Tutejsi. Zachowane w pamięci mieszkańców Pomorza Zachodniego by Ewa Grochowska

Tutejsi

Tutejsi. Zachowane w pamięci mieszkańców Pomorza Zachodniego „Z historii i geografii miałam piątki w szkole, to były moje ulubione przedmioty” — wspomina jedna z pań, której opowieść znalazła się na tej płycie. Większość mieszkańców Pomorza Zachodniego starszego pokolenia mogłoby się podpisać pod stwierdzeniem, że i historia, i geografia w bardzo szczególny sposób zaważyły na ich życiu i losach ich rodzin. W czasie badań terenowych poszukiwaliśmy świadectw i opowieści o tradycjach, obyczajowości, zwyczajach, sposobach celebrowania ważnych momentów życia. Co wtedy śpiewano? Co grano? Co z tego przetrwało do dzisiaj? Przypomina mi się rozmowa, którą odbyłam w 2007 roku na Winnicczyźnie (Ukraina). P . olka — pani Anna opowiadała o terrorze stalinowskim lat 30., o Wielkim Głodzie. W tym czasie wyszła za mąż. „Co śpiewano na Pani weselu?” — zapytałam odruchowo. „Co śpiewano? Dziecko, myśmy się bali oddychać!” Rodziny, które osiedliły się po wojnie na Pomorzu Zachodnim mają w swojej pamięci różne obrazy, niektóre są przekazywane kolejnym pokoleniom, inne — trudne, bolesne, skomplikowane — bywają przemilczane. Czasem nie ma miejsca na to, żeby pamiętać słowa i melodię pieśni a bywa, że to pieśń jest nośnikiem pamięci i łącznikiem prze-

szłości z teraźniejszością. Osoby, które badały i dokumentowały tradycje muzyczne mieszkańców Pomorza Zachodniego 20, 30, 40 lat temu mają więcej do opowiedzenia, z ich badań wyłania się jeszcze inny obraz. W trakcie realizacji tego projektu zdecydowaliśmy się na rejestrowanie dłuższych relacji biograficznych, nie tylko materiału muzycznego. Są one dla nas ważnym odniesieniem w próbach opisu krajobrazu kulturowego regionu współcześnie. Z przesiedlenia, podróży, wędrówki do nowego życia zachowało się niewiele zdjęć w archiwach rodzinnych naszych rozmówców. Kto miał wtedy głowę i sprzęt do fotografowania? Wszyscy natomiast pamiętają dokładną datę i porę dnia przybycia do Polski lub docelowo — na Pomorze Zachodnie. Jaka była wtedy pogoda i co zjedli na pierwszy posiłek, mimo że od tego czasu minęło w niektórych przypadkach ponad 70 lat. Mieliśmy wielkie szczęście, że mogliśmy porozmawiać z pierwszymi powojennymi Osadnikami. Znamienne, że w ich opowieściach dość rzadko pojawia się nostalgia za krainami dzieciństwa i młodości. Tęsknota — tak. I barwne obrazy codziennego życia. W rozmowach często pada stwierdzenie: „my nie mamy żadnych tradycji, nie jesteśmy stąd.” Kiedyś na dworcu w Szczecinie przypadkowa podróżna zapytała mnie o lokalizację jakiejś ulicy. Odruchowo odpowiedziałam: „nie wiem, nie jestem stąd.” Za chwilę zdałam sobie sprawę, jak wiele kontekstów może mieć to proste zdanie, jak bardzo brzemienne w konsekwencje bywa jego wypowiadanie i uznanie takiego stanu rzeczy. Co decyduje o tym, że jesteśmy albo nie jesteśmy tutejsi?

Oddajemy w Państwa ręce subiektywny wybór fragmentów z ludzkiej pamięci. Być może wszystko co w nim się znalazło, to rzeczy najważniejsze dla nas — twórców tego zbioru. Możliwe także, że mówi on coś o wybiórczości pamięci, o mozaice, jaka przypadkiem powstaje podczas próby nakreślenia spójnego obrazu. Na koniec cytat z rozmowy telefonicznej z pewną instruktorką zespołu regionalnego: „w sercu i w duszy gra nam to, skąd pochodzą nasi rodzice. Ale musimy wymyślać coś ‚stąd’, bo inaczej — sztorcują nas na tych konkursach.” Posłuchajmy tego, co ludzie przywieźli z sobą na Pomorze Zachodnie i przekazali swoim dzieciom. Czy to, co opowiadają, śpiewają i grają „Tutejsi” jest miejscową tradycją? Czy ktoś słucha opowieści wysiedlonych stąd Niemców i innych wcześniejszych mieszkańców? To otwarte pytania.

Ewa Grochowska

Kolędowanie, okres przedwojenny. Fot. z archiwum rodzinnego Karoliny Cackowskiej

Wesele Państwa Stepaniuków, zdjęcie z okresu powojennego. Fot. z archiwum rodzinnego Stanisławy Stepaniuk

OkĹ&#x201A;adka karty repatriacyjnej. Z archiwum rodzinnego StanisĹ&#x201A;awy Stepaniuk

Fot. z archiwum rodzinnego Karoliny Cackowskiej

Zdjęcie ślubne Aleksandry (z domu Daukszewicz) i Czesława Boruszewskich, 1954. Aleksandra zmarła młodo, osierociła małe dzieci. Fot. z archiwum rodzinnego Ewy Grzybowskiej

Danuta Zelech (z domu Synówka) — ur. 1931 w Dobromilu (obecnie Ukraina) z pierwszym mężem Stefanem Cybulskim — ur. 1923 we wsi Pieścirogi Stare koło Nasielska. Stefan był muzycznym samoukiem, pracował jako dyżurny ruchu. Grywali razem na zabawach i weselach. Zdjęcie wykonane ok. 1948 roku. Miłość do muzyki jest w rodzinie Cybulskich przekazywana pokoleniowo. Wnuk Danuty i Stefana — Maciej uczestniczył w pracach nad wydaniem niniejszej płyty. Fot. z archiwum rodzinnego Ryszarda Cybulskiego

Fot. zÂ archiwum rodzinnego Janiny Ciesielskiej

ZÂ archiwum rodzinnego Karoliny Cackowskiej

Torebka Antoniny Bomby (ur. 1902 w Tyczynie, powiat Rzeszów) — matki Jadwigi Hawryluk, Romana Gronowskiego i Władysława Gronowskiego. Miała ją od czasów zamążpójścia. Podczas pakowania się przed wywózką na Syberię w 1940 roku schowała do niej najważniejsze rodzinne dokumenty, co potem — w czasie wojny i po niej — okazało się zbawienne w wielu urzędowych sytuacjach. Dokumenty znajdują się w niej do dzisiaj, to najcenniejsza rodzinna pamiątka.

Antonina Bomba z synami Romanem i Władkiem w Kazachstanie. Zdjęcie zrobione w 1945 roku, przed wyjazdem do Polski. Fot. z archiwum rodzinnego Władysława Gronowskiego

Jeśli dotyczy cię ta historia, wklej swoje rodzinne zdjęcie

Fot. z archiwum rodzinnego Karoliny Cackowskiej

Cytra „Sybiraczka” „Instrument ten w naszym domu miał swoją historię. Ojciec zakupił go w Wiedniu ok. 1914 roku, gry uczył się we Lwowie i w Wiedniu. Przetrwała pierwszą Wojnę Światową, w drugiej trafiła na Sybir. Zapakowana była do kosza z rzeczami, które pozwolono nam zabrać z domu w momencie naszej wywózki na Sybir 13 kwietnia 1940 roku. Poganiani przez żołnierzy NKWD — „dawaj, skariej, skariej!” — jeden z żołdaków kłamiąc powiedział do mamy: „w wagonie czeka na was mąż”. To skłoniło siostrę, by do kosza włożyć cytrę. Z uwagi na płaski wymiar instrument w koszu zajmował niewiele miejsca.

Fot. Piotr Popławski

Przed śmiercią ojca zdążyliśmy nagrać kilka granych przez niego utworów. Był rok 1973 a ojciec liczył sobie 86 lat, w związku z tym nagranie jest słabe, ówczesny sprzęt też jeszcze nie był doskonały. Błędem było z naszej strony, że nie odnotowaliśmy tytułów utworów. Brak jest w nagraniu pieśni patriotycznych, tak chętnie słuchanych i lubianych w tęsknocie za Ojczyzną przez naszych rodaków w Kazachstanie i w drodze powrotnej do kraju. Dziś słuchając tych nagrań wspominamy naszego ojca, który z Pińska przez więzienia w Mińsku, Moskwie, Świerdłowsku, obozach Nowosybirska i Marieńska w ramach amnestii dla Polaków przyjechał do nas do Kazachstanu, mając za sobą osiem lat z kodeksu NKWD — paragraf 58 — jako niebezpieczny społecznie. Razem, po sześcioletniej tułaczce „Golgoty Wschodu”, obdarci, z tobołkami i cytrą wróciliśmy do Kraju w 1946 roku. Ale nie do ukochanego Pińska, utraconego na zawsze, za którym — modląc się o powrót do Ojczyzny — tak bardzo tęskniliśmy w dalekim Kazachstanie.”

Józef Dzikowski fragment ze wspomnień pt. „…a potem Pińsk i Sybir. Wspomnienia Sybiraka”, Kielce 2013

Olgierd Wierzbicki Modrzewie, czerwiec 2017

„Słyszeliście ten żart? Jak pozakładali kołchozy to komunistom dawali na bilet, żeby mogli jeździć na mszę do sąsiedniej parafii. Rosjanie mieli święte obrazy pochowane w skrzyniach. Jak nikt nie widział to otwierali i modlili się.” Stanisława Stepaniuk o życiu w kołchozie po wojnie. Wisełka, maj 2017

Jadwiga Hawryluk — matka, babcia i prababcia. O jej niezwykłych losach opowiedziała córka Karolina Cackowska — strażniczka rodzinnej pamięci. Ładzin, maj 2017

„Jak przyszedł list od rodziny z Polski to ludzie przychodzili piechotą po 40 kilometrów, żeby go obejrzeć. Całowali kopertę, bo z Polski.” Władysław Gronowski opowiada o pobycie w Kazachstanie. Ładzin, maj 2017

„Ci co pracowali, dostawali 600 gram chleba dziennie. Wiecie, ile to jest 600 gram? Mniej więcej tyle, co ten kawałek ciasta, który trzymam w ręku.” Roman Gronowski o pobycie na Syberii Ostrzyca, czerwiec 2017

Alina Koźluk Goleniów, sierpień 2017

Krystyna Pięta Kłodzino, sierpień 2017

„A jak Pani myśli — ta nasza wędrówka, wyjazd w nieznane, osiedlenie się tutaj… To była odwaga, czy nie?” Stefania Przychodzeń Golczewo, sierpień 2017

Wykonawcy

Teresa Antoszczyk ur. 1933, pochodzi z Kujaw. Przyjechała na Pomorze Zachodnie w 1953 roku. Mieszka w Świętej koło Goleniowa. Elżbieta Cichacka (z domu Herezo) ur. 1948 w Lipianach. Rodzice przyjechali na Pomorze Zachodnie w kwietniu 1946 roku, ze wsi Sosenka koło Wilejki (obecnie Białoruś). Mieszka w Lipianach, dokąd przyjechało po wojnie wiele rodzin z Sosenki. Edward Dzikowski ur. 1887 w Werchracie (woj. lwowskie, obecnie Ukraina), zmarł w 1974. Był Sybirakiem i więźniem łagrów sowieckich (Pińsk, Mińsk, Świerdłowsk, Nowosybirsk, Marieńsk). Jego rodzina została wywieziona z Pińska do Kazachstanu w 1940 roku, do Polski wrócili w 1946 roku. Po powrocie inwentaryzował i uruchamiał zniszczone podczas wojny cukrownie i gorzelnie na terenie województwa szczecińskiego. Ożenił się w roku 1925 roku z Agnieszką Marią Kopytkowską, mieli troje dzieci: Wandę, Józefa i Huberta. Józef Dzikowski jest kronikarzem historii

rodzinnej, którą szczegółowo opracował oraz spisanych w 2013 roku własnych wspomnień pt. „…a potem Pińsk i Sybir. Wspomnienia Sybiraka”. Z tego pracowania pochodzi opis cytry „Sybiraczki”. Zapis dźwiękowy grającego na niej ojca udostępnił Hubert Dzikowski. Feliks Cieśla 1920 — 2006. Skrzypek, pochodził ze wsi Bukowce koło Wielunia. Na Pomorze Zachodnie przyjechał ok. 1946 roku. Ze względu na piękny charakter pisma pracował w administracji państwowej, wypisywał m.in. dowody osobiste. Laureat I miejsca na Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu nad Wisłą, w kategorii solista — instrumentalista (w połowie lat 80.). Jego muzyczny dorobek dokumentował m.in. Ryszard Głogowski. Ryszard Głogowski ur. 1945 w Ustroniu Morskim. Nauczyciel, muzykant, animator życia muzycznego Pomorza Zachodniego. Przyczynił się do zachowania pamięci o wielu utalentowanych muzycznie osobach, które osiedliły się na terenie Pomorza Zachodniego po 1945 roku. Jest instruktorem Zespołu Śpiewaczego „Kresowianka” z Letnina. W 2016 roku przygotował i opublikował śpiewnik pt. „Pieśni z Milatycz koło Lwowa w sercach zachowane”. Mieszka w Pyrzycach.

Jadwiga Hawryluk (z domu Bomba) ur. 1928 Roman Gronowski (brat Jadwigi i Władysława) ur. 1932 Władysław Gronowski ur. 1938 Janówka (Iwanówka, powiat Dubno, obecnie Ukraina) Ojciec rodzeństwa — Józef Bomba pochodził z Lubelszczyzny, na Wołyniu zamieszkał jako osadnik wojskowy. Rodzina została wywieziona na Syberię w lutym 1940 roku, stamtąd (po amnestii z 1941 roku) pojechali do Saratowa, gdzie spędzili półtorej roku a następnie do Kazachstanu. Ojciec został siłą wcielony do armii radzieckiej, gdzie zmarł w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach. Antonina Bomba z dziećmi przyjechała do Polski w kwietniu 1946 roku. Rodzina osiedliła się na Pomorzu Zachodnim, mieszkają tam do dziś: w Ostrzycy koło Nowogardu (Roman i Władysław z rodzinami) i Ładzinie koło Wolina (Jadwiga z córką Karoliną Cackowską i jej rodziną). Wspomnienia i wojenne losy tej niezwykłej rodziny powinny doczekać się osobnej publikacji. Pamięć historii rodzinnej jest przez nich starannie pielęgnowana i przekazywana kolejnym pokoleniom. Alina Koźluk ur. 1944 we wsi Dzienisy koło Iwieńca (obecnie Białoruś). Rodzina przyjechała do Polski w 1958 roku. Mieszka z mężem Kazimierzem w Goleniowie.

Regionalny Zespól Śpiewaczy „Kresowianka” (Letnin) laureat Nagrody im. Oskara Kolberga (2007). Zespół rozpoczął działalność w 1983 r. we wsi Letnin a w 1988 roku przyjął nazwę „Kresowianka”, oddającą charakter wykonywanego repertuaru i nawiązującą do miejsca urodzenia jego członkiń. Zespół stworzyły kobiety — mieszkanki Letnina — przesiedlone w 1945 roku na Pomorze Zachodnie ze wsi Milatycze pod Lwowem. Powstanie zespołu stało się dla nich formą powrotu do rodzimej tradycji muzycznej, umożliwiło utrwalenie i zachowanie pieśni śpiewanych w rodzinnych stronach. Zespół jest laureatem licznych nagród i wyróżnień, koncertował w wielu miejscach w Polsce. Skład zespołu: Helena Bulanowska (ur. 1934 w Milatyczach), Władysława Weronowicz (ur. 1936 w Milatyczach), Maria Pierożak (ur. 1941 na Wileńszczyźnie), Danuta Cząstka (ur. 1951), Martyna Cząstka (ur. 2005), Helena Maruszak (ur. 1952), Bożena Rolbiecka (ur. 1957), Zofia Rożuk (ur. 1950), Teresa Niekorek (ur. 1953), Teresa Korniewicz (ur. 1948), Krystyna Szwarc (ur. 1948). Jadwiga Laskowska (z domu Arłukiewicz) ur. 1935 w obwodzie grodzieńskim (obecnie Białoruś). Osiedliła się na Pomorzu Zachodnim pod koniec lat 50. po burzliwej tułaczce, podczas której miała pod opieką braci. Mieszka we wsi Sowno.

Janina Mazurek ur. 1943 we wsi Władysławów koło Głowna (powiat Łowicz). Na Pomorze Zachodnie przyjechała z rodzicami w 1946, zamieszkali we wsi Kucerz koło Płot. Obecnie mieszka w Gryficach. Wyboru pieśni z jej dużego repertuaru i realizacji nagrań dokonał jej syn — Stanisław Mazurek w 2017 roku. Stanisław Mazurek ur. 1974 w Płotach. Muzyk, budowniczy instrumentów, kontynuator rodzinnych tradycji muzycznych. Mieszka w Szczecinie. Aleksandra Nemś ur. 1945, pochodzi z woj. łódzkiego. Przyjechała na Pomorze Zachodnie z rodzicami na początku lat 50. Mieszka w Świętej koło Goleniowa. Alicja Oświęcimska ur. 1942 na Wołyniu (obecnie Ukraina). Rodzina przyjechała do Polski w 1946 roku. Mieszka w Goleniowie.

Krystyna Pięta ur. 1955 w Szczecinie, rodzina pochodzi z centralnej Polski. Krystyna to osoba o wielkim talencie muzycznym. Gra na harmonii guzikowej, harmonijce ustnej, gitarze. Mieszka w Kłodzinie. Stefania Przychodzeń ur. 1922 we wsi Żabikowo (powiat Zambrów, obecnie woj. podlaskie). Jest jedną z pierwszych osadniczek na terenie gminy Golczewo, przyjechali tutaj z mężem w styczniu 1945 roku. Mieszka w Golczewie. Kapela Ludowa „Pyrzyczanie” (Pyrzyce) powstała w 2003 roku. Jej repertuar składa się przede wszystkim z utworów własnych, tworzonych w oparciu o legendy i podania, głownie z regionu zachodniopomorskiego. Chętnie sięgają także po utwory i inspiracje z innych części Polski. Zdobywcy wielu nagród, m.in. I i III miejsca w Kamieniu Pomorskim, I i II miejsca w Krośnie Odrzańskim, Grand Prix i I miejsca w Czarnym, Grand Prix, I i II miejsca w Łobzie. Zespół jest również laureatem III Turnieju Muzyków Prawdziwych (2017), organizowanego przez Filharmonię im. Mieczysława Karłowicza w Szczecinie. Skład zespołu: Agnieszka Urbańska — kierownictwo, Izabela Malinowska, Agnieszka Kołodziej, Gabriel Oświeciński, Mateusz Rutkowski, Jan Krzywda.

Aniela Reliszko ur. 1937 na Kielecczyźnie. Przyjechała na Pomorze Zachodnie w 1954 roku. Mieszka w Świnoujściu. Zespół Śpiewaczy „Stawnianki” (Stawno k/ Kamienia Pomorskiego) zespół powstał w 1984 roku z inicjatywy Janiny Latawiec. Początkowo działał jako grupa kultywująca tradycje teatru obrzędowego. Rok później instruktorem muzycznym Zespołu został — nieżyjący już — wybitny twórca ludowy Jan Iwaszczyszyn — muzyk, autor wielu pieśni, rzeźbiarz, malarz. Członkinie Zespołu aktywnie działają dla dobra swojej wsi i regionu, prowadzą zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży, występują na koncertach, przeglądach folklorystycznych i festiwalach w kraju i za granicą, na których zdobyły wiele nagród i wyróżnień. Skład zespołu: Lidia Dziobak — kierownictwo, Ewa Jankowska, Halina Jankowska, Stanisława Dzieruk — Krzysztofik, Genowefa Cywka, Jola Janina Witkowska, Emila Miaskowska, Halina Jurkiewicz, Kazimiera Woźniak, Sabina Dzieruk, Maciej Szostak, Piotr Piętka — instruktor muzyczny.

Stanisława Stepaniuk (z domu Aszkiełowicz) ur. 1928. Rodzina mieszkała we wsi Wawiórka (parafia Miedniki, obecnie w obwodzie grodzieńskim na Białorusi). Przyjechała na Pomorze Zachodnie z mężem Stanisławem i dziećmi w grudniu 1957 roku. Mieszka w Wisełce. Maria Tkaczyszyn ur. 1928 we wsi Smereczne koło Dukli. Rodzina została przesiedlona na Pomorze Zachodnie w 1947 roku, w ramach akcji „Wisła”. Mieszka w Burowie. Regina Wierzbicka (z domu Pietrzak) ur. 1924 w Modliborzycach (powiat Inowrocław). Po wybuchu wojny w 1941 roku została wywieziona na roboty przymusowe do Niemiec, wróciła w 1946 roku. Wyszła za mąż dwa lata później, osiedlili się z mężem w Wisełce, gdzie mieszka do dzisiaj. Olgierd Wierzbicki ur. 1933, wychował się w folwarku Jedlina (Wileńszczyzna). Na Pomorze Zachodnie rodzina przyjechała w 1946 roku. Mieszka we wsi Modrzewie.

Spis utworów

12. Aganiok — pieśń w języku rosyjskim. Alina Koźluk

______________________

13. Melodia grana na harmonijce ustnej. Krystyna Pięta

________________

2:25 0:15

14. Czastuszka. przyśpiewka w języku rosyjskim. Jadwiga Hawryluk_ ______________________________________________________________________________ 0:10 1.

Było pisane — opowieść. Jadwiga Laskowska

Oj wychodź, wychodź — pieśń weselna. Teresa Antoszczyk_ _____ 0:44

Weselni przebierańcy — opowieść. Jadwiga Laskowska

Wyszła na podwórze — pieśń weselna. Janina Mazurek. Nagranie ze zbiorów Stanisława Mazurka _ _________________________________ 2:13

Kaśka na piec — przyśpiewka. Feliks Cieśla. Z nagrań archiwalnych Ryszarda Głogowskiego

____________________________

__________

________________________

1:13 2:03

0:16

Polka „owijana” spod Wielunia — zasłyszana od Feliksa Cieśli. Ryszard Głogowski ____________________________________________________________________________ 1:04

Wywózka na Syberię — opowieść. Roman Gronowski

Melodia grana na cytrze „Sybiraczce”. Edward Dzikowski. Z nagrań archiwalnych Huberta Dzikowskiego_ __________________________ 1:30

Droga na roboty przymusowe do Niemiec — opowieść. Regina Wierzbicka _____________________________________________________________________________ 1:33

______________