Jedzenie i uczty Jezusa by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

„Wspaniała książka dla zwykłych ludzi, którzy chcą popróbować potraw, jakie w I wieku jadał Jezus. Wśród przepisów znajdziemy klasyczne pozycje antycznej kuchni śródziemnomorskiej i posiłki jadane na co dzień w starożytnej Palestynie. Uczta nie tylko dla chrześcijan!”. Kathleen E. Corley, University of Wisconsin – Oshkosh „Nie trzeba być kucharzem, by delektować się tą książką. Jest frapująca i bogata w informacje. Mam nadzieję, że w niej zasmakujecie. Bóg mi świadkiem, że dla mnie to była uczta”. Phyllis Tickle, autorka książki The Great Emergence Works Nowy Testament jest pełen opowieści o tym, jak Jezus jadał w towarzystwie innych ludzi zarówno w trakcie wystawnych uczt weselnych, jak i prostych posiłków składających się z chleba i ryb. Książka ‒ zapraszając czytelnika do stołu ‒ pozwala w nowy sposób spojrzeć na życie w czasach biblijnych. W starożytności produkowanie żywności wywierało wpływ na wszystkie aspekty życia, także na nauczanie Jezusa. Autorzy badają znaczenie rozmaitych posiłków, omawiają ich najważniejsze składniki, ujmują zagadnienie jedzenia w kontekście ówczesnych warunków społeczno-gospodarczych, a także proponują ponad pięćdziesiąt przystępnych przepisów, aby czytelnicy mogli sobie wyrobić opinię na temat smaków starożytności. Książka ‒ doskonale nadająca się i do indywidualnej lektury, i do studiowania w grupie ‒ zaprasza czytelników do burzliwego świata pierwszego stulecia, by powąchali, dotknęli i posmakowali jedzenia tej epoki.

Patroni medialni:

książki

HISTORIA

Douglas E. Neel, Joel A. Pugh Jedzenie i uczty Jezusa

„To prawdziwa uczta pełna informacji i wnikliwych uwag na temat produktów spożywczych, potraw i zwyczajów związanych z jedzeniem, znanych w czasach Jezusa. Mamy tu wszystko – od świąt religijnych przez wesela i szabat aż po codzienne posiłki. Możemy się dowiedzieć, jak jadali bogaci i biedni, mężczyźni i kobiety, w dobrych i złych czasach, w święta i dni powszednie. Książka pozwala lepiej zrozumieć wiele znanych ustępów Biblii, ale najbardziej smakowitym kąskiem jest szczegółowa charakterystyka rodzajów pożywienia dostępnych w czasach Chrystusa oraz przepisy pozwalające przygotować kompletne dania i posmakować biblijnej kuchni”. Lawrence Wills, Episcopal Divinity School

Douglas E. Neel Joel A. Pugh

Kulinarny świat Palestyny pierwszego wieku

www.wuj.pl

Jedzenie i uczty Jezusa_WYBRANA.indd Wszystkie strony

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

2014-10-03 11:39:20

Jedzenie i uczty Jezusa Kulinarny Ĺ&#x203A;wiat Palestyny pierwszego wieku

Jedzenie i uczty Jezusa_tytulowe.indd 1

2014-10-03 12:48:14

Douglas E. Neel Joel A. Pugh

Jedzenie i uczty Jezusa Kulinarny świat Palestyny pierwszego wieku

Tłumaczenie Marek Król

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Jedzenie i uczty Jezusa_tytulowe.indd 3

2014-10-03 12:48:15

Projekt okładki

Pracownia Register

Fotografia na okładce: stockcreations/Fotolia kav777/Fotolia

Tytuł oryginału: The Food and Feats of Jesus: Inside the World of First-Century Fare, with Menus and Recipes First published in the United States by Rowman & Littlefield Publishers, Inc., Lanham, Maryland U.S.A. Translated and published with permission. All rights reserved. Po raz pierwszy opublikowano w Stanach Zjednoczonych przez wydawnictwo Rowman & Litlefield Publishers, Inc., Lanham, Maryland, USA. Przetłumaczono i opublikowano za zgodą. Wszelkie prawa zastrzeżone

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3700-3

www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści

Podziękowania Jadłospisy i przepisy Rozdział 1 Dlaczego mielibyśmy jeść to, co Jezus i jego wyznawcy? Rozdział 2 Dary kuchni I wieku Rozdział 3 Nasz chleb powszedni Rozdział 4 Rolnik, pożywienie i odpowiedzialność społeczna Rozdział 5 Uczta szabatowa Rozdział 6 Przyjęcie Rozdział 7 Uczta weselna Rozdział 8 Uczta paschalna Dodatek do rozdziału 8: Hagada na Paschę z I wieku Rozdział 9 Święto Żniw Rozdział 10 Jedzenie z Bogiem – uczta Todah Rozdział 11 Piknik na plaży Rozdział 12 Czego się dowiedzieliśmy i dlaczego przyłączamy się do uczty Przypisy Bibliografia Indeks ogólny Indeks produktów spożywczych O autorach

Spis treści

6 7 9 20 33 54 73 89 108 130 146 156 171 186 199 205 211 215 218 223

Jadłospisy i przepisy

Codzienny posiłek w gronie rodziny Chleb śródziemnomorski Jogurt (dwa przepisy) Ser jogurtowy Miękki ser (fromage blanc) Humus Marynowana cebula Sałatka z ogórka i sera Zupa z soczewicy i ciecierzycy Bulion z kurczaka à la I wiek

46 47, 48 48 49 49 50 50 51 51

Lekki południowy posiłek na polu Bulgur z jagnięciną zawijany w liście winogron Kozi ser marynowany w oliwie z oliwek i ziołach Placek z fig lub daktyli Oliwki w zalewie

68 69 70 70

Uczta szabatowa z rodziną i przyjaciółmi Chleb jajeczny Dip z oliwy i tymianku Sałatka z ciecierzycy i ogórka Pilaw z kaszy bulgur Kurczak duszony z figami i morelami Gotowane w syropie morele z jogurtem

83 84 84 85 86 86

Specjalne przyjęcie Marynowana rzodkiewka Szparagi z cytryną i tymiankiem Potrawka jagnięca à la Apicjusz Pieczona tilapia z dwoma sosami

102 103 103 104 Jadłospisy i przepisy

Ciecierzyca z ziarnami pszenicy Wino z przyprawami korzennymi Jajka na twardo z sosem rybnym

105 105 106

Uczta weselna z I wieku Chleb jęczmienno-pszenny Dip migdałowy Rodzynki Ogórki duszone z koprem Potrawka z wołowych żeberek z jęczmieniem Regionalna mieszanka przypraw korzennych Pieczona przepiórka z glazurą z granatów Dip miodowo-cytrynowy Placek weselny Słodki chleb

122 123 123 124 124 125 125 126 126 127

Uczta paschalna Przaśny chleb Gorzkie zioła zanurzane w słonej wodzie Dip octowy Charoset Bulgur z botwiną Polewka z soczewicy Pieczony udziec jagnięcy

142 142 143 143 143 144 144

Święto Żniw Pita Prażone ziarna zbóż Sałatka z kaszy bulgur z zieloną pietruszką Łuskany groch z przyprawami korzennymi Jagnięcy szisz kebab Ciasta z suszonymi owocami

167 168 168 168 169 170

Święto Dziękczynienia Sałatka z soczewicy i zielonej pietruszki Potrawka z jagnięciny z ciecierzycą Daktyle nadziewane miękkim serem

182 183 184

Piknik na plaży Grillowany chleb Prażona ciecierzyca Grillowana tilapia w marynacie z granatów Tilapia pieczona w liściach figowych lub winogronowych

196 196 197 197

Jadłospisy i przepisy

ROZDZIAŁ 1

Dlaczego mielibyśmy jeść to, co Jezus i jego wyznawcy?

Przyszli więc do Niego i pytali: „Dlaczego uczniowie Jana i uczniowie faryzeuszów poszczą, a Twoi uczniowie nie poszczą?”. Jezus im odpowiedział: „Czy goście weselni mogą pościć, dopóki pan młody jest z nimi? Nie mogą pościć, jak długo pana młodego mają u siebie” (Mk 2,18−19).

To jest książka dla tych, którzy chcą studiować i smakować kulturę Ziemi Świętej z I wieku; dla tych, którzy chcą jej doświadczyć. Jak wyglądał posiłek Jezusa z uczniami? Co i jak jedli? Czy kiedy Jezus opowiadał o uczcie weselnej, mówił o przyjęciu z wielopoziomowym tortem, szampanem i ponczem sorbetowym, z orzeszkami nerkowca i miętówkami serwowanymi w niewielkich, srebrnych miseczkach? Jezus jadał w domach faryzeuszy i innych przywódców religijnych. Co Go skłoniło do takiego a nie innego nauczania? Studiując sposoby przygotowywania potraw i spożywania posiłków, możemy się czegoś dowiedzieć o ludziach, którzy żyli w określonej epoce i kulturze – dotyczy to także Palestyny w I wieku naszej ery. Poznając przedstawione w tej książce produkty spożywcze i potrawy, a także przyrządzając je według załączonych przepisów, czytelnicy zaczną odpowiadać sobie na powyższe pytania i odkrywać Palestynę, która była ojczyzną Jezusa i miejscem jego publicznej działalności. Mamy nadzieję, że doświadczą strawy i kultury czasów Jezusa na wiele różnych sposobów. Każdy rozdział jest poświęcony określonemu typowi posiłków, w jakich bez wątpienia uczestniczył Jezus. Większość to kolacje i uczty świąteczne, o których wspomina Nowy Testament. Obok nich przedstawiamy codzienne posiłki mieszkańców Ziemi Świętej. Przyglądamy się także wytwarzaniu i przechowywaniu żywności. Czytelnicy dowiedzą się, jakiego rodzaju produkty spożywcze i składniki dodatkowe były wtedy dostępne, a także jak je przygotowywano. Wreszcie książka zawiera jadłospisy, przepisy i wskazówki dotyczące przebiegu posiłku, dzięki którym kulinarne doświadczenia I wieku będą mogły się stać także udziałem czytelników.

Dlaczego mielibyśmy jeść to, co Jezus i jego wyznawcy?

Książka jest przeznaczona nie tylko dla indywidualnych czytelników, lecz może być także wykorzystywana przez różnorodne grupy – modlitewne, studyjne, kobiece, męskie i sąsiedzkie, kluby czytelnicze, kluby kolacyjne, grupy przyjaciół i wielopokoleniowe rodziny. Mamy nadzieję, że podczas spotkań będzie się dyskutować na temat przedstawionych w niej treści – przy jedzeniu przyrządzonym według podanych przepisów. Od tysięcy lat podczas rozmaitych przyjęć i biesiad dyskutowano na doniosłe i mniej ważne tematy. Jedzenie i przyjaźń łączyły się z filozofią, religią, polityką, sportem i innymi niezliczonymi tematami. Mamy nadzieję, że niniejsza książka będzie sprzyjać podtrzymywaniu tej uświęconej czasem tradycji i zaowocuje spostrzeżeniami, które stają naszym udziałem jedynie wtedy, gdy dzielimy się dobrym jedzeniem.

Zrozumieć, jak jadł Jezus Historia jest ważna, ponieważ wskazuje nam, kim jesteśmy. Historia I wieku jest istotna dla wielu z nas, ponieważ pokazuje nam, kim jesteśmy w świetle nauk żydowskiego rabbiego o imieniu Jezus i jego pierwszych wyznawców. Spróbujcie sobie wyobrazić wspólny posiłek z Jezusem. Ewangelie pełne są opowieści o przyjęciach z jego udziałem. Musiał często jadać razem z uczniami. Podejrzewamy, że w posiłkach uczestniczyli także inni mieszkańcy Galilei. Były to w większości proste i zwyczajne potrawy, choć być może nam jakikolwiek posiłek w towarzystwie Jezusa trudno byłoby uznać za zwyczajny. Wyobraźcie sobie, jak siedzi na ławce lub w kucki na ziemi, z przyjaciółmi i uczniami zgromadzonymi wokół niewielkiego, prostego stołu, odłamuje kawałki chleba i zanurza je we wspólnym naczyniu z duszoną soczewicą albo je świeże lub suszone owoce podane w glinianych misach. To doświadczenie dość odmienne od naszych posiłków, podczas których siedzimy w jadalni, wokół stołu, na solidnych krzesłach. Ówczesna rodzina obejmowała zwykle trzy lub cztery pokolenia: dziadków, rodziców, synów z żonami i wnuki. Do stołu zasiadała także służba, robotnicy najemni i goście. Nawet zwykła kolacja była zatem doświadczeniem bycia we wspólnocie! Jezus bywał także na przyjęciach i uroczystych kolacjach u przywódców religijnych i zamożniejszych członków społeczności, które odwiedzał i nauczał. Posiłek stanowił często element uroczystości religijnych i wtedy był szczególnie uroczysty, jak na przykład obiad w Święto Dziękczynienia, kiedy jako obywatele Stanów Zjednoczonych wspominamy naszą wspólną historię i dziękujemy Bogu za błogosławieństwo rodziny i dobrobyt. Poznając pożywienie, które prawdopodobnie jadał Jezus, ludzi, w których towarzystwie prawdopodobnie spożywał posiłki, a także otoczenie, w jakim je spożywano, pogłębiamy nasze rozumienie życia Jezusa oraz jego związku z naszym życiem. Wystarczy rzut oka na ewangelie, by sobie uświadomić, jak duże znaczenie miały posiłki dla Żydów i chrześcijan w I wieku. Często wspomina się w nich 10

Rozdział 1

o świętach i uroczystościach, których głównym elementem były specjalne biesiady. W rzeczywistości w tych trudnych czasach wielu rodzinom brakowało pożywienia. Według psychologa Abrahama Maslowa, kiedy pożywienie staje się warunkiem przetrwania, może stracić swe kulturowe i religijne znaczenie. Ludzie jedzą, by przeżyć. W I wieku wojny i bieda nie były niczym wyjątkowym. Zbyt wysokie podatki doprowadziły do utraty ziemi – a zatem i środków utrzymania − przez wielu rolników. Zaczęły się rozpadać systemy społeczne, które wcześniej gwarantowały pożywienie najbiedniejszym, co ostatecznie doprowadziło do wybuchu powstania przeciwko Rzymowi. W rezultacie, zwłaszcza w świadomości zwykłych ludzi, pożywienie przestało być wzniosłym symbolem życia, stając się wyłącznie sposobem na jego podtrzymanie. Niemniej nawet w tych okolicznościach pożywienie i biesiada służyły często czemuś więcej niż tylko dostarczenie ciału energii pozwalającej pracować i pozostawać przy życiu. Ślub, żniwa i święta religijne były okazją do okazania międzyludzkiego braterstwa i oddania czci Bogu, stanowiąc zarazem dla uczestników symbole życia i wspólnotowej tożsamości.

Jedzenie i wspólnota Czy nie można tworzyć wspólnoty i celebrować życia, jedząc klopsy z fasolką szparagową? Po co odtwarzać dania sprzed dwóch tysięcy lat albo próbować potraw jednej z niezliczonych współczesnych kultur, z którymi się stykamy? Jezus odpowiedziałby pewnie przypowieścią, na przykład taką. Gdy kiedyś powiedział uczonemu w Prawie, by miłował bliźniego jak samego siebie, dociekliwy rozmówca zapytał: „A kto jest moim bliźnim?” No właśnie, kto? Oto odpowiedź: Pewien człowiek schodził z Jerozolimy do Jerycha i wpadł w ręce zbójców. Ci nie tylko że go obdarli, lecz jeszcze rany mu zadali i zostawiwszy na pół umarłego, odeszli. Przypadkiem przechodził tą drogą pewien kapłan; zobaczył go i minął. Tak samo lewita, gdy przyszedł na to miejsce i zobaczył go, minął. Pewien zaś Samarytanin, będąc w podróży, przechodził również obok niego. Gdy go zobaczył, wzruszył się głęboko: podszedł do niego i opatrzył mu rany, zalewając je oliwą i winem; potem wsadził go na swoje bydlę, zawiózł do gospody i pielęgnował go. Następnego zaś dnia wyjął dwa denary, dał gospodarzowi i rzekł: „Miej o nim staranie, a jeśli co więcej wydasz, ja oddam tobie, gdy będę wracał”. Któryż z tych trzech okazał się, według twego zdania, bliźnim tego, który wpadł w ręce zbójców? (Łk 10,29−36).

Bystry uczony odparł: „Ten, który mu okazał miłosierdzie”. To właśnie oznacza bycie bliźnim także w naszym przypadku: okazywanie miłosierdzia tym, których najmniej lubimy albo najmniej rozumiemy. Prawdę mówiąc, w I wieku Hebrajczycy nie szanowali Samarytan, których uważali za coś gorszego nawet od gojów. Samarytanie twierdzili bowiem, że to oni właściwie pojmują ich wspólną religię: mają właściwą wersję świętych pism, oddają cześć Bogu we właściwych miejscach i we właściwy sposób. Doprowadzali tym Żydów do wściekłości. Przecież − rozumowali Żydzi − Samarytanie nie muszą wcale być z nimi spokrewnieni; Dlaczego mielibyśmy jeść to, co Jezus i jego wyznawcy?

pochodzą raczej od Asyryjczyków, a nie od Mojżesza. To ich wersja świętych pism jest niewłaściwa, a poza tym − na podobieństwo północnych plemion hebrajskich sprzed niemal tysiąca lat − oddają cześć Bogu na górze Gerizim, a nie w świątyni jerozolimskiej. Przyzwoitych Żydów z Jerozolimy od setek lat nauczano, że północne plemiona to banda bałwochwalców. Było to oczywiste dla wszystkich mieszkańców najlepszych dzielnic. Skoro Samarytanie utrzymują, że pochodzą właśnie od północnych plemion, to z pewnością są tacy sami. Niekiedy spoglądamy na te spory ze zdumieniem i rozbawieniem, myśląc: „Jak to możliwe, że nie dostrzegali tego, co ich łączy?”. Czasem zdumiewa nas z kolei podobieństwo tamtej epoki do naszych czasów: jak to możliwe, że my nie dostrzegamy tego, co nas łączy? Tak więc Jezus powiedział uczonemu w Prawie, że każdy jest jego bliźnim, a zwłaszcza ten, którego najbardziej nie lubi, ma mu zatem okazywać miłosierdzie. Dziś, w dobie globalizacji, definicja bliźniego jest jeszcze szersza. Trudno nam często zrozumieć naszych nowych bliźnich. Ich kultura i wierzenia mogą się wydawać niezwykłe. Może nas zdumiewać światopogląd mieszkańców Arabii Saudyjskiej. Religia buddystów zen może być dla nas zagadką. Skoro nawet styl życia rolników z południowego Meksyku, którym uprawa wspólnej ziemi pozwala ledwo na przeżycie, może reprezentować wartości radykalnie odmienne od naszych, można sobie wyobrazić, jak trudno byłoby nam zrozumieć afrykańskich Pigmejów. Niemniej to wszystko nasi bliźni, którym mamy okazywać miłosierdzie. Pierwszym krokiem ku temu, by stać się dobrym bliźnim, jest próba zrozumienia odmiennych przekonań i kultur. Pożywienie i tradycje kulinarne są niczym okno: pozwalają wejrzeć w inne kultury i je zrozumieć. Tak było kiedyś, tak jest i dzisiaj. By lepiej rozumieć ludzi żyjących w I wieku, należy pogłębić rozumienie ich kultury. Nie najgorszą drogą wiodącą do tego celu jest z pewnością jedzenie ich potraw oraz studiowanie ich obyczajów i tradycji. Ewangelie są pełne opowieści o Jezusie uczestniczącym w biesiadach. Listy Apostolskie są przesycone dyskusjami i argumentami dotyczącymi pożywienia. Bez wątpienia kuchnia i biesiadowanie były ważne dla Żydów, chrześcijan, Rzymian, Greków i wszystkich innych żyjących ówcześnie ludów, tak więc nie jest wykluczone, że studiowanie i kosztowanie tego, co jadał Jezus, pozwoli nam pogłębić nasze rozumienie historii, kultury i teologii.

Jedzenie a teologia Jezusa często nauczał podczas uczt, biesiad i innego rodzaju posiłków. Występują one także w wielu przypowieściach. Ich kształt i pojawiające się w nich motywy przeszły do teologii i praktyk religijnych chrześcijaństwa. Podobnie jak Żydzi i przedstawiciele wielu innych religii tamtych czasów, także pierwsi chrześcijanie jedząc, dosłownie oddawali cześć Bogu. Jeśli nie wiemy nic na temat tych posiłków, to bez wątpienia umyka nam jakaś część związanego z nimi przesłania. 12

Rozdział 1

Bibliograﬁa

Anderson Bernhard W., Understanding the Old Testament, wyd. 3, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1975. Apicjusz, O sztuce kulinarnej: ksiąg dziesięć, przeł. Ireneusz Mikołajczyk, Sławomir Wyszomirski, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1995. Applebaum S., Economic Life in Palestine, [w:] The Jewish People in the First Century: Historical Geography, Political History, Social, Cultural and Religious Life and Institutions, t. 2, red. S. Safrai, M. Stern, Amsterdam: Van Gorcum, 1976. Bahr Gordon J., The Seder of Passover and the Eucharistic Words, [w:] Essays in Greco-Roman and Related Talmudic Literature, red. Harry M. Orlinsky, New York: KTAV, 1977. Berlin Andrea M., What’s for Dinner? The Answer is in the Pot, „Biblical Archaeology Review”, listopad−grudzień 1999. Bokser Baruch M., Ritualizing the Seder, „Journal of the American Academy of Religion”, vol. 56, nr 3, jesień 1988. Bokser Baruch M., The Origins of the Seder: The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism, Berkley: University of California Press, 1984. Bradshaw Paul F., Eucharistic Origins, London: Society for Promoting Christian Knowledge (SPCK), 2004. Brown Raymond, An Introduction to the New Testament, New York: Doubleday, 1997. Capon Robert Farrar, The Supper of the Lamb: A Culinary Reﬂection, New York: Smithmark Publishers, 1967, 1996. Carroll Ricki, Domowy wyrób serów, przeł. Olga Knopińska, Warszawa: Wydawnictwo RM, 2010. Chiffolo Anthony F., Rayner W. Hesse Jr., Cooking with the Bible: Biblical Food, Feasts, and Lore, Westport, CT: Greenwood, 2006. Crossan John Dominic, Historyczny Jezus: kim był i czego nauczał, przeł. Marcin Stopa, Warszawa: Książka i Wiedza, 1997. Cullma Oscar, Early Christian Worship, London: SCM Press, 1953. Cuming Geoffrey J., Hippolytus: A Text for Students, Bramcote, UK: Grove Books, 1976. Diamond Jared, Strzelby, zarazki maszyny: losy ludzkich społeczeństw, przeł. Marek Konarzewski, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000. Documents from Old Testament Times, red. Thomas D. Winton, New York: Harper & Row, 1958. Bibliograﬁa

211

Feely-Harnik Gillian, Religion and Food: An Anthropological Perspective, „Journal of the American Academy of Religion” 63, nr 3, jesień 1995. Feely-Harnik Gillian, The Lord’s Table: The Meaning of Food in Early Judaism and Christianity, Washington, DC: Smithsonian Books, 1981. Food and Culture: A Reader, red. Carole Counihan, Penny Van Esterik, New York: Routledge, 1997. Fredman Ruth Gruber, The Passover Seder: Afikoman in Exile, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1981. Gese Hartmut, The Origin of the Lord’s Supper, [w:] Essays on Biblical Theology, przeł. Keith Crim, Minneapolis, MN: Augsburg, 1981. Grant Mark, Roman Cookery: Ancient Recipes for Modern Kitchens, London: Serif, 1999. Greenspan Dorie, Baking with Julia, New York: William Morrow, 1996. Hanson K.C., Douglas E. Oakman, Palestine in the Time of Jesus: Social Structures and Social Conflicts, Minneapolis, MN: Fortress, 1998. Jeremias Joachim, Jerusalem in the Time of Jesus: An Investigation into Economic and Social Conditions during the New Testament Period, Philadelphia: Fortress, 1969. Jeremias Joachim, The Eucharistic Words of Jesus, London: SCM Press, 1966. Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, przeł. Zygmunt Kubiak, Jan Radożycki, Poznań: Księgarnia Świętego Wojciecha, 1962. Juengst Sara Covin, Breaking Bread: The Spiritual Significance of Food, Louisville, KY: Westminster/John Knox Press, 1992. Jungmann Josef A., The Early Liturgy: To the Time of Gregory the Great, Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press, 1959. Kosofsky Scott-Martin, The Book of Customs: A Complete Handbook for the Jewish Year, San Francisco: HarperSanFrancisco, 2004. Kurlansky Mark, Dzieje soli, przeł. Cezary Cieśliński, Warszawa: Książka i Wiedza, 2004. Lindsay Dennis R., Todah and Eucharist: The Celebration of the Lord’s Supper as a ‘Thank Offering’ in the Early Church, „Restoration Quarterly”, vol. 39, nr 2, 1997. Living Bread, Saving Cup: Readings of the Eucharist, red. Kevin R.Seasoltz, Collegeville, MN: The Liturgical Press, 1982. McGovern Patrick E., Ancient Wine: The Search for the Origins of Viniculture, Princeton, NJ: Princeton University Press, 2003. [Miszna] The Mishnah: A New Translation, przeł. Jacob Neusner, New Haven, CT: Yale University Press, 1988. Montanari Massimo, Food Is Culture, przeł. Albert Sonnenfeld, New York: Columbia University Press, 2006. Morse Kitty, Biblijna uczta: potrawy z Ziemi Świętej, przeł. Katarzyna Kozłowska, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001. Neusner Jacob, Judaism in the Beginning of Christianity, Philadelphia: Fortress, 1984. Ranasinghe Alex, The Betrothal and Marriage Customs of the Hebrews during the Time of Christ, „Folklore”, vol. 81, nr 1, wiosna 1970. Safrai S., Home and Family, [w:] The Jewish People in the First Century: Historical Geography, Political History, Social, Cultural and Religious Life and Institutions, red. S. Safrai, M. Stern, t. 2, Amsterdam: Van Gorcum, 1976. Safrai S., Religion in Everyday Life, [w:] The Jewish People in the First Century: Historical Geography, Political History, Social, Cultural and Religious Life and Institutions, red. S. Safrai, M. Stern, t. 2, Amsterdam: Van Gorcum, 1976. 212

Bibliograﬁa

Safrai S., The Temple, [w:] The Jewish People in the First Century: Historical Geography, Political History, Social, Cultural and Religious Life and Institutions, red. S. Safrai, M. Stern, t. 2, Amsterdam: Van Gorcum, 1976. Sanders E.P., Judaism: Practice & Belief 63 BCE-66 CE, London: SCM Press, 1992. Satlow Michael L., Jewish Marriage in Antiquity, Princeton, NJ: Princeton University Press, 2001. Shepherd Massey H. Jr., Are Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesus’ Death?, „Journal of Biblical Literature”, vol. 80, nr 2, czerwiec 1961. Smith Dennis E., From Symposium to Eucharist: The Banquet in the Early Christian World, Minneapolis, MN: Fortress, 2003. Smith Jeff, The Frugal Gourmet Keeps the Feast: Past, Present, and Future, New York: William Morrow, 1995. Sonnenfeld Albert, Food: A Culinary History from Antiquity to the Present, New York: Penguin Books, 1999. Stadd Arlene, Cooking with the Ancients: The Bible Food Book, Aurora, CO: Glenbridge, 1997. Standage Tom, An Edible History of Humanity, New York: Walker, 2009. Standage Tom, Historia świata w sześciu szklankach, przeł. Anna E. Eichler, Piotr J. Szwajcer, Wydawnictwo CiS, 2007. Stein S., The Inﬂuence of Symposia Literature on the Literary Form of the Pesah Haggadah (1957), [w:] Essays in Greco-Roman and Related Talmudic Literature, red. Harry M. Orlinsky, New York: KTAV, 1977. Strong Roy, Feast: A History of Grand Eating, Orlando, FL: Harcourt, 2002. Swenson Allan A., Foods Jesus Ate and How to Grow Them, New York: Skyhorse, 2008. Tannahill Reay, Food in History, New York: Three Rivers, 1988. The Ancient Near East: An Anthology of Texts and Pictures, red. James B. Pritchard, t. 1, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1958. The Interpreter’s Dictionary of the Bible: An Illustrated Encyclopedia, red. George Arthur Buttrick, t. 1−5, Nashville, TN: Abingdon, 1962. The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, red. R.J. Zwi Werblowski, Geoffrey Wigoder, New York: Oxford University Press, 1997. Toussaint-Samat Maguelonne, Historia naturalna i moralna jedzenia, przeł. Anna Bożenna Matusiak, Maria Ochab, Warszawa: W.A.B., 2002. Vamosh Miriam Feinberg, Daily Life at the Time of Jesus, Herzilia, Israel: Palphot, 2007. Vamosh Miriam Feinberg, Food at the Time of the Bible: From Ada’s Apple to the Last Supper, Herzilia, Israel: Palphot, 2007. Walker Winifred, All the Plants of the Bible, New York: Harper and Bros., 1957. Walsh Carey Ellen, The Fruit of the Vine: Viticulture in Ancient Israel, Harvard Semitic Monographs, red. Peter Machinist, Winona Lake, IN: Eisenbrauns, 2000. Wolfert Paula, The Cooking of the Eastern Mediterranean: 215 Healthy, Vibrant, and Inspired Recipes, New York: HarperCollins, 1994. Wright Clifford A., Mediterranean Vegetables, Boston: The Harvard Common Press, 2001. Zerwick Max, Mary Grosvenor, A Grammatical Analysis of the Greek New Testament, t. 1, Rome: Biblical Institute Press, 1974.

Bibliograﬁa

213

Indeks ogólny

aﬁkoman 139, 208 amfora 59, 60, 119, 120, 162, 188 Apicjusz 7, 14, 30, 102, 103, 123, 210, 211 Asyryjczycy 12, 34 Ateny 20 Bachus zob. Dionizos baladi, krowa 178 Betsaida 189 błogosławieństwo Aarona 173 Brama Rybna 189 bunt 200 ceramika 37, 59, 67, 69, 80 chleb przaśny 8, 40, 42, 130, 134, 136, 137, 139, 141, 142, 146, 147, 149‒152, 174, 175, 177, 182, 205, 206, 208 deipnon 92, 102 denar 11, 38, 178 dieta śródziemnomorska 20, 199 dieta w I w. 35 Dionizos (Bachus) 94 drachma 32 druhna 112, 116 dziedziniec 134, 163, 173 dzierżawca 55, 57, 63, 64, 95, 161, 201 dziesięcina 39, 57, 64, 133, 174 druga 163 dziękczynienie 36, 39, 42, 94, 97, 117, 135, 137, 138, 141, 160, 161, 171, 172, 174, 175, 177 zob. też Todah, ofiara i święto Egipt, Egipcjanie 21, 22, 27, 35, 41, 42, 65, 73, 74, 78, 81‒83, 90, 91, 118, 131, 132, 135, 136, 139, 141, 148‒153, 155, 162, 163, 166, 209 Esdraelon, równina 34, 56, 157 faryzeusze 9, 13, 64, 77, 97

Galilea 10, 21, 25, 28, 34, 35, 38, 39, 55, 56, 60, 65, 79, 97, 120, 130, 132, 157, 158, 164, 172, 187‒189, 192, 201 Gamaliel, rabbi 136, 151 Genezaret, jezioro 27, 34, 35, 94, 181, 185, 187, 189‒192, 210 gospodarstwo rolne 54, 55, 63, 200 gospodarstwo samozaopatrzeniowe 63, 66 gościnność 13, 43, 90, 93, 121, 195, 202‒204 Grecja, Grecy 21, 26, 27, 29, 35, 37, 41, 56, 65, 91, 94, 98, 117, 120, 121, 132, 163, 165, 166, 189, 192, 200, 202 hagada 131, 146, 149 Hallel, psalmy 134, 135, 138, 141, 153, 161, 162, 208 Herod Antypas 187 Herod Wielki 14, 55, 56, 63, 64, 75, 99, 149, 189, 200, 201 Hillel, rabbi 77, 149 Jerozolima 11, 12, 21, 34, 38, 55‒58, 63, 64, 77, 97, 100, 110, 113, 129‒135, 137‒141, 147, 153, 157‒159, 161‒163, 172, 175, 177, 186, 189, 201, 206, 208 Jordan, rzeka 34, 35, 99, 155 Kafarnaum 189, 190, 210 Kalendarz z Gezer 157 Kana Galilejska 92 wesele 92 Kananejczycy 41, 118, 207 Katon 15, 126 kidusz 78, 135, 148 kielich wspólny 94 kielich zbawienia 175‒177, 182 klimat 13, 24, 28, 40, 67, 100, 158 kobieta kananejska 41, 111 kobieta w I w. 110

Indeks ogólny

215

Kolumella 15 kontrakt małżeński 109 koszerne wino 118 koszerny 25, 39, 200 kotlarz 38 krater 94 krew 39, 130, 133, 134, 136, 140, 150, 151, 171‒175, 177, 180, 181 krowa 27, 33, 54, 178, 179 bydło 114, 150, 156, 157, 164, 173, 178, 179 Księga Wyjścia 74, 137, 161, 206 kuchnia w I w. 20, 37, 157 kultura 9, 11, 12, 14, 18, 26, 33, 35, 42, 43, 65, 68, 73, 75, 81, 89, 91, 96, 117, 118, 131, 135, 166, 171, 172, 193, 195, 199‒203 len 55, 56, 157, 158, 188 libacja z wody 162, 173 Liban, góry 34 lulab 100, 162, 163, 207 lunch 182 magazyn 6, 137 Magdala (Tarichea) 188, 189 Maslow Abraham 11 Miszna 22, 39, 97, 99, 139, 163, 175, 205, 207 modlitwa 13, 43, 44, 61, 68, 73, 75, 77, 78, 82, 83, 90, 93, 94, 97, 117, 135, 137‒139, 141, 146‒148, 172, 174, 177, 206, 207 Modlitwa Pańska 61 Morze Śródziemne 15, 22‒25, 27, 29, 30, 34, 35, 37, 40, 44, 55, 65, 68, 79, 80, 82, 90, 93, 116, 118, 119, 130‒132, 147, 159, 164, 165, 172, 178, 179, 187‒190, 199, 200, 202 Namiotów (Szałasów) Święto 100, 131, 156, 157, 161‒163, 166 Nazaret 34, 35, 160, 164, 190, 201 obiad, kolacja 9, 10, 16, 17, 33, 37, 38, 43, 54, 73, 77, 78, 82, 90, 91, 98, 108, 130, 140, 150, 157, 160, 171, 178, 180, 186, 188, 202 odpowiedzialność społeczna 54, 57, 59, 160, 161 ofiara kołysana 138, 161, 174 ofiara pokarmowa 42, 67, 165, 173 ofiara Todah zob. Todah, ofiara i święto ogród 13, 22, 41, 110, 200 Ogród Eden 25, 26, 98, 113 ołtarz zob. świątynia, ołtarz Ostatnia Wieczerza 42, 91, 94, 140 Palestyna w I w. 9, 46, 55, 57 pan młody 9, 92, 109‒113, 115‒117 panna młoda 108‒113, 115, 116, 206 pasterze 37, 40, 54, 81, 136, 158, 172

216

Indeks ogólny

Pesach (Pascha, Przaśniki) 22, 42, 65, 130‒133, 135‒141, 144, 146‒149, 151, 156, 157, 160, 163, 174, 175, 178, 202, 205, 206, 208 dzieci 131, 137, 139, 149 ofiara 131‒133, 135, 136, 138, 140, 146, 175 zob. też seder piec chlebowy z I w. 16, 41, 181 Pięćdziesiątnica (Święto Tygodni) 65, 131, 156, 157, 160, 161, 166, 175, 186, 202 Piotr 62, 191 piwnica na wino 56, 120 piwo 21, 42, 44, 118, 119, 199, 223 podatek 11, 35, 57, 63, 64, 97, 174, 188, 191, 210 Heroda 55, 63, 200 poborca 13, 35, 63, 187, 188, 210 rzymskie 63, 200 pokłosie 57, 58, 66, 110 połów ryb 187‒189, 191 wzmianki w Biblii 191 posag 60, 109, 111, 112, 206 posiłek rodzinny 38 pożywienie, święta trójca 40, 65, 108, 118 pożywienie a wspólnota 10, 11, 14, 16, 44, 202 pożywienie jako symbol 13 charoset 8, 134‒137, 141, 143, 146, 147, 149, 151, 152 chleb 43 daktyle 99 figi 99 granaty 101 jabłko 25, 26 jęczmień 158 miód 81 mleko 28, 79 oliwa 55, 65, 67 placek weselny 116 przaśny chleb 42 pszenica 166 ryby 26, 191 sól 187, 194 tłuszcz 178 uczta paschalna jako symbol 130 wino 117, 120 pożywienie nieczyste 30, 39, 174, 180, 181, 192 pożywienie zakazane zob. pożywienie nieczyste produkcja żywności 18, 54, 156, 164, 200, 201, 223 przechowywanie żywności 9, 19, 24, 35, 37, 56, 79 przybory kuchenne (garnki, rondle, misy, kociołki) 20, 37‒39 przyjęcie 6, 7, 9, 10, 18, 23, 27, 29, 30, 33, 67, 88‒98, 100‒102, 111, 112, 114, 117, 120, 121, 137, 138, 141, 142, 147, 172, 180, 182, 200‒203 goście 9, 10, 13, 15, 17, 18, 22, 28, 43, 44, 58, 67, 78, 79, 82, 83, 89‒97, 114, 116, 121, 130, 137, 175, 177, 180, 182, 195

Jezus 39, 201 kanapki 149 pomieszczenie 89, 91, 102, 130, 175 rozrywka 89, 92‒94, 96, 102, 188 psalmy Hallel zob. Hallel, psalmy psalmy Todah zob. Todah, psalmy pszczoły 54, 81, 82, 158 rabbi 64, 76, 77, 113, 133, 138, 139 Rabbi Gamaliel zob. Gamaliel Rabbi Hillel zob. Hillel robotnik pracujący na dniówkę 38 rok jubileuszowy 75, 201 Równina Esdraelon zob. Esdraelon, równina rybacy 13, 64, 187‒191, 201, 210 rybołówstwo 35, 187‒190 ryby, konserwowanie 187, 189, 192, 193 ryby Piotra 191 Rzym 11, 20, 21, 23, 27, 35, 56, 63, 99, 120, 132, 163, 165, 180, 190, 192, 194, 200, 210 targ rybny 190 sady 34, 57, 156, 157 sadzawka Siloe 162 Samaria 21, 132, 157 seder 135, 139, 142, 143, 146, 152, 173, 208 Seforis 35, 57, 63, 189 serwetki 39, 41, 43, 93 sierp 58 symbol, pożywienie jako zob. pożywienie jako symbol sympozjarcha 92 sympozjon 92, 94, 102 synagoga 74‒76, 97, 133, 190 szabas zob. szabat szabat, szabas 41, 58, 73‒78, 82, 83, 97, 131, 140, 147, 148, 173, 179, 186, 203 przepisy 76, 77 rok 59, 61, 75 szalom 174 Szammaja, szkoła rabiniczna 77 szofar 75, 112, 131, 162, 163 ślub, druhna zob. druhna ślub, pan młody zob. pan młody ślub, panna młoda. zob. panna młoda śniadanie 186, 191 świątynia 12, 27, 34, 38, 39, 42, 55, 64, 67, 74, 77, 92, 99, 100, 116, 117, 130‒135, 138‒140, 146, 147, 161‒163, 165, 172‒175, 180, 191, 201, 208 Dziedziniec Kobiet 163, 173

kult i ofiara 172 ołtarz 42, 130, 134, 138, 161, 162, 172‒175, 180 zniszczenie 38, 55, 64 Święto Dziękczynienia 10, 127, 130, 182, 202, 210 Taniec Ołtarza 161 Tarichea zob. Magdala tłocznia do winogron 54, 56, 119, 120, 158, 160 Todah, ofiara i święto 135, 171, 172, 174‒178, 182, 203, 209 a chrześcijańskie praktyki religijne 177 Todah, psalmy 182, 209 Toussaint-Samat Maguelonne 26, 40, 65, 205‒207, 210, 213 Tygodni Święto zob. Pięćdziesiątnica uczniowie 9, 10, 14, 33, 39, 40, 58, 65, 76, 77, 91, 111, 133, 138, 140, 141, 165, 186, 188‒191, 199, 201 wełna 39, 56, 164, 178, 179 wesele 92, 108, 113, 114, 116, 117, 121, 186, 200‒202 goście 9 procesja 112, 115 sala 112 symbolizm 115, 116 uczta 8, 9, 14, 67, 90, 91, 108, 112‒117, 121, 122, 178, 202‒203 winnice 35, 54, 57‒59, 63, 108, 118‒120, 157, 160, 162 wino, cztery kielichy podczas Paschy 135, 137, 138, 140, 148, 149, 152, 155, 202 wino, mieszanie z wodą 92, 94, 97, 117, 120, 137 winorośl 33, 83, 94, 99, 121, 148, 149, 152, 155, 157‒159, 207 Witeliusz 95 Wolfert Paula 93, 207, 213 womitorium 95 zaproszenie 90, 114, 175 zaręczyny 91, 111, 112 przyjęcie 91, 111, 112 zwierzęta udomowione 94, 178, 179 żniwa 11, 57, 60, 77, 78, 110, 131, 138, 156, 159‒161, 166, 174, 186, 200, 201 święta 8, 77, 133, 156, 161, 166, 203 żona 10, 39, 40, 64, 91, 109‒112, 115, 118, 131, 156, 159, 161, 172

Indeks ogólny

217

Indeks artykułów spożywczych

anyż 29 arbuz 25, 26 botwina 141, 143, 144 bulgur, przepis 143 bób 14, 21, 36 brzany 28, 192 bulgur (kasza) 6, 16, 20, 68, 69, 83, 85, 102, 138, 141, 143, 144, 165, 166, 168, 183, 209 pilaw, przepis 85 sałatka z zieloną pietruszką, przepis 168 z botwiną, przepis 143 z jagnięciną zawijany w liście winogron, przepis 68 bulion 21, 22, 39, 44, 51, 52, 85, 86, 103, 105, 124, 125, 143, 144, 169, 179, 181, 183, 192 z kurczaka à la I w., przepis 44, 51 buraki cukrowe 23 cebula 15, 16, 21‒23, 44, 50, 51, 69, 78, 81, 85, 86, 93, 102‒105, 122, 124, 125, 141, 143, 144, 146, 148, 165, 168, 169, 182, 183, 192 dymka 102, 122, 124, 141, 146, 148 marynowana, przepis 50 cedrat 25, 26, 127, 158, 162, 179, 209 charoset, przepis 143 chleb: grillowany, przepis 196 jajeczny, przepis 83 jęczmienno-pszenny, przepis 122 pita, przepis 167 przaśny, przepis 142 słodki, przepis 127 śródziemnomorski, przepis 46 wskazówki dotyczące pieczenia 16, 40, 44, 45 chleb świętojański, szarańczyn 24‒26, 30 ciecierzyca 14‒16, 21, 35, 44, 49‒51, 56, 83‒85, 102, 105, 182, 183, 196 humus, przepis 49

218

Indeks artykułów spożywczych

potrawka z jagnięciny, przepis 183 prażona, przepis 196 sałatka z ogórka, przepis 84 z ziarnami pszenicy, przepis 105 zupa z soczewicą, przepis 51 cykoria 22, 136, 205 cynamon 15, 30, 86, 87, 103, 104, 106, 118, 125‒127, 143 czarnuszka 29 cząber 30 czosnek 15, 16, 21‒23, 25, 37, 48‒51, 69‒71, 80, 85, 86, 103‒105, 123, 125, 126, 143‒145, 165, 169, 183, 197 daktyle 24, 26, 31, 56, 60, 68, 70, 82, 90, 97, 99‒102, 116, 159, 170, 182, 184, 193, 196 nadziewane miękkim serem, przepis 184 placek z fig, przepis 70 syrop 100, 101 wino 100, 193 dąb czerwony 22 dieta 13, 20, 23, 25, 27, 28, 31, 35‒37, 39, 40, 60, 79, 97, 119, 136, 164, 171, 172, 177, 199, 200 śródziemnomorska 20, 199 drożdże 40, 42, 45, 46, 83, 84, 100, 119, 122, 123, 127, 136, 147, 167, 174, 182 zob. też zaczyn endywia 15, 22 endywia kędzierzawa 22 zob. też dąb czerwony, endywia, mniszek lekarski fasola zob. rośliny strączkowe figi 24, 26, 36, 60, 68, 70, 82, 83, 86, 90, 97‒102, 136, 143, 158, 159, 196 kurczak duszony z morelami, przepis 86 liście 23, 27, 98, 192, 195‒198 placek z daktyli, przepis 70 syrop 101, 193

tilapia pieczona w liściach figowych lub winogronowych, przepis 197 galia (melon) 25, 26 garum (sos rybny) 30, 31, 193 jajka na twardo, przepis 106 gęsi 27, 28, 178, 179 gołąb 27, 28, 31, 77, 78, 94, 173, 179 gorzkie zioła 22, 134‒137, 139, 141, 142, 146, 148, 149, 151, 152, 205 zob. też poszczególne gatunki ziół i sałat granat 24, 26, 82, 90, 97, 101, 102, 118, 122, 125, 126, 135, 158, 196, 197, 207 grzyby 23 homar 39, 189, 190, 193 humus 14, 29, 44, 49, 50, 166 bulgur zawijany w liście winogron, przepis 68 jagnięcina 14, 15, 26, 28, 68, 69, 90, 94, 104, 145, 146, 149, 161, 169, 179, 182, 183, 199 pieczony udziec, przepis 144 potrawka à la Apicjusz, przepis 103 potrawka z ciecierzycą, przepis 183 przepis 49 szisz kebab, przepis 169 jajka 23, 27, 28, 77, 83, 94, 102, 106, 126, 127, 137, 139, 141‒143, 146, 170, 179, 192, 193 chleb, przepis 83 na twardo z sosem rybnym, przepis 106 jeleń 26, 28 jeżowiec 193 jeżyny 26 jęczmień 20, 21, 33, 35, 46, 56, 59, 60, 75, 97, 98, 119, 122, 124, 133, 138, 157, 158, 160, 164, 165, 174, 178, 207, 209 chleb jęczmienno‒pszenny, przepis 122 polenta 165 potrawka z wołowych żeberek, przepis 124 jogurt 16, 28, 30, 44, 47, 48, 56, 79, 80, 83, 86, 101, 104, 159, 179 morele gotowane w syropie, przepis 86 przepis 47, 48 ser, przepis 48 juta warzywna (liściaste warzywo spokrewnione ze szpinakiem) 22, 23, 143 kalafior 23 kantalupa (melon) 25, 26, 122 kapary 30, 104, 105 kapusta 23, 202 karczochy 23 kasaba (melon) 25, 26, 122 kasja 30

kasza jęczmienna zob. jęczmień kiełbasa 26, 27, 33, 94, 179, 202 klarowane masło 28, 81 kolendra 16, 29, 30, 37, 48, 51, 86, 103, 105, 125, 168, 183 koper 29, 37, 48, 50, 69, 104, 122, 124, 125 ogórki duszone, przepis 124 koper włoski 23, 30 koza 27, 79, 149, 157‒159, 161, 164, 172, 173, 178‒180 ser 48, 49, 68, 69, 196 ser marynowany w oliwie z oliwek i ziołach, przepis 69 kraby 27 krewetki 27, 39, 189, 190 kumin 29, 30, 37, 48, 51, 69, 70, 85, 86, 103, 105, 124, 125, 143, 144, 168, 183, 195 kura, kurczak 15, 22, 27, 28, 33, 44, 51, 55, 73, 83, 85, 86, 94, 105, 107, 124, 132, 143, 144, 169, 177, 179, 208 bulion à la I w., przepis 51 duszony z figami i morelami, przepis 86 kuropatwa 28 kwas mlekowy 80 liście laurowe 15, 29, 51, 105, 124, 126, 127, 144, 183 liście winogronowe 23, 27, 68, 69, 192, 196‒198 bulgur z jagnięciną zawijany, przepis 68 tilapia pieczona w liściach figowych lub winogronowych, przepis 197 zob. też poszczególne gatunki winogron, wino lunch 182 maca 136, 149, 151, 152 majonez 23, 193 makaron 21, 199 malum 26 małże 27, 189, 190, 192, 193 marchew 23, 51, 103, 104, 122, 125 masło 20, 24, 28, 31, 46, 73, 79, 81, 83, 127, 170 mąka: jęczmienna 21, 116, 122, 123 pszenna 21, 41, 116, 142 melon 25, 26, 36, 122 zob. też poszczególne gatunki melonów mięso drobiowe 181 zob. też poszczególne rodzaje mięta 29, 105, 168 migdały 23‒26, 48, 85, 94, 100, 122, 123, 134, 136, 143, 149, 184 dip, przepis 123 miód 16, 20, 24, 30, 31, 33, 46, 54, 73, 74, 78, 79, 81‒84, 86, 87, 97, 100, 103, 106, 116, 122, 126‒128, 142, 143, 150, 158, 170, 181, 193, 197, 199, 207

Indeks artykułów spożywczych

219

dip cytrynowy, przepis 126 syrop owocowy 24, 81 zbiory 82 mleko 28, 38, 44, 46‒49, 56, 73, 74, 78‒81, 83, 93, 98, 127, 150, 159, 164, 178‒180, 192, 199 mniszek lekarski 22, 136 morele 24‒26, 36, 60, 83, 86, 87, 98, 116, 143, 170 gotowane w syropie z jogurtem, przepis 86 kurczak duszony z figami, przepis 86 morwa 26 nasiona maku 30 nasiona roślin strączkowych, rośliny strączkowe 20, 21, 31, 35, 36, 41, 51, 75, 97, 133, 159, 199, 200 nasiona sezamu 30 obgotowanie 165 obiad, kolacja 9, 10, 16, 17, 33, 37, 38, 43, 54, 73, 77, 78, 82, 90, 91, 98, 108, 130, 140, 150, 157, 160, 171, 178, 180, 186, 188, 202 ocet 15, 22, 31, 50, 67, 70, 102, 103, 126, 137, 143, 148, 170, 193, 200 dip, przepis 143 ogórki 22, 44, 50, 83‒85, 104, 122, 124 duszone z koprem, przepis 124 sałatka z ciecierzycy, przepis 84 sałatka z sera, przepis 50 oliwki: dip z oliwy i tymianku, przepis 84 drzewo oliwne 65, 66, 68, 118, 119, 157 kozi ser marynowany w oliwie i ziołach, przepis 69 prasa 66 w zalewie, przepis 70 orkisz 21, 164 orzechy 23, 24, 26, 31, 92, 133‒135, 137, 146, 147, 149, 152, 208 zob. też poszczególne gatunki orzechów orzechy włoskie 26 orzeszki piniowe 23, 26, 143, 144 ostrygi 27, 39, 189, 190, 193 owoce morza 27, 30, 39, 189, 190, 193 zob. też poszczególne rodzaje, ryby, skorupiaki owoce: ciastka z suszonymi owocami, przepis 170 sok 82, 118, 181 suszone 10, 24, 31, 37, 44, 56, 59, 94, 114, 116, 127, 136, 137, 143, 149, 166, 170, 182, 196, 208 syrop 80‒82, 116 zob. też poszczególne gatunki owoców owsianka 21, 25, 165 pasternak 23 paw 27, 95, 180

220

Indeks artykułów spożywczych

pieczony, prażony: pieczona przepiórka z glazurą z granatów, przepis 125 pieczony udziec jagnięcy, przepis 144 prażona ciecierzyca, przepis 196 prażone ziarna zbóż, przepis 168 pieprz 15, 22, 30, 50, 51, 85, 86, 103‒105, 124‒126, 143‒145, 168, 169, 183, 197, 198 pigwa 25, 26, 98 pistacje 26, 94, 102, 122, 149, 182 piwo 21, 42, 44, 118, 119, 199, 223 placek 21, 24, 36, 37, 68, 70, 77, 92, 94, 98, 100, 108, 116, 117, 122, 126, 127, 142, 167, 171, 174, 196 weselny, przepis 126 z figami lub daktylami, przepis 70 płaskurka zob. pszenica, płaskurka podpuszczka 79, 80, 98, 99 pokrzywa 22 pomidor 16, 20, 36, 168, 199 por 21‒23, 93, 192 portulaka 22 potrawka 6, 21, 23, 30, 31, 39, 77, 78, 97, 100, 102, 103, 114, 122‒124, 138, 179, 181‒183 jagnięca à la Apicjusz, przepis 103 z jagnięciny z ciecierzycą, przepis 183 z wołowych żeberek z jęczmieniem, przepis 124 proso 21 przaśny chleb zob. chleb przepiórka 28, 121, 122, 125, 126, 179, 180 pieczona z glazurą z granatów 125 przyprawy korzenne 17, 21, 22, 25, 29‒31, 35, 37, 48, 67, 68, 80, 102, 105, 118, 122, 125, 166, 168, 169, 183, 189, 193, 194, 199 łuskany groch, przepis 168 regionalna mieszanka, przepis 125 wino, przepis 105 zob. też poszczególne przyprawy przyprawy ziołowe 16, 29, 31, 35, 143, 194, 199 zob. też poszczególne przyprawy przystawka 21‒24, 39, 69, 85, 90, 92, 102, 122, 123, 136, 137, 146, 148, 149, 165, 181, 182, 196 pszenica 20, 21, 33, 35, 41, 46, 55, 56, 59, 60, 75, 85, 97, 98, 102, 105, 156‒158, 160, 161, 164‒166, 168, 174, 175, 178, 207, 209 ciecierzyca, przepis 105 orkisz 21, 164 płaskurka 164 prażone ziarna, przepis 168 samopsza 164 ziarna 21, 85, 102, 105, 165, 166, 168, 209 rajskie jabłka 26 rośliny strączkowe 20, 21, 31, 35, 36, 41, 51, 75, 97, 133, 159, 199, 200

O autorach

Douglas E. Neel jest księdzem Kościoła Episkopalnego. Obecnie sprawuje posługę w parafii w stanie Kolorado. Wygłasza prelekcje na temat pożywienia i biesiadowania w starożytności. Był właścicielem mającej siedzibę w Dallas firmy kateringowej o nazwie „Manna Catering”, specjalizującej się w odtwarzaniu posiłków z I wieku. Mieszka w Pagosa Springs, w stanie Kolorado, gdzie wytwarza sery i wina oraz warzy piwo. Joel A. Pugh jest biegłym księgowym i prezesem firmy badawczo-rozwojowej mającej siedzibę w Teksasie. Jest także wynalazcą i posiadaczem 17 patentów. Prowadzi badania nad ekonomią historyczną oraz wpływem produkcji i dystrybucji żywności na wydarzenia historyczne. Mieszka w Dallas, w stanie Teksas, gdzie gotuje, piecze chleb i warzy piwo.

Redaktor inicjujący

Olaf Pietek

Redaktor

Renata Włodek

Korektor

Krystyna Kajtoch

Skład i łamanie

Hanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83

Patroni medialni:

książki

HISTORIA

Douglas E. Neel, Joel A. Pugh Jedzenie i uczty Jezusa

Douglas E. Neel Joel A. Pugh

Kulinarny świat Palestyny pierwszego wieku

www.wuj.pl

Jedzenie i uczty Jezusa_WYBRANA.indd Wszystkie strony

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

2014-10-03 11:39:20