. Rotterdam, 2008, 1p. 44

Project en Visie

Vergelijking oude buurtverkaveling (L) met nieuwe buurtverkaveling (R) Dit buurtje heeft heel wat kwaliteiten. Het bevindt zich niet enkel dichtbij het te creëren nieuwe commerciële centrum van Parnassia, ook doorsnijdt een waardevolle houtkant deze buurt en grenst ze aan de bestaande wetering. In een eerdere buurtverkaveling, zoals je links kunt zien, werd deze houtkant doorsneden door enkele inritten. In de nieuwe buurtverkaveling werd dit ongedaan gemaakt, zodat de houtkant intact blijft en zo alle kwaliteiten blijft houden. Onnodige onderbrekingen beperken namelijk de overlevingskansen van fauna en flora. Dit buurtje kreeg bij de nieuwe verkaveling meer een buurtkarakter mee door o.a. een centraal grasplein. Door deze grote en groene openbare ruimte lijkt deze buurt meer uit één geheel te bestaan. In deze verkaveling krijgen we opnieuw een optimale menging van woningsoorten en architectuurstijlen. In de menging van prijsklassen is er ook hier terug een overgang van goedkoop naar duur. In het oosten van dit buurtje zijn er drie appartementsgebouwen. De twee oostelijke appartementsgebouwen worden met elkaar verbonden door een luifel. Deze luifel zorgt voor een architecturale verbinding van beide gebouwen en vervult, door de overkapping, een pleinfunctie. Hoe westelijker we trekken, hoe duurder de woningen worden. De duurste woningen bevinden zich aan de wetering. Door hun situering lijkt het alsof ze niet echt bij het buurtje horen, maar door de verkeersinrichting worden ze bij het geheel betrokken. (20)

(20) STIJLGROEP, Nieuwe verkavelingsopzet, maart 2008. Rotterdam, 2008, 3p. Parnassia

Deze buurt vervult ook een rol in de (belangrijke) voetgangers-en fietsersverbinding binnen Parnassia. De bewoners zullen doorheen deze buurt een vlotte verbinding hebben met het nieuwe centrum.

Rijtjeswoningen

Vrijstaande woningen

Appartementsgebouw

Twee-onder-één-kapwoningen

Waardevolle houtkant

Voetgangers- en fietsersverbinding met het centrum 45

(21)

(21) STIJLGROEP, Voorontwerp, december 2008. Rotterdam, 2008, 1p. 46

Project en Visie

(22)

Vergelijking oude buurtverkaveling (L) met nieuwe buurtverkaveling (R) Bij de oude buurtverkaveling kan dit buurtje niet bestempeld worden als een ‘buurtje’. Het lijkt meer een samenraapsel van woningen op een rijtje. Ook hier is er opnieuw een grote confrontatie tussen rijtjeswoningen en vrijstaande woningen. Het lijkt alsof Stijlgroep de vrijstaande woningen wil verstoppen achter twee rijen van rijtjeswoningen. Aangezien vrijstaande woningen in een hogere prijsklasse vertoeven, hebben we bij deze woningen veelal te maken met een mooie architectuur. Het willen verstoppen van deze mooie architectuur moeten we proberen tegen te gaan. Wat wel opvalt, is dat Stijlgroep in deze verkaveling een maximum aantal woningen heeft kunnen voorzien. Maar de woon- en leefkwaliteit ligt hier wel heel laag. Daarom koos Stijlgroep ervoor om ook dit buurtje opnieuw te verkavelen. Bij de nieuwe buurtverkaveling heeft Stijlgroep opnieuw eenzelfde aantal woningen in dit buurtje voorzien. De toenmalige rijtjeswoningen hebben hier wel plaats gemaakt voor appartementen. De twee appartementsgebouwen kunnen niet bestempeld worden als appartementsgebouwen in de pure zin van het woord. De twee gebouwen, van drie lagen hoog, worden opgevat als grote boerenschuren. In deze twee boerenschuren zullen telkens acht sociale woningen gehuisvest worden. Zo krijgen we een totaal van zestien sociale woningen. Wanneer je tussen de twee boerenschuren in het buurtje binnenrijdt, kom je op een centraal pleintje. Dit plein doet denken aan een dries of een brink. Dit buurtje vormt als het ware een klein dorpje. Rond de dries krijgen we een overgang van appartementsgebouwen via rijtjeswoningen over tweeonder-één-kap-woningen naar vrijstaande woningen. Door deze overgang stijgt opnieuw de waarde van elke woning.

(22) STIJLGROEP, Nieuwe verkavelingsopzet, maart 2008. Rotterdam, 2008, 3p. Parnassia

Rijtjeswoningen

Vrijstaande woningen

Appartementsgebouw

Twee-onder-één-kapwoningen 47

(23) LANGEWEG S. (red), Vinex! Een morfologische verkenning. Rotterdam, Veenmandrukkers, 2006, 195p. BOEIJENGA J. en MENSINK J., Vinex Atlas 010. Rotterdam, 010 Publishers, 2008, 303p. VAN NOORD S. (red), Nestelen in Nesselande, Portret van een Rotterdamse Vinex-wijk. Rotterdam, Veenman Drukkers, 2007, 112p. MINISTERIE VAN VROM, Evaluatie Verstedelijking VINEX 1995 tot 2005, Eindrapport. Den Haag, s.e., 2007, 91p. MINISTERIE VAN VROM, Evaluatie Verstedelijking VINEX 1995 tot 2005, Onderzoeksrapport deel 1: Realisatie afspraken. Den Haag, s.e., 2007, 57p. MINISTERIE VAN VROM, Evaluatie Verstedelijking VINEX 1995 tot 2005, Onderzoeksrapport deel 2: Realisatie van verstedelijkings- en kwaliteitsdoeleinden. Den Haag, s.e., 2007, 74p. MINISTERIE VAN VROM, Evaluatie Verstedelijking VINEX 1995 tot 2005, Onderzoeksrapport deel 3: VINEXinstrumenten. Den Haag, s.e., 2007, 84p. 48

Project en Visie

17. Parnassia versus Vinex Toen men binnen Stijlgroep startte met het herverkavelen van de verschillende buurtjes, werd het ontwerpteam meegedeeld dat ze, via doordachte ingrepen, ervoor moesten zorgen dat Parnassia niet op een typische Vinex-wijk ging lijken. Wanneer je met een bebouwingsdichtheid van 24 woningen per hectare aan het werk gaat, wordt de grens met een doorsnee Vinex-wijk wel heel klein. Omdat ik helemaal niet wist wat een Vinex-wijk was, ben ik hierover meer informatie gaan opzoeken. Daardoor kwam ik op het idee om de uitgangspunten die Stijlgroep hanteert te gaan vergelijken met de uitgangspunten van een doorsnee Vinex-locatie. Een uitgebreide literatuurstudie(23) bracht me heel veel bij over dit Nederlandse stedenbouwkundig principe. ‘Vinex’ staat voor ‘Vierde Nota over de Ruimtelijke Ordening Extra’ en werd opgesteld in 1988. De Nederlandse overheid gaf hiermee in de jaren ’90 aan hoe uitbreidingswijken zich in de komende decennia moesten gaan ontwikkelen. De Vinex-periode werd opgesplitst in twee deelperiodes, nl. van 1995 tot 2005 en van 2005 tot 2010. Deze vierde nota riep een halt toe aan het spreidingsbeleid van woningen binnen Nederland. De kernboodschap van deze vierde nota is zoveel mogelijk bouwen op een compacte manier in en aan de bestaande steden, zowel ten behoeve van de stedelijke vitaliteit als van het milieu. In deze nota werden er verschillende steden en gemeentes aangeduid die Vinexwijken moesten inplanten en ontwikkelen. De doorsnee Vinex-uitgangspunten bestaan uit een bundeling van verstedelijking, het terugdringen van het bestaande woningtekort, een grote locatiekwaliteit en het verminderen van de toename van automobiliteit. Algemeen heeft het begrip ‘Vinex’ een negatieve bijklank. Heel wat Vinexlocaties kennen een te grote bebouwingsdichtheid, hebben geen kwalitatief openbaar groen en de straten lijken op een blikkenveld van auto’s. Bij het merendeel van de Vinex-locaties kwamen ook de commerciële centra pas in een laat stadium tot ontwikkeling, met alle gevolgen van dien. Na de eerste Vinex-periode kwam er een ommekeer. De Vinex-locaties die op dit moment gestart of afgewerkt worden, kennen een grotere woon- en leefkwaliteit dan Vinex-locaties van de eerste periode. Een goed voorbeeld van een kwalitatieve Vinex-locatie is de Rotterdamse wijk Nesselande. Parnassia

Vinex-uitgangspunten 1. Bundeling verstedelijking

Vinex-wijken kunnen algemeen beschreven worden als uitbereidingslocaties in en aan bestaande steden. Bij Vinex-locaties had men een vooropgestelde dichtheid van 33 woningen per hectare. Op het einde van de eerste Vinex-periode, in 2005, lag deze dichtheid gemiddeld op 28 woningen per hectare. In het westen van Nederland lag dit gemiddelde op 31 woningen per hectare. Elders in Nederland varieert dit tussen de 21 en 25 woningen per hectare. Bij Parnassia lag de woningdichtheid eerst op 18 woningen per hectare. Door de normverhoging van 900 woningen naar 1 200 woningen werd de dichtheid opgetrokken naar 24 woningen per hectare. Parnassia gaat op vlak van woningdichtheid dus heel sterk lijken op een gemiddelde Vinexlocatie. Wel ligt de dichtheid van Parnassia een stukje onder de gemiddelde dichtheid van Vinex-locaties in het westen. De gemiddelde kavelgrootte binnen Vinex-locaties ligt tamelijk laag voor Nederlandse normen, nl. op 260 m. In het westen van Nederland ligt deze kavelgrootte nog lager. Deze lage kaveloppervlakte is niet enkel het gevolg van de grote bebouwingsdichtheid in het westen, maar hierin spelen ook heel wat gemeentelijke stedenbouwkundige uitgangspunten een grote rol. In die uitgangspunten wordt beschreven dat er meer publiek groen en water moet zijn dan privé-groen en water. Bovendien wordt er bij veel Vinex-locaties openbaar gebied gebruikt voor zonering en geluidwerende voorzieningen. De gemiddelde kavelgrootte binnen Parnassia ligt op 200 m. Dit ligt een groot stuk onder de gemiddelde kavelgrootte van Vinex-locaties. Enerzijds kan die lage norm verklaard worden door het feit dat er heel wat appartementen binnen Parnassia gerealiseerd worden. Het kaveloppervlak bij appartementen ligt sowieso heel laag, waardoor de gemiddelde kavelgrootte binnen het volledige Parnassia-complex een stuk naar beneden wordt getrokken. Zoals bij veel Vinex-locaties in het westen ligt ook hier de nadruk op meer openbaar groen en water dan op privé-groen. Binnen Parnassia werd er ook heel wat geluidswerend groen voorzien. Bij de geplande verbindingsweg naar de toekomstige residentiële verkavelingen werd er een brede groenstrook voorzien die dienst moet doen als geluidswerend scherm. Men kan dus stellen dat Parnassia op vlak van het uitgangspunt 49

‘Bundeling Verstedelijking’ zeer dicht bij een gemiddelde Vinex-locatie komt te liggen.

2. Terugdringen bestaand woningtekort

Nederland heeft al langer met een woningtekort te kampen. Een van de belangrijkste Vinex-uitgangspunten was dan ook het terugdringen van het bestaande woningtekort. Hellevoetsluis werd niet aangeduid als gemeente die een Vinex-wijk moest realiseren. Wel werd Hellevoetsluis aangeduid als groeikern van ZuidHolland. Uit die groeikerngedachte vloeide Parnassia voort. In de verschillende Vinex-afspraken werd er vooropgesteld dat een Vinex-locatie 30% sociale woningbouw moest bevatten. Na de eerste Vinex-periode werd deze norm niet gehaald en de gemiddelde sociale woningbouw ligt slechts op 20%. Binnen Parnassia ligt deze norm ook op 30%. Parnassia zal deze norm wel halen. De sociale woningen zullen het eerst gerealiseerd worden, en dit dichtbij de bestaande Rijksstraatweg.

3. Grote locatiekwaliteit

Algemeen kan gesteld worden dat deze grote locatiekwaliteit in de eerste Vinex-periode niet gehaald werd. Een van de vele opmerkingen die ik tegenkwam doorheen de rapporten van de VROM (Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu) was dat er in de bestaande Vinex-locaties op veel plaatsen onvoldoende tegemoet gekomen werd aan de gestegen kwaliteitsvraag. Ook werd er heel wat kritiek gespuid op het feit dat heel wat commerciële centra binnen Vinex-locaties pas zeer laat ontwikkeld werden. Men startte doorgaans pas met de bouw van de commerciële centra wanneer 70% van de Vinex-locatie voltooid was, omdat er dan pas een klantenbestand aanwezig was voor die commerciele centra. Eerst de commerciële centra bouwen en dan pas de wijk zou resulteren in winkels die na enkele maanden failliet gaan omdat er (nog) geen afzetmarkt is. Op het einde van de eerste Vinex-periode werd er beslist om dergelijke voorzieningen, zoals commerciele centra, scholen, kinderopvang en sportvoorzieningen, eerder te realiseren. Maar wanneer dit dan precies zal 50

gebeuren, zal afhangen van de verschillende steden en gemeentes. Een andere kritiek die veel gehoord wordt, is dat Vinex-locaties saai, mossel noch vis zijn en dat eenzelfde soort groen als vernis dient om de eentonigheid binnen de wijk te maskeren. Deze harde commentaren vallen vooral binnen de politieke wereld en binnen de de wereld van architectuurcritici. Het geplande centrum binnen Parnassia zal niet meteen gerealiseerd worden. Dit zal waarschijnlijk pas tot stand komen na het realiseren van de sociale woningbouw. In vergelijking met Vinex-locaties is dit dus wel zeer snel. Parnassia zal in alle geval niet saai zijn. Verschillende architectuurstijlen zullen afgewisseld worden met diverse woningtypes. De optimale menging van woningsoorten en prijsklassen zal sowieso al zorgen voor een leuke afwisseling. Door veel critici wordt zo’n menging bestempeld als onorthodox, maar deze mix zal de diversiteit binnen Parnassia enkel alle eer aan doen. Stijlgroep staat niet enkel in voor het stedenbouwkundig plan, ook werd hen de taak toegewezen om het beeldkwaliteitplan op de stellen. Het beeldkwaliteitplan geeft richtlijnen en aanknopingspunten voor de kwaliteit van de openbare ruimte die de verschillende deeluitwerkingen met elkaar verbinden. Tevens doet het beeldkwaliteitplan uitspraken over de gewenste landschappelijke, stedenbouwkundige en architectonische vorm en uitstraling van de verschillende deeluitwerkingen. Gedurende de verdere planuitwerking biedt het beeldkwaliteitplan de mogelijkheid een regie uit te voeren op de te realiseren beelden en wordt het beeldkwaliteitplan als referentiekader aangehouden. Hierdoor ontstaat er een integrale planvorming voor zowel de openbare ruimte als de deeluitwerkingen. De samenhang binnen het plan wordt hiermee gegarandeerd waardoor een kwalitatief hoogwaardige, duurzaam en integraal plan in het verschiet ligt. Het beeldkwaliteitplan zal in woord (richtlijnen) en beeld (referentiebeelden) opgesteld worden.(24) Stijlgroep staat niet enkel in voor het opstellen van het beeldkwaliteitplan, ook werd hen het opstellen van het groenontwerp toebedeeld. Voorgaande groenplannen van Stijlgroep hadden een hoge graad van kwaliteit en afwisseling. Ik ben er dan ook van overtuigd dat het toekomstige groenplan van Parnassia geen masker zal zijn, maar eerder een aantrekkingspunt voor de toekomstige bewoners van Parnassia. (24) STIJLGROEP, Bureaudocumentatie ‘Parnassia’. Rotterdam, 2009. Project en Visie

4. Het verminderen van de toename van automobiliteit

parkeerkoffers. Deze groene koffers moeten vermijden dat de verschillende straten een aanblik worden van wagens.

Men wil de mobiliteit afremmen door de bewoners een Hoogwaardige Openbaar Vervoersverbinding aan te bieden. Met de gedachte in het achterhoofd dat de bewoners gebruik zullen maken van het openbaarvervoer hanteerde men een parkeernorm van één wagen per woning. Op deze manier de toenemende mobiliteit indijken werkt natuurlijk niet. Eerst en vooral werd in de eerste Vinex-periode de voorgestelde openbare vervoersverbinding pas heel laat ingelegd. Heel wat bewoners hadden toen al een tweede auto aangeschaft. Dit komt niet enkel door het te laat inleggen van bussen, ook komt dit door het feit dat, zoals eerder vermeld, de commerciële centra pas in een laat stadium tot ontwikkeling kwamen. De eerste bewoners moesten dus dikwijls heel ver om hun dagelijkse boodschappen te doen, waardoor heel wat gezinnen heel snel een tweede auto in gebruik namen.

Conclusie

Een van de belangrijkste uitgangspunten van Vinex-locaties was het terugdringen van de groeiende automobiliteit.

Bijgevolg werd het straatbeeld van heel wat Vinex-locaties een groot blikkenveld. Het groen maakte dikwijls plaats voor nieuwe parkeerveldjes. Eenmaal de openbaar vervoersverbinding dan toch tot stand kwam, werd deze nauwlijks tot niet gebruikt. Bij Parnassia wordt er ook een Hoogwaardige Openbaar Vervoersverbinding ingelegd, maar toch wordt de parkeerbalans niet laag gehouden. Binnen Parnassia zal de parkeerbalans afhangen van het type woning.

Door een uitgebreide literatuurstudie en een grondige analyse van de verschillende Vinex-uitgangspunten heb ik een goed beeld kunnen vormen van een doorsnee Vinex-wijk. Dit beeld werd vooral gevormd door Vinexwijken uit de eerste Vinex-periode. Een bezoekje aan de Rotterdamse Vinex-wijk Nesselande bracht me heel wat bij over Vinex-locaties uit de tweede Vinex-periode. Deze nieuwe locaties maken heel wat van de vroegere Vinex-fouten goed. Maar het zal toch nog enige tijd duren voor de negatieve bijklank van het begrip ‘Vinex’ weggewassen zal zijn. Zoals verwacht heeft Parnassia heel wat raakpunten met een typische Vinexlocatie. Toch kunnen we stellen dat Parnassia op belangrijke punten, zoals de groeninrichting, duidelijk zal verschillen van een typische Vinex-wijk. De woningdichtheid zal binnen Parnassia sowieso hoog blijven. De inrichting van het toekomstige groenplan zal deze hoge dichtheid kunnen verzachten. Door die hoge dichtheidsgraad zullen de privé-tuintjes heel klein zijn. Door de groeninrichting een duidelijke inrichting en verschillende functies mee te geven, kunnen deze openbare ruimtes fungeren als gemeenschappelijke tuinen. Deze openbare ruimtes zullen op die manier een zeer belangrijke sociale factor kunnen vervullen.

Stijlgroep hanteert normen die opgesteld werden door BBN (BBN, adviseurs voor gebouwen en gebieden). BBN stond ook in voor het bepalen van de verschillende kaveloppervlaktes. Voor appartementen, of deze nu sociaal of duur zijn, voorziet men een norm van 1,5 wagens. Bij rijwoningen werd de parkeerbalans vastgelegd op 1,7 wagens. Bij geschakelde en twee-onder-één-kapwoningen gaat men uit van een parkeernorm van 2 wagens. Bij vrijstaande woningen die onder de dure prijsklasse vallen, voorziet men de hoogste norm, namelijk 2,2 wagens per woning. Bij alleenstaande, geschakelde en twee-onder-één-kapwoningen voorziet men het parkeren op eigen terrein. Bij de appartementen en rijtjeswoningen zal het parkeren gesitueerd worden in Parnassia

Project en Visie

18. Visie Toen ik bij Stijlgroep startte met mijn stage, was het voorontwerp van 17 november net af. De eerste weken van mijn stage werden er mij kleine taken in verband met Parnassia toebedeeld. De eerste weken heb ik onder andere verschillende openbare ruimte- en straatprofielen getekend en opgewerkt in Photoshop. Door deze kleine taakjes leerde ik dit stedenbouwkundig project stilletjesaan kennen. Gaandeweg werd ik meer en meer betrokken bij Parnassia. Ik mocht deelnemen aan ontwerpoverlegmomenten, brainstormsessies en vergadermomenten. Op het einde van mijn stage mocht ik zelfs mee helpen ontwerpen aan verschillende nieuwe buurtverkavelingen alsook aan de inrichting van groenstructuren. Parnassia biedt heel wat mooie aspecten. Stijlgroep hanteert een visie waarin het landschap leidend is voor planvorming. Bij iedere nieuwe ontwerpopdracht gaat Stijlgroep dan ook op zoek naar de landschappelijke kwaliteiten van de ontwerplocatie. Het landschap wordt dus steeds als leidende inspiratiebron en motief ingezet. Deze manier van werken heb ik gedurende mijn stage mezelf, dankzij de hulp van mijn collega’s, meester kunnen maken. Door te kijken naar het landschap leer je werken buiten de grenzen van het eigenlijk terrein. Dit komt het uiteindelijke ontwerp enkel maar ten goede. Je leert je oogkleppen af te gooien en het ontwerp open te trekken naar de omgeving. Dit is een competentie die iedere afstuderende tuin-en landschapsarchitect zou moeten bezitten. Uit de verschillende landschappelijke kwaliteiten van Hellevoetsluis ontstonden verschillende thema’s binnen Parnassia. De vier oorspronkelijke thema’s zorgen voor een samenhang binnen Parnassia en verwijzen bovendien naar het omliggende landschap. Het werken in diverse thema’s vind ik een goed ordeningsprincipe. Alleen moet men oppassen dat er geen harde randen tussen deze thema’s ontstaan. Ik verkies een geleidelijke overgang van kreekbos over boomgaard naar het waterrijkwonen. Bij het laatste volledige voorontwerp van 4 december mis ik deze overgang wat. Een harde grens merk ik onder andere op tussen het waterrijkwonen en de boomgaard. De oorspronkelijk geleidelijke overgangen tussen de thema’s verdwenen samen met de bebouwingsnorm van 900 woningen. Door de toename van het aantal woningen dreigt er ook een bestaande boomgaard, die volgens de opgelegde uitgangspunten zeker behouden moest worden, te verdwijnen. Als toekomstig tuinen landschapsarchitect vind ik deze evolutie heel erg. Jammer genoeg heeft geld in deze wereld Parnassia

meer kracht dan een landschapsarchitecte met goede bedoelingen voor fauna en flora. Doordat de woningdichtheid van 18 naar 24 woningen per hectare werd opgetrokken, had dat tot gevolg dat het openbaar groen in oppervlakte afnam alsook de oppervlakte van de verschillende privé-tuinen. Gemiddeld houdt de bewoner nog zo’n 100m tuin over. In mijn ogen is dat betrekkelijk klein. Maar dit hangt af van persoon tot persoon. Ik ben opgegroeid op het platteland en heb altijd een zee van ruimte rond me gekend. Iemand die geboren is in de stad, vindt een tuintje van 100m waarschijnlijk luxe. Hierdoor is het moeilijk te oordelen of de kavels nog voldoende leefkwaliteit met zich meedragen. Gelukkig kon Stijlgroep binnen Parnassia nog voldoende openbare ruimte vrijwaren. Bij het opstellen van het groenplan zal Stijlgroep dan ook proberen om de kwaliteit van Parnassia te verbeteren. Algemeen bekeken vind ik Parnassia een geslaagd ontwerp. Mijn voorkeur gaat natuurlijk uit naar het voorontwerp van 3 november. Bij dit voor-ontwerp had het toekomstige groenplan enorm veel kwaliteiten. Het werd niet enkel kwalitatief voor de toekomstige bewoners maar ook voor de nu al aanwezige en toekomstige fauna en flora. Parnassia kon met dit voorontwerp een onderdeel uitmaken van een grootschalig natuurverbindingsgebied, zoals aangegeven op het themakaartje bij ‘Biologisch Waardevolle Gebieden’. Het nieuwe Parnassia, waar het woningaantal op 1 200 gebracht werd, zal jammer genoeg niet meer kunnen meespelen in die natuurverbindingsgedachte. Ondertussen worden de projectontwikkelaars niet meer betrokken bij het ontwerpproces. De gemeente Hellevoetsluis heeft hen alle invloed op het ontwerp afgenomen. Heel wat ontwikkelaars hadden belangen binnen dit ontwerp. Hierdoor werd het zeer moeilijk om aan ieders eisen gehoor te geven. De gemeente nam die beslissing omdat men merkte dat de projectontwikkelaars het ontwerpproces enorm vertraagden. Welke gevolgen deze beslissing zal hebben op het uitvoeren van het ontwerp, is nog niet gekend. Deze beslissing had beter enkele maanden eerder gevallen. Het woningaantal was dan misschien op 900 woningen blijven hangen.

(25)

Project en Visie

19. Voorbeeldprojecten

Ontwerpbureau: Stijlgroep - Landschap en Stedelijke Ruimte

19.1. Romanofskaya Sloboda- Rusland Opdrachtgever: Russische ontwikkelaar Petrofrigo Start datum ontwerp: april 2008 Einde ontwerp: december 2008 Start ontwikkeling: voorlopige startdatum is onbekend. De Russische ontwikkelaar zit met een cashflowprobleem door de economische crisis, waardoor het ontwikkelen voorlopig stilgelegd werd. Aantal woningen: 1166 Het project Romanovskaya Sloboda situeert zich in het stadje Proba, op 40 kilometer ten noordoosten van Sint-Petersburg. Het terrein, zo’n 50 hectaren groot, was vroeger een kolchoz. Een kolchoz was in de tijd van de Sovjet-Unie een collectieve boerderij. De boerderij was in handen van samenwerkende boeren en de staat. Een vast inkomen hadden ze niet: ze werden niet betaald door de staat. Wel moesten ze jaarlijks een percentage van de productie afstaan aan de staat en daarvoor kregen ze een vergoeding. Het terrein situeert zich aan de rand van een groot bosgebied en het kleine stadje Proba. Tot op heden kent Proba weinig bewoning. Met dit project zal dit stadje dan ook enorm groeien. Bij dit project is Stijlgroep opnieuw vertrokken vanuit het landschap, ‘the landscape is leading’ of ‘ЛАНДШАФТ ИГРАЕТ ВЕДУЩУЮ РОЛЬ’ in het Russisch. Het gebied rond Romanovskaya wordt gekenmerkt door een groot bosgebied en open landbouwgebied. Deze beweging heeft men teruggebracht in het stedenbouwkundig plan. De woningen die in de inham van het bos gesitueerd worden, worden gekenmerkt door heel wat bosbeplanting en een straatprofiel met heel wat bomen. De woningen die meer naar het centrum van Proba gesitueerd zijn, kennen een opener straatprofiel met minder bomen.

Appartementen Rijwoningen (lang) Rijwoningen (kort) Vrij staande woningen

Aantal 320 343 438 65 1166

Grondopp. 80-120m² 120-150m² 120-150m² 150-200m²

Perceelopp. 150m² 150m² 500m²

Wat bij dit project opvalt, is dat de perceeloppervlakten hier heel wat hoger liggen dan bij Parnassia. Romanovskaya Sloboda is dan ook bedoeld voor de iets rijkere klasse. Men wil met dit project zoveel mogelijk grondgebonden woningen met tuin creëren. Gelijklopend met Parnassia is de situering van het nieuwe centrum. Het centrum van Romanovskaya Sloboda wordt gekoppeld aan het bestaande centrum van Proba. Het centrum, dat hier cirkelvormig is, herbergt aan de rand het grootste deel van de geplande appartementen. De driehoekige gebouwtjes herbergen de commerciële centra. Wanneer we de hoofdwaterloop volgen, vinden we verder nog een medisch centrum, een kinderdagverblijf alsook speelpleintjes en een klein pompstation op het einde van het projectgebied. De vorm van de waterlopen zijn historisch gegroeid. De singels en de grachten van de kolchoz werden opgewaardeerd en vormen nu de ruggengraat van het ontwerp. Ook de ringweg, dat hier parallellogram-vormig is, met verschillende inprikkers, is gelijklopend met Parnassia. Hier werd er ook gekozen om geen doodlopende straten te hebben. Nog een parallel met Parnassia is de verdeling van het gebied in thema’s. Bij Parnassia is dit polder, kreekbos, boomgaard en waterrijkwonen, hier gaat het om bosgebied en open gebied.

Romanovskaya Sloboda kent een programma dat zeer gelijklopend is met Parnassia. In opzet voorzag met een woningaantal van 900 woningen. Later werd dit aantal opgetrokken tot 1166 woningen om het lucratiever te maken. Het uiteindelijke programma ziet er zo uit: (25)

(25) STIJLGROEP, Presentatiebundel Romanofskaya Sloboda. Rotterdam, 2008, 30p. Parnassia

(26)

Project en Visie

Ontwerpbureau: ds+V-Rotterdam (Dienst Stedenbouw en volkshuisvesting)

19.2. Nesselande - Nederland Na een kwartiertje metro vanuit het hartje van Rotterdam kom je in de buik van Nesselande terecht. De Rotterdamse metro brengt je naar nooit gekende hoogtes binnen Nesselande. Het metrostation bevindt zich zo’n zeven meter boven het maaiveld. Zo krijg je bij het binnenrijden van deze Vinex-wijk meteen een mooi overzicht op de omgeving. Wanneer je uit de metro stapt, stap je middenin het Rietveldpark. Dit park vormt de groene ruggengraat van Nesselande. Het park, dat zo’n drie kilometer lang is en honderd meter breed, maakt onderdeel uit van een belangrijke regionale ecologische verbinding. Het park herbergt niet enkel heel wat groen. Het park kwam tot stand bij een koppeling van heel wat leidingtracés. Het park werd aangelegd onder hoogspanningsmasten. Onder en naast hoogspanningsmasten mag er niet gebouwd worden uit veiligheidsoverwegingen. Ook bevat het park ondergronds een belangrijke gasleiding en het bovengenoemde metrostation Nesselande.

Je vindt er alle soorten bebouwingssoorten en kavelgroottes terug. Hier heeft men wel niet gewerkt met een optimale menging van kavelgroottes en soorten. In tegenstelling tot Parnassia heeft men hier alles mooi geordend. Net zoals bij Parnassia heeft men hier ook met verschillende woonthema’s gewerkt. Zo is er onder andere de Duinenbuurt, Haag- & Parkbuurt, Centrumgebied, Herman Bielingplein en vele andere thema’s. Een belangrijke les uit Nesselande is :‘Om een aantrekkelijke omgeving te creëren, is een integrale ontwikkeling van natuur, landschap, infrastructuur en verstedelijking een vereiste.’ (27) (28)

Binnenin het Rietveldpark heb je de oorspronkelijke niet-opgehoogde bodem en samen met de natuurlijke waterstand kunnen hier zeer bijzondere inheemse vegetatiesoorten voorkomen. Het Rietveldpark vormt een groen- en waterverbinding tussen Nesselande en de Zevenhuizerplas. Deze plas, van zo’n 200 hectaren groot, is de plek bij uitstek voor de vele watersporters die vanuit Rotterdam en omgeving naar de Zevenhuizerplas trekken. Aan de oosten westzijde van deze plas liggen er twee zandstranden. Het oostelijke zandstrand wordt begeleid door een boulevard met palmbomen. De Vinex-wijk Nesselande beslaat zo’n 400 hectaren grond, die net zoals bij Parnassia landbouwgrond was. In feite doet de wijkbenaming ‘Vinex’ afbreuk aan dit stedenbouwkundig plan. Alle vooroordelen over Vinexwijken worden hier ontkracht. Nesselande is een oase van groen en rust met een relatieve lage bebouwingsdichtheid, wat voor Vinex gebruikelijk is. Ook het boek: Nestelen in Nesselande vermeld deze vaststelling: ‘Nesselande onderscheidt zich van de meeste andere Vinex-wijken doordat er gezocht is naar een nieuwe balans tussen het creëren van duidelijke identiteiten van buurten en een samenhangend stadsbeeld’ (27) Parnassia

(26) Lefevere E., Eigen foto’s genomen tijdens terreinbezoek op 21 februari 2009. (27) VAN NOORD S. (red), Nestelen in Nesselande, Portret van een Rotterdamse Vinex- wijk. Rotterdam, 2007, 112p. (28) STIJLGROEP, Bureaudocumentatie: Nesselande. Rotterdam, 2008, 1p. 57

(30)

Conceptschets voor ‘Stad van de Zon’

Project en Visie

Ontwerpbureau: KuiperCompagnons

19.3. Stad van de Zon - Nederland Het stedenbouwkundig project ‘Stad van de Zon’ is van de hand van Ashok Bhalotra, de zaakvoerder van het Rotterdamse ontwerpbureau KuiperCompagnons. ‘Stad van de Zon’ strekt zich uit over drie gemeentes, namelijk: Heerhugowaard, Alkmaar en Langedijk, allen gelegen in Noord-Holland. In 1993 startte KuiperCompagnons met het ontwerpen van deze Vinex-wijk. De laatste hand aan het plan werd gelegd in 2006. In die tussentijd werden er wel al enkele plandelen tot uitvoering gebracht.

panelen geïnstalleerd worden. Het volledige projectgebied van ‘Stad van de Zon’ zal na voltooiing zo’n 50 hectaren zonnepanelen tellen. De naamgeving van dit project hoeft niet meer verduidelijkt worden. Door het zoveel mogelijk zon te verkavelen werd ‘Stad van de Zon’ een CO2emissieneutrale wijk. Ashok Bhalotra beschrijft ‘Stad van de Zon’ als volgt: ‘We hebben een stukje land uit het polderlandschap van de Heerhugowaard ontvoerd, en zo een eiland voor de hele regio gemaakt: het Carré, dat centraal in het plangebied ligt.’ (29) (30)

Deze Vinex-wijk bestaat uit 120 hectaren en kende bij voltooiing ongeveer 3 000 woningen en de daarbij horende noodzakelijke voorzieningen. ‘Stad van de Zon’ werd, net zoals Nesselande, vervlochten met een recreatiepark. Hier beslaat dit park zo’n 177 hectaren en wordt ‘Het Park van Luna’ genoemd. Het park situeert zich in het zuiden van het plangebied. Net zoals bij Parnassia en Nesselande werd er bij ‘Stad van de Zon’ gewerkt met thema’s. Hier bestaat het concept uit drie verschillende elementen, namelijk: stad, water en bos. Ieder thema beslaat ongeveer 100 hectaren. Landschappelijke en ecologische aspecten werden in de net opgesomde thema’s verweven. Dit deed men om een duurzaam geheel te verkrijgen. KuiperCompagnons streefde niet alleen duurzaamheid na op het vlak van milieu, ook landschappelijke, economische, sociale en culturele duurzaamheid draagt ze hoog in het vaandel. Het projectgebied kunnen we opdelen in vier plandelen. Centraal in het projectgebied vinden we een vierkant terug. Dit vormelement, dat kenmerkend is voor de ontwerpstijl van KuiperCompagnons, wordt binnen ‘Stad van de Zon’ het ‘carré’ genoemd. Op dit carré worden de woningen zoveel mogelijk zongericht verkaveld. Dit zonverkavelen zal ook plaatsvinden binnen Parnassia. Door het zongericht verkavelen kunnen de toekomstige bewoners zoveel mogelijk van het zonlicht profiteren. Op iedere woning kunnen er zonneParnassia

(29) STEENHUIS M. en VAN TILBORG H., Architect en Stedenbouwkundige Ashok Bhalotra. Blauwe Kamer (2008) nr. 5, p20-35. (30) Stad van de Zon(online research). Last updated: 4 april 2009, beeld, http://www. kuiper.nl/?section= Projecten&id=7. 59

Project en Visie

20. Bibliografie GEUZE A., Feddes, F., Polders!: Gedicht Nederland. Eindhoven, NAi Uitgevers, s.d., 400p.

STEENHUIS M. en VAN TILBORG H., Architect en Stedenbouwkundige Ashok Bhalotra. Blauwe Kamer (2008) nr. 5, p20-35.

SCHILDERS E. (red.), ‘Grote Historische topografische Atlas’: ± 1905 ZuidHolland: Schaal 1/ 25 000. Tilburg, Nieuwland, 2005, 350p.

PRINSENBERG, L., Uitnodiging ontwerpwedstrijd te Hellevoetsluis. Rotterdam, s.e., 2008, 2p. (ontvangen e-mail)

Ir KLIJNJAN A.J., Foto-Atlas Zuid-Holland. Nijmegen, Rolas Producties, s.d. 376

Parnassia palustris(online research). Last updated: 8 oktober 2008, tekst met beeld, http://nl.wikipedia.org/wiki/Parnassia_palustris.

OERLEMANS H., Landschappen in Zuid-Holland. Den Haag, SDU Uitgeverij Plantijnstraat, 1992, 205p.

Hellevoetsluis(online research). Last updated: januari 2009, beeld, http://maps.google.be/maps?hl=nl&q=hellevoetsluis&um=1&ie=UTF8&sa=N&tab=wl.

LANGEWEG S. (red), Vinex! Een morfologische verkenning. Rotterdam, Veenmandrukkers, 2006, 195p. BOEIJENGA J. en MENSINK J., Vinex Atlas 010. Rotterdam, 010 Publishers, 2008, 303p. VAN NOORD S. (red), Nestelen in Nesselande, Portret van een Rotterdamse Vinex-wijk. Rotterdam, Veenman Drukkers, 2007, 112p. HANEKAMP, G.-J., Nota van uitgangspunten uitbreidingslocatie Parnassia. Rosmalen, s.e., 2008, 5p. MINISTERIE VAN VROM, Evaluatie Verstedelijking VINEX 1995 tot 2005, Eindrapport. Den Haag, s.e., 2007, 91p. MINISTERIE VAN VROM, Evaluatie Verstedelijking VINEX 1995 tot 2005, Onderzoeksrapport deel 1: Realisatie afspraken. Den Haag, s.e., 2007, 57p. MINISTERIE VAN VROM, Evaluatie Verstedelijking VINEX 1995 tot 2005, Onderzoeksrapport deel 2: Realisatie van verstedelijkings- en kwaliteitsdoeleinden. Den Haag, s.e., 2007, 74p. MINISTERIE VAN VROM, Evaluatie Verstedelijking VINEX 1995 tot 2005, Onderzoeksrapport deel 3: VINEXinstrumenten. Den Haag, s.e., 2007, 84p.

Parnassia

Historische kaart Rotterdam, Delfland, Voorne-Putten en Kralingen(online research). Last updated: 2007, beeld, http://beeldbank.nationaalarchief.nl/ na:col1:dat511691. Stad van de Zon(online research). Last updated: 4 april 2009, beeld, http:// www.kuiper.nl/?section= Projecten&id=7. STIJLGROEP, Bureaudocumentatie ‘Parnassia’. Rotterdam, s.e., 2008. STIJLGROEP, Bureaudocumentatie ‘Parnassia’. Rotterdam, s.e., 2009. STIJLGROEP, Bureaudocumentatie: Caarte vande polder van Nieuw-HelleVoet. Rotterdam, s.e., 2008, 1p. STIJLGROEP, Structuurvisie, juni 2008. Rotterdam, s.e., 2008, 65p. STIJLGROEP, Schetsontwerp, september 2008. Rotterdam, s.e.,2008, 1p. STIJLGROEP, Voorontwerp, november 2008. Rotterdam, s.e., 2008, 1p. STIJLGROEP, Voorontwerp, 17 november 2008. Rotterdam, s.e., 2008, 1p. STIJLGROEP, Voorontwerp, december 2008. Rotterdam, s.e., 2008, 1p. STIJLGROEP, Nieuwe verkavelingsopzet, maart 2008. Rotterdam, s.e., 2008, 3p. STIJLGROEP, Presentatiebundel Romanofskaya Sloboda. Rotterdam, s.e., 2008, 30p. STIJLGROEP, Bureaudocumentatie: Nesselande. Rotterdam, s.e., 2008, 1p.

Project en Visie

Project en Visie Projectbenaming: Parnassia

Hogeschool Gent - Lid van de associatie Universiteit Gent Departement: Biowetenschappen en Landschapsarchitectuur Opleiding: Professionele Bachelor in de Landschaps- en Tuinarchitectuur Campus: Melle Stijlgroep, Landschap en Stedelijke Ruimte Piekstraat 33, 3071 EL Rotterdam, Nederland Parnassia

Evi Lefevere 3BLTA 2 1ste examenzittijd Academiejaar 2008-2009 63

Project en Visie

Evi Lefevere