Garstka wybranych. Jak edukacja ukształtowała dzieje Żydów. 70-1492 by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Seria: Historiai Redaktor naukowy

prof. dr hab. Hanna Zaremska

Projekt okładki

Jadwiga Burek

Ilustracja na okładce: Eugene Ivanov, Jewish Man Reading Thorah, Shutterstock.com

Tytuł oryginału: The Chosen Few: How Education Shaped Jewish History, 70-1492

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3734-8

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Moim rodzicom Silvanie i Giuseppe Moim najbliĹźszym Dassie, Galii, Guyowi i Gilowi

Spis treści

Spis rycin i map ............................................................................

Spis tabel ......................................................................................

Przedmowa ...................................................................................

Wprowadzenie ..............................................................................

Lata 70 n.e.–1492: Ilu było Żydów, gdzie i jak mieszkali? ............

Od Jezusa do Mahometa (I wiek n.e.–622): świat rolników ......... Od Mahometa do Hulagu-chana (622–1258): rolnicy kupcami .... Od Hulagu-chana do Tomása de Torquemady (1258–1492): koniec złotego wieku ............................................................... Dzieje Żydów w latach 70 n.e.–1492: zagadki ..............................

33 48 61 68

Czy Żydzi byli prześladowaną mniejszością? ................................

Ograniczenia działalności gospodarczej Żydów ............................ Dyskryminacja podatkowa ............................................................ Kapitał fizyczny a ruchomy kapitał ludzki ..................................... Autosegregacja mniejszości religijnej ............................................ Ekonomia niewielkich mniejszości ................................................ Podsumowanie ..............................................................................

70 76 77 79 80 83

Lud Księgi: 200 p.n.e.–200 n.e. .....................................................

Od Ezdrasza do Hillela: Świątynia i Tora – dwa filary judaizmu (500–50 p.n.e.) ........................................................................ Dźwignia judaizmu: edukacja jako norma religijna ....................... Zburzenie Drugiej Świątyni: od ofiar rytualnych do czytania i studiowania Tory ................................................................... Dziedzictwo judaizmu rabinicznego: Miszna i powszechna edukacja elementarna (10–200 n.e.) ....................................... Judaizm i edukacja: niezwykły związek w świecie Miszny ............ 4.

84 87 91 92 95

Ekonomia hebrajskiej edukacji w świecie rolników .......................

Żydowscy rolnicy około 200 roku: heterogeniczność i możliwości wyboru .................................................................................... Teoria ekonomiczna: podstawowe założenia ................................

100 102

Spis treści

Teoria ekonomiczna: przewidywania ............................................ Życie galilejskiej wsi około 200 roku w świetle teorii .................... Aneks 4A: Model formalny edukacji i konwersji rolników .............

105 106 107

Żydzi w epoce talmudycznej, 200–650: garstka wybranych ..........

113

Wzrost piśmienności w społeczeństwie rolników .......................... Konwersje wśród żydowskich rolników ......................................... Podsumowanie ..............................................................................

114 128 139

Od rolników do kupców, 750–1150 ..............................................

141

Ekonomia hebrajskiego wykształcenia w świecie kupców ............. Złoty wiek piśmiennych Żydów w kalifatach muzułmańskich ....... Podsumowanie .............................................................................. Aneks 6A: Model formalny edukacji i konwersji kupców ..............

142 147 166 167

Wykształceni Żydzi wędrują: 800–1250 ........................................

170

Poprzednicy Marca Polo ................................................................ Migracja Żydów na terytorium kalifatów muzułmańskich ............ Migracja Żydów bizantyńskich ...................................................... Migracja Żydów do chrześcijańskiej Europy i na jej obszarze ........ Przemieszczanie się żydowskiego centrum religijnego .................. Podsumowanie ..............................................................................

171 180 189 190 212 216

Segregacja czy wybór? Od kupców do kredytodawców, 1000–1500 ....................................................................................

218

Ekonomia pieniądza i kredytu w średniowiecznej Europie ............ Pożyczki żydowską specjalnością: hipotezy ................................... Dynamika działalności kredytowej Żydów w średniowiecznej Europie .................................................................................... Działalność kredytowa Żydów w średniowiecznych Włoszech: analiza szczegółowa ................................................................ Postawy wobec pożyczania pieniędzy ........................................... Fakty i konkurencyjne hipotezy ..................................................... Od kupców do kredytodawców: przewaga komparatywna w warunkach złożonych współzależności ................................ Aneks 8A: Przywilej dla Żydów z Wiednia ....................................

259 262

Inwazja mongolska. Czy judaizm może przetrwać upadek handlu i gospodarki miejskiej? ..................................................................

265

Podbój muzułmańskiego Bliskiego Wschodu przez Mongołów ...... Warunki społeczno-gospodarcze na Bliskim Wschodzie pod panowaniem Mongołów ...................................................

219 226 229 236 248 254

266 269

Spis treści

Demografia Żydów pod panowaniem Mongołów i mameluków: eksperyment ............................................................................ 271 Dlaczego judaizm nie mógł przetrwać upadku handlu i gospodarki miejskiej .................................................................................. 275 Podsumowanie .............................................................................. 276 10. Od roku 1492 do dzisiaj: otwarte pytania .....................................

278

Obraz światowej populacji Żydów około 1492 roku ...................... Historia Żydów w latach 70 n.e.–1492: epilog .............................. Trajektoria historyczna Żydów w ciągu ostatnich 500 lat ............. Trwałość struktury zawodowej Żydów ..........................................

279 281 283 286

Apendyks ......................................................................................

291

Bibliografia ...................................................................................

303

Indeks ...........................................................................................

331

Przedmowa Wyobraźmy sobie dwoje ekonomistów, którzy podróżując w czasie, w roku 200 przybywają do miasta Seforis w Galilei. Po wejściu do synagogi widzą dziewięcioletniego żydowskiego chłopca – syna rolnika – odczytującego fragment Tory przed zgromadzeniem wiernych. Znając jako ekonomiści pewne specyficzne cechy struktury zawodowej i demografii Żydów w dzisiejszych czasach, zastanawiają się nad związkiem pomiędzy tym, co zobaczyli podczas swojej podróży, a dalszą historią gospodarczą i demograficzną Żydów. Taką dwunastoletnią podróżą w czasie była nasza praca badawcza, zapoczątkowana pewną rozmową podczas lunchu w barze Uniwersytetu Bostońskiego, kiedy to postanowiliśmy wyruszyć w przeszłość. Nie wyobrażaliśmy sobie, że nad tym, co nam się wydawało ciekawym materiałem na artykuł, będziemy pracować ponad dekadę, zapoznając się w tym czasie z niezwykle obszerną literaturą, rozmawiając ze znawcami judaizmu i historii Żydów, odwiedzając starożytne synagogi w Galilei, rozmyślając i dyskutując nad interpretacją głównych faktów i zagadek dziejów Żydów w perspektywie teorii ekonomicznej i wreszcie pisząc tę książkę. Opiera się ona na dwóch filarach nauki: na imponującym zbiorze literatury, którą stworzyły pokolenia historyków i badaczy judaizmu, oraz na poglądach ekonomistów ukształtowanych w toku badań szerokiego spektrum zagadnień, w którym mieści się między innymi wybór zawodu, decyzja o inwestowaniu w wykształcenie, wpływ normy społecznej na wybory jednostek i organizację wspólnot oraz decyzja o przynależności religijnej. Podczas tej kształcącej podróży uzbierało się nam wiele długów wdzięczności wobec kolegów, badaczy i instytucji. Joel Mokyr z Uniwersytetu Northwestern jest tym, któremu zawdzięczamy najwięcej. Od samego początku wspierał nas swoim bezgranicznym entuzjazmem, jak również nie szczędził cennych sugestii i głęboko przemyślanych uwag. Wspaniałomyślnie przeczytał kilka razy nasz manuskrypt i w istotnej mierze przyczynił się do ostatecznego kształtu książki. Odegrał też pierwszoplanową rolę w organizacji konferencji na Uniwersytecie Telawiwskim w grudniu 2010 roku, podczas której grupa uczonych z różnych dziedzin zapoznała się z naszym manuskryptem i dostarczyła nam nieocenionych informacji. Na różnych etapach prowadzenia badań i opracowywania ich wyników korzystaliśmy z życzliwej pomocy i niezmiernie użytecznych wskazówek, jakich zechcieli nam udzielić Mark Cohen, Moshe Gil, Claudia Goldin, Rachel McCleary, Aharon Oppenheimer, Peter Temin i Michael Toch. Zwłaszcza przy-

Przedmowa

gotowywana przez Michaela Tocha książka o historii gospodarczej Żydów w średniowiecznej Europie stanowi ważne dopełnienie naszych argumentów z rozdziałów 2, 7 i 8. Na długiej liście uczonych, którym zawdzięczamy wnikliwe komentarze, są: Ran Abramitsky, Robert Barro, Albert Baumgarten, Menahem Ben-Sasson, Benni Bental, Eli Berman, Batsheva Bonne-Tamir, Robert Brody, Barry Chiswick, Carmel Chiswick, Sergio DellaPergola, Mauricio Drelichman, Jonathan Eaton, Stanley Engerman, Stefano Fenoaltea, Israel Finkelstein, Simha Goldin, Avner Greif, Nachum Gross, Elhanan Helpman, Philip Hoffman, Edi Karni, Aryeh Kasher, Steven Katz, Ephraim Kleiman, Timur Kuran, Larry Iannaccone, Kevin Lang, Uzi Leibner, Bernard Lewis, Ora Limor, Erzo Luttmer, Michael Manove, Robert Margo, Jacob Metzer, Jacob Neusner, Roberto Perotti, Yossef Rapoport, Zeev Safrai, Kenneth Sokoloff, Yannay Spitzer, Nathan Sussman, Manuel Trajtenberg, Yoram Weiss i Jeffrey Williamson. Dziękujemy też wielu kolegom za pomocne uwagi udzielane przy okazji prezentacji naszych badań na seminariach i konferencjach. Staraliśmy się przejrzeć cały ogromny zbiór literatury związanej z tematem naszej książki, aby mieć pewność, że żadna istotna praca nie została pominięta. Choć cytowana bibliografia jest obszerna, nie sposób było wymienić w niej wszystkich książek i artykułów dotyczących historii Żydów na przestrzeni piętnastu wieków, będących przedmiotem naszych badań. Spośród setek przeczytanych książek i artykułów wybraliśmy prace dwóch uczonych jako gwiazdy przewodnie naszego przedsięwzięcia. Są nimi Salo Baron ze względu na szeroką perspektywę badawczą i Shelomo Dov Goitein jako niezrównany znawca dokumentów z genizy kairskiej. Niezwykle użytecznej pomocy w przeglądaniu wielkiego zbioru literatury historycznej udzielili nam Dalit Engelhardt, Dan Goldenberg, Polina Kroik, Eliezer Moav, Claudia Rei i Maria Cecilia Vieira da Silva. Mamy wielki dług wdzięczności wobec kilku instytucji i organizacji, które przez lata wspierały finansowo nasze przedsięwzięcie. Na szczególne podziękowanie zasługują National Science Foundation (Grant 0318364), Israel Science Foundation (Grant 815-04), Uniwersytet Bostoński (grant na rozpoczęcie projektu), Collegio Carlo Alberto w Turynie (grant na rozpoczęcie projektu), Uniwersytet Bocconi (sfinansowanie redakcji manuskryptu). Botticini dziękuje za stypendia naukowe otrzymane z fundacji John M. Olin Junior Faculty i fundacji Alfreda P. Sloana. Informacje, stwierdzenia i poglądy zawarte w tej książce podajemy na własną odpowiedzialność. Doceniamy również wsparcie logistyczne i gościnność wydziałów ekonomicznych Uniwersytetu Bocconi, Uniwersytetu Bostońskiego, Uniwersytetu Telawiwskiego, Uniwersytetu Minnesoty i Uniwersytetu Turyńskiego, jak również Banku Izraela, Collegio Carlo Alberto i Minneapolis Federal Reserve. Podziękowanie należy się też Pinhas Sapir Center for Development przy Uniwersytecie Telawiwskim za sfinansowanie i goszczenie konferencji zorganizowanej przez Joela Mokyra w grudniu 2010 roku.

Przedmowa

Wyrazy wdzięczności zechcą przyjąć ponadto Peter Dougherty i Seth Ditchik z wydawnictwa Princeton University Press za naprawdę niezrównaną i prawdziwie użyteczną pracę redakcyjną oraz za cierpliwe czekanie na dalsze części manuskryptu przez te wszystkie lata. Janie Y. Chan, Kathleen Cioffi i Dimitri Karetnikov byli niezwykle pomocni na etapie produkcji książki, za co również im serdecznie dziękujemy. Dziękujemy także wszystkim anonimowym recenzentom za ich wnikliwe komentarze i konstruktywną krytykę. Jesteśmy niezmiernie wdzięczni Barbarze Karni, która udzielała nam wskazówek edytorskich i wsparcia daleko wykraczającego poza zwyczajną redakcję tekstu. Jej niezliczone trafne i istotne porady pozwoliły nam lepiej wyrazić własne myśli. Ogromna wdzięczność należy się też Molan Goldstein za niezwykle sumienny i staranny przegląd manuskryptu. Weryfikując mnóstwo szczegółów i podsuwając różne znakomite rozwiązania, bardzo przyczyniła się do uściślenia i wygładzenia jego pierwotnej wersji. Oczekując polskiego wydania książki, dziękujemy najserdeczniej Olafowi Pietkowi, byłemu redaktorowi inicjującemu w Wydawnictwie Uniwersytetu Jagiellońskiego, za jego stałe życzliwe wsparcie naszej pracy, jak również obecnemu redaktorowi inicjującemu Mateuszowi Chaberskiemu oraz całemu zespołowi wydawniczemu za wspaniałą pomoc i zaangażowanie. Jesteśmy także bardzo wdzięczni Joannie Gilewicz za świetny przekład książki. Długą listę podziękowań zamykamy osobistym akcentem. W ciągu dwunastu lat wytężonej pracy nad książką nasi współmałżonkowie, Massimo i Dassie, cierpliwie przysłuchiwali się trwającym całymi godzinami rozmowom i dyskusjom podczas licznych spotkań w Izraelu, we Włoszech i w Stanach Zjednoczonych. To oni pośrednio i bezpośrednio zapewniali nam wyjątkowe wsparcie. Podziękowań dla nich nigdy nie będzie dosyć. Mediolan i Tel Awiw, kwiecień 2012

Wprowadzenie Książka ta jest podróżą w głąb historii, którą podjęliśmy, aby się przekonać, dlaczego Żydzi są dzisiaj tacy, jacy są. Początkiem naszej podróży jest Jerozolima w Judei oraz Seforis i Tyberiada w Galilei w I i II wieku naszej ery. Droga powiedzie nas do Babilonu w Mezopotamii w wieku V i VI, do Bagdadu, Kairu, Kordoby i Palermo, nowych ośrodków miejskich Bliskiego Wschodu i basenu Morza Śródziemnego w wieku IX i X, do Tudeli w Hiszpanii i Mangalore w Indiach pod koniec XII stulecia. W połowie XIII wieku powrócimy do Bagdadu i zakończymy podróż w Sewilli w 1492 roku. Podczas wędrówki przez 1500 lat żydowskiej historii będziemy zadawać sobie różne pytania i szukać na nie odpowiedzi. Dlaczego tak niewielu Żydów jest rolnikami? Dlaczego Żydzi tworzą miejską społeczność kupców, przedsiębiorców, bankowców, finansistów, prawników, lekarzy i uczonych? Kiedy i dlaczego taka struktura zawodowa i struktura zamieszkania stała się wyróżniającą cechą Żydów? Dlaczego populacja Żydów zmniejszyła się z 5–5,5 milionów w czasach Jezusa do 1–1,2 miliona w czasach Mahometa? Dlaczego liczba Żydów spadła do najniższego poziomu w historii (poniżej miliona) w przededniu masowego wygnania z Półwyspu Iberyjskiego w latach 1492–1497? Dlaczego Żydzi byli przez tysiąclecia mniejszością w miastach i miasteczkach całego świata, tworząc jedną z najbardziej rozproszonych diaspor w dziejach ludzkości? Kiedy, jak i dlaczego znaleźli się wśród „garstki wybranych”1? Większość ludzi uważa, że zna odpowiedź na te pytania. Poproszony o wyjaśnienie Żyd z Izraela powiedziałby prawdopodobnie: „Nie jesteśmy rolnikami, bo naszym przodkom w średniowieczu nie pozwalano posiadać ziemi. Żyjemy w diasporze od czasu zburzenia Drugiej Świątyni w Jerozolimie2. Byliśmy prześladowani i wypędzani z własnego kraju i z wielu innych. Liczba Żydów zmniejszała się w ciągu wieków wskutek powtarzających się pogromów”. Europejczyk zwróciłby uwagę na to, że w średniowiecznej Europie chrześcijanom zabraniano pożyczania pieniędzy na procent, a Żydów nie przyjmowano do gildii rzemieślniczych i kupieckich. Z powodu tych ograniczeń Żydzi stali 1 Niektóre z tych pytań wzbudziły zainteresowanie wybitnych przedstawicieli nauk społecznych, między innymi Karola Marksa ([1844] 2007, wyd. pol. 1964), Wernera Sombarta ([1911] 1913, wyd. pol. 2010), Maxa Webera ([1917] 1952, wyd. pol. 2006), Thorsteina Veblena (1919) i Simona Kuznetsa (1960, 1972). 2 Główne pojęcia judaizmu, takie jak „Pierwsza Świątynia”, „Druga Świątynia”, „Tora pisana”, „Tora ustna” i inne, wyjaśniono w rozdziałach 1 i 3.

Wprowadzenie

się z czasem narodem bankierów, finansistów i pożyczkodawców. Europejczyk zgodziłby się z tezą, że rozproszenie i spadek liczebności Żydów były skutkami prześladowań, wypędzeń i pogromów. Ekonomista podkreśliłby, że Żydzi, podobnie jak inne mniejszości etniczne i religijne, wobec powtarzających się prześladowań stracili motywację do inwestowania w kapitał fizyczny (np. grunty). Ponieważ cenili mobilność, woleli inwestować w kapitał ludzki, który można łatwo przenosić bez ryzyka wywłaszczenia. Praktykowanie zawodów miejskich, wymagających wyższych kwalifikacji było konsekwencją wydarzeń, które stanowiły następstwo zajmowania pozycji prześladowanej mniejszości religijnej. Odpowiedzi, jakich mogliby udzielić przedstawiciele tych trzech różnych grup, są w gruncie rzeczy bardzo do siebie podobne, a także zgodne z interpretacjami podawanymi w literaturze. Czy jednak na pewno są poprawne? Źródła historyczne, analizowane z ekonomicznego punktu widzenia, nie potwierdzają żadnego z tych od dawna podtrzymywanych poglądów. Naszym zdaniem odpowiedź leży gdzie indziej. Jak wykazujemy w kolejnych rozdziałach, wyróżniające cechy Żydów ukształtowały się pod wpływem głębokich przeobrażeń ich religii po zburzeniu Drugiej Świątyni w 70 roku n.e.3 Nastąpiła wówczas zmiana przywództwa religijnego społeczności żydowskiej, a judaizm z kultu polegającego na rytualnych obrzędach w świątyni stał się religią wymagającą od wszystkich swoich wyznawców czytania i studiowania Tory w języku hebrajskim oraz posyłania synów w wieku sześciu lub siedmiu lat do szkoły elementarnej lub synagogi, aby się tego nauczyli. Wprowadzenie tej nowej normy religijnej w epoce talmudycznej (III–VI wiek) w połączeniu z rozwojem instytucji ułatwiających dochodzenie roszczeń prawnych spowodowało, że w dziejach Żydów zaznaczyły się następujące trzy prawidłowości: rozwój i upowszechnianie się umiejętności czytania i pisania wśród początkowo głównie rolniczej społeczności Żydów, jak również powolny, ale znaczący proces odchodzenia od judaizmu, które doprowadziły do wyraźnego spadku populacji Żydów w pierwszej połowie I tysiąclecia; przewaga komparatywna* w zawodach miejskich wymagających wyższych kwalifikacji (np. rzemiosło, handel, działalność kredytowa), które podejmowali piśmienni Żydzi, gdy urbanizacja i rozwój gospodarki handlowej stworzyły możliwości pieniężnego zwrotu kosztów nauki; dobrowolne osiedlanie się w diasporze w poszukiwaniu na całym świecie okazji do zarobku w rzemiośle, handlu, bankowości, finansach i medycynie. Przybliżymy teraz nieco strukturę naszej książki4. Podróż rozpoczynamy w rozdziale 1, gdzie piszemy o tym, ilu było Żydów, gdzie mieszkali i jak zarabia*

Przewaga komparatywna – zdolność do osiągania zysku mniejszym kosztem (przyp. red. nauk.). W książce posługujemy się skrótem p.n.e. w odniesieniu do dat przed rokiem 1. Skrótu n.e. używamy tylko, pisząc o wydarzeniach z I wieku. Zatem na przykład „X wiek” oznacza „X wiek n.e.”. 4 Aby uniknąć powtórzeń, pomijamy we wprowadzeniu przypisy ze szczegółowymi odnośnikami bibliograficznymi, podawane w następnych rozdziałach. 3

Bibliografia Źródła pierwotne Cortona, Archivio Storico del Comune, Manuskrypt F. Cortona, Biblioteca dell’Accademia Etrusca, Codice Cortonese, Manuscrypt 520, Capitoli del Monte Pio. Florencja, Archiwum Państwowe, Catasto 207, 208, 213, 214, 215, 216, 219, 233, 234, 235, 236, 248, 249, 252, 253, 254, 257, 258, 266, 269. Florencja, Archiwum Państwowe, Statuti delle Comunità Autonome e Soggette, 201, fol. 482; 280, fol. 251; 501, fol. 158; 759, fol. 201. Piza, Archiwum Państwowe, Archivio Fiumi e Fossi, Serie Catasto 532, 533, 535, 552, 557, 558.

Opracowania Aberbach Moshe. Jewish Education in the Mishna and Talmud. Reuven Mas, Jerusalem 1982 (jęz. hebrajski). Abrahams Israel. Jewish Life in the Middle Ages. Macmillan, London 1896. Wyd. pol. Życie codzienne Żydów w średniowieczu. Tłum. Barbara Gadomska. Cyklady, Warszawa 1986. Abramitsky Ran. The Limits of Equality: Insights from the Israeli Kibbutz. „Quarterly Journal of Economics” 123 (2008), nr 3: 1111–1159. —. Lessons from the Kibbutz on the Equality-Incentives Trade-off. „Journal of Economic Perspectives” 25 (2011a), nr 1: 185–208. —. On the (Lack of) Stability of Communes: An Economic Perspective. W: Rachel McCleary (red.). Oxford Handbook of the Economics of Religion. Oxford University Press, Oxford 2011b: 169–189. Abulafia David. The Western Mediterranean Kingdoms, 1200–1500: The Struggle for Dominion. Longman, London 1997. —. Mediterranean Encounters, Economic, Religious, Political, 1100–1550. Ashgate, Burlington (VT) 2000. —. The Jews of Sicily and Southern Italy: Economic Activity. W: Michael Toch (red.). Wirtschaftsgeschichte der mittelalterlichen Juden. Fragen und Einschätzungen. Oldebourg, München 2008: 49–62. Acemoglu Daron, Hassan Tarek A., Robinson James A. Social Structure and Development: A Legacy of the Holocaust in Russia. „Quarterly Journal of Economics” 126 (2011), nr 2: 895–946.

303

Bibliografia

Acemoglu Daron, Johnson Simon. Unbundling Institutions. „Journal of Political Economy” 113 (2005), nr 5: 949–995. Acemoglu Daron, Johnson Simon, Robinson James. The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation. „American Economic Review” 91 (2001), nr 5: 1369–1401. —. Reversal of Fortune: Geography and Institutions in the Making of the Modern World Income Distribution. „Quarterly Journal of Economics” 117 (2002), nr 4: 1231–1294. —. The Rise of Europe: Atlantic Trade, Institutional Change, and Economic Growth. „American Economic Review” 95 (2005), nr 3: 546–579. Adler Elkan Nathan. Jewish Travellers in the Middle Ages: 19 Firsthand Accounts. Dover, New York 1987. Agus Irving A. Urban Civilization in Pre-Crusade Europe: A Study of Organized Town-Life in Northwestern Europe during the Tenth and Eleventh Centuries Based on the Responsa Literature. T. 1–2. Brill, Leiden 1965. Aharoni Yohanan, Avi-Yonah Michael, Rainey Anson F., Safrai Zeev. The Carta Bible Atlas. Carta, Jerusalem 2002. Alesina Alberto, La Ferrara Eliana. Participation in Heterogeneous Communities. „Quarterly Journal of Economics” 115 (2000), nr 3: 847–904. —. Who Trusts Others? „Journal of Public Economics” 85 (2002), nr 2: 207–234. Allen Robert C. The Great Divergence in European Wages and Prices from the Middle Ages to the First World War. „Explorations in Economic History” 38 (2001), nr 4: 411–447. —. Real Wages in Europe and Asia: A First Look at the Long-Term Patterns. W: Robert C. Allen, Tommy Bengtsson, Martin Dribe (red.). Living Standards in the Past: New Perspectives on Well-Being in Asia and Europe. Rozdz. 5. Oxford University Press, Oxford 2005. Alon Gedaliah. The Jews in their Land in the Talmudic Age (70–640 C.E.). T. 1–2. Hebrew University Magnes Press, Jerusalem 1980–1984. Applebaum Shimon. Economic Life in Palestine. W: Shmuel Safrai, Menahem Stern (red.). The Jewish People in the First Century: Historical Geography, Political History, Social, Cultural, and Religious Life and Institutions. T. 2. Van Gorcum, Assen 1976a: 631–700. —. The Social and Economic Status of the Jews in the Diaspora. W: Shmuel Safrai, Menahem Stern (red.). The Jewish People in the First Century: Historical Geography, Political History, Social, Cultural, and Religious Life and Institutions. T. 2. Van Gorcum, Assen 1976b: 701–727. Armstrong John A. Mobilized and Proletarian Diasporas. „American Political Science Review” 70 (1976), nr 2: 393–408. Ashtor Eliyahu. The Mongol Storm and the Jews: A Contribution to the History of Oriental Jewry from the Arabic Sources. „Zion” 4 (1939): 51–70. —. Documents Pertaining to the Study of the Economic and Social History of the Jews in the Near East. „Zion” 7 (1942): 140–155. —. Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry. „Jewish Quarterly Review” 50, nr 1 (1959a): 55–68. —. Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry. „Jewish Quarterly Review” 50 (1959b), nr 2: 147–166. —. The Number of Jews in Medieval Egypt. „Journal of Jewish Studies” 18 (1967): 9–42. —. The Number of Jews in Medieval Egypt. „Journal of Jewish Studies” 19 (1968): 1–22.

304

Bibliografia

—. Un mouvement migratoire au haut moyen age: migrations de l’Irak vers les pays mediterranees. „Annales ESC” 27 (1972): 185–214. — The Jews of Moslem Spain. T. 1–3. Jewish Publication Society of America, Philadelphia 1973–1984. —. A Social and Economic History of the Near East. University of California Press, Berkeley 1976. —. Fatimids. W: Michael Berenbaum, Fred Skolnik (red.). Encyclopaedia Judaica. Wyd. 2. T. 6. Macmillan Reference USA, Detroit 2007: 723–724. Ashtor Eliyahu, Amitai Reuven. Mamluks. W: Michael Berenbaum, Fred Skolnik (red.). Encyclopaedia Judaica. Wyd. 2. T. 13. Macmillan Reference USA, Detroit 2007: 438–441. Ashtor Eliyahu, Sagiv David M. Basra. W: Michael Berenbaum, Fred Skolnik (red.). Encyclopaedia Judaica. Wyd. 2. T. 3. Macmillan Reference USA, Detroit 2007: 205– 206. Ashtor Eliyahu, Yaari Avraham, Cohen Haim J. Cairo. W: Michael Berenbaum, Fred Skolnik (red.). Encyclopaedia Judaica. Wyd. 2. T. 4. Macmillan Reference USA, Detroit 2007: 342–46. Ashtor Eliyahu, Schwarzfuchs Simon R., Prato Jeonathan, Avni Haim. Spain. W: Michael Berenbaum, Fred Skolnik (red.). Encyclopaedia Judaica. Wyd. 2. T. 19. Macmillan Reference USA, Detroit 2007: 67–83. Assaf Simha. A Source Book for the History of Jewish Education from the Beginning of the Middle Ages to the Period of the Haskalah, z komentarzami i dodatkami, Shmuel Glick (red.). T. 1–5. Jewish Theological Seminary of America, New York 2002–2006 (jęz. hebrajski). Assis Yom Tov, Beinart Haim. Seville. W: Michael Berenbaum, Fred Skolnik (red.). Encyclopaedia Judaica. Wyd. 2. T. 18. Macmillan Reference USA, Detroit 2007: 325–329. Avi-Yonah, Michael. The Jews of Palestine. A Political History from the Bar Kokhba War to the Arab Conquest. Basil Blackwell, Oxford 1976. —. The Jews under Roman and Byzantine Rule. Wyd. 2. Hebrew University Magnes Press, Jerusalem 1984. Ayal Eliezer B., Chiswick Barry R. The Economics of the Diaspora Revisited. „Economic Development and Cultural Change” 31 (1983), nr 4: 861–875. Bachrach Bernard S. Early Medieval Jewish Policy in Western Europe. University of Minnesota Press, Minneapolis 1977. Baer Yitzhak. A History of the Jews in Christian Spain. T. 1. Jewish Publication Society of America, Philadelphia 1961. Bar Doron. Third-Century Crisis in the Roman Empire and Its Validity in Palestine. „Zion” 66 (2001), nr 2: 143–170. —. Was There a Third-Century Economic Crisis in Palestine? W: John H. Humphrey (red.). The Roman and Byzantine Near East: Some Recent Archaeological Research. T. 3. „Journal of Roman Archaeology”, Supplementary Series 49, Portsmouth (RI) 2002: 43–54. —. The Christianization of Rural Palestine during Late Antiquity. „Journal of Ecclesiastical History” 54 (2003a), nr 3: 401–421. —. Settlement and Economy in Late Roman and Byzantine Palestine. „Cathedra” 107 (2003b): 1–16. Barclay John M.G. Jews in the Mediterranean Diaspora: From Alexander to Trajan (323 BCE–117 CE). T&T Clark, Edinburgh 1996.

305

Bibliografia

—. Who Was Considered an Apostate in the Jewish Diaspora? W: Graham N. Stanton, Guy G. Stroumsa (red.). Tolerance and Intolerance in Early Judaism and Christianity. Cambridge University Press, Cambridge 1998: 80–98. Bareket Elinoar. Radhanites. W: Norman Roth (red.). Jewish Civilization: An Encyclopedia. Routledge, London 2002: 558–561. Bar-Ilan Meir. Illiteracy in the Land of Israel in the First Centuries C.E. W: Simcha Fishbane, Stuart Schoenfeld, Alain Goldschleger (red.). Essays in the Social Scientific Study of Judaism and Jewish Society. T. 2. Ktav, Hoboken (NJ) 1992: 46–61. Baron, Salo Wittmayer. Ghetto and Emancipation: Shall We Revise the Traditional View? „Menorah Journal” 14 (1928): 515–26. —. A Social and Religious History of the Jews. Wyd. 3. T. 1–3. Columbia University Press, 1 New York 937. —. A Social and Religious History of the Jews. Wyd. 2. T. 1–18. Columbia University Press, New York 1952. —. Economic History. W: Encyclopedia Judaica. Cecil Roth (red.). T. 6. Macmillan, New York 1971a: 95–117. — Population. W: Encyclopedia Judaica. Cecil Roth (red.). T. 13. Macmillan, New York 1971b: 866–903. Baron Salo W., Kahan Arkadius, Gross Nachum. Economic History of the Jews. Keter, Jerusalem 1975. Barro Robert J., McCleary Rachel M. Which Countries Have State Religions? „Quarterly Journal of Economics” 120 (2005), nr 4: 1331–1370. —. Religion and Political Economy in an International Panel. „Journal for the Scientific Study of Religion” 45 (2006), nr 2: 149–175. Barzel Yoram. Confiscation by the Ruler: The Rise and Fall of Jewish Lending in the Middle Ages. „Journal of Law and Economics” 35 (1992), nr 1: 1–13. Bashan Eliezer, Bareket Elinoar. Nagid. W: Encyclopaedia Judaica, Michael Berenbaum, Fred Skolnik (red.). Wyd. 2. T. 14. Macmillan Reference USA, Detroit 2007: 729– 733. Bato Yomtov Ludwig, Adunka Evelyn, Lehman Israel O. Vienna. W: Michael Berenbaum, Fred Skolnik (red.). Encyclopaedia Judaica. Wyd. 2. T. 20. Macmillan Reference USA, Detroit 2007: 518–523. Baumgarten Albert. The Flourishing of Jewish Sects in the Maccabean Era: An Interpretation. Brill, Leiden 1997. Bausani Alessandro. The Persians, from the Earliest Days to the Twentieth Century. St. Martin’s, New York 1971. Becker Gary S., Lewis H. Gregg. On the Interaction between the Quantity and Quality of Children. „Journal of Political Economy” 81 (1973), nr S2: S279–288. Becker Sascha O., Woessmann Ludger. Was Weber Wrong? A Human Capital Theory of Protestant Economic History. „Quarterly Journal of Economics” 124 (2009), nr 2: 531–596. Beek Martin A. Atlas of Mesopotamia: A Survey of the History and Civilisation of Mesopotamia from the Stone Age to the Fall of Babylon. Nelson, London 1962. Beer Moshe. The Babylonian Amoraim: Aspects of Economic Life. Bar Ilan University Press, Ramat Gan 1974 (jęz. hebrajski). Bein Alex. The Jewish Question: Biography of a World Problem. Tłum. Harry Zohn. Fairleigh Dickinson University Press, Rutherford (NJ) 1990.

306

Indeks Aaron z Lincoln 225, 230, 231, 251, 260 Aberbach Moshe 89, 95, 118, 119, 121 Abraham ben Mordechaj Farissol 221 Abraham ben Yiju 170, 173, 174, 185 Abrahams Israel 71, 293 Abu al-Qasim Ubaid Allah ibn Hurdadbeh 172 Abu el-Al Said ha-Lewi 152 Abu Zikri Judah ha-Kohen Sidżilmasi 174 Abu-al-Qasim-ibn-al-Arif 175 Akiwa 39, 93 Aleksander Wielki 30 Aleksandria 40, 46, 48, 53, 54, 120, 150– 152, 161, 171, 182, 213, 265, 279, 294, 295, 302 Alfons V 195 Alfons VI 195 algebra 150, 151, 223 al-Mamun 157 Anglia 22, 26, 56, 60, 61, 65–68, 78, 135, 155, 170, 180, 192–194, 206–211, 214, 216, 218, 225, 229–232, 235, 250, 252, 254, 256, 257, 260, 261, 284, 287 działalność kredytowa Żydów 22, 26, 65, 68, 218, 229–231, 235, 250, 252, 254, 256, 257, 260, 261, 284 ekspulsja Żydów 61, 65, 207, 231, 287 lombardowie 25, 241 ludność żydowska 22, 60, 207, 229, 257 Scaccarium Judaeorum 230 Statutum de Judaismo 231 żydowscy migranci 56, 194, 209, 216 Antioch III 47 aramejski język 33, 34, 52, 95, 96, 101, 115, 148, 161, 162 aszkenazyjczycy 56, 67, 191, 206, 211, 215, 216, 251, 280, 284–289 a handel diamentami 286

a światowa populacja Żydów 284– 287 a tosafiści 215 migracje 56 w Europie Środkowej i Wschodniej 56, 67, 206, 216, 285–287, 289 w Jerozolimie 280 babilońska niewola 30, 46, 85, 121 Bar Kochby powstanie 21, 38, 39, 93, 98, 130, 134 Baron Salo 16, 33, 34, 38, 39, 41, 43, 47, 51, 52, 57, 58, 61–63, 65, 67, 71, 73– 77, 81, 82, 89, 124, 129, 134, 135, 137, 141, 142, 157, 158, 163, 165, 175, 182, 187, 191, 193, 196, 198, 201–204, 206, 208, 210–212, 219, 225, 227, 230, 232, 234, 267, 268, 270–275, 284, 286, 291–293 szacunki demograficzne 33, 34, 129 Becker Gary S. 28, 70, 131 Ben-Sasson Haim Hillel 51, 52, 54, 66, 67, 74–77, 142, 158, 175, 182, 188– 190, 196, 203, 204, 210, 212, 227, 233, 251, 260, 293 Beniamin z Tudeli 22, 57–59, 61, 176– 180, 183, 186, 189, 190, 198, 260, 265–267, 270, 272–275, 280, 285, 291, 293–297, 302 Sefer ha-masaot 176 Brennen Reuven 77, 227 Brook Kevin A. 285 Broshi Magen 34, 40, 129, 291–293 cesarstwo bizantyńskie 22, 26, 43, 48, 49, 54–56, 61, 68, 72, 74, 78, 138, 171, 173, 180, 191, 192, 194, 197, 200, 206, 211, 216, 255–259, 293 cesarstwo rzymskie 34, 36, 40, 41, 43, 48, 57, 72–74, 79, 82, 100, 121, 124,

331

Indeks

127, 133, 138, 156, 182, 191, 192, 194, 197, 257, 292, 293 Chananel R. 115 Chlodwig I 200 chrześcijaństwo 33, 37, 48, 65, 67, 88, 95, 96, 99, 100, 102, 106, 131–140, 177, 191, 200, 235, 236, 253, 272, 276, 282, 286 przymusowe nawracanie 41, 63, 65, 68, 165, 189, 235 stosunek do pożyczania pieniędzy na procent 19, 193, 226, 241, 252, 254, 256 zakaz lichwy 193, 252, 253 żydowscy konwertyci 139 Cromwell Oliver 287 Cyrus 30 Czyngis-chan 62, 266–268, 270 najazdy 62, 266, 267 Daniel ben Hisdai 178 DellaPergola Sergio 16, 33, 34, 38, 43, 58, 66, 67, 129, 131, 184, 191, 284, 290–293 demografia Żydów 15, 33, 39, 57, 271 a ekspulsje 61, 63, 65, 66, 68, 171, 207, 231–233, 236, 254, 258, 285–287 a instytucje egzekwujące przestrzeganie umów 23, 26, 145, 166, 167, 186, 225, 231, 259, 282, 283 a migracje 22, 40, 41, 43, 51, 53, 55, 56, 61, 63, 66, 77, 79, 142, 171, 180, 187, 189–191, 197, 206, 209, 210, 216, 234, 267, 271, 274, 289, 290 a podbój mongolski Bliskiego Wschodu 61–63, 65, 68, 266, 271–275, 283, 285 a wybór zawodu 15, 71, 76, 144, 145, 158, 259, 290 a wyprawy krzyżowe 54, 60, 165 a zmiana struktury zawodowej i struktury zamieszkania 48, 51, 60, 75, 80, 83, 142, 156, 158, 166, 167, 228, 281, 282 ludność według regionów, ok. 650 i ok. 1170 r. 58 na Półwyspie Iberyjskim 187, 195

od Jezusa do Mahometa 19, 21, 33, 47, 48, 281 od Mahometa do Hulagu-chana 48 pod koniec XII w. 19, 170, 180, 232 prawidłowości historyczne 33 spadek populacji a plaga Justyniana 41, 130 spadek populacji od I do VII w. 40, 41, 43, 47, 69 w chrześcijańskiej Europie 22, 55, 56, 60, 63, 68, 76, 171, 180, 190, 194, 214 w Egipcie i Maghrebie 22, 54–56, 58, 60, 65, 175, 180, 184–187, 189, 191, 197, 211, 216, 266 w Europie późnego średniowiecza 65, 76, 238, 261, 284 w Hiszpanii Wizygotów 41, 60, 132, 165, 187, 195 w kalifatach muzułmańskich 53, 55, 56, 60, 63, 72, 74, 75, 77, 78, 120, 147, 148, 156, 163–166, 171, 180, 182, 183, 190, 193, 209, 210, 227, 255, 257, 258 w Mezopotamii i Persji 22, 34, 35, 42, 43, 45, 46, 51–53, 57, 58, 60, 61, 63–65, 67–69, 72, 74, 80, 82, 130, 141, 142, 145, 147, 182– 186, 197, 212, 257, 271, 274, 275, 280, 283, 293 wpływ wojen 42, 291 zob. też poszczególne regiony diamenty 71, 286, 287 handel i obróbka specjalnością Żydów 286 diaspora żydowska 26, 54, 59, 171, 174, 180, 182, 183, 189, 191, 194, 290 a wymiana intelektualna i kulturowa 54 na Półwyspie Iberyjskim 61, 67 otwarte pytania 278 zob. też rolnictwo Druga Świątynia 19–21, 23–25, 29, 30, 32–34, 38, 44, 48, 79, 80, 84–87, 89, 91, 92, 95–99, 114, 121, 123, 128, 129, 134, 138, 196, 278, 281, 292 działalność kredytowa 20, 25, 45, 51–53, 57, 65, 67, 68, 70, 71, 73–76, 145, 147, 152, 154–156, 166, 184, 186,

332

Indeks

202, 203, 205, 208, 209, 216–219, 226, 227, 229–232, 234–237, 241, 242, 246, 248, 249, 251, 254–261, 265, 268, 275, 282 a gaoni 250 a handel winem 47, 227, 228, 254, 258, 259 a monopole 57, 236, 241, 248, 256, 257 a prześladowania i ekspulsje 226, 231–233, 254, 258, 259 a teoria wyboru zawodu 259, 290 Bawa Mecija 250 dziesięcina, przepisy prawa 44, 94, 193, 196 Jan bez Ziemi 229 korzyść komparatywna w warunkach złożonych współzależności 219 postawy wobec pożyczania pieniędzy 248–250, 252 Ryszard I 229 w okresie gaonów 250 w średniowiecznej Europie 26, 219, 221, 225–227, 229, 238, 248, 254, 256, 260, 261, 282 wykluczenie z gildii i zakaz lichwy 26, 220, 225–227, 231, 250, 252– 259, 261, 282 edukacja zob. piśmienność Żydów Edward I 65, 207, 231 edykt mediolański 133, 138 edykt z Alhambry 66 Efraim z Bonn 231 Egipt i Afryka Północna 40, 134, 274 Egipt i Maghreb, ludność żydowska 22, 54, 55, 58, 60, 78, 175, 180, 182, 184– 187, 189, 191, 197, 211, 216, 284 a dynastia Ajjubidów 186, 266, 269 a dynastia Fatymidów 165, 183, 185, 186, 266, 269, 270 a handel dalekosiężny 58, 154, 184– 188, 211 a migracje 22, 55, 187, 189, 191, 216 kultura 175, 187 rolnictwo 22, 52, 60 Egipt i Syria 26, 63, 68, 69, 189, 274, 275, 283 a konwersje na islam 26, 275

a wartości kulturowe, normy społeczne i efekty gospodarcze 283 ludność 26, 63, 274, 275, 283 Eliasz z Ferrary 280 epoka talmudyczna 20, 24, 25, 51, 113, 115, 127, 129, 130, 132, 139–141, 165, 258, 281, 283 konwersje wśród Żydów 25 Żydzi jako „garstka wybranych” 19, 24, 113 esseńczycy 33, 87, 88, 91 Europa chrześcijańska 22, 55, 56, 60, 63, 68, 76, 171, 180, 190, 194, 214 cele migracji Żydów 22, 56, 63, 68, 76, 171, 190 Kościół katolicki 193, 256, 261 masowe ekspulsje Żydów 61, 68, 236 rozdrobnienie feudalne 191, 192 urbanizacja i rewolucja handlowa 165, 193, 194, 211, 260 wzrost populacji Żydów 191, 203, 216 zob. też poszczególne regiony Europa Wschodnia, ludność żydowska 35, 36, 42, 45, 51, 56, 58, 63, 64, 66, 67, 81, 206, 216, 233–235, 272, 274, 284–287, 289 od 65 do 650 r. 35, 42 od ok. 650 do ok. 1170 r. 58 od 1170 do 1490 r. 64 od 1492 r. do dzisiaj 278 skutki wojen 42 Ezdrasz 46, 84, 85, 88 o rolnictwie 46 faryzeusze 33, 37–39, 87–92, 96–99, 120, 128, 133, 134 Fatymidzi 55, 74, 183, 185, 186, 266, 269, 270, 276 Ferdynand II Aragoński 66 Fibonacci Leonardo 151, 223 Filip August 66 Filon z Aleksandrii 46, 53, 120, 122 Francja 22, 26, 34–36, 42, 45, 51, 56– 58, 60, 61, 64–66, 68, 73, 76, 165, 170, 172, 174, 176, 178, 180, 186, 190–194, 200–203, 206, 209–212, 214–216, 218, 228–232, 235, 236, 250–252, 254, 256, 257, 261, 284 ekspulsja Żydów 61, 232, 233

333

Indeks

Jan II 207, 229, 232 ludność żydowska 56, 66, 68, 200, 201, 210, 218, 228, 232, 252, 254, 256, 261, 284 Ludwik X 66, 232 Ludwik Pobożny 201, 203 przywilej z 1360 r. 232, 233 przywileje dla Żydów 201, 209, 232, 233 synod w Poitiers 232 wzrost obecności Żydów 200 zawody wykonywane przez Żydów 232 Fryderyk I 233 Fryderyk II 191, 198, 206, 234, 262 Galilea 15, 19, 30, 34, 37, 39, 40, 43, 62, 92, 93, 99, 114, 123, 124, 135, 143, 213, 269 Galor Oded 112 Gamaliel II 93 Gaon Mojżesz 53 „garstka wybranych” 19, 24, 113 geniza kairska 16, 52, 53, 63, 75, 148– 152, 158–163, 165, 166, 173, 185, 189, 197, 224, 256, 267, 294 geograficzne nazwy historyczne 42, 45, 51, 58, 64 Gerszom ben Jehuda 211, 214, 250 a Talmud Babiloński 214 Gesjusz Florus 37 Gil Moshe 15, 40, 51–54, 62, 63, 74–78, 132, 139, 141–143, 148, 153, 156– 158, 164, 171, 172, 177, 182, 197, 198, 266, 267, 270, 273, 293–295 gildie 19, 71, 76, 226, 254, 255, 259, 261, 282 członkostwo 19, 71, 255 funkcje 255 rozwój 255, 259, 282 teksty źródłowe 254 wykluczenie Żydów i ich specjalizacja w działalności kredytowej 19, 71, 254, 255 Goitein Shelomo Dov 16, 52, 54, 74, 75, 77, 78, 118, 141, 143, 148–153, 158– 163, 165, 166, 173, 180, 182, 183, 185, 187, 197, 266, 267, 293 Greif Avner 16, 27, 145, 154, 166, 186, 266

Habbus 175 Hadrian 21, 38, 39 Hai 159 Hamel Gildas 34, 40, 73, 129, 291–293 Harun al-Raszid 157 Hasmoneuszy dynastia 30, 32, 34, 88 Henryk I 207, 208, 229, 230 Henryk IV 206, 233 Herakliusz 49, 54, 55 Herodot 21 heterogeniczność a historia Żydów 100, 102–106, 112, 143 historia Żydów 15, 16, 24, 26, 28, 30, 33, 41, 47, 48, 54, 60, 61, 65, 68, 69, 71, 84–86, 91, 113, 119, 147, 179, 206, 219, 231, 259, 271, 281, 283, 285, 286, 290, 290 demografia i gospodarka 15, 27, 84, 147, 180 dlaczego Żydzi porzucili rolnictwo 23, 68, 77, 83, 156, 281 dlaczego Żydzi stali się ludem diaspory 281 główne prawidłowości 20, 33, 134, 171 instytucje egzekwujące przestrzeganie umów 23, 25–28, 145, 147, 152, 166, 167, 225, 231, 259, 261, 282 migracje 22, 40, 41, 43, 51, 53, 55, 56, 61, 63, 66, 77, 79, 142, 171, 180, 187, 189–191, 197, 206, 209, 210, 216, 234, 267, 271, 274, 289, 290 najazdy mongolskie 22, 61–63, 69, 177, 266–268, 270, 273, 277, 281, 283 piśmienność 23, 97, 109, 114, 115, 119, 120, 127, 128, 132, 140, 143, 144, 146–148, 150, 151, 153, 154, 159, 163, 167–169, 171, 186, 231, 258, 261 trajektoria w ciągu ostatnich 500 lat 283, 288 trzy grupy pytań 68, 69, 281 według ekonomistów 15, 20, 27, 71, 102, 104 zagadki 15, 27, 65, 68, 84, 130, 155, 283, 285

334

Redaktor inicjujący

Olaf Pietek

Redaktor prowadzący

Mirosław Ruszkiewicz

Adiustacja językowo-stylistyczna

Wojciech Adamski

Korekta

Katarzyna Onderka

Skład i łamanie

Hanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83