h_psyxh_toy_an8rwpoy_ston_kapitalismo

Ή Ψυχή τοϋ 'Ανθρώπου στό Σοσιαλισμό

ΒΙΒΛΙΑ Τ Η Σ ΟΛΥΜΠΙΑΣ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ ΠΟΙΗΣΗ «Χιλιάδες Π ρ ό σ ω π α τής Τ ύ χ η ς » — 1961 «Τά Μ ε γ ά φ ω ν α » — 1965 «Τό Μ ε γ ά λ ο Κύμα» — 1974 ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ «Ντουέντε» τοϋ F.G. LORCA — 1970 «D.H. L A W R E N C E — ΕΓκοσι Ποιήματα» — 1972 « Κ α λ ι γ ο ύ λ α ς » τοϋ Α. C A M U S — 1977 ΜΕΛΕΤΕΣ « V I R G I N I A WOOLF — Μιά Μεγάλη Ά γ ν ω σ τ η » — 1981 «NIJINSKY» - 1982

OSCAR WILDE

Ή Ψυχή τον 'Ανθρώπου στό Σοσιαλισμό Μετάφραση - ΕΙσαγωγή

ΟΛΥΜΠΙΑ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

^ i S

«ΓΝΩΣΗ»

© 1984. Ο Λ Υ Μ Π Ι Α Κ Α Ρ Α Γ Ι Ω Ρ Γ Α & ΕΚΔΟΣΕΙΣ - Γ Ν Ω Σ Η »

Εύχαριστώ τόν καθηγητή μου Η. Καραναστάση τόν Γ. Βαρτελά τής Βιβλιοθήκης τοϋ Κολλεγίου τήν Κα(τη Γκιζίλη - Μαναράκη τήν Ελευθερία Κοψιδά - Μεσσήνη τήν Μυρτώ Παράσχη τόν Πέτρο καί τή Στέλλα Σαπουνάκη τήν Νίνα Καμχή γιά τή βοήθεια καί τήν καλωσύνη τους. Ο.

Κ.

ΣημΓ.Ιωση: Μεταφράζοντας τό κείμενο αύτό τοϋ Oscar Wilde προσπάθησα νά μείνω πιστή στή γλώσσα χρησιμοποιώντας μιά χροιά καθαρεύουσας δπου τό ζητούσε τό κείμενο, πού πίστεψα πώς πιό εύκολα έδινε τήν απολαυστική είρωνία, έξυπνάδα, και έξοχη έκσταση πού άδιάκοπα συναντούσα. Ή πυκνή στίξή και τά κεφαλαία υπακούουν στήν ίδια απόφαση. Ο. Κ.

Ή έπιμέλεια τής έκδοσης καί ή σύνθεση τοΰ έξώφυλλου είναι τοΰ Γιάννη Λεκκοΰ. Ή έπιλογή τών φωτογραφιών είναι τής 'Ολυμπίας Καράγιωργα

Μεταφράζοντας τήν «Ψυχή τον 'Ανθρώπου στό Σοσιαλισμό», τον OSCAR WILDE · Μερικές σκέψεις.

m Γεννήθηκε τόν Όκτώβρη τοϋ 1856 στό Δουβλίνο καί πέθανε τόν Νοέμβρη τοϋ 1900 στό Παρίσι, έξόριστος, στό Hotel d'Alsace, 13 Rue des Beaux Arts, στό Δρόμο των Καλών Τεχνών όπως έτυχε (;) νά λέγεται. Έζησε, δηλαδή, 44 χρόνια. Στή διάρκειά τους πρόφτασε νά νοιώσει τά πιό δυνατά καί τά πιό τρυφερά αίσθήματα, νά σκεφτεί τίς πιό βαθειές, τίς πιό Ανελέητες, τίς πιό άξαφνες καί συναρπαστικές σκέψεις. Υπήρξε ένας φοβερός παρατηρητής τοϋ αΙώνα του, πιό είδικά τής λονδρέζικης κοινωνίας πού ζούσε. Καί φυσικά τιμωρήθηκε. Ή δίκη του, στό βάθος, ήταν μιά δίκη έκδίκησης μάλλον παρά δικαιοσύνης. Μέ τό δικαίωμα τοϋ ζωντανού ιδανικού καί τής πίστης σέ μιά κοινωνία όπου «τό κάθε μέλος θά έχει μερίδιο άπό τή γενική ευημερία κι ευτυχία», κι όπου ή «συγκλονιστική ύπαρκτή '.Ατομικότητα πού κρύβεται πλούσια μέσα στόν κάθε άνθρωπο» θά μπορέσει «ν' Αναπτύσσεται φυσικά καί άπλά δπως ένα 15

λουλούδι ή ένα δένδρο» έχοντας πιά γαληνέψει άπό τήν εύτυχία καί τή χαρά τής έκπλήρωσής της μιά κι «ό τόνος τής τέλειας προσωπικότητας δέν είναι ένας τόνος έπανάστασης, άλλά γαλήνης» — κτυπάει άμείλικτα κάθε τι πού στέκεται έμπόδιο στήν πραγμάτωση αύτοϋ τοϋ Ιδανικού, πού τόσο μοιάζει όχι μέ τόν παράδεισο πού χάσαμε άλλά μέ τόν παράδεισο πού, σάν κοινωνία άνθρώπων, δέ γνωρίσαμε ποτέ. Κάπου λέει πώς «ό κόσμος μισεί τήν Ατομικότητα». Κι όμως, είναι δ, τι πολυτιμότερο φέρνομε μαζί μας καθώς γεννιόμαστε. Αυτή ή διαφορά άπ' τόν άλλο. Κομμάτια ένός μωσαϊκού, μιας άρμονίας πού πρέπει νά πραγματωθεί. Κάθε άνθρώπινης προσωπικότητας ή έκπλήρωση μιά διαταγή. 'Αλλιώς, σκορπάμε, χαμένοι σέ μιά ύπαρξη δίχως νόημα κι άρχίζουν άμείλικτα, άναπάντητα τά «γιατί». Μά τί ν' άπαντήσουν αυτά τά γιατί μιά κι ή άπάντηση βρίσκεται στόν ίδιο πού ρωτάει, στήν «έκπλήρωση τής τελειότητας τής ψυχής πού βρίσκεται μέσα του». Πόσο άπλά καί φυσικά ήχεϊαύτή ή έκπλήρωση, πόσο δύσκολη είναι. Πόσο έπικίνδυνη. Τόσο έπικίνδυνη πού άνθρωποι σωστοί καί σοφοί στήν παιδεία στόν αΙώνα μας, νά δοϋν όχι μόνο τή θέση τους μά καί τή ζωή τους νά κινδυνεύει γιατί πρότειναν τρόπους άμεσους, χειροπιαστούς νά γίνει ή παιδεία πηγή χαράς κι ευτυχίας μέσα άπ' τήν έκπλήρωση τής προσωπικότητας, τοϋ κυρίαρχου ταλέντου τοϋ κάθε παιδιού, κι δχι έπίσημη είσαγωγή σέ μιά άξιοπρεπή, έλεγμένη έλλειψη νοήματος καί καθημερινή υπάκουη δυστυχία. Ή έκπλήρωση οδηγεί στήν εύτυχία κι ή ευτυχία στή μόνη πραγματική έλευθερία. Καί τόν πραγματικά έλεύθερο άνθρωπο - έλεύθεμο στή σκέψη, στο 16

σώμα, στήν καρδιά, στήν ψυχή - δέν τόν θέλει στήν πραγματικότητα κανείς. Αυτόν καραδοκεί κάθε σύστημα. "Οπου κι άν βρίσκεται στημένο τό σύστημα αύτό. Ακόμα θάλεγα, κι ή άναρχία. Ή κάννη τοϋ όπλου σά μαγνήτης στρέφεται αΙώνια, σταθερά, μέρα και νύχτα άκούραστα σ'αυτόν. Είναι ό μεγάλος, ό άληθινός ΕΧΘΡΟΣ. Ό όμοούσιος, αυτός πού υψώνεται, πού υψώνει τούς άλλους, πού πάει τό είναι του, τήν άνθρωπότητα ένα άκόμα βήμα πέρα. Ό ΛΑΜΠΕΡΟΙ! Όμως τό μεγάλο μήνυμα, ή μεγάλη έλπίδα, αύτοϋ τοϋ γραφτού είναι πώς ό όμοούσιος, ό λαμπερός, μπορεί νά είναι, μπορεί νά γίνει, ό καθένας μας. Φτάνει τό είναι του νά γίνει ό έαυτός του. "Οπως λέει: «Μπορεί νά είναι ένας μεγάλος ποιητής, ή ένας μεγάλος έπιστήμονας, ένας νεαρός φοιτητής στό Πανεπιστήμιο, ή κάποιος πού φυλάει πρόβατα στό βάλτο...». Διαβάζοντας αύτό τό κείμενο τοϋ Oscar Wilde, σέ πιάνει μιά νοσταλγία γιά ευτυχία καί χαρά. Πώς μιλάει γιά τή ΧΑΡΑ! Νοιώθεις περέργα νά τή συναντάς έτσι άπρόσμενα σέ «σοβαρό κείμενο». « Ή χαρά» μάς λέει «είναι ή άπάντηση της φύσης, τό σήμα της παραδοχής της». Είναι γιατί ξεχάσαμε. Τό σκοπό της ζωής. Τό σκοπό τής έπιστήμης. Τό σκοπό τής πολιτικής: ή χαρά πού έρχεται άπ' τήν έκπλήρωση. Τίάλλο; "Ας σοβαρευτούμε κι άς τολμήσομε τήν ευτυχία, φαίνεται νά μάς λέει ό Oscar, πάντα τωρινός, όντας άληθινός καλλιτέχνης καί σοφός, πάντα μέ κείνο τό είρωνικό, γεμάτο χιούμορ καί γοητεία, βαθυστόχαστο βλέμμα του.

17

«Ή Ψυχή τοϋ 'Ανθρώπου στό Σοσιαλισμό», κείμενο γραμμένο τό 1890 γίνεται φοβερά έπίκαιρο στήν Ελλάδα τοϋ 1982. "Ας άκούσομε τί έχει νά πει. Μπορεί νάχομε νά κερόίσομε. Μπορεί κάποιο απώτερο σκοπό τοϋ Σοσιαλισμού νά ξεχάσαμε, πού πρέπει, πρέπει νά θυμηθούμε. 'Ολυμπία Καράγιωργα Κυριακή 21/2/82 Παλιό Ψυχικό

18

m> Τό κύριο κέρδος πού θά προέκυπτε άπό την έπικράτηση τοϋ Σοσιαλισμού θά ήταν, χωρίς την παραμικρή άμφιβολία, τό γεγονός ότι ό Σοσιαλισμός θά μας άνακούφιζε άπό τήν έξευτελιστική καί φοβερή ύποχρέωση νά ζούμε γιά τούς άλλους πού, όπως έχουν τώρα τά πράγματα, βαραίνει σχεδόν όλους μας. Θάλεγα μάλιστα, πώς κανείς σχεδόν δέ γλυτώνει. Κατά καιρούς; στή διάρκεια τοΰ αΙώνα, ένας μεγάλος έπιστήμονας, όπως ό Darwin· ένας μεγάλος ποιητής όπως ό Keats· ένας θαυμάσιος κριτικός όπως ό Μ. Renan· ένας έξαίσιος καλλιτέχνης όπως ό Flaubert, μπόρεσε ν' άπομονωθεΐ, νά μείνει μακριά άπ' τίς κραυγαλέες άπαιτήσεις των άλλων, νά σταθεί, «πίσω άπ' τό καταφύγιο τοϋ τοίχου», όπως λέει ό Πλάτων, κι έτσι νά μπορέσει νά κάνει τέλειο αύτό πού βρισκόταν μέσα του, πρός δικό του άσύγκριτο όφελος, καί πρός τό άσύγκριτο κι αιώνιο όφελος τοΰ κόσμου όλου. Αύτές, όμως, εΐ21

ναι έξαιρέσεις. ΟΙ πιό πολλοί άπό τούς άνθρώπους χαλοϋν τίς ζωές τους άπό έναν άρρωστημένό κι ύπερβολικό άλτρουϊσμό — ύποχρεώνονται, θάλεγα, νά τίς χαλάσουν. Βρίσκονται περιτριγυρισμένοι άπό φριχτή φτώχεια, φριχτή άσχήμια, φριχτή πείνα. Είν' άναπόφευκτο νά έπηρεασθοϋν βαθειά άπ' δλα αύτά. Στόν άνθρωπο τά αίσθήματα ξυπνοϋν πιό γρήγορα άπ' τήν έξυπνάδα· κι δπως παρατήρησα πρόσφατα σ' ένα άρθρο μου γιά τό ρόλο τής κριτικής, είναι πολύ πιό εύκολο νά νοιώσεις συμπόνια γιά τόν πόνο παρά νά νοιώσεις συμπόνια γιά τή σκέψη. Σάν έπακόλουθο μέ άξιοθαύμαστους, άν κι άπολύτως λανθασμένους σκοπούς, πολύ σοβαρά καί πολύ συναισθηματικά ξεκινούν νά διορθώσουν τά δσα άδικα βλέπουνε γύρω τους. "Ομως τά φάρμακα κι ol γιατρειές τους δέ θεραπεύουν τήν άρρώστια* άπλως τήν παρατείνουν. Στήν πραγματικότητα, τά φάρμακα κι ol γιατρειές τους είναι μέρος τής ίδιας τής άρρώστιας. Προσπαθούν νά λύσουν τό πρόβλημα τής φτώχειας, παραδείγματος χάριν, κρατώντας τούς φτωχούς στή ζωή· ή, στήν περίπτωση μιας πολύ προχωρημένης σχολής, διασκεδάζοντας τούς φτωχούς. Μά αύτή δέν είναι λύση· είναι έπιδείνωση τοϋ προβλήματος. Ό σωστός σκοπός θά είναι νά γίνει προσπάθεια νά κτισθεί ή κοινωνία πάνω σέ μιά τέτοια βάση πού ή φτώχεια νά είναι άδύνατη. Κι οί άλτρουϊστικές άξίες έχουν στήν πραγματικότητα έμποδίσει τήν πραγματοποίηση αύτοϋ τοΰ σκοπού. "Οπως άκριβώς ol χειρότεροι Ιδιοκτήτες σκλάβων ήσαν έκεΐνοι πού ύπήρξαν καλοί μέ τούς σκλάβους τους, έμποδίζοντας έτσι τή φρίκη τοϋ συστήματος 22

Flaubert « . . . μπόρεσε νά κάνει τέλειο αύτό πού βρισκόταν μέσα του. »

νά γίνει άντιληπτή άπ' αύτούς άκριβώς πού ύπέφεραν άπ' αύτό, καί νά τήν συλλάβουν έκεΐνοι πού τήν έβλεπαν νά Ισχύει, έτσι, καί στήν τωρινή κατάσταση στήν 'Αγγλία, έκεΐνοι πού κάνουν τό μεγαλύτερο κακό είναι έκεΐνοι πού προσπαθούν νά κάνουν τό μεγαλύτερο καλό· καί τελικά έχομε τήν περίπτωση άνθρώπων πού πράγματι έχουν μελετήσει τό πρόβλημα καί γνωρίζουν τή ζωή των φτωχών — άνθρωποι μορφωμένοι πού ζοΰν στήν 'Ανατολική "Ακρη — νά βγαίνουν καί νά Ικετεύουν τήν κοινωνία νά συγκρατήσει τίς άλτρουϊστικές της παρορμήσεις φιλευσπλαχνίας, φιλανθρωπίας, καί λοιπά παρόμοια. Τό κάνουν αύτό γιατί πιστεύουν πώς μιά τέτοια φιλευσπλαχνία έκφυλίζει κι έξευτελίζει. "Εχουν άπόλυτο δίκιο. Ή φιλευσπλαχνία γεννάει ένα πλήθος άπό άμαρτίες. Πρέπει νά είπωθεΐ κι αύτό. Είναι άνήθικο νά χρησιμοποιείται ή άτομική Ιδιοκτησία γιά νά έπουλωθοΰν τά φοβερά κακά πού δημιουργεί αύτός ό Ιδιος ό θεσμός τής 'ιδιοκτησίας. Είναι καί άνήθικο καί άδικο. Στό Σοσιαλισμό δλα αύτά, φυσικά, θά άλλάξουν. Κανείς δέ θά ζεΐ σέ βρωμερές τρώγλες, δέ θά φοράει βρωμερά κουρέλια, δέ θά μεγαλώνει άρρωστιάρικα, πεινασμένα παιδιά μέσα σέ άσύλληπτα φρικιαστικά σπίτια, δρόμους καί δωμάτια 1 . Ή άσφάλεια τής κοινωνίας δέ θά έξαρταται, δπως γίνεται τώρα, άπό τόν καιρό. "Αν έρθει παγωνιά δέ θάχομε άμέσως καμμιά έκατοστή χιλιάδες άνθρώπους χωρίς δουλειά, νά σέρνουν τά πόδια τους 1

Είναι ή 'Αγγλία του Dickens. Ή 'Αγγλία τοΰ 19ου αΙώνα μέ τή φοβερή ταξική άνισότητα.

24

στούς δρόμους σέ μιά κατάσταση άπερίγραπτης κατάντιας, ή νά κλαίγονται στό γείτονα γιά έλεημοσύνη, ή νά σπρώχνονται στίς πόρτες σιχαμερών σπιτιών γιά φτωχούς, μήπως καί καταφέρουν κι έξοικονομήσουν κάνα κομμάτι ψωμί ή κάποιο βρώμικο κρεββάτι γιά τή νύχτα. Τό κάθε μέλος τής κοινωνίας θά έχει μερίδιο άπό τή γενική εύημερία κι ευτυχία, κι δ ν έρθει παγωνιά κανενός ή μοίρα δέ θ' άλλάξει. Ά π ' τήν άλλη, ό Σοσιαλισμός θ' άξίζει άπλώς καί μόνο γιατί θά όδηγήσει στήν 'Ατομικότητα. Ό Σοσιαλισμός, ό Κομμουνισμός ή δπως άλλιώς διαλέξει νά τόν όνομάσει κανείς, μετατρέποντας τήν άτομική ιδιοκτησία σέ δημόσια περιουσία, καί άντικαθιστώντας τόν άνταγωνισμό μέ τή συνεργασία, θά άποκαταστήσει τήν κοινωνία στή σωστή της κατάσταση ένός άπόλυτα ύγιοϋς όργανισμοΰ, καί θά έξασφαλίσει τήν υλική αύτάρκεια κάθε μέλους τής κοινότητας. Θά δώσει, θ&λεγα, στή ζωή τή σωστή της βάση καί τό σωστό της περιβάλλον. Ά λ λ ά , γιά τήν πλήρη έξέλιξη τής Ζωής στό ύψιστο σημείο τής τελείωσής της, κάτι περισσότερο χρειάζεται. Αύτό πού χρειάζεται είναι ή 'Ατομικότητα. "Αν ό Σοσιαλισμός γίνει 'Απολυταρχικός· άν γίνουν Κυβερνήσεις μέ δύναμη πολιτική· δν, μέ μιά λέξη, πρόκειται νά έχομε Βιομηχανικές Τυραννίες, τότε ή τελική μοίρα τοϋ άνθρώπου θά είναι χειρότερη άπ' τήν πρώτη. "Οπως έχουν τώρα τά πράγματα, σάν άποτέλεσμα τής ύπαρξης τής άτομικής Ιδιοκτησίας, πολλοί άνθρωποι μπορούν ν' άναπτύξουν ένα πολύ περιορισμένο βαθμό 'Ατομικότητας. "Η δέν έχουν άνάγκη νά έργάζονται γιά νά ζήσουν, ή έχουν τή δυνατότητα νά διαλέξουν τό πεδίο τής 25

Victor Hugo « ...καί πρός τό άσύγκριτο κι' αΙώνιο όφελος τοϋ κόσμου δλου. »

δράσης πού τούς ταιριάζει πραγματικά, καί τούς δίνει εύχαρίστηση. Αύτοί είναι οί ποιητές, ol φιλόσοφοι, οί άνθρωποι τής έπιστήμης, οί άνθρωποι τής κουλτούρας — μέ μιά λέξη, ol άληθινοί άνθρωποι, οί άνθρωποι πού έχουν έκπληρώσει τόν έαυτό τους καί πού σ' αύτούς ή 'Ανθρωπότητα κερδίζει μιά μερική έκπλήρωση ή Ιδια. Ά π ' τήν άλλη, ύπάρχει ένας πολύ μεγάλος άριθμός άνθρώπων πού, μή έχοντας δική τους περιουσία καί ζώντας πάντα στό χείλος τής λιμοκτονίας, άναγκάζονται νά κάνουν τή δουλειά ζώων πού κουβαλούν βάρη, νά κάνουν δουλειές άπόλυτα άσχετες μέ τούς Ιδιους, καί στίς όποιες σπρώχνονται άπό τήν καθοριστική, παράλογη, ταπεινωτική Τυραννία τής στέρησης. Αύτοί είναι οί φτωχοί· καί σ' αύτούς δέν ύπάρχουν ώραΐοι τρόποι, ή γοητεία όμιλίας, ή πολιτισμός, ή κουλτούρα, ή έκλέπτυνση στίς άπολαύσεις, ή χαρά τής ζωής. 'Από τήν συγκεντρωμένη τους δύναμη ή 'Ανθρωπότητα κερδίζει πολλά σέ ύλική εύημερία. Κερδίζει δμως μόνο τό ύλικό κέρδος, κι ό άνθρωπος ό φτωχός δ Ιδιος, μόνος του, δέν έχει καμμιά άπολύτως σημασία. Δέν είναι παρά τό άπειροελάχιστο μόριο μιάς δύναμης πού, δχι μόνο δέν τόν λογαριάζει, μά τόν συνθλίβει κι άπό πάνω: μάλιστα, τόν προτιμάει έτσι, μιά καί στήν κατάσταση αύτή είναι πολύ πιό ύπάκουος. Φυσικά θά μπορούσε νά πει κανείς πώς ή 'Ατομικότητα πού γεννιέται κάτω άπό συνθήκες άτομικής Ιδιοκτησίας δέν είναι πάντα, ή άκόμα καί κατά κανόνα, πολύ καλής ή έξαιρετικής ποιότητας, κι δτι ol φτωχοί, άν δέν έχουν γοητεία καί κουλτούρα, έχουν ώστόσο πολλές άρετές. Καί οί δύο αύτές δηλώσεις θάλεγα πώς είναι άπόλυτα σωστές. Ή Ιδιο27

κτησία πολύ συχνά έξαχρειώνει τόν Ιδιοκτήτη, κι αυτή, φυσικά, είναι μιά άπό τίς αίτιες πού ό Σοσιαλισμός θέλει νά τήν καταργήσει. Θά μπορούσε άκόμα νά πει κανείς, πώς ή Ιδιοκτησία είναι, σέ τελευταία άνάλυση, μπελάς. Δέν πάνε πολλά χρόνια πού όρισμένοι άνθρωποι άρχισαν νά γυρνούν όλόκληρη τή χώρα κηρύσσοντας πώς ή Ιδιοκτησία έχει καθήκοντα. Τδλεγαν τόσο συχνά καί τόσο έπίμονα πού, τελικά, άρχισε καί ή Εκκλησία νά τό λέει. Τό άκούει κανείς τώρα άπό κάθε άμβωνα. Είναι πέρα γιά πέρα άληθινό. Ή Ιδιοκτησία όχι μόνο έχει καθήκοντα, άλλά έχει καί τόσα πολλά πού ή ϋπαρξή της καταντάει σκέτος μπελάς. Προϋποθέτει άτέλειωτες άξιώσεις στό χρόνο σου, άτέλειωτη άπασχόληση μέ ύποθέσεις καί δουλειές, άτέλειωτες σκοτούρες καί τρεχάματα. "Αν ή Ιδιοκτησία είχε μόνο άπολαύσεις, θά μπορούσαμε νά τήν άνεχθοϋμε* όμως τά καθήκοντα κι ol ύποχρεώσεις της τήν κάνουν άφόρητη. Γιά τό καλό των πλουσίων πρέπει νά τήν ξεφορτωθούμε. "Οσο γιά τίς άρετές των φτωχών, αύτές είν' εϋκολο νά τίς παραδεχθεί κανείς, κι έπίσης εϋκολο νά τίς οίκτίρει. Συχνά άκοΰμε νά μάς λέν' πώς οί φτωχοί είναι ευγνώμονες γιά τή φιλανθρωπία πού δέχονται. Μερικοί είναι, δέ χωράει συζήτηση, όμως οί καλλίτεροι άνάμεσά τους δέν είναι. Είναι άχάριστοι, δυσαρεστημένοι, άνυπόμονοι, έπαναστατημένοι. Κι έχουν άπόλυτο δίκιο νά είναι. Νοιώθουν πώς ή φιλανθρωπία είναι ένας γελοιωδώς λανθασμένος τρόπος μερικής άποκατάστασης, μιά συναισθηματική δωρεά, ένα έπίδομα άνεργίας πού συνήθως όδηγέϊ σέ μιά άναιδέστατη προσπάθεια έκ μέρους τού αίσθηματία νά έπέμβει σάν Τύραννος 28

στίς προσωπικές ζωές τους. Γιατί θ&πρεπε νά είναι ευγνώμονες γιά τά ψίχουλα πού πέφτουν άπ' τό τραπέζι τοϋ πλούσιου; Θ&πρεπε νά κάθονται κι έκεϊνοι έκεΐ, κι άρχίζουν νά τό ξέρουν. "Οσο γιά τό δτι είναι δυσαρεστημένοι, ένας άνθρωπος πού δέν θά ήταν δυσαρεστημένος νά ζεΐ σέ τέτοιες τρώγλες, σέ τέτοια μιζέρια, σέ τέτοιο χαμηλό έπίπεδο ζωής, θά ήταν Ινα τέλειο κτήνος. Ή άνυπακοή, στά μάτια δποιου έχει διαβάσει Ιστορία, είναι ή πρωπατορική άρετή τοϋ άνθρώπου. 'Από τήν άνυπακοή γεννήθηκε ή πρόοδος, άπό τήν άνυπακοή καί τήν έπανάσταση. Καμμιά φορά άκοΰμε νά έπαινοΰν τούς φτωχούς γιατί είναι, λέει, οίκονόμοι. 'Αλλά νά συμβουλεύεις τούς φτωχούς νά κάνουν οίκονομία είναι καί άγαρμπο καί προσβλητικό. Είναι σά νά συμβουλεύεις κάποιον πού πεθαίνει τής πείνας νά τρώει λιγότερο. Γιά Εναν έργάτη καί γιά έναν άγρότη νά κάνει οίκονομία είναι άπολύτως άνήθικο. "Ενας άνθρωπος δέν πρέπει νά σπεύδει ν' άποδείξει πώς μπορεί νά ζήσει σάν κακοταϊσμένο ζώο. Πρέπει ν' άρνεΐται νά ζει έτσι, καί πρέπει ή ν' άρχίσει νά κλέβει ή νά γραφθεί στίς λίστες τών άπόρων, πού γιά πολλούς είναι κι αύτό μιά μορφή κλεψιάς. "Οσο γιά τή ζητιανιά, είναι πιό άσφαλές νά ζητιανεύεις άπό τό νά κλέβεις, άλλά είναι άκόμα καί πιό λεπτό νά ζητιανεύεις άπό τό νά κλέβεις. "Οχι: ό φτωχός πού είναι άγνώμων, σπάταλος, δυσαρεστημένος κι έπαναστατημένος, είναι τό πιθανότερο, μιά άληθινή προσωπικότητα, καί φέρνει πολλά μέσα του. Είναι πάντως ό Ιδιος μιά ύγιής διαμαρτυρία. "Οσο γιά τούς ένάρετους φτωχούς, μπορεί, βέβαια, νά τούς λυπηθεί κανείς, είναι δμως 29

άδύνατο νά τούς θαυμάσει. "Εχουν ύπογράψει κρυφή συνθήκη μέ τόν έχθρό, καί πούλησαν τά πρωτοτόκια τους γιά πολύ λιγότερο άπό ένα πινάκιο φακής. Πρέπει άκόμα νά είναι άπίθανα ήλίθιοι. Μπορώ πολύ καλά νά καταλάβω νά δέχεται ένας άνθρωπος νόμους πού νά προστατεύουν τήν άτομική Ιδιοκτησία, καί τή συσσώρευσή της, ώς τό σημείο πού αύτός ό Ιδιος νά μπορεί κάτω άπ' αύτές τίς συνθήκες νά δημιουργήσει άκόμη κάποια μορφή όμορφης, πνευματικής ζωής. Μοϋ είναι δμως σχεδόν άπίστευτο ένας άνθρωπος πού ή ζωή του έχει φθαρεί καί ρημάξει άπό τέτοιους νόμους νά συμφωνεί μέ τή συνέχισή τους. "Ομως, ή έξήγηση δέν είναι καί τόσο δύσκολη. Είναι άπλούστατα αύτή. Ή μιζέρια κι ή φτώχεια είναι τόσο άπόλυτα φθοροποιές, καί παραλύουν τόσο τή φύση τοϋ άνθρώπου, ώστε καμμία τάξη νά μήν έχει πραγματική συνείδηση τής Ιδιας της τής δυστυχίας. Πρέπει νά τούς τό πούνε ol άλλοι, καί πολύ συχνά δέν τούς πιστεύουν καθόλου. Αύτό πού λέγεται άπό πανίσχυρους έργοδότες στό κατηγορώ τους ένάντια στούς ταραχοποιούς είναι σίγουρα άληθινό. Οί ταραχοποιοί είναι ένα είδος άνθρώπων πού χώνουν τή μύτη τους κι άνακατώνονται, πού έμφανίζονται μιά μέρα ξαφνικά σέ μιά τέλεια Ικανοποιημένη τάξη τής κοινωνίας καί σπέρνουν τά ζιζάνια τής δυσαρέσκειας άνάμεσα στά μέλη της. Αύτός είναι ό λόγος πού ol ταραχοποιοί είναι τόσο άπόλυτα άναγκαΐοι. Χωρίς αύτούς, σ' αύτή τήν άτελή μας κατάσταση, δέ θά γινόταν βήμα πρός τόν πολιτισμό. Ή σκλαβιά νικήθηκε στήν 'Αμερική, δχι γιατί έκαναν τίποτα οί Ιδιοι οί σκλάβοι, ή γιατί έδειξαν κάν κάποια δυνατή έπιθυμία νά έλευθερω30

θοϋν. Καταργήθηκε έντελώς χάρη στήν ύπερπαράνομη δράση όρισμένων ταραχοποιών στή Βοστώνη κι άλλοΰ, πού οί Ιδιοι δέν ήσαν σκλάβοι, οϋτε είχαν σκλάβους, ή όποιαδήποτε άμεση σχέση μέ τό όλο πρόβλημα. Χωρίς καμμία άμφιβολία, ήσαν αύτοί, ol Abolitionists' πού άναψαν τή φλόγα, πού ξεκίνησαν όλη τήν Ιστορία. Κι είναι πολύ ένδιαφέρον νά διαπιστώνει κανείς πώς άπ' τούς Ιδιους τούς σκλάβους είχαν, όχι μόνο έλάχιστη βοήθεια, άλλά καί έλάχιστη συμπάθεια - κι όταν τέλειωσε ό πόλεμος κι ol σκλάβοι βρέθηκαν έλεύθεροι, τόσο έλεύθεροι στ' άλήθεια πού νάναι έλεύθεροι άκόμα καί νά πεθάνουν άπ* τήν πείνα, πολλοί άπ' αύτούς άρχισαν νά νοσταλγούν τή σκλαβιά τους. Γιά τόν άνθρωπο πού σκέφτεται, τό πιό τραγικό γεγονός στή Γαλλική Ε πανάσταση δέν είναι ότι ή Μαρία Άντουανέττα σκοτώθηκε γιατί ήτανε βασίλισσα, άλλά τό ότι ό άπλός πεινασμένος χωριάτης της Vendee2 έτρεξε πρόθυμα νά πεθάνει γιά τό αίσχρό Ιδεώδες τοΰ φέουδα ρχισμοϋ. Είναι αύτονόητο, λοιπόν, πώς ένας 'Απολυταρχικός Σοσιαλισμός δέ θά λύσει τό πρόβλημα. Γιατί, ένώ στήν τωρινή κατάσταση ένας πολύ μεγάλος άριθμός άνθρώπων μπορεί νά ζήσει μέ κάποια δόση έλευθερίας καί έκφρασης καί εύτυχίας, σ' ένα βιομηχανοστρατιωτικό καθεστώς, σ' ένα σύστημα olκονομικής Τυραννίας, κανένας δέ θάχει μιά τέτοια έλευθερία. Λυπάται κανείς νά βλέπει μιά μερίδα 1

Abolitionists: υπερασπιστής τής κατάργησης τής δουλείας τών Νέγρων στήν 'Αμερική.

2

Vendte·. τόπος μάχης τής Γαλλικής 'Επανάστασης μεταξύ μοναρχικών κα( άντιμοναρχικών.

31

τής κοινωνίας μας νά ζεΐ σχεδόν στή σκλαβιά, άλλά νά προτείνεις νά λύσεις τό πρόβλημα κάνοντας δλους σκλάβους είναι παιδαριώδες. Ό καθένας πρέπει νά άφεθεϊ έλεύθερος νά διαλέξει τήν έργασία του. Καμμιά μορφή πίεσης δέν πρέπει νά άσκηθεϊ έπάνω του. "Αν υπάρξει, τότε ή έργασία του δέ θάναι καλή γι' αύτόν, δέ θάναι ή Ιδια καλή, δέ θάν' καλή γιά τούς άλλους. Καί μέ έργασία έννοώ δποιαδήποτε μορφή δραστηριότητας καί δράσης. Δέ μπορώ νά διανοηθώ πώς ύπάρχει Σοσιαλιστής, στίς μέρες μας, πού θά πρότεινε στά σοβαρά νά παρουσιάζεται κάθε πρωΐ σέ κάθε σπίτι ένας έπιθεωρητής γιά νά βεβαιώσει δτι ό κάθε πολίτης είχε ξυπνήσει κι είχε κάνει χειρωνακτική έργασία όκτώ συνεχών ώρών. Ή άνθρωπότητα έχει πιά ξεπεράσει αύτό τό στάδιο, κι έπιφυλάσσει μιά τέτοια μορφή ζωής γιά κείνους πού, κατά ένα πολύ αυθαίρετο τρόπο, διαλέγει νά όνομάζει έγκληματίες. Πρέπει δμως, παρόλ'αύτά, νά δμολογήσω πώς πολλές άπό τίς σοσιαλιστικές άπόψεις πού έπεσαν στήν άντίληψή μου μοΰ φάνηκαν έλαφρώς χρωματισμένες μέ Ιδέες αύταρχισμού, άν δχι άληθινης καταπίεσης. Φυσικά ό αύταρχισμός καί ή καταπίεση δέ συζητούνται κάν. Κάθε συνεργασία, κάθε σχέση, πρέπει νά είναι έντελώς έλεύθερη, νά πηγάζει άπό τήν έλεύθερη θέληση τοϋ κάθε άνθρώπου. Μόνο στήν έλεύθερη συνεργασία καί σχέση ό άνθρωπος γίνεται σωστός κι ώραΐος. Θά μπορούσε δμως νά ρωτήσει κανείς πώς ή 'Ατομικότητα, πού αύτή τή στιγμή βασίζεται στήν ύπαρξη τής άτομικής Ιδιοκτησίας γιά τήν άνάπτυξή της, θά κερδίσει άπό τήν κατάργηση αύτής τής Ιδιας τής άτομικής Ιδιοκτησίας. Ή άπάντηση είναι 32

πολύ άπλή. Είναι άλήθεια πώς, κάτω άπ' τίς Ισχύουσες συνθήκες, μερικοί άνθρωποι πού Ετυχε νά Εχουν δικά τους προσωπικά είσοδήματα, δπως 6 Byron, ό Shelley, δ Browning, δ Victor Hugo, δ Beaudelaire καί άλλοι, μπόρεσαν κι δλοκλήρωσαν τήν προσωπικότητά τους, σχεδόν άπόλυτα. Ούτε ένας δέν έκανε μιας μέρας δουλειά γιά Υά ζήσει. Γλύτωσαν άπ' τή φτώχεια. Είχαν ένα τεράστιο πλεονέκτημα. Τό ζήτημα είναι άν θά ήταν πρός δφελος τής 'Ατομικότητας ή κατάργηση ένός τέτοιου πλεονεκτήματος. "Ας ύποθέσομε πώς καταργείται. Τί θά γίνει τότε ή 'Ατομικότητα; Ποιό θάν* τό κέρδος της; Τό κέρδος της θά είναι αύτό. Κάτω άπό τίς καινούργιες συνθήκες ή 'Ατομικότητα θά είναι πολύ πιό έλεύθερη, πολύ πιό δμορφη, καί πολύ πιό βαθειά άπ' δ,τι αύτή τή στιγμή. Δέ μιλώ γιά τήν 'Ατομικότητα πού πραγματώνεται μεγαλόπνοα μέσα στήν έκστασιακή καλλιτεχνική δημιουργία ποιητών σάν αύτών πού άνέφερα, μά γιά τή συγκλονιστική ύπαρκτή 'Ατομικότητα πού κρύβεται πλούσια μέσα στόν κάθε άνθρωπο, σ' δλόκληρη τήν άνθρωπότητα. Γιατί ή παραδοχή τής άτομικής Ιδιοκτησίας στήν πραγματικότητα έβλαψε τήν ύπόθεση τής 'Ατομικότητας, τήν τοποθέτησε πάνω σέ βάσεις ψεύτικες, ταυτίζοντας τόν άνθρωπο μ' αυτά πού έχει. 'Οδήγησε τήν 'Ατομικότητα έντελώς στραβά. "Εκανε τό κέρδος, δχι τήν έξέλιξη, σκοπό της. "Ετσι πού ό άνθρωπος πίστεψε πώς αύτό πού είχε σημασία ήταν νά έχεις, καί δέν ήξερε πώς αύτό πού έχει σημασία είναι νά είσαι. Ή άληθινή τελειότητα τοΰ άνθρώπου βρίσκεται, δχι σ' αύτό πού ένας άνθρωπος έχει, άλλά σ' αύτό πού ένας άνθρωπος 33

είναι. Ή άτομική ιδιοκτησία έπνιξε τήν άληθινή 'Ατομικότητα, κι έφτιαξε μιά 'Ατομικότητα ψεύτικη. 'Απέκλεισε μιά μερίδα τής κοινωνίας άπό τήν εύτυχία τής 'Ατομικότητας λιμοκτονώντας την. 'Απέκλεισε καί τήν άλλη όδηγώντας την σέ λάθος δρόμο, καί βαραίνοντάς την. Καί τόσο άπόλυτα ταυτίσθηκε ή προσωπικότητα ένός άνθρωπου μέ τό τί έχει καί τό τί δέν έχει ώστε ό άγγλικός νόμος πάντα άντιμετώπισε τήν προσβολή τής περιουσίας πολύ πιό αύστηρά άπό τήν προσβολή ένός άνθρώπου, καί τά περιουσιακά στοιχεία είναι άκόμα έκεϊνα πού κρίνουν κατά πόσο είσαι ή δέν είσαι έπίσημα "Αγγλος πολίτης. Ή ένέργεια κι ή προσπάθεια πού χρειάζεται γιά ν' άποκτήσει κανείς χρήματα καί περιουσία είναι κι αύτές φοβερά έξουθενωτικές. Σέ μιά κοινωνία σάν τή δική μας, δπου ή άπόκτηση ύλικών άγαθών δίνει τέτοια άπέραντη διάκριση, τέτοιους τίτλους, τέτοιο κύρος κι άλλα εύχάριστα παρόμοια, ό άνθρωπος δντας έκ φύσεως φιλόδοξος, τό βάζει σκοπό νά μαζεύει δλο καί περισσότερα, καί συνεχίζει νά μαζεύει μ' άγωνία καί κόπο άκόμα κι δταν έχει άποκτήσει πολύ περισσότερα άπ' δσα θέλει, ή μπορεί νά χρησιμοποιήσει, ή νά χαρεί, ή Ισως νά ξέρει κάν πώς έχει. Ό άνθρωπος μπορεί νά σκοτωθεί στή δουλειά γιά νά άποκτήσει δ,τι ύλικό άγαθό μπορεί νά άποκτηθεΐ, καί, ξέροντας κανείς πολύ καλά τί όφέλη καί προνόμια είναι σέ θέση, έχοντάς τα, νά χαρεί, παύει καί ν' άπορεΐ. Δέ μπορεί δμως νά μή λυπάται νά βλέπει πώς ή κοινωνία έχει έτσι φτιαχθεϊ ώστε ό άνθρωπος νάχει σπρωχθεΐ σ' ένα χαντάκι πού μέσα του δέ μπορεί έλεύθερα ν' άναπτύξει δ,τι θαυμάσιο, δ,τι έξοχο, δ,τι συναρπαστικό βρίσκεται μέσα του — κι έτσι 34

ζώντας χάνει τήν άληθινή χαρά κι άπόλαυση τής ζωής. Κι είναι άκόμα, κάτω άπ' τίς τωρινές συνθήκες, φοβερά άνασφαλής. "Ενας άφάνταστα πλούσιος έμπορας μπορεί νά βρίσκεται — καί συχνά βρίσκεται — κάθε λεπτό τής ζωής του στό έλεος πραγμάτων έντελώς πέρα άπό τό δικό του έλεγχο. "Αν ό άνεμος τύχει καί φυσήξει λίγο περισσότερο, ή ό καιρός άλλάξει, ή κάτι άσήμαντο συμβεί, τό πλοΐο του μπορεί νά βουλιάξει, οί λογαριασμοί του νά πέσουν έξω, καί νάτος ξαφνικά φτωχός, μέ τήν κοινωνική του θέση φευγάτη. Θέλω νά πώ πώς τίποτα δέ θάπρεπε νά μπορεί νά βλάψει έναν άνθρωπο πέρα άπ' τόν ίδιο τόν έαυτό του. Τίποτα άπολύτως δέ θάπρεπε νά μπορεί νά ληστέψει έναν άνθρωπο. Αύτό πού ένας άνθρωπος έχει, είναι αύτό πού βρίσκεται μέσα του. "Ο,τι βρίσκεται έξω άπ' αύτόν θάπρεπε νά μήν έχει σημασία. Μέ τήν κατάργηση τής άτομικής ιδιοκτησίας, λοιπόν, θά έχομε μιά άληθινή, όμορφη, ύγιή 'Ατομικότητα. Κανείς δέ θά σπαταλάει τή ζωή του άποκτώντας πράγματα καί τά σύμβολα αύτών τών πραγμάτων. 'Αντί γι' αύτό θά ζει. Καί τό νά ζεις είναι τό πιό σπάνιο πράγμα στόν κόσμο. Οί περισσότεροι άνθρωποι ύπάρχουν, τίποτα περισσότερο. 'Αναρωτιέται κανείς άν ποτέ είδαμε τήν πλήρη έκφραση μιας άνθρώπινης προσωπικότητας, πέρα άπ' τόν τομέα τής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Στήν πραγματικότητα, δέν έχομε. Ό Καίσαρ, λέει ό Mommsen, ύπήρξε ό μόνος τέλειος κι όλοκληρωμένος άνθρωπος. "Ομως πόσο τραγικά άνασφαλής ήταν ό Καίσαρ! "Οπου ή άσκηση δύναμης, έκεϊ κι ό φόβος τής δύναμης. Ό Καίσαρ ύπήρξε πολύ τέλειος, άλλά ή τελειότητά του άκολουθοϋσε δρό35

μους πολύ έπικίνδυνους. Ό Μάρκος Αύρήλιος ήταν δ τέλειος άνθρωπος, λέει ό Renan. Σίγουρα, ό μέγας αυτοκράτωρ ύπήρξε ένας άνθρωπος τέλειος. Μά πόσο άνυπόφορες όλες έκεΐνες ol άπαιτήσεις πάνω του! Παραπατούσε κάτω άπ' τό βάρος τής αυτοκρατορίας. "Ηξερε καλά πόσο λίγος ήταν ένας μόνο άνθρωπος νά κουβαλήσει τό βάρος έκείνης τής γιγάντιας κι άπέραντης σφαίρας. Αύτό πού έγώ έννοώ μέ τέλειο άνθρωπο είναι ό άνθρωπος πού άναπτύσσεται κάτω άπό τέλειες συνθήκες· κάποιος πού δέν είναι πληγωμένος, ή άνήσυχος, ή σακατεμένος, ή νοιώθει πώς κινδυνεύει. ΟΙ περισσότερες άνθρώπινες προσωπικότητες άναγκάσθηκαν κάποια στιγμή νά έπαναστατήσουν. Ή μισή τους δύναμη σπαταλήθηκε στή διαμαρτυρία καί τήν προστριβή. Ή προσωπικότητα τοϋ Byron, παραδείγματος χάριν, σπαταλήθηκε φοβερά στήν πάλη ένάντια στή βλακεία καί τήν ύποκρισία καί τόν μικροαστισμό των "Αγγλων. Τέτοιες μάχες δέ μεγαλώνουν πάντα τή δύναμη· συχνά μεγαλώνουν τήν άδυναμία. Ό Byron δέ μπόρεσε ποτέ νά μας δώσει όλα όσα θά μπορούσε νά μας έχει δώσει. Ό Shelley ξέφυγε πιό εύκολα. "Οπως ό Byron, έφυγε άπ' τήν 'Αγγλία όσο νωρίτερα μπόρεσε. Μά έκεϊνος δέν ήταν τόσο γνωστός. "Αν ρί "Αγγλοι είχαν καταλάβει πόσο μεγάλος ποιητής ήταν στήν πραγματικότητα, θά πέφταν πάνω του μέ νύχια καί δόντια, καί θάκαναν τή ζωή του όσο άνυπόφορη μπορούσαν. Εύτυχώς δέν είχε καί τόσο περίοπτη θέση στήν άγγλική κοινωνία, κι έτσι, ώς ένα βαθμό, γλύτωσε. Παρόλ' αύτά, άκόμα καί στόν Shelley ό τόνος τής έπανάστασης είναι ύπέρ τό δέον δυνατός. Ό τόνος τής τέλειας προσωπικότητας δέν είναι ένας τόνος έπα36

Byron « Ή προσωπικότητα τοϋ Byron σπαταλήθηκε φοβερά στήν πάλη ένάντια στή βλακεία καί τήν ύποκρισία. »

νάστασης, άλλά γαλήνης. Θά είναι κάτι τό θαυμάσιο — ή άληθινή προσωπικότητα τοϋ άνθρώπου — δταν τή δούμε. Θά άναπτύσσεται φυσικά καί άπλά, δπως Ενα λουλούδι ή ένα δένδρο. Δέ θά βρίσκεται σ' άντίθεση. Δέ θά συζητάει καί δέ θά τσακώνεται. Δέ θά άποδεικνύει τίποτα. Θά ξέρει τά πάντα. Κι δμως δέ θ' άσχολεϊται μέ τή γνώση. Γιατί θάχει σοφία. Ή άξία της δέ θά μετριέται μέ άξιες τής ύλης. Δέ θά έχει τίποτα. Κι δμως θάχει τά πάντα, κι δ,τι κι άν πάρει κανείς άπ' αύτήν, έκείνη άκόμα θά έχει, τόσο πλούσια θά είναι. Δέ θ' άνακατεύεται συνέχεια στίς ζωές τών άλλων, καί δέ θά γυρεύει νά γίνουν κι οί άλλοι δπως αύτή. Θά τούς άγαπάει γιατί θά είναι διαφορετικοί. Κι δμως, μ' δλο πού δέ θ' άνακατεύεται στίς ζωές τών άλλων, θά βοηθάει δλους, δπως άκριβώς ένα δμορφο πράγμα μάς βοηθάει, μέ τό νά είναι αύτό πού είναι. Ή προσωπικότητα τοϋ άνθρώπου θά είναι άφάνταστα θαυμάσια, θά είναι τόσο θαυμάσια δσο ή προσωπικότητα ένός παιδιού. Στήν άνάπτυξή της θά βοηθηθεί άπ' τόν Χριστιανισμό, άν οί άνθρωποι τό θελήσουν· μά άν οί άνθρωποι δέν τό θελήσουν, θ' άναπτυχθεϊ σίγουρα παρόλ' αύτά. Γιατί δέ θά νοιάζεται γιά τό παρελθόν, δέ θά κάθεται νά σκέφτεται άν τά πρά^αατα γίνανε ή δέ γίναν. Ούτε θά δεχθεί νόμους άλλους άπ' τούς δικούς της· ούτε άλλη δύναμη κι άρχή άπό τή δύναμη καί τήν άρχή της. "Ομως θά νοιώθει άγάπη γι' αύτούς πού γύρεψαν νά τή δυναμώσουν, καί θά μιλάει συχνά γι' αύτούς. Κι άπ' αύτούς ένας ήταν ό Χριστός. «Γνώθι Σαυτόν!» έγραφε πάνω άπ' τήν πύλη τοϋ άρχαίου κόσμου. Πάνω άπ' τήν πύλη τοΰ καινούρ38

γιου κόσμου θά γράφει, «Γίνε ό Εαυτός Σου». Καί τό μήνυμα τοϋ Χρίστου στόν άνθρωπο δέν ήταν άλλο άπ' αύτό «Γίνε ό Ε α υ τ ό ς Σου». Αύτό είν' τό μυστικό τοϋ Χριστοϋ. "Οταν ό Χριστός μιλάει γιά τούς φτωχούς έννοεΐ άπλώς προσωπικότητες, δπως άκριβώς δταν μιλάει γιά πλούσιους δέν έννοεΐ παρά έκείνους πού δέν έχουν άναπτύξει τήν προσωπικότητά τους. Ό Χριστός ζοΰσε σέ μιά κοινωνία πού έπέτρεπε τή συσσώρευση τών ύλικών άγαθων δπως κι ή δική μας, καί τό εύαγγέλιο πού δίδαξε έλεγε, δχι δτι σέ μιά τέτοια κοινωνία είναι πλεονέκτημα νά ζει ό άνθρωπος μέ έλάχιστη βρώμικη τροφή, νά φοράει κουρελιασμένα, βρώμικα ροϋχα, νά κοιμάται σέ φριχτά, βρώμικα σπίτια, καί μειονέκτημα νά ζεις σέ ύγιεΐς, εύχάριστες κι άξιοπρεπεΐς συνθήκες. Μιά τέτοια άποψη θά ήταν λανθασμένη γιά τότε σέ κείνες τίς χώρες, καί φυσικά, πολύ περισσότερο γιά τώρα στήν 'Αγγλία· γιατί δσο ό άνθρωπος άνεβαίνει ψηλότερα πρός τό Βορρά οί ύλικές άνάγκες άποκτοϋν μεγαλύτερη ζωτική σημασία, καί ή κοινωνία μας είναι άπέραντα πιό σύνθετη, κι έχει νά έπιδείξει πολύ πιό άκραΐες καταστάσεις πολυτέλειας κι έξαθλίωσης άπό δποια κοινωνία στό παρελθόν. Αυτό πού έννοοΰσε ο Χριστός ήταν αύτό. Είπε στόν άνθρωπο, «"Εχεις μιά προσωπικότητα πού είναι θαυμάσια. 'Ανάπτυξέ την. Γίνε δ έαυτός σου. Μή φαντασθείς πώς ή τελειότητά σου βρίσκεται στό νά μαζεύεις ή ν' άποκτάς πράγματα έξωτερικά. Ή άγάπη σου καί τά αίσθήματα βρίσκονται μέσα σου. "Αν μόνο γινόταν νά τό καταλάβεις αύτό, δέ θάθελες νά είσαι πλούσιος. Τά πλούτη τά γνωστά μπορούν νά σοϋ άφαιρεθοϋν. Τά πλούτη τά άληθινά δέ 39

μπορούν. Στό θησαυροφυλάκιο τής ψυχής σου, βρίσκονται άναρίθμητα πράγματα πολύτιμα, πού κανείς δέ μπορεί νά στά κλέψει. Κι έτσι, προσπάθησε μέ τέτοιο τρόπο νά φτιάξεις τή ζωή σου πού τά πράγματα τά έξωτερικά νά μή σέ βλάφτουν. Κι άκόμα προσπάθησε ν' άπαλλαγεϊς άπ' τήν Ιδιοκτησία. Σημαίνει φοβερή άπασχόληση, άτέλειωτη δουλειά, συνεχή άδικία. Ή Ιδιοκτησία μπαίνει έμπόδιο στήν 'Ατομικότητα κάθε στιγμή». Πρέπει νά σημειωθεί πώς δέ λέει ό Χριστός πώς οί φτωχοί είναι άναγκαστικά καλοί, κι ol πλούσιοι άναγκαστικά κακοί. Αύτό δέ θάταν άληθινό. Οί πλούσιοι είναι, σά τάξη κοινωνική, καλλίτεροι άπό τούς φτωχούς, πιό ήθικοί, μέ περισσότερη πνευματικότητα, καλλίτερους τρόπους. 'Υπάρχει μιά μόνο τάξη στήν κοινωνία πού σκέφτεται τά χρήματα πιό πολύ άπ' τούς πλούσιους, κι αυτοί είναι οί φτωχοί. Οί φτωχοί δέ μπορούν νά σκεφθούν τίποτ' άλλο. Αύτή είναι ή τραγωδία τού νάσαι φτωχός. Αύτό πού πράγματι θέλει νά πει ό Χριστός, είναι πώς ό άνθρωπος φθάνει τήν τελειότητα, όχι μέσα άπ' αύτό πού έχει, οϋτ' άπ' αύτό πού κάνει, άλλά πέρα γιά πέρα μέσα άπ' αύτό πού είναι. Κι έτσι ό πλούσιος νέος πού έρχεται στό Χριστό έμφανίζεται σάν ένας έντέλως καλός πολίτης, πού ποτέ δέν πήγε ένάντια στούς νόμους τής πατρίδας του, ή ένάντια στίς έντολές τής θρησκείας του. Είναι έντελώς άξιοπρεπής, μέ τή συνηθισμένη έννοια αύτής τής καθόλου συνηθισμένης λέξης. Τού λέει ό Χριστός, «"Αφησε τά ύπάρχοντά σου. Σ' έμποδίζουν νά φθάσεις τήν τελείωσή σου. Σοΰ είναι άλυσίδες. Σού είναι βάρος. Ή προσωπικότητά σου δέν τάχει άνάγκη. Μέσα, όχι πέρα άπό 40

σένα, θά βρεις αύτό πού πραγματικά είσαι, πού πραγματικά θέλεις». Καί στούς δικούς του φίλους λέει τά Ιδια. Τούς λέει νά είναι ό έαυτός τους, καί νά μή νοιάζονται συνέχεια γι' άλλα πράγματα. Τί σημασία έχουν τά άλλα πράγματα; Ό άνθρωπος είναι πλήρης αύτός ό Ιδιος, μόνος του. "Οταν βγούν έξω στόν κόσμο, ό κόσμος δέ θά δεχθεί δσα τοϋ ποϋν. Είναι άναπόφευκτο. Ό κόσμος μισεί τήν 'Ατομικότητα. Μά αύτό δέν πρέπει νά τούς κάνει νά άνησυχοϋν. Πρέπει νά μείνουν γαλήνιοι, στραμμένοι μέσα βαθιά στόν έαυτό τους. "Αν κάποιος τούς πάρει τό μανδύα, έκεΐνοι νά τού δώσουν τό χιτώνα τους, γιά νά τού δείξουν πώς τ' άγαθά τά ύλικά δέν έχουν σημασία. "Αν κάποιος τούς προσβάλλει, αύτοί, δέν πρέπει ν' άπαντήσουν. Τί σημασία μπορεί νάχει; Τά πράγματα πού λένε οί άνθρωποι γιά έναν άνθρωπο δέν τόν άλλάζουν τόν άνθρωπο αύτό. Είναι αύτό πού είναι. Ή κοινή γνώμη δέν έχει καμμία άπολύτως άξία. 'Ακόμα κι άν οί άνθρωποι μεταχειρισθούν βία έναντίον τους, έκεΐνοι δέν πρέπει ν' άπαντήσουν μέ βία. Αύτό θά σήμαινε πώς χαμήλωσαν κι αύτοί στό Ιδιο χαμηλό έπίπεδο. Κι έξάλλου, άκόμα καί στή φυλακή, ένας άνθρωπος μπορεί νά είναι άπόλυτα έλεύθερος. Ή ψυχή του μπορεί νά είναι έλεύθερη. Ή προσωπικότητά του άτάραχη. Μπορεί νά βρίσκεται σ' άπόλυτη άρμονία καί γαλήνη. Καί πάνω άπ' δλα, δέν πρέπει νά μπαίνουν στίς ζωές τών άνθρώπων καί νά τούς κρίνουν μ' όποιοδήποτε τρόπο. Ή προσωπικότητα τού άνθρώπου είναι ένα πολύ μεγάλο μυστήριο. "Ενας άνθρωπος δέ μπορεί πάντοτε νά κριθεί άπ' αύτό πού κάνει. Μπορεί νά ύπακούει στό νόμο, καί νάναι άνάξιος. Μπορεί νά πηγαίνει ένάντια στό νόμο, κι δ41

Shelley « "Αν είχαν καταλάβει πόσο μεγάλος ποιητής ήταν... θά πέφταν πάνω του μέ νύχια καί δόντια... »

μως νά είναι καλός. Μπορεί νά είναι κακός, χωρίς ποτέ νά έχει κάνει κακό. Μπορεί νά κάνει ένα έγκλημα ένάντια στήν κοινωνία, κι δμως μέσα άπ' αύτό τό έγκλημα νά βρει τή λύτρωση καί τήν τελείωσή του. Κάποια γυναίκα πήγε μέ άλλον, άπάτησε τόν άντρα της. Δέ μαθαίνομε τήν Ιστορία τής άγάπης της, μά έκείνη ή άγάπη πρέπει νά ήτανε πολύ μεγάλη· γιατί είπε ό Χριστός πώς τής συχωρέθηκαν οί άμαρτίες, δχι γιατί μετάνοιωσε, άλλά γιατί ή άγάπη της ήταν τόσο θαυμάσια καί δυνατή. 'Αργότερα, λίγο προτού πεθάνει, δπως ό Χριστός καθότανε σέ μιά γιορτή, ή γυναίκα έτρεξε κι έλουσε τά μαλλιά του μέ άρωμα άκριβό. Οί φίλοι του προσπάθησαν νά τήν κρατήσουν, κι είπαν πώς ήτανε σπάταλη, καί πώς τά χρήματα πού φύγαν γιά τ' άρώματα έπρεπε νά δοθούνε στούς φτωχούς ή κάτι τέτοιο. Ό Χριστός δέ συμφώνησε. Τούς θύμισε πώς οί άνά^κες οί ύλικές τοϋ 'Ανθρώπου ήταν μεγάλες κι άσταμάτητες, δμως οί άνάγκες τοΰ 'Ανθρώπου οί πνευματικές ήταν άκόμα μεγαλύτερες, καί πώς μέσα σέ μιά θεϊκή στιγμή, διαλέγοντας τή δική της έκφραση τή μία τή μοναδική, μιά άνθρώπινη προσωπικότητα μπορούσε νά γίνει τέλεια, νά φθάσει τό ύψιστο σημείο τής τελείωσής της. Ό κόσμος, μέχρι σήμερα, λατρεύει σάν άγία τή γυναίκα έκείνη. Ναί, ύπάρχουν άνοίγματα κι υπαινιγμοί στήν 'Ατομικότητα. Ό Σοσιαλισμός άναιρεΐ τήν οίκογένεια, γιά παράδειγμα. Μέ τήν κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας, δ γάμος μέ τήν τωρινή του μορφή πρέπει νά σβήσει. Αύτό είναι μέρος τοϋ προγράμματος. Ή 'Ατομικότητα τό δέχεται αύτό καί τό κάνει καλλίτερο. Μετατρέπει τό νομικό χρέος 43

σέ μιά μορφή έλευθερίας πού θά βοηθήσει τήν πλήρη άνάπτυξη τής προσωπικότητας, καί θά κάνει τήν άγάπη τοϋ άντρα καί τής γυναίκας πιό θαυμάσια, πιό όμορφη, πιό έξευγενιστική. Ό Χριστός τό γνώριζε αύτό. 'Αρνήθηκε τίς άπαιτήσεις τής οικογενειακής ζωής, μ' όλο πού υπήρχαν πολύ έντονα στίς μέρες καί στήν κοινωνία του. «Ποιά είναι ή μητέρα μου; Ποιοί είν' οί άδελφοί μου;» είπε, όταν κάποιος τοϋ μήνυσε πώς ήθελαν νά τοϋ μιλήσουν. Κι δταν ένας άπό αύτούς πού τόν άκολουθοΰσαν ζήτησε άδεια νά πάει νά θάψει τόν πατέρα του, «'Αφήστε τούς νεκρούς νά θάψουν τούς νεκρούς τους», ήταν ή φοβερή του άπάντηση. Δέν έπέτρεπε καμμιά άξίωση, κανένα δικαίωμα πάνω στήν άνθρώπινη προσωπικότητα. Κι έτσι έκεϊνος θά λέγεται ότι ζει μιά ζωή «κατά Χριστόν» πού θά είναι τέλεια κι άπόλυτα ό έαυτός του. Μπορεί νά είναι ένας μεγάλος ποιητής, ή ένας μεγάλος έπιστήμονας, ένας νεαρός φοιτητής στό Πανεπιστήμιο, ή κάποιος πού φυλάει πρόβατα στό βάλτο· ένας δημιουργός έργων θεατρικών, σάν τόν Shakespeare, ή ένας στοχαστής τοϋ Θεού, σάν τόν Spinoza, ή ένα παιδί πού παίζει σέ ένα κήπο, ή ένας ψαράς πού ρίχνει τά δίχτυα του στή θάλασσα. Δέν έχει σημασία τί είναι, σημασία έχει ότι έκπληρώνει τήν τελειότητα τής ψυχής πού βρίσκεται μέσα του. Κάθε μίμηση σέ θέματα ήθικής καί θέματα ζωής είναι ένα λάθος. Μέσα στούς δρόμους τής 'Ιερουσαλήμ σέρνεται κάποιος πού είναι τρελλός καί κουβαλάει ένα ξύλινο σταυρό πάνω στούς ώμους. Ό "Αγιος Δαμιανός άκολουθοϋσε σωστά τά λόγια τοϋ Χρίστου σάν πήγε νά ζήσει μέ τούς λεπρούς, γιατί σ' αύτή του τή θυσία έκπλήρωσε πλέρια δ,τι καλλί44

τερο βρισκόταν μέσα του. "Ομως δέν έμοιαζε περισσότερο μέ τό Χριστό άπ' δ,τι ό Wagner δταν έκπλήρωνε τήν ψυχή του στή μουσική· ή ό Shelley δταν έκπλήρωνε τήν ψυχή του στό τραγούδι. Δέν ύπάρχει ένας καί μόνο τύπος γιά τόν άνθρωπο. 'Υπάρχουν τόσες τελειότητες δσες καί άτελεΐς άνθρωποι. Κι ένώ στίς άπαιτήσεις τής άγάπης γιά τόν συνάνθρωπο μπορεί ό άνθρωπος νά ένδώσει καί νά μείνει έλεύθερος, στίς άπαιτήσεις τυφλής ύποταγής στίς άξιες καί στίς μορφές ζωής καί έκφρασης τής κοινωνίας κανείς δέ γίνεται νά ένδωσει καί νά συνεχίσει νά είναι έλεύθερος. Τήν 'Ατομικότητα, λοιπόν, είναι έκεϊνο πού μέσα άπό τό Σοσιαλισμό τελικά θέλομε νά κατορθώσομε. Σά φυσικό έπακόλουθο τό Κράτος θά πρέπει νά παραιτηθεί άπό κάθε Ιδέα κυβέρνησης τών άνθρώπων. Θά πρέπει νά παραιτηθεί γιατί, δπως κάποιος σοφός είπε πολλούς αίωνες πρίν τό Χριστό, ύπάρχει αύτό πού λέγεται «άφήνω τήν άνθρωπότητα στήν ήσυχία της»· δέν ύπάρχει δμως τίποτα πού νά λέγεται «κυβερνώ τήν 'Ανθρωπότητα». Κάθε μορφή κυβέρνησης είναι μία άποτυχία. Ό δεσποτισμός είναι άδικος άπέναντι σέ δλους, άκόμα κι άπέναντι στόν Ιδιο τόν άδικο δεσπότη, πού πιθανότατα νά έχει γίνει γιά καλλίτερα πράγματα. Οί όλιγαρχίες είναι άδικες άπέναντι στούς πολλούς, κι οί όχλοκρατίες άπέναντι στούς λίγους. Κάποτε μεγάλες έλπίδες γεννήθηκαν μέ τή δημοκρατία· δμως δημοκρατία δέ σημαίνει άλλο άπ' τήν καταπίεση τοϋ λαού άπό τό λαό γιά τό λαό. 'Αποκαλύφθηκε. Πρέπει νά πω πώς καιρός ήταν, γιατί κάθε έξουσία είναι έξευτελιστική. 'Εξευτελίζει κι αύτούς πού τήν άσκοΰν, κι έκείνους πάνω στούς δποίους άσκεΐται.

45

"Οταν έπιβάλλεται βίαια, χυδαία κι έγκληματικά, φέρνει καλό άποτέλεσμα, δημιουργώντας, ή πάντως σπρώχνοντας στήν έπιφάνεια, τό πνεύμα τής διαμαρτυρίας καί τής έξέγερσης, τήν 'Ατομικότητα δηλαδή πού τελικά καί θά τήν έξοντώσει. "Οταν έπιβάλλεται μέ κάποιο βαθμό καλωσύνης, κι άκολουθεϊται άπό βραβεία καί τιμές, είναι φοβερά έπικίνδυνη. Οί άνθρωποι, σ' αύτή τήν περίπτωση, έχουν λιγότερη συνείδηση τής φοβερής πίεσης πού άσκεΐται πάνω τους, κι έτσι συνεχίζουν καί ζοΰν σ' ένα είδος άχαρης άνεσης, σάν τά χαϊδεμένα ζώα, χωρίς ποτέ νά συνειδητοποιούν πώς πολύ πιθανόν σκέφτονται Ιδέες άλλων άνθρώπων, ζοΰν μέ άλλων άνθρώπων κριτήρια, φορούν, θά έλεγα, αύτό πού θά μπορούσε νά πει κανείς τά φορεμένα ρούχα άλλων άνθρώπων, καί ποτέ ούτε λεπτό δέν είναι ό έαυτός τους. «'Εκείνος πού θέλει νά μείνει έλεύθερος», λέει κάποιος ώραΐος φιλόσοφος, «δέν πρέπει νά προσαρμόζεται». Κι ή έξουσία, έξαγοράζοντας τούς άνθρώπους γιά νά ύποταχθοϋν στούς γύρω νόμους τούς κοινωνικούς, δημιουργεί ένα πολύ χυδαίο είδος καλοταϊσμένης βαρβαρότητας άνάμεσά μας. Μέ τήν κατάργηση τής έξουσίας θά καταργηθεί καί ή τιμωρία. Κι αύτό θά είναι ένα μεγάλο κέρδος, ένα κέρδος, στ' άλήθεια, άνυπολόγιστης άξίας. Καθώς κανείς διαβάζει Ιστορία, δχι στή διαστρεβλωμένη καί λογοκριμένη μορφή πού κυκλοφορεί στίς γνωστές αύτές έκδόσεις γιά παιδιά κι έρασιτέχνες σπουδαστές, άλλά στίς πηγές τίς αύθεντικές κάθε έποχής, άρρωσταίνει νά βλέπει, δχι τά έγκλήματα πού έκαναν οί κακοί, άλλά τίς τιμωρίες πού έπέβαλαν οί καλοί· καί μιά κοινωνία όδηγεΐται ά46

πείρως πιό σταθερά στήν άποκτήνωση άπό τήν παραδεκτή κι έπίσημη άσκηση τής τιμωρίας παρά άπό τήν κατά καιρούς έκτέλεση ένός έγκλήματος. 'Ακολουθεί φυσικά πώς δσο πιό συχνή ή τιμωρία τόσο πιό συχνό τό έγκλημα, καί τό μεγαλύτερο μέρος τής σύγχρονης νομοθεσίας έχοντας κάνει αύτή τή σίγουρη διαπίστωση, έχει βάλει σά σκοπό τή μείωση τής τιμωρίας στό βαθμό πού πιστεύει πώς μπορεί. "Οπου κατάφερε νά τήν μειώσει, τό άποτέλεσμα ύπήρξε πάντοτε έξαιρετικά καλό. Λιγότερη τιμωρία, λιγότερο έγκλημα. "Οταν ή τιμωρία θά έχει σταματήσει έντελως, τό έγκλημα ή θά πάψει νά ύπάρχει ή, άν ύπάρξει, θά άντιμετωπισθεΐ άπό γιατρούς σάν μιά πολύ σοβαρή περίπτωση ψυχικής διαταραχής, πού θά πρέπει νά θεραπευθεί μέ καλωσύνη καί φροντίδα. Γιατί αύτοί πού όνομάζονται έγκληματίες στίς μέρες μας δέν είναι καθόλου έγκληματίες. Ή στέρηση καί ή πείνα, κι δχι ή άμαρτία είναι ή πηγή τοϋ σύγχρονου έγκλήματος. Κι αύτός είναι ό λόγος πού ol σύγχρονοι έγκληματίες μας είναι, σάν τάξη, τόσο άπόλυτα χωρίς ένδιαφέρον άπό δποια άποψη ψυχολογική. Δέν είναι οϋτε συγκλονιστικοί δπως ένας Macbeth, μά οϋτε καί τρομεροί δπως ένας VautrinK Δέν είναι άλλο άπ' αύτό πού θά γινόντουσαν σεβάσμιοι, κοινοί πολίτες άν δέν είχαν άρκετό φαΐ νά χορτάσουν. "Οταν ή άτομική Ιδιοκτησία καταργηθεί δέ θά ύπάρχει λόγος γιά έγκλημα, δέ θά έχει ζήτηση* θά πάψει νά ύφίσταται. Φυσικά δλα τά έγκλήματα δέν είναι έγκλήματα ένάντια στήν Ιδιοκτησία, μ' δλο πού αύτά ά1

Vautrin·. ήρωας τοϋ Baljac, άπό τούς πιό δυνατούς. Μέγας έγκληματίας πού κατάφερε νά γίνει άρχηγός τής μυστικής άστυνομίας.

47

κριβώς τά έγκλήματα, έκτιμώντας αύτό πού ένας άνθρωπος έχει περισσότερο άπ' αύτό πού ένας άνθρωπος είναι, ό 'Αγγλικός νόμος τιμωρεί μέ τήν πιό άγρια καί φοβερή αύστηρότητα (άν έξαιρέσομε τό έγκλημα τής δολοφονίας, καί θεωρήσομε τό θάνατο χειρότερο άπό τά καταναγκαστικά έργα, ένα σημείο πάνω στό όποιο οί έγκληματίες μας, έχω τήν έντύπωση, διαφωνούν). "Ομως μ' όλο πού ένα έγκλημα μπορεί νά μήν έχει γίνει ένάντια στήν Ιδιοκτησία, μπορεί νά πηγάζει άπό τή δυστυχία καί τήν άγανάκτηση καί τήν κατάθλιψη πού προκαλεί τό άδικο καί λάθος σύστημα τής κοινωνίας μας σχετικά μέ τήν Ιδιοκτησία, κι έτσι, όταν τό σύστημα αύτό καταργηθεί, μαζί του καί τό έγκλημα θά σταματήσει. "Οταν κάθε μέλος τής κοινωνίας έχει όσα χρειάζεται γιά νά ζήσει, καί δέν ένοχλεΐται άπό τό γείτονα, δέ θά ένδιαφέρεται κι αύτό μέ τή σειρά του νά άσχοληθεϊ μ' όποιονδήποτε άλλο. Ή ζήλεια, πού άποτελεϊ μιά άφάνταστα μεγάλη πηγή έγκλήματος στή σύγχρονη ζωή, είναι ένα αίσθημα πολύ στενά δεμένο μέ τή στάση καί τίς Ιδέες μας περί Ιδιοκτησίας, καί στό Σοσιαλισμό καί τήν 'Ατομικότητα θά σβήσει. 'Αξίζει νά σημειωθεί ότι στίς φυλές μέ κομμουνιστικές βάσεις ή ζήλεια είναι έντελως άγνωστη. Τώρα καθώς τό Κράτος δέ θά κυβερνάει, μπορεί νά ρωτήσει κανείς ποιός θά είναι ό ρόλος του. Τί πρόκειται τό Κράτος νά κάνει. Τό Κράτος θά είναι ένας πρόθυμος κατασκευαστής καί προμηθευτής άναγκαίων είδών. Τό Κράτος θά φτιάχνει δ,τι είναι χρήσιμο. Τό άτομο δ,τι είναι ώραϊο. Καί μιά κι άναφέρομαι στή λέξη έργασία, δέ μπορώ νά μήν πω πώς πολλές άνοησίες γράφονται σήμερα γύρω 48

άπ* τήν Αξιοπρέπεια τής χειρωνακτικής έργασίας. Δέν ύπάρχει τίποτα τό ύποχρεωτικά ευχάριστο στή χειρωνακτική έργασία, πού στό μεγαλύτερό της ποσοστό είναι άπολύτως έξευτελιστική. Είναι πνευματικά καί ήθικά βλαβερό γιά τόν άνθρωπο νά κάνει ό,τιδήποτε στό όποιο δέ βρίσκει εύχαρίστηση, καί πολλές μορφές έργασίας είναι έντελώς άχαρη άπασχόληση, καί πρέπει ν' άναγνωρίζονται σάν τέτοιες. Νά σκουπίζεις έπί όκτώ ώρες τήν ήμέρα ένα μουλιασμένο στό λασπόχιονο σταυροδρόμι δταν φυσάει ό άνεμος άπ' τά άνατολικά, είναι μιά έξοργιστική κι άηδής άπασχόληση. Νά τό σκουπίζεις μέ πνευματική, ήθική καί σωματική άξιοπρέπεια μοΰ φαίνεται άδύνατον. Νά τό σκουπίζεις μέ χαρά θά ήταν φοβερό. Ό άνθρωπος είναι φτιαγμένος γιά κάτι καλλίτερο άπό τό νά ένοχλεΐ τή βρωμιά καί τή σκόνη. Κάθε τέτοια δουλειά πρέπει νά γίνεται άπό τίς μηχανές. Καί δέν έχω καμμιά άμφιβολία πώς έτσι θά γίνει. Ώ ς τώρα, ό άνθρωπος ύπήρξε, ώς ένα σημείο, σκλάβος τών μηχανών, κι ύπάρχει κάτι τό τραγικό στό γεγονός πώς μόλις ό άνθρωπος έφτιαξε τίς μηχανές γιά νά κάνουν τίς δουλειές του γι' αύτόν, άρχισε νά λιμοκτονεί. Αύτό, δμως, είναι, φυσικά, τό άποτέλεσμα τοϋ συστήματος Ιδιοκτησίας κι άνταγωνισμοΰ πού Ισχύει στήν κοινωνία μας. "Ενας άνθρωπος έχει στήν κατοχή του μιά μηχανή πού κάνει τή δουλειά πεντακοσίων άνθρώπων. Πεντακόσιοι άνθρωποι, λοιπόν, διώχνονται άπ' τίς δουλειές τους, καί, μή βρίσκοντας άλλη δουλειά, άρχίζουν καί πεινούν καί γίνονται κλέφτες. "Ενας καί μόνο άνθρωπος άποκτάει τή μηχανή καί τήν κρατάει δι49

κή του, κι έχει έτσι πεντακόσιες φορές περισσότερα άπ' δ,τι θάπρεπε, καί πολύ πιθανό, πού έχει καί πολύ μεγαλύτερη σημασία, πολύ περισσότερα άπ' δ,τι πράγματι θέλει. "Αν αύτή ή μηχανή άνήκε σέ δλους, θά ήταν γιά τό δφελος δλων. Θά ήταν ένα άπόκτημα γιά τήν κοινωνία δλόκληρη. Κάθε έργασία μή πνευματική, κάθε μονότονη, βαρετή έργασία, κάθε έργασία πού έχει νά κάνει μέ πράγματα φοβερά, κάτω άπό συνθήκες φοβερές, πρέπει νά γίνεται άπ' τίς μηχανές. Οί μηχανές πρέπει νά έργάζονται γιά τόν άνθρωπο στ' άνθρακωρυχεΐα, νά καθαρίζουν, νά κάνουν τή δουλειά τοϋ θερμαστή στά πλοία, νά σκουπίζουν τούς δρόμους, νά στέλνουν τά μηνύματα δταν βρέχει, νά κάνουν δ,τι είναι κουραστικό καί βαρετό. "Οπως είναι τώρα τά πράγματα οί μηχανές συναγωνίζονται τόν άνθρωπο. Κάτω άπό σωστές συνθήκες οί μηχανές θά ύπηρετήσουν τόν άνθρωπο. Δέν ύπάρχει ή παραμικρή άμφιβολία πώς αύτό είναι τό μέλλον τής μηχανής· κι δπως άκριβώς τά δένδρα μεγαλώνουν τήν ώρα πού δ πλούσιος γαιοκτήμονας ήσυχος κοιμάται, μέ τόν Ιδιο τρόπο τήν ώρα πού ή 'Ανθρωπότητα θά διασκεδάζει, ή θ' άπολαμβάνει λεπτές άπολαύσεις — πού αύτό κι δχι ή έργασία είναι έξάλλου καί δ κύριος σκοπός τοϋ άνθρώπου — ή θά φτιάχνει δμορφα πράγματα ή θά διαβάζει δμορφα πράγματα, ή άπλώς θ' άγναντεύει τόν κόσμο μέ έκσταση καί θαυμασμό, οί μηχανές θά κάνουν τίς δυσάρεστες κι άναγκαΐες δουλειές. Ή άλήθεια είναι, πώς ό πολιτισμός χρειάζεται σκλάβους. Είχανε δίκιο έκεΐνοι οί "Ελληνες. "Αν δέν ύπάρχουν σκλάβοι νά κάνουν τίς άσχημες, φοβερές, βαρετές δουλειές, δ στοχασμός κι ή τέχνη είναι σχεδόν άδύνατα. Ή άνθρώπι50

νη σκλαβιά είναι άδικη, έπικίνδυνη, κι έξευτελιστική. Τό μέλλον τοΰ κόσμου βασίζεται στή μηχανική σκλαβιά, στή σκλαβιά τής μηχανής. Κι όταν ol μορφωμένοι άνθρωποι κι οί έπιστήμονες δέ θ' άναγκάζονται νά τρέχουν στίς μίζερες, άθλιες φτωχογειγονιές νά μοιράζουν χαλασμένο κακάο καί χειρότερες κουβέρτες σ' άνθρώπους πού πεινούν, θά μποροΰν νά έχουν μιά έξαίσια άνεση χρόνου καί νοϋ νά φτιάξουν έξοχα πράγματα θαυμάσια γιά τή δική τους άπόλαυση καί γι' άπόλαυση τοΰ κόσμου όλου. Θά ύπάρχουν μεγάλα άποθέματα ένέργειας καί δύναμης γιά κάθε πόλη καί κάθε σπίτι άν χρειασθεί, κι αύτή τή δύναμη ό άνθρωπος θά τήν κάνει θερμότητα, κίνηση ή φως, άνάλογα μέ τίς άνάγκες του. 'Ακούγονται σάν Ούτοπία όλα αύτά; "Ενας χάρτης τοΰ κόσμου πού δέν περιέχει τήν Ούτοπία δέν άξίζει νά τόν κοιτάξεις κάν, γιατί άφήνει έξω τή μόνη χώρα όπου ή 'Ανθρωπότητα πάντα θά προσγειώνεται. Κι όταν προσγειωθεί, κοιτάζει πέρα, καί, βλέποντας μιά καλλίτερη χώρα, ξεκινάει γιά κει. Πρόοδος είναι ή ύλοποίηση τής μιάς μετά τήν άλλη Ούτοπίας. 'Ανέφερα πρίν, πώς ή κοινωνία μέ τήν όργάνωση των μηχανών θά προμηθεύει τά χρήσιμα πράγματα καί πώς ό άνθρωπος θά φτιάχνει τά ώραϊα. Αύτό δέν είναι μόνο άναγκαϊο, άλλά είναι κι ό μόνος δυνατός τρόπος γιά νά μπορέσομε νά έχομε καί τό πρώτο καί τό δεύτερο. "Ενας άνθρωπος πού είναι άναγκασμένος νά φτιάχνει πράγματα γιά νά τά χρησιμοποιούν οί άλλοι, κι άνάλογα μέ τίς δικές τους άνάγκες κι έπιθυμίες, δέν έργάζεται μ' ένδιαφέρον, κι έπομένως δέ μπορεί νά βάλει στή δουλειά του δ,τι καλλίτερο ύπάρχει μέσα του. Ά π ' τήν άλ51

λη μεριά, όποτε μιά κοινωνία ή ένα παντοδύναμο μέρος μιας κοινωνίας, ή δποιας κυβέρνησης, έπιχειρήσει νά ύπαγορεύσει στόν καλλιτέχνη τί πρέπει νά κάνει, ή Τέχνη ή έξαφανίζεται έντελώς, ή γίνεται άκαμπτη κάί στεγνή, ή πέφτει κι έκφυλίζεται σέ μιά χαμηλή καί χυδαία μορφή δεξιοτεχνίας. "Ενα έργο τέχνης είναι τό μοναδικό κι άνεπανάληπτο άποτέλεσμα μιάς μοναδικής κι άνεπανάληπτης άνθρώπινης Ιδιοσυγκρασίας. Ή όμορφιά του προέρχεται άπ' τό γεγονός δτι ό δημιουργός του είναι αύτό πού είναι. Δέν έχει καμμιά σχέση μέ τό γεγονός δτι οί άλλοι θέλουν αύτό πού μπορεί νά θέλουν. Καί πηγαίνοντας άκόμα πιό μακριά, άπό τή στιγμή πού ό καλλιτέχνης άρχίζει καί δίνει σημασία σ' αύτό πού θέλουνε οί άλλοι, καί προσπαθεί ν' άνταποκριθεΐ στή ζήτηση, παύει νά είναι καλλιτέχνης, καί γίνεται ένας βαρετός ή διασκεδαστικός χειρώνακτας, ένας τίμιος ή άτιμος έμπορας. Δέν έχει κανένα δικαίωμα πιά νά λέγεται καλλιτέχνης. Ή Τέχνη είναι ή πιό έντονη διάθεση 'Ατομικότητας πού ό κόσμος έχει ποτέ γνωρίσει. Θά τολμούσα νά πώ δτι είναι ή μόνη άληθινή μορφή 'Ατομικότητας πού ό K 0 O U O C έχει ποτέ γνωρίσει. Τό έγκλημα, πού, κάτω άπό όρισμένες συνθήκες, φαίνεται νά έχει γεννήσει τήν 'Ατομικότητα, άναγκαστικά έχει γνώση τής ύπαρξης τών άλλων, μπλέκεται στίς ζωές τους. 'Ανήκει στό χώρο τής πράξης. "Ομως μόνος, χωρίς καμμιά άναφορά στούς γύρω του, χωρίς καμμιά άνάμιξη στίς ζωές τους, ό καλλιτέχνης είναι σέ θέση, μπορεί, νά φτιάξει κάτι δμορφο· κι άν δέν τό κάνει γιά τή δική του καί μόνο άπόλαυση, τότε δέν είναι καθόλου καλλιτέχνης. Καί πρέπει νά σημειωθεί πώς τό γεγονός άκρι52

βώς δτι ή Τέχνη είναι ή έντατική μορφή 'Ατομικότητας πού είναι, κάνει τό κοινό νά προσπαθεί νά έχει αύτό τόν έλεγχο πάνω της, έναν έλεγχο δσο άνήθικο δσο είν' γελοίος, δσο σάπιο καί διαβρωτικό δσο είν' χυδαίος. Δέ φταίει έντελως. Τό κοινό πάντα, σέ κάθε έποχή, είχε κακή άνατροφή. Συνέχεια ζητάει άπ' τήν Τέχνη νά είναι εύκολη καί λαϊκή, νά ευχαριστεί τήν έλλειψη γούστου πού τό διακρίνει, νά κολακεύει τήν ήλίθια ματαιοδοξία του, νά τοϋ λέει αύτό πού έχει ξανακούσει, νά τοϋ δείχνει αύτό πού θάπρεπε νάχει κουρασθεί νά βλέπει, νά τό διασκεδάζει δταν έχει τό στομάχι βαρύ ύστερα άπό ένα γερό φαγοπότι, καί νά τοϋ φαιδρύνει τή σκέψη δταν θάχει πιά άπαυδήσει άπ' τήν Ιδια του τή βλακεία. "Ομως ή Τέχνη δέν πρέπει νά κάνει ποτέ προσπάθεια ν' άρέσει στό κοινό. Τό κοινό πρέπει ν' άποκτήσει καλλιτεχνία. Κι ύπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά^ "Αν έλεγαν σ' έναν έπιστήμονα δτι τά άποτελέσματα άπό τά πειράματα πού θά έκανε, ή κατάληξη πού θά έφτανε στίς έρευνές του, θάπρεπε νάχουν τέτοιο χαρακτήρα πού νά μήν ταράξουν τίς παραδεκτές γνώμες τοϋ κοινοϋ πάνω στό θέμα, 'ή ένοχλήσουν τίς λαϊκές προκαταλήψεις, ή προσβάλλουν τήν εύαισθησία άνθρώπων πού Ιδέα δέν έχουν περί έπιστήμης· άν έλεγαν σ' ένα φιλόσοφο πώς είχε κάθε δικαίωμα νά διαλογίζεται στίς πιό ψηλές σφαίρες τής διανόησης, ύπό τόν δρο νά καταλήξει στά Ιδια συμπεράσματα πού είχαν φθάσει κι έκεΐνοι πού δέν είχαν δχι διαλογισθεΐ, σκεφθεί κάν, σέ καμμιά άπολύτως σφαίρα — δ φιλόσοφος κι ό Επιστήμονας στίς μέρες μας θά διασκέδαζαν πολύ. Κι δμως πρίν πολύ λίγα χρόνια καί ή φιλοσοφία καί ή έπιστήμη ύπέφεραν κάτω άπ' τό βάρος ένός βάναυ53

σου λαϊκοϋ έλέγχου, μιας τυραννίας θάλεγα — τής τυραννίας ή τής γενικής άγνοιας τοϋ κοινοϋ, ή τοϋ τρόμου καί τής δίψας γιά δύναμη μιας έκκλησιαστικής ή κυβερνητικής τάξης. Φυσικά ώς ένα πολύ μεγάλο βαθμό καταφέραμε κι άπαλλαχθήκαμε άπό κάθε προσπάθεια τής κοινωνίας, ή τής Κυβέρνησης, ή τής Εκκλησίας, νά έπέμβει στήν Ιδιαιτερότητα καί τήν άτομικότητα τής άνθρώπινης σκέψης, τοϋ άνθρώπινου διαλογισμού, ή προσπάθεια δμως νά έπέμβει στήν Ιδιαιτερότητα καί τήν άτομικότητα τής δημιουργικής φαντασίας δέν έχει άπόλυτα έξαλειφθεΐ. Κι δχι μόνο δέν έχει έξαλειφθεΐσυνεχίζει νά ύπάρχει καί νά είναι έπιθετική, προσβλητική, κι άποβλακωτική. Στήν 'Αγγλία, οί Τέχνες πού γλύτωσαν πιό εύκολα είναι οί Τέχνες γιά τίς όποιες τό κοινό δέν έχει κανένα ένδιαφέρον. Ή ποίηση είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Μπορέσαμε κι είχαμε ποίηση στήν 'Αγγλία γιατί τό κοινό δέ διαβάζει ποίηση, κι έπομένως δέν τήν έπηρεάζει. Στό κοινό άρέσει νά βρίζει τούς ποιητές έπειδή είναι άτομα καί ξεχωρίζουν, ύστερα δμως, τούς άφήνει ήσυχους. Στήν περίπτωση τοϋ θεάτρου καί τοϋ μυθιστορήματος, τέχνες γιά τίς όποιες τό κοινό πολύ ένδιαφέρεται, ή έπίδραση τής άσκησης τής λαϊκής καταπίεσης ύπήρξε φοβερή. Καμμιά άλλη χώρα δέν παράγει τόσο κακογραμμένη λογοτεχνία, τόσο βαρετά, μέτρια μυθιστορήματα, τόσο άνόητα, χυδαία θεατρικά έργα δσο ή 'Αγγλία. Δέ θά μπορούσε νά είναι άλλιώς. Τό έπίπεδο τοϋ κοινοϋ είναι τέτοιο ώστε κανένας καλλιτέχνης δέ μπορεί νά τό φθάσει. Είναι συγχρόνως πάρα πολύ εύκολο καί πάρα πολύ δύσκολο νά είσαι δημοφιλής μυθιστοριογράφος στήν 'Αγγλία. Είναι πάρα 54

πολύ εύκολο γιατί ol άπαιτήσεις τοΰ κοινοΰ σ' δ,τι έχει σχέση μέ πλοκή, στύλ, ψυχολογία, χειρισμό ζωής, καί χειρισμό λογοτεχνίας είναι προσιτά καί στό πιό φτωχό ταλέντο, στό πιό άκαλλιέργητο μυαλό. Είναι πάρα πολύ δύσκολο, γιατί γιά ν' άνταποκριθεΐ σέ τέτοιες συνθήκες δ καλλιτέχνης θά πρέπει νά πάει ένάντια στήν Ιδιοσυγκρασία του, θά πρέπει νά γράφει όχι γιά τή χαρά τού γραψίματος, άλλά γιά τή διασκέδαση ήμιμαθών, καταπιέζοντας τήν άτομικότητα, τήν προσωπικότητά του, ξεχνώντας τή δική του καλλιέργεια, άλλάζοντας τό στύλ του, κι άρνούμενος κάθε τι άξιόλογο πού έφερνε ώς τότε μέσα του. Στήν περίπτωση τού θεάτρου καί των θεατρικών έργων, τά πράγματα είναι κάπως καλλίτερα: τό θεατρόφιλο κοινό άγαπάει τό εύκολο καί τό αύτονόητο, είν' ή άλήθεια, δέν άγαπάει δμως τό βαρετό· κι έτσι τό θέατρο τοϋ μπουρλέσκου κι ή φάρσα, οί δυό δημοφιλέστερες μορφές θεάτρου, ξεχωρίζουν. 'Απολαυστική δουλειά μπορεί νά γίνει στή φάρσα καί στό μπουρλέσκο, καί σ' αύτή τή μορφή τέχνης ό "Αγγλος καλλιτέχνης έχει πλατύ πεδίο δράσης. Είναι δταν φθάσομε σέ ύψηλότερες μορφές θεάτρου πού τό άποτέλεσμα τού έλέγχου τού κοινού άρχίζει καί φαίνεται. 'Εκείνο πού περισσότερο άντιπαθεϊ τό κοινό είναι τό καινούργιο. Κάθε προσπάθεια γιά ένα άνοιγμα τοΰ περιεχόμενου καί τοϋ θέματος στήν τέχνη είναι πράγμα φοβερά δυσάρεστο κι ένοχλητικό στό κοινό· κι δμως ή ζωντάνια κι ή πρόοδος τής τέχνης βασίζονται σ' έναν μεγάλο βαθμό στό άσταμάτητο πλάτεμα τοΰ θέματος καί τοΰ περιεχόμενου. Τό κοινό άντιπαθεϊ τό καινούργιο γιατί τό φοβάται. Είναι μιά μορφή 'Ατομικότητας, μιά άπόδειξη ότι δ καλλιτέ55

χνης διαλέγει ό Ιδιος τό θέμα του, καί τό χειρίζεται δπως αύτός θέλει. Κι έχει δίκιο τό κοινό νά σκέφτεται έτσι. Ή Τέχνη είναι 'Ατομικότητα, κι ή 'Ατομικότητα είναι μιά δύναμη έπικίνδυνη, καί διαβρωτική. Έκεΐ είναι κι ή τεράστια άξία της. Γιατί έκεϊνο πού θέλει ν' άλλάξει καί νά ταρακουνήσει είναι τή μονοτονία τής μορφής, τή σκλαβιά τής τυφλής ύποταγής στήν παράδοση, τήν τυραννία τής συνήθειας, καί τή μείωση τού άνθρώπου στό έπίπεδο τής μηχανής. Στήν Τέχνη, τό κοινό, δέχεται αύτό πού ύπήρξε, γιατί δέν είναι σέ θέση νά τό άλλάξει, δχι γιατί είναι σέ θέση νά τό έκτιμήσει. Καταπίνουν τούς κλασικούς τους μιά καί κάτω, χωρίς ποτέ νά τούς δοκιμάσουν. Τούς ύπομένουν σάν κάτι τό άναπόφευκτο, κι δπως δέ μπορούν νά τούς έξαφανίσουν, κάθονται καί φλυαρούν ώρες όλόκληρες γι' αύτούς. Περιέργως, ή δχι περιέργως γιά άλλους, αύτή ή τυφλή παραδοχή τών κλασικών, τούς κάνει φοβερό κακό. Ό χωρίς.έλεγχο, άβασάνιστος θαυμασμός τής Βίβλου καί τοϋ Shakespeare στήν 'Αγγλία είναι ένα παράδειγμα τού τί έννοώ. Σχετικά μέ τή Βίβλο, μπαίνουν μέσα θέματα έπίσημων άπόψεων τής Εκκλησίας, όπότε δέ χρειάζεται νά έπεκταθώ. Στήν περίπτωση δμως τοϋ Shakespeare είναι καταφανές πώς τό κοινό δέ βλέπει ούτε τίς όμορφιές οϋτε τά άδύνατα σημεία τών έργων του. "Αν έβλεπαν τίς όμορφιές, δέ θ' άντιδροϋσαν στήν έξέλιξη τού θεάτρου· κι άν έβλεπαν τά άδύνατα σημεία, πάλι δέ θ* άντιδροϋσαν στήν έξέλιξη τοϋ θεάτρου. Ή πικρή άλήθεια είναι, τό κοινό χρησιμοποιεί τούς κλασικούς μιας χώρας γιά νά έμποδίσει τήν πρόοδο τής Τέχνης. 'Υποβιβάζουν τούς κλασικούς σέ 56

B A U D E L A I R E A V I N G T ANS

« "Ενα κόκκινο τριαντάφυλλο δέν είναι έγωϊστικό γιατί θέλει νά είναι Ενα κόκκινο τριαντάφυλλο. »

αυθεντίες. Τούς χρησιμοποιούν σά ρόπαλα ένάντια στήν έλεύθερη έκφραση τής 'Ομορφιάς μέσα άπό νέες μορφές. Ρωτούν πάντοτε ένα συγγραφέα γιατί δέ γράφει σάν κάποιον άλλο, ένα ζωγράφο γιατί δέ ζωγραφίζει σάν κάποιον άλλο, ξεχνώντας τελείως πώς άν ένας τους έκανε κάτι τέτοιο θάπαυε νάναι καλλιτέχνης. Μιά καινούργια έκδοχή τής 'Ομορφιάς τούς είναι άφόρητη, κι δποτε τύχει κι έμφανισθεϊ θυμώνουν, τούς πιάνει τέτοιος πανικός πού πάντα σπεύδουν νά χρησιμοποιήσουν δύο ήλίθιες έκφράσεις — ή μία δτι τό έργο τέχνης είναι φοβερά άκατανόητο· ή άλλη, δτι τό έργο τέχνης είναι φοβερά άνήθικο. Αύτό πού έννοοΰν μ' αύτές τίς λέξεις είναι κατά τή γνώμη μου τό έξής: "Οταν λέν πώς ένα έργο είναι φοβερά άκατανόητο, έννοοΰν πώς δ καλλιτέχνης είπε ή έφτιαξε ένα δμορφο πράγμα πού είναι καινούργιο. "Οταν περιγράφουν ένα έργο, ως φοβερά άνήθικο, έννοοΰν πώς ό καλλιτέχνης είπε ή έφτιαξε ένα δμορφο πράγμα πού είναι άληθινό. Ή πρώτη έκφραση άναφέρεται στό στύλ· ή δεύτερη στό θέμα ένός έργου. Τό πιθανότερο δμως είναι δτι χρησιμοποιούν τίς λέξεις αύτές πολύ άφηρημένα, έτσι δπως ή μάζα θ' άρπάξει δποια έτοιμη πλάκα τοΰ δρόμου βρει μπροστά της. Δέν ύπάρχει ούτε ένας άληθινός ποιητής ή πεζογράφος τοΰ αΙώνα μας, παραδείγματος χάριν, στόν όποιο τό 'Αγγλικό κοινό νά μήν πρόσφερε διπλώματα άνηθικότητας, κι αύτά τά διπλώματα στήν ουσία, παίρνουν στόν τόπο μας, τή θέση μιάς έπίσημης άναγνώρισης άπό τή Γαλλική 'Ακαδημία στή Γαλλία, κι έτσι κάνει εύτυχώς τή δημιουργία ένός παρόμοιου Ιδρύματος κι έδώ, δχι τόσο άναγκαία. Φυσικά, τό κοινό δέν προσέχει καί πολύ δταν χρησιμοποιεί αύτή τή λέξη.

58

Τό νάχουν Αποκαλέσει άνήθικο τόν Wordsworth, έπρεπε νά τό περιμένει κανείς. Ό Wordsworth ήταν ποιητής. Μά τό νά Αποκαλέσουν τόν Charles Kingsley άνήθικο συγγραφέα είναι καταπληκτικό. Ή πρόζα τοΰ Kingsley δέν είναι καί τόσο καλής ποιότητας. Παρόλ' αυτά, ή λέξη κυκλοφορεί, καί τή χρησιμοποιούν όσο καλλίτερα μποροΰν. Ό καλλιτέχνης, φυσικά, δέν ένοχλεΐται άπό κάτι τέτοια. Ό άληθινός καλλιτέχνης είναι ένας άνθρωπος πού πιστεύει άπόλυτα στόν έαυτό του, γιατί είναι άπόλυτα ό έαυτός του. Ά λ λ ά είμαι σέ θέση νά φαντασθώ πώς άν ένας καλλιτέχνης στήν Αγγλία έφτιαχνε ένα έργο πού νά γινόταν άμέσως δεκτό άπό τό κοινό, χάρη στά μέσα τους, πού είναι ό Τύπος, σάν ένα έργο άπόλυτα κατανοητό καί ύψηλής ήθικής σημασίας, θάρχιζε ό καλλιτέχνης αύτός ν' άναρωτιέται σοβαρά άν σ' αύτή του τή δημιουργία ύπήρξε καθόλου άλήθεια ό έαυτός του, κι έπομένως άν τό έργο δέν ήταν άπόλυτα άνάξιο νάχει γίνει άπ' αυτόν, καί πολύ πιθανό νά είναι ή έντελώς δεύτερης ποιότητας, ή καμμιάς άπολύτως άξιας. "Ισως, όμως, νά ύποτίμησα τό κοινό περιορίζοντάς το σέ λέξεις όπως «άνήθικο», «άκατανόητο», «άρρωστημένο», «έξωτικό». 'Υπάρχει άλλη μιά λέξη πού χρησιμοποιούν. Είναι ή λέξη «καταθλιπτικό». Δέν τή χρησιμοποιούν συχνά, όχι. Ή έννοια τής λέξης είναι τόσο άπλή πού φοβούνται νά τή χρησιμοποιήσουν. Παρόλ' αύτά τή χρησιμοποιούν καμμιά φορά, καί ποΰ καί ποΰ, τή συναντάει κανείς σέ γνωστές έφημερίδες. Είναι φυσικά, μιά γελοία λέξη γιά νά μιλήσει κανείς γιά ένα έργο τέχνης. Γιατί τί άλλο είναι ή κατάθλιψη άπό μιά συγκινησιακή διάθεση ή μιά μορφή σκέψης πού δέ 59

μπορεί κάποιος νά έκφράσει; Τό κοινό είναι πάντοτε καταθλιπτικό, γιατί τό κοινό δέ μπορεί ποτέ νά βρει έκφραση γιά ό,τιδήποτε. Ό καλλιτέχνης δέν είναι ποτέ καταθλιπτικός. Εκφράζει τά πάντα. Στέκεται έξω άπό τό θέμα του, καί μέσα άπό α ύ ΐ ό δημιουργεί άσύγκριτα καί καλλιτεχνικά άποτελέσματα. Ν' άποκαλεϊς ένα καλλιτέχνη καταθλιπτικό γιατί τό θέμα του τυχαίνει νά είναι ή κατάθλιψη είναι τόσο άνόητο, δσο νά πεις τόν Shakespeare τρελλό έπειδή έγραψε τόν «King Lear». Γενικώς, ένας καλλιτέχνης στήν 'Αγγλία κερδίζει άρκετά μέ τήν έπίθεση. Ή προσωπικότητά του γίνεται πιό έντονη. Γίνεται πιό πολύ ό έαυτός του. Φυσικά, οί έπιθέσεις είναι πολύ χυδαίες, πολύ προκλητικές, πολύ πρόστυχες. Μά ένας καλλιτέχνης δέν περιμένει νά βρει χάρη άπό τά χοντροκομμένα μυαλά, ούτε στύλ άπό τή διανόηση τών προαστείων. Τό χυδαίο γούστο κι ή βλακεία είναι δύο πολύ έντονες πραγματικότητες τής σύγχρονης ζωής. Λυπάται κανείς, φυσικά. Μά είναι έκεϊ, δέν άλλάζουν. Είναι θέματα γιά μελέτη, σάν δλα τ' άλλα, έτσι κι άλλιώς. Καί δέ θάπρεπε νά ξεχάσει ν' άναφέρει κανείς, σέ σχέση μέ τούς δημοσιογράφους τοϋ καιρού μας, πώς σοϋ ζητοΰν πάντα κρυφά συγγνώμη γιά δ,τι έχουν γράψει έναντίον σου δημοσίως. Τά τελευταία χρόνια δύο άκόμα έπίθετα, θά μπορούσε ν' άναφέρει κανείς, προσθέθηκαν στό πολύ φτωχό λεξιλόγιο τοϋ κατηγορητηρίου τής τέχνης πού βρίσκεται στή διάθεση τοϋ κοινοϋ. Ή μία είναι ή λέξη «άρρωστημένο», κι ή άλλη είναι ή λέξη «έξωτικό». Τό δεύτερο έκφράζει τή λύσσα τοϋ πρόσκαιρου μανιταριοϋ ένάντια στήν άθάνατη, μαγευ60

τική, κι 6ξοχα δμορφη όρχιδέα. Είναι ένας έπαινος, μά ένας έπαινος χωρίς σημασία. Ή λέξη «Αρρωστημένο», δμως, θάλεγα, προσφέρεται γιά κάποια άνάλυση. Είναι μιά άρκετά Ενδιαφέρουσα λέξη. Θάλεγα μάλιστα, πώς είναι τόσο Ενδιαφέρουσα ώστε Εκείνοι πού τή χρησιμοποιούν νά μή ξέρουνε τί σημαίνει. Τί σημαίνει άλήθεια; Τί είναι Ενα ύγιές Εργο τέχνης καί τί είναι Ενα άρρωστημένο έργο τέχνης; "Ολοι οί δροι πού μεταχειρίζεται κανείς γιά νά κρίνει ένα έργο τέχνης, Εφόσον τούς μεταχειρίζεται λογικά, άναφέρονται ή στό στύλ Ενός Εργου ή στό θέμα Ενός έργου, ή καί στά δύο. "Οσον άφορα τό στύλ, ένα ύγιές έργο τέχνης είναι ένα έργο πού τό στύλ του άναγνωρίζει τήν όμορφιά τοϋ ύλικοϋ πού μεταχειρίζεται, είτε αύτό τό ύλικό είναι λέξεις ή μπρούντζος, χρώμα ή φίλντισι, καί χρησιμοποιεί τήν όμορφιά αύτή γιά νά δημιουργήσει τό αίσθητικό άποτέλεσμα πού όνειρεύθηκε. "Οσον άφορα τώρα τό θέμα, ένα ύγιές έργο τέχνης είναι ένα έργο δπου ή Εκλογή τοΰ θέματος ύποτάσσεται στό ταμπεραμέντο τοϋ καλλιτέχνη, καί γεννιέται άμεσα άπ' αύτό. θ ά μπορούσα νά πω, πώς Ενα ύγιές έργο τέχνης είναι ένα έργο πού έχει καί τά δύο: τελειότητα καί χαρακτήρα. Φυσικά, ή μορφή κι ή ούσία δέ μποροΰν νά ξεχωρίσουν στό έργο τέχνης* είναι ένα. Γιά χάρη άνάλυσης δμως, καί βάζοντας τό σύνολο τής αίσθητικής Εμπειρίας κατά μέρος γιά λίγο, μπορούμε νά τά χωρίσομε μέ τό μυαλό. Άπ* τήν άλλη, Ενα άρρωστημένο έργο τέχνης, είναι ένα έργο πού τό στύλ του είναι γνωστό, παλιό καί κοινό, καί πού τό θέμα του διαλέχθηκε Επίτηδες, δχι γιατί Ενδιαφέρει στό Ελάχιστο τόν καλλιτέχνη, άλλά για61

τί νομίζει πώς θά πληρωθεί άπ' τό κοινό γι' αύτό. Στήν πραγματικότητα, ένα μυθιστόρημα πού άρέσει στό πλατύ κοινό καί πού κρίνεται σάν ύγιές είναι πάντα ένα βαθύτατα άρρωστημένο κατασκεύασμα· κι αύτό πού τό κοινό όνομάζει άρρωστημένο μυθιστόρημα είναι πάντα ένα δμορφο καί ύγιές έργο τέχνης. Δέ νομίζω δτι χρειάζεται νά πώς πώς, ούτε κατά διάνοια, δέν παραπονιέμαι κατηγορώντας τό κοινό καί τόν Τύπο πώς κάνουν κακή χρήση αύτών τών λέξεων. Δέ βλέπω πώς, μέ τήν έλλειψη άντίληψης πού τούς διακρίνει ώς πρός τό.τί είναι Τέχνη, θά ήταν δυνατόν νά τίς μεταχειρισθούν σωστά. 'Απλώς άναφέρω τήν κακή χρήση πού γίνεται· κι δσο γιά τά αίτια αύτής τής κακής χρήσης καί τό νόημα πού κρύβεται πίσω της, ή έξήγηση είναι πολύ άπλή. Προέρχεται άπό τή βάρβαρη άντίληψη τής έξουσίας. Προέρχεται άπό τή φυσική άνικανότητα μιάς κοινωνίας χαλασμένης άπό τήν έξουσία νά καταλάβει ή νά έκτιμήσει τήν 'Ατομικότητα. Μέ μιά λέξη, προέρχεται άπ' αύτό τό τερατώδες καί άνίδεο πράγμα πού λέγεται Κοινή Γνώμη, πού, κΌκό καί καλοπροαίρετο δπως είναι δταν προσπαθεί νά έλέγξει τή δημόσια ζωή, γίνεται αίσχρό καί κακοπροαίρετο δταν προσπαθεί νά έλέγξει τή Σκέψη καί τήν Τέχνη. Θάλεγα μάλιστα, πώς πολύ περισσότερα καί καλλίτερα θά μπορούσε νά πεΐ κανείς γιά τή φυσική δύναμη τοΰ κοινού παρά γιά τή γνώμη τοΰ κοινοϋ. Τό πρώτο μπορεί νά είναι άξιοθαύμαστο. Τό δεύτερο δέ μπορεί παρά νά είναι γελοίο. Λένε συχνά πώς ή δύναμη δέν είναι έπιχείρημα. Αύτό, δμως, έξαρτάται άπολύτως άπ' τό τί θέλει ν' άποδεί62

ξει κανείς. Πολλά άπ' τά πιό σημαντικά προβλήματα τών τελευταίων αίώνων, δπως ή συνέχιση τής προσωπικής κυβέρνησης στήν 'Αγγλία, ή τής φεουδαρχίας στή Γαλλία, βρήκαν τή λύση τους μέ τή φυσική δύναμη καί μόνο. Ή ίδια ή βιαιότητα μιάς έπανάστασης μπορεί νά κάνει τόν δχλο, τό κοινό, μεγαλόπρεπο κι έξαίσιο γιά μιά στιγμή. Ή μέρα πού τό κοινό άνεκάλυψε πώς ή πέννα είναι πιό δυνατή άπ' τίς πλάκες τού δρόμου, καί μπορεί νά γίνει τόσο έπικίνδυνη δσο ένα σπασμένο τούβλο, ή μέρα έκείνη, ήταν μοιραία. Ψάξαν άμέσως καί βρήκαν τό δημοσιογράφο, τόν έφτιαξαν, τόν καλλιτέρεψαν, κάνοντάς τον έναν άκούραστο καί καλοπληρωμένο ύπηρέτη τους. Είναι νά λυπάται κανείς βαθιά, καί γιά τούς δύο. Πίσω άπ* τό όδόφραγμα μπορεί νά βρίσκεται πολύ φρόνημα ύψηλό κι ήρωϊσμός. "Ομως, τί βρίσκεται πίσω άπό ένα κύριο άρθρο άλλο άπό βλακεία, προκατάληψη, άηδίες καί ψευτιές. Κι δταν αύτά τά τέσσερα ένωθούν φτιάχνουν μιά τεράστια δύναμη, κτίζοντας τήν καινούργια έξουσία. Στά παλιά χρόνια οί άνθρωποι είχανε τό στρεβλωτήριο'. Τώρα έχουν τό ... Πιεστήριο. Είναι μιά πρόοδος, σίγουρα. Κι δμως, είναι πολύ κακό, καί λάθος, κι όλέθριο γιά τό ήθικό. Κάποιος — 6 Burke ήταν; — όνόμασε τή Δημοσιογραφία «τέταρτη έξουσία». Αύτό Ισχυε στίς μέρες του, χωρίς άμφιβολία. "Ομως στίς μέρες μας είναι ή μόνη έξουσία. Κατάπιε τίς άλλες τρεις. Ή Κοσμική Έξουσία δέ λέει τίποτα, ή Πνευματική Έξουσία δέν έχει τίποτα νά πει, καί ή Βουλή τών Κοινοτήτων δέν έχει 1

"Οργανο βασανιστηρίων.

63

τίποτα νά πει καί τό λέει. Ζοϋμε ύπό τήν παντοκρατορία τής Δημοσιογραφίας. Στήν 'Αμερική ό Πρόεδρος διοικεί γιά τέσσερα χρόνια, κι ή Δημοσιογραφία κυβερνάει γιά πάντα. Ευτυχώς, στήν 'Αμερική, ή Δημοσιογραφία τράβηξε τήν κυριαρχία της ώς τό πιό χυδαίο καί βάναυσό της σημείο. Τ Ηταν φυσικό ν' άρχίσει νά δημιουργεί ένα πνεΰμα διαμαρτυρίας κι άγανάκτησης. Τό κοινό διασκεδάζει, ή άηδιάζει μαζί της, άνάλογα μέ τό ταμπεραμέντο τοϋ καθενός. "Ομως δέν είναι πιά ή μεγάλη δύναμη πού ήταν κάποτε. Δέν τήν παίρνουν πιά στά σοβαρά. Στήν 'Αγγλία, ή Δημοσιογραφία, μ' έξαίρεση έλάχιστες πολύ γνωστές περιπτώσεις, μή έχοντας άκόμα φθάσει σέ παρόμοια σημεία βαναυσότητας, παίζει άκόμα ένα πολύ μεγάλο ρόλο, είναι πράγματι μιά πολύ μεγάλη δύναμη. Ή τυραννία πού προσπαθεί νά άσκήσει πάνω στίς προσωπικές ζωές των άνθρώπων μού είναι άδιανόητη. Ή άλήθεια είναι ότι τό κοινό έχει μιά άκόρεστη όρεξη νά μαθαίνει τά πάντα, έκτός άπ' αύτά πού άξίζει νά μάθει. Ή Δημοσιογραφία, ξέροντάς το πολύ καλά αύτό, κι έχοντας τίς συνήθειες καί τά κόλπα γνήσιου έμπορα, τοΰ προσφέρει αύτό πού τής ζητά. Σέ παλιότερες έποχές τό κοινό κάρφωνε τά αύτιά των δημοσιογράφων στίς δημόσιες άντλίες . Κι αύτό ήταν φοβερό! Στήν έποχή μας οί δημοσιογράφοι καρφώνουν τά δικά τους αύτιά σέ πόρτες καί κλειδαρότρυπες. Αύτό πιστεύω είναι πολύ χειρότερο. Κι αύτό πού χειροτερεύει περισσότερο τήν κατάσταση είναι ότι οί δημοσιογράφοι πού προξενούν τό μεγαλύτερο κακό δέν είναι έκεΐνοι οί εύφυολόγοι κι έλαφρώς άνεύθυνοι πού γράφουν στίς γνωστές ώς Κοσμικές έφημερίδες καί περιοδικά. Τό κακό γίνεται 64

« ...δπως άκριβώς Ενα δμορφο πράγμα μας βοηθάει, μέ τώ νά είναι αύτό πού είναι. ».

άπό τούς σοβαρούς, βαθυστόχαστους, παθιασμένους δημοσιογράφους, πού μέ κάθε έπισημότητα, δπως πράγματι γίνεται στίς μέρες μας, σέρνουν καί ξεδιπλώνουν μπροστά στά μάτια τοΰ κοινοϋ ένα όποιοδήποτε περιστατικό στήν προσωπική ζωή ένός μεγάλου πολιτικού, ένός άρχηγοΰ πολιτικής σκέψης δημιουργοΰ πολιτικής δύναμης, καί καλούν τό κοινό νά σχολιάσει τό περιστατικό, νά άσκήσει έλεγχο πάνω στό γεγονός, νά δώσει τή γνώμη του, κι δχι μόνο νά δώσει μά καί νά βάλει σέ πράξη αύτή τή γνώμη, νά τόν έλέγξει σέ κάθε άλλο ζήτημα, νά έλέγξει τό κόμμα του, νά έλέγξει τήν πατρίδα του· μ' άλλα λόγια, νά γίνει γελοίο, προσβλητικό κι έπικίνδυνο. Οί προσωπικές ζωές τών άνθρώπων, οί προσωπικές ζωές τών άνδρών καί τών γυναικών, δέν πρέπει νά ξεσκεπάζονται στό κοινό. Καμμιά δουλειά δέν έχει μαζί τους τό κοινό. Στή Γαλλία σ' αύτά τά θέματα τά καταφέρνουνε καλλίτερα. Έκέΐ δέν έπιτρέπουν τίς λεπτομέρειες τών διαζυγίων πού δικάζονται στά δικαστήρια νά δημοσιεύονται γιά νά προσφέρουν διασκέδαση, θέμα γιά κριτική καί συζήτηση στό κοινό. Τό μόνο πού έπιτρέπεται νά ξέρει τό κοινό είναι πώς τό διαζύγιο βγήκε άφοΰ ύπέβαλε αίτηση δ ένας ή δ άλλος ή καί οί δύο συγχρόνως σύζυγοι. Στή Γαλλία, θάθελα έδώ ν' άναφέρω, περιορίζουν τόν δημοσιογράφο, κι έπιτρέπουν στόν καλλιτέχνη έλευθερία σχεδόν άπεριόριστη. Στόν τόπο μας έπιτρέπομε άπόλυτη έλευθερία στό δημοσιογράφο καί περιορίζομε άπόλυτα τόν καλλιτέχνη. Ή 'Αγγλική κοινή γνώμη, δηλαδή, προσπαθεί νά κρατήσει καί νά έμποδίσει καί νά διαστρέψει τόν άνθρωπο πού φτιάχνει πράγματα πού είναι δμορφα, καί σπρώχνει τό δη66

μοσιογράφο νά γράφει γιά πράγματα πού είναι άσχημα ή άηδή, ή άκόμη κι άποκρουστικά, κι έτσι καταφέρνομε κι έχομε τούς πιό σοβαρούς δημοσιογράφους στόν κόσμο καί τόν πιό άσεμνο Τύπο. Δέν είναι ύπερβολή νά μιλάει κανείς γιά έξαναγκασμό. Πολύ πιθανόν ύπάρχουν δημοσιογράφοι πού βρίσκουν πραγματική εύχαρίστηση νά γράφουν γιά πράγματα φοβερά, ή πού, όντας φτωχοί, ψάχνουν γιά σκάνδαλα σά βάση γιά κάποιο εΙσόδημα. Ύπάρχουν δμως κι άλλοι δημοσιογράφοι, είμαι βέβαιος, άνθρωποι μορφωμένοι καί καλλιεργημένοι, πού πράγματι δέ θέλουν νά δημοσιεύουν άσχήμιες καί σκάνδαλα, πού ξέρουν πώς αύτό είναι λάθος, καί τό κάνουν μόνο γιατί οί άρρωστημένες συνθήκες τού έπαγγέλματος τούς άναγκάζουν νά προσφέρουν στό κοινό αύτό πού τό κοινό ζητάει, καί συναγωνίζονται μ' άλλους δημοσιογράφους ποιός θά προσφέρει περισσότερα κι ίκανοποιητικώτερα στή χυδαία όρεξη τού κοινού. Είναι μιά πολύ ύποτιμητική θέση γιά όποιο σώμα μορφωμένων άνθρώπων, καί δέν έχω τήν παραμικρή άμφιβολία πώς οί περισσότεροι τό νοιώθουν έντονα. Ά λ λ ά , άς άφήσομε τήν πολύ σκοτεινή θάλεγα αύτή πλευρά τοϋ θέματος, κι άς έπιστρέψομε στό πρόβλημα τοϋ έλέγχου τοΰ κοινοϋ πάνω στήν Τέχνη, καί μ' αύτό άναφέρομαι στήν προσπάθεια τής Κοινής Γνώμης νά ύπαγορέψει στόν καλλιτέχνη τή μορφή πού θά χρησιμοποιήσει, τόν τρόπο μέ τόν όποιο θά τή χρησιμοποιήσει, καί τά ύλικά μέ τά όποια θά έργασθεϊ. "Εχω ήδη άναφέρει πώς οί Τέχνες πού ξέφυγαν πιό εύκολα στήν Αγγλία είναι οί Τέχνες γιά τίς όποιες τό κοινό δέν έδειχνε κανένα ένδιαφέρον. Τό κοινό, δμως, ένδιαφέρεται γιά τό 67

θέατρο, κι δπως κάποια πρόοδος έχει παρατηρηθεί στά τελευταία δέκα ή δεκαπέντε χρόνια, είναι σημαντικό νά σημειωθεί πώς αύτή ή πρόοδος όφεί^εται άποκλειστικά καί μόνο σέ μερικούς ξεχωριστούς καλλιτέχνες πού άρνήθηκαν νά δεχθούν τήν έλλειψη γούστου τοϋ κοινού σάν κριτήριό τους, πού άρνήθηκαν νά θεωρήσουν τήν Τέχνη σάν άπλό ζήτημα προσφοράς καί ζήτησης. Μέ τήν έξοχη κι έντονή του προσωπικότητα, μ' ένα στύλ πού κλείνει μέσα του ένα άληθινό στοιχείο χρώματος, μέ τήν έκπληκτική του δύναμη, δχι μόνο στή μίμηση, μά καί σέ δημιουργική φαντασία καί πνευματική δημιουργία, ό κ. Irvingι, άν τό μόνο πού ήθελε ήταν νά δώσει στό κοινό αύτό πού τό κοινό ζητοϋσε, θά μπορούσε νά είχε γράψει τά πιό κοινότυπα έργα μέ τόν πιό κοινότυπο τρόπο, καί νά κερδίσει δσα χρήματα κι δση δόξα μπορούσε νά έπιθυμήσει ποτέ άνθρωπος. "Ομως δέν ήταν αύτός δ σκοπός του. Σκοπός του ήταν νά πραγματώσει τή δική του δλοκλήρωση σάν καλλιτέχνης, κάτω άπό όρισμένες συνθήκες καί σ' δρισμένες μορφές Τέχνης. Στήν άρχή μίλησε στούς λίγους: τώρα έχει μορφώσει τούς πολλούς. Δημιούργησε στό κοινό καί τά δύο: γούστο καί ταμπεραμέντο. Τό κοινό έκτιμάει άπέραντα τήν καλλιτεχνική του έπιτυχία. Παρόλ' αύτά, άναρωτιέμαι συχνά, άν τό κοινό καταλαβαίνει δτι ή έπιτυχία αύτή όφείλεται άπόλυτα στό γεγονός πώς δέν δέχθηκε τά κριτήρια αύτού τού κοινού, £λλά άκολούθησε τά δικά του. Μέ τά κριτήρια τού

1

Henry Irving, (1838 - 1905): σπουδαίος Άγγλος ήθοποιός καί δημιουργός συναρπαστικών παραστάσεων, κυρίως στό Lyceum Theatre. "Αξέχαστη Εμεινε ή συνεργασία μέ τήν ήθοποιό Ellen Terry.

68

κοινοϋ τό Lyceum δέ θά ήταν παρά μιά παρακατιανή παράγκα, δπως είναι αύτή τή στιγμή μερικά άπ' τα θέατρα τής μόδας. Είτε τό καταλαβαίνουν δμως αύτό είτε δχι, τό γεγονός παραμένει, δτι τό γοϋστο καί τό ταμπεραμέντο, ώς ένα σημείο, δημιουργήθηκαν στό κοινό, κι δτι τό κοινό έχει τήν Ικανότητα νά άναπτύξει αύτές τίς Ιδιότητες. Τό πρόβλημα λοιπόν είναι, γιατί τό κοινό δέ γίνεται πιό πολιτισμένο; "Εχουν τήν Ικανότητα. Τί είναι αύτό πού τούς σταματάει; Αύτό πού τούς σταματάει, έπαναλαμβάνω, είναι ή έπιθυμία τους καί ή προσπάθειά τους νά άσκήσουν έλεγχο πάνω στούς καλλιτέχνες καί πάνω στά έργα τέχνης. Σέ μερικά θέατρα, δπως τό Lyceum καί τό Haymarket, τό κοινό φαίνεται νά προσέρχεται μέ σωστή διάθεση. Καί στά δύο αύτά θέατρα ύπήρξαν ξεχωριστοί καλλιτέχνες, καλλιτέχνες μέ σεβασμό άπέναντι στήν άτομικότητά τους, πού κατάφεραν νά δημιουργήσουν στό κοινό τους — καί κάθε θέατρο στό Λονδίνο έχει τό δικό του κοινό — τό ταμπεραμέντο στό όποιο άποτείνεται ή Τέχνη. Καί τί είναι τό ταμπεραμέντο αύτό; Είναι ή διάθεση τής δεκτικότητας. Αύτό είναι δλο. "Αν ένας άνθρωπος πλησιάσει ένα έργο τέχνης μέ δποιαδήποτε διάθεση νά άσκήσει έλεγχο πάνω στό έργο καί στόν καλλιτέχνη, τό πλησιάζει μέ ένα τέτοιο πνεϋμα πού τοΰ είναι άδύνατο νά δεχθεί τήν έλάχιστη Καλλιτεχνική έντύπωση άπ' αύτό. Τό έργο τέχνης πρέπει νά έξουσιάζει τόν θεατή: δέν πρέπει ό θεατής νά έξουσιάζει τό έργο τέχνης. Ό θεατής είναι αύτός πού πρέπει νά γίνει δεκτικός. Αύτός θά γίνει τό βιολί πού πάνω του θά παίξει δ καλλιτέχνης. Κι δσο πιό άπόλυτα μπορέσει νά σβήσει τίς 69

δικές του άνόητες γνώμες, τίς δικές του γελοίες προκαταλήψεις, τίς δικές του άστεΐες Ιδέες τοϋ τί πρέπει καί τί δέν πρέπει νά είναι Τέχνη, τόσο οί πιθανότητες νά καταλάβει καί νά έκτιμήσει τό έργο τέχνης θά είναι γι* αύτόν μεγαλύτερες. Αύτό, φυσικά, είναι πολύ γνωστό ότι συμβαίνει μέ τό τόσο χαμηλού έπιπέδου καί κακόγουστο θεατρόφιλο άγγλικό κοινό. 'Ισχύει δμως καί γιά τούς λεγόμενους μορφωμένους άνθρώπους. Γιατί οί Ιδέες περί Τέχνης ένός μορφωμένου βασίζονται φυσικά σ' αύτό πού μέχρι στιγμής ύπήρξε ή Τέχνη, ένώ τό καινούργιο έργο τέχνης είναι δμορφο όντας αύτό πού ή Τέχνη δέν ύπήρξε ώς τώρα ποτέ· καί νά τή μετράς μέ τά κριτήρια τοΰ παρελθόντος είναι νά τή μετράς μέ τά κριτήρια πού στήν άπόρριψή τους βασίζεται δλη ή άληθινή τους όμορφιά. "Ενα ταμπεραμέντο ίκανό νά δέχεται, μέσα άπό ένα δημιουργικό μέσο, καί κάτω άπό δημιουργικές συνθήκες, καινούργιες κι δμορφες έντυπώσεις, είναι τό μόνο ταμπεραμέντο πού μπορεί νά έκτιμήσει ένα έργο τέχνης. Κι άν αύτό Ισχύει στή ζωγραφική καί στή γλυπτική, Ισχύει άκόμα πιό πολύ στό θέατρο. Γιατί μιά εΙκόνα κι ένα άγαλμα δέν παλεύουν μέ τό Χρόνο. Δέν έχουν νά ύπολογίσουν τό πέρασμα, τά στάδιά του. Μέσα σ' ένα λεπτό ή ένότητά τους γίνεται άντιληπτή, κατανοητή. Στή λογοτεχνία τά πράγματα είναι διαφορετικά. Πρέπει νά περάσει χρόνος προτού πραγματωθεί ή ένότητα τού συνόλου. Κι έτσι, στό θέατρο, μπορεί νά γίνεται κάτι στήν πρώτη πράξη τοΰ έργου πού ή πραγματική καλλιτεχνική του άξία νά μήν άποκαλυφθεϊ στόν θεατή πρίν φθάσει ή τρίτη ή ή τέταρτη πράξη. Πρέπει ό ήλίθιος δ θεατής νά θυμώσει καί νά βάλει τίς φωνές, καί νά ταράξει τό έρ70

γο καί τούς καλλιτέχνες, πάνω στή σκηνή; "Οχι. Ό σωστός θεατής θά καθίσει ήσυχος, ζώντας έτσι τίς έξαίσιες συγκινήσεις τής άπορίας, τής περιέργειας, καί τής έναγώνιας προσμονής. Δέν πηγαίνει στό θέατρο γιά νά χάσει τήν ψυχραιμία του. Πηγαίνει γιά νά κερδίσει ένα καλλιτεχνικό ταμπεραμέντο. Δέν είναι δ διαιτητής τοϋ έργου. Είναι αύτός πού γίνεται δεκτός ν' άτενίσει τό έργο τέχνης, καί, άν τό έργο είναι καλό, νά ξεχάσει παρακολουθώντας το δλο τόν έγωϊσμό πού τόν χαλάει — τόν έγωϊσμό τής άγνοιάς του, ή τόν έγωϊσμό τής γνώσης του. Τό θέμα αύτό στό θέατρο, νομίζω, δέν έχει συνειδητοποιηθεί άρκετά. Καταλαβαίνω άπόλυτα πώς άν ό «Macbeth» παρουσιαζόταν γιά πρώτη φορά σ' ένα σύγχρονο Λονδρέζικο κοινό, πολλοί άπό τούς παρόντες θ' άντιδροϋσαν έντονα καί βίαια στή σκηνή μέ τίς μάγισσες στήν πρώτη πράξη, μέ τίς γκροτέσκες φράσεις κι έκφράσεις τους καί τίς τρελλές, άσυνάρτητες λέξεις. Μά δταν τελειώσει τό έργο καταλαβαίνει κανείς πώς έκεϊνο τό γέλιο πού βγαίνει άπό τίς μάγισσες είναι τόσο φοβερό δσο τό γέλιο τής τρέλλας στόν «Lear», πιό τρομερό άπό τό γέλιο τοϋ Iago στήν τραγωδία τοϋ Μαυριτανού. Κανένας θεατής τέχνης δέν έχει άνάγκη άπό μιά τελειότερη διάθεση δεκτικότητας δσο δ θεατής ένός θεατρικού έργου. Τή στιγμή πού προσπαθεί νά έπιβάλλει δποιαδήποτε κυριαρχία γνώμης ή έξουσίας γίνεται ένας δηλωμένος έχθρός τής Τέχνης, καί τοϋ έαυτοϋ του. Ή Τέχνη δέν παθαίνει τίποτα. Εκείνος χάνει. Μέ τό μυθιστόρημα Ισχύουν τά Ιδια. Ή ύπαρξη κι ή έξουσία τής κοινής γνώμης καί ή άναγνώρισή της είναι μοιραία. Ό «Esmond» τοϋ Thackeray είναι 71

« . . . Ό τ α ν βγοϋν 6ξω στόν κόσμο, ό κόσμος δέ θά δεχθεί όσα τοΟ ποΟν. Είναι άναπόφευκτο. Ό κόσμος μισεί τήν 'Ατομικότητα. »

ένα ώραΐο έργο τέχνης γιατί τοΰ άρεσε κι ήθελε νά τό γράψει. Στά άλλα του μυθιστορήματα, «Pendennis», «Philip», άκόμα καί στό «Vanity Fair», σέ στιγμές, σκέφτεται πολύ τό κοινό, καί χαλάει τό έργο του άποτεινόμενος άμεσα στή συμπάθεια καί τά αίσθήματα αύτοΰ τοΰ κοινοΰ, ή άμεσα κοροϊδεύοντάς τα. "Ενας άληθινός καλλιτέχνης δέ δίνει καμμιά σημασία στό κοινό. Τό κοινό είναι άνύπαρκτο γι* αύτόν. Δέν έχει γλυκίσματα άπό μέλι ή σκόνη παπαρούνας γιά νά ταΐσει ή' νά κοιμίσει τό θηρίο. Τό άφήνει αύτό νά τό κάνει ό δημοφιλής συγγραφέας. "Εναν άσύγκριτο συγγραφέα έχομε αύτή τή στιγμή στήν 'Αγγλία, τόν κ. George Meredith. 'Υπάρχουν καλλίτεροι καλλιτέχνες στή Γαλλία, δμως ή Γαλλία δέν έχει κανέναν πού ή δψη τής ζωής νάναι γι' αύτόν τόσο πλατειά, τόσο πολύπλευρη, τόσο εύφάνταστα άληθινή. 'Υπάρχουν άνθρωποι στή Ρωσία πού γράφουν Ιστορίες μέ πιό έντονη τήν αίσθηση τοϋ τί μπορεί νά είναι ό πόνος στή λογοτεχνία. Σέ κεΐνον δμως άνήκει ή φιλοσοφία στή λογοτεχνία. Οί άνθρωποι του δέ ζοϋνε άπλώς, ζοϋν μέσ' στή σκέψη. Μπορεί νά τούς κοιτάξει κανείς άπό μύριες πλευρές. Γεννοϋν Εντυπώσεις, κραδασμούς. 'Υπάρχει ψυχή μέσα καί γύρω τους. "Εχουνε πέρα άπό ένα νόημα κι είναι συμβολικοί. Κι Εκείνος πού τούς έπλασε, αύτούς τούς άνθρώπους, αύτές τίς θαυμάσιες, σβέλτες μορφές, τούς έπλασε γιά δική του εύχαρίστηση, καί ποτέ δέ ρώτησε τό κοινό τί ήθελε, ποτέ δέ νοιάστηκε νά μάθει τί ήθελε, ποτέ δέν έδωσε τήν άδεια στό κοινό νά τοΰ πει τί νά κάνει ή νά μή κάνει ή νά τόν Επηρεάσει μ' όποιονδήποτε τρόπο, άλλά συνέχισε δυναμώνοντας τήν προσωπικότητά του καί δημιουργώντας τό δικό του άτομι74

κό ξέχωρο έργο. Στήν άρχή κανείς δέν πήγε σ' αύτόν. Αύτό δέν είχε σημασία. Μετά ήρθαν οί λίγοι. Αύτό δέν τόν άλλαξε. Τώρα έχουν έρθει οί πολλοί. Είναι άκόμα ό Ιδιος. Είναι ένας άσύγκριτος συγγραφέας. Τά πράγματα μέ τίς διακοσμητικές τέχνες δέν είναι διαφορετικά. Τό κοινό βρισκόταν γραπωμένο μέ πάθος σ' αύτό πού πιστεύω πώς ήταν τό άμεσο άποτέλεσμα τής Μεγάλης "Εκθεσης διεθνούς κακογουστιάς, άποτέλεσμα τόσο φοβερό ώστε τά σπίτια πού ζούσαν οί άνθρωποι νάναι κατάλληλα μόνο για τυφλούς. Σιγά-σιγά άρχισαν νά γίνονται δμορφα άντικείμενα, δμορφοι τόνοι άρχισαν νά βγαίνουν άπ' τό χέρι τού είδικοΰ στά χρώματα, δμορφα σχέδια άπό τού καλλιτέχνη τό μυαλό, κι ή χρήση τών δμορφων πραγμάτων, ή άξία καί σημασία τους ξεκινούσε γιά νά νικήσει στό τέλος θριαμβευτικά. Τό κοινό όργίσθηκε. "Εχασε τήν ψυχραιμία του. Είπε άνοησίες. Κανείς δέν ένοχλήθηκε. Κανείς δέν έπαθε τίποτα. Κανείς δέ δέχθηκε τόν έλεγχο καί τήν καταπίεση τής κοινής γνώμης. Καί τώρα είναι σχεδόν άδύνατο νά μπεις σ' ένα σύγχρονο' σπίτι χωρίς νά δεις γύρω κάποια άναγνώριση τού καλού γούστου, κάποια άναγνώριση τής άξίας πού μπορεί νά έχει ένα ώραΐο περιβάλλον, κάποιο έλάχιστο σημάδι έκτίμησης τής όμορφιάς. Θάλεγα πώς, σέ γενικές γραμμές, τά σπίτια τών άνθρώπων είναι πολύ γοητευτικά στίς μέρες μας. Οί άνθρωποι ώς ένα πολύ μεγάλο σημείο γίναν πολύ πιό πολιτισμένοι. Πρέπει, δμως, νά άναφερθεϊ, άν θέλει κανείς νάναι δίκαιος, πώς ή έκπληκτική έπιτυχία τής έπανάστασης στήν έσωτερική διακόσμηση στήν έπίπλωση καί σ' δλα τά σχετικά δέν 75

όφείλεται καθόλου στό δτι ή πλειοψηφία τοΰ κοινού άπέκτησε ξαφνικά ένα Ιδιαίτερα καλό γούστο σ' αύτά τά θέματα. Όφείλεται κυρίως στό δτι οί τεχνίτες τών όμορφων αυτών πραγμάτων ήσαν σέ θέση νά έκτιμήσουν τόσο τήν εύχαρίστηση νά δημιουργεί κανείς όμορφιά, καί ξύπνησε τόσο έντονα στήν άσχήμια καί τή χυδαιότητα τοϋ τί τούς ζητούσε νά φτιάξουν πρίν τό κοινό, πού άπλώς κατάφεραν νά μήν ένδώσουν έστω κι άν πέθαιναν τής πείνας. Θά ήταν έντελώς άδύνατο νά έπιπλώσει κανείς σήμερα ένα δωμάτιο δπως παλιά, χωρίς νά πρέπει νά ψάξει γιά τό κάθε άντικείμενο σέ δημοπρασίες μεταχειρισμένων έπίπλων καί παλιατζίδικα φρικτά. Δέ φτιάχνεται πιά έκείνη ή άσχήμια. "Οσο κι άν άντιδροΰν, σήμερα οί άνθρωποι πρέπει νάχουνε κάτι δμορφο στό χώρο τους. Εύτυχώς γι* αύτούς, ή έντύπωση πώς μπορούσαν νάχουν γνώμη πάνω σ' αύτά τά καλλιτεχνικά θέματα άποδείχθηκε μιά άκόμα μεγάλη πλάνη. Ά π ' δλα αύτά, λοιπόν, είν' εύκολο νά δει κανείς, πώς κάθε περιορισμός καί έλεγχος στήν Τέχνη είναι κακός. ΟΙ άνθρωποι ρωτούν καμμιά φορά ποιά μορφή κυβέρνησης είναι ή πιό κατάλληλη γιά έναν καλλιτέχνη. Σ' αύτή τήν έρώτηση ύπάρχει μία μόνο άπάντηση. Ή πιό κατάλληλη μορφή κυβέρνησης γιά έναν καλλιτέχνη είναι: καθόλου κυβέρνηση. Κάθε έλεγχος πάνω στόν καλλιτέχνη καί τό έργο του είναι πράγμα άδιανόητο. "Εχει είπωθεΐ πώς κάτω άπό. καθεστώτα τυραννίας ύπήρχαν καλλιτέχνες πού έφτιαξαν έργο μεγάλο καί θαυμαστό. Δέν είναι άκριβώς έτσι. Κατά καιρούς, καλλιτέχνες έπισκέφθηκαν τυράννους, δχι σάν ύπήκοοι γιά νά ταπεινωθούν, άλλά σά περιπλανώμενοι θαυ76

ματουργοί, σά διαβατάρικες μορφές γοητευτικές, γιά νά διασκεδάσουν καί νά γοητευθοΰν καί νά τούς άφήσουνε νά γαληνέψουν, καί νά τούς έπιτρέψουν νά δημιουργήσουν. 'Υπάρχει κάτι πού πρέπει ν' άναγνωρίσει κανείς σ' έναν τύραννο: ένας τύραννος δντας ένα άτομο, μπορεί νά έχει μόρφωση καί καλλιέργεια, ένώ δ δχλος, δντας ένα τέρας, δέν έχει καμμιά. "Ενας Αύτοκράτορας ή ένας Βασιλιάς μπορεί νά σκύψει νά σηκώσει τό πινέλο γιά ένα ζωγράφο, μά δταν ό δχλος σκύβει δέν είναι παρά γιά νά ρίξει λάσπη. Κι δμως ό δχλος δέ χρειάζεται νά σκύψει δσο ένας αύτοκράτορας. Θάλεγα μάλιστα, πώς δταν θέλει νά ρίξει λάσπη δέ χρειάζεται νά σκύψει καθόλου. Ά λ λ ά δέν ύπάρχει λόγος νά ξεχωρίζει κανείς τό μονάρχη άπ' τόν δχλο: κάθε άπόλυτη έξουσία είναι έξίσου κακή. 'Υπάρχουν τρία είδη τυράννων. 'Υπάρχει δ τύραννος πού δυναστεύει τό σώμα. 'Υπάρχει δ τύραννος πού δυναστεύει τήν ψυχή. Κι ύπάρχει δ τύραννος πού δυναστεύει καί τήν ψυχή καί τό σώμα. Ό πρώτος λέγεται Πρίγκιπας. Ό δεύτερος λέγεται Πάπας. Ό τρίτος λέγεται Πλήθος. Ό Πρίγκιπας μπορεί νά είναι καλλιεργημένος. Πολλοί Πρίγκιπες ύπήρξαν καλλιεργημένοι. "Ομως στόν Πρίγκιπα ύπάρχει κίνδυνος. Σκέφτεται κανείς τόν Dante στήν πικρή έκείνη γιορτή στή Βερόνα, τόν Tasso στό κελλί τοϋ τρελλού στή Φερράρα. Καλλίτερα νά μή ζει μέ Πρίγκιπες ό καλλιτέχνης. "Ενας Πάπας μπορεί νά είναι καλλιεργημένος. Πολλοί Πάπες ύπήρξαν καλλιεργημένοι - οί κακοί Πάπες κυρίως. Οί κακοί Πάπες λάτρευαν τήν 'Ομορφιά, σχεδόν δσο παθιασμένα, μάλλον δχι, μέ τόσο πάθος δσο οί καλοί Πάπες μισούσαν τή Σκέψη. Στήν κακία καί στά 77

« Ό πόνος δέν είναι ή ύστατη μορφή τελείωσης. Είναι μιά μορφή έφήμερη. Είναι μιά μορφή διαμαρτυρίας. »

σκοτάδια τοϋ Παπισμού όφείλει πολλά ή άνθρωπότης. Ή καλωσύνη τοϋ Παπισμού όφείλει στήν άνθρωπότητα ένα χρέος φοβερό. "Ομως, μ' δλο πού του, κι έχασε τόν πέλεκυ τής άστραπής, είναι καλλίτερα γιά τόν καλλιτέχνη νά μή ζει μέ Πάπες. Πάτερα γιά τόν καλλιτέχνη νά μή ζεϊ μέ Πάπες. Πάπας ήταν έκεϊνος πού είπε γιά τόν Cellini μπρός σ' 78

ένα κονκλάβιο' άπό Καρδινάλιους πώς οί κοινοί νόμοι κι ή κοινή έξουσία δέν ήσαν φτιαγμένα γι' άνθρώπους σάν έκεΐνον· δμως Πάπας ήταν κι έκεϊνος πού πέταξε τόν Cellini στή φυλακή, καί τόν κράτησε έκεϊ ώσπου άρρώστησε άπό άπελπισία κι όργή, κι έφτιαξε δράματα φανταστικά γιά νά τά βλέπει ό Ιδιος, κι είδε τόν χρυσωμένο ήλιο νά μπαίνει στό κελλί του, καί τόσο παράφορα τόν έρωτεύθηκε πού γύρεψε νά ξεφύγει, κι έρποντας άπό πύργο σέ πύργο, έπεσε μέσα άπό ένα ζαλισμένο άέρα τήν αύγή, κι έσπασε τό κορμί του, καί κει ένας άμπελάς τόν σκέπασε μ' άμπελόφυλλα, καί βάζοντάς τον σ' ένα κάρο τόν πήγε καί τόν άφησε σέ κάποιον, πού, άγαπώντας τά δμορφα πράγματα, τόν φρόντισε. "Όχι, ύπάρχει κίνδυνος στούς Πάπες. Κι δσο γιά τό Πλήθος καί τή δική του έξουσία; "Ισως γι' αύτό καί τήν έξουσία του νάχει πει κανείς άρκετά. Ή έξουσία του είναι τυφλή, κουφή, άπαίσια, γκροτέσκα, τραγική, διασκεδαστική, σοβαρή καί πρόστυχη. Είν' άδύνατο γιά τόν καλλιτέχνη νά ζεΐ μέ τό Πλήθος. "Ολοι οί τύραννοι δωροδοκούν κι έξαγοράζουν. Τό Πλήθος δωροδοκεΐ κι άποβλακώνει. Ποιός τοΰ είπε νά άσκεΐ έξουσία; Γεννήθηκε γιά νά ζεϊ, γιά ν' άκούει, καί γιά νά έρωτεύεται. Κάποιος τούς έβλαψε κάνοντάς τους μεγάλο κακό. Χάλασαν οί Ιδιοι μιμούμενοι τούς άνώτερούς τους. Πήραν τό σκήπτρο τοΰ Πρίγκιπα. Πώς θά τό χρησιμοποιήσουν; Πήραν τήν τριπλή τιάρα τοΰ Πάπα. Πώς θ' άντέξουν τό βάρος της; Μοιάζουν μέ κλόουν, μέ καρδιά ραγισμένη. Μοιάζουν μέ Ιερέα πού ή ψυχή του είναι άκόμα άγέννητη. "Οσοι λατρεύουν τήν ό1

Κονκλάβιο: σύσκεψη.

79

μορφιά άς τούς λυπηθούν. Μ' δλο Λού οί Ιδιοι δέν άγαποΰν τήν 'Ομορφιά, άς λυπηθούν οί Ιδιοι γιά τούς ΐδιου<:. Ποιός τούς έμαθε τά κόλπα τής τυραννίας; Πολλά άλλα θά μπορούσε ν' άναφέρει κανείς. Θά μπορούσε ν' άναφέρει πώς ή 'Αναγέννηση ύπήρξε μεγάλη, γιατί δέ γύρεψε νά λύσει κανένα κοινωνικό πρόβλημα, καί δέν άσχολήθηκε μέ τίποτα παρόμοιο, μόνο άφησε τό άτομο ν' άναπτυχθεΐ έλεύθερα, δμορφα καί φυσιολογικά, κι έτσι είχε μεγάλους καί ξεχωριστούς καλλιτέχνες, μεγάλους καί ξεχωριστούς άνθρώπους. Θά μπορούσε ν' άναφέρει κανείς πώς ό Λουδοβίκος δ 14ος, φτιάχνοντας τό σύγχρονο κράτος, κατέστρεψε τήν άτομικότητα τού καλλιτέχνη, κι έκανε τά πράγματα τερατώδη στή μονοτονία τής έπανάληψης, καί άνάξια λόγου στήν ύποταγή τους στόν κανόνα, κι άκόμα, κατέστρεψε σ' δλόκληρη τή Γαλλία δλες έκεΐνες τίς έξοχες έλευθερίες στήν έκφραση πού είχαν κάνει τήν παράδοση καινούργια μέσα, στήν όμορφιά, καί τίς καινούργιες μορφές ένα μέ τίς πιό παλιές. "Ομως τό παρελθόν είναι χωρίς σημασία. Τό παρόν είναι χωρίς σημασία. Αύτό πού πρέπει νά μάς άπασχολεϊ είναι τό μέλλον. Γιατί τό παρελθόν είναι αύτό πού δ άνθρωπος δέ θάπρεπε νά είχε γίνει. Τό παρόν είναι αύτό πού δ άνθρωπος δέ θάπρεπε νά είναι. Τό μέλλον είναι δ καλλιτέχνης. Θά πουν, φυσικά, πώς αύτό τό σχέδιο έτσι πού προτείνεται έδώ δέν είναι καθόλου ρεαλιστικό, καί πώς πάει ένάντια στήν άνθρώπινη φύση. Κι αύτό είναι άπολύτως σωστό. Δέν είναι καθόλου ρεαλιστικό, καί σίγουρα πάει ένάντια στήν άνθρώπινη φύση. Γι' αύτό άκριβώς άξίζει νά μπει σ' έφαρμογή, καί γι' αύτό κανείς τό προτείνει. Γιατί, τί είναι στ' 80

« . . . κΓ Οπως τά δένδρα μεγαλώνουν τήν ώρα πού 6 πλούσιος γαιοκτήμονας ήσυχος κοιμάται... »

άλήθεια ένα σχέδιο ρεαλιστικό; "Ενα σχέδιο ρεαλιστικό είναι ή ένα σχέδιο πού ύπάρχει ήδη ή ένα σχέδιο πού μπορεί νά πραγματοποιηθεί κάτω άπό δρισμένες συνθήκες. 'Αλλά άκριβώς αύτές τίς ύπάρχουσες συνθήκες άρνεϊται κανείς νά δεχθεί* κι δποιο σχέδιο θά μπορούσε νά δεχθεί τίς συνθήκες αύτές είναι άνόητο καί λάθος. 01 συνθήκες μπορούν νά πάψουν νά είναι αύτές πού είναι, κι ή άνθρώπινη φύση μπορεί ν' άλλάξει. Τό μόνο πού ξέρει κανείς σίγουρα γιά τήν άνθρώπινη φύση είναι δτι άλλάζει. Ή άλλαγή είναι ή μόνη σίγουρη Ιδιότητά της. Τά συστήματα πού άποτυγχάνουν είναι έκεϊνα πού βασίζονται στή μονιμότητα τής άνθρώπινης φύσης, κι δχι στήν άνάπτυξη καί τήν έξέλιξή της. Τό λάθος τοϋ Λουδοβίκου τοϋ 14ου ήταν πώς πίστεψε δτι ή άνθρώπινη φύση θάμενε πάντα ή Τδια. Τό άποτέλεσμα αύτοϋ τοΰ λάθους ύπήρξε fi Γαλλική Επανάσταση. Τ Ητανένα συναρπαστικό άποτέλεσμα. "Ολα τά άποτελέσματα πού προέρχονται άπό τά λάθη τών κυβερνήσεων είναι συναρπαστικά. Πρέπει νά σημειωθεί πώς ή 'Ατομικότητα δέν έρχεται στόν άνθρωπο μέ άρρωστημένες ύποκρισίες περί καθήκοντος, πού δέ σημαίνειt άλλο άπ' τό νά κάνει κανείς αύτό πού θέλουν ol άλλοι άπλώς καί μόνο έπειδή τό θέλουν· ή τίποτα άλλες άφόρητες ύποκρισίες περί αύτοθυσίας, πού δέν είναι άλλο άπό μιά έπιβίωση άρχαίας άνθρωποθυσίας καί βάναυσων άκρωτηριασμών. Δέν έρχεται στόν άνθρωπο έχοντας άπαιτήσεις, ζητώντας του δ,τιδήποτε. "Ερχεται φυσιολογικά κι άναπόφευκτα άπό τόν·άνθρωπο. Σ' αύτό τό σημείο τείνει, αύτό προσπαθεί κάθε πρόοδος. Είναι ή διαφοροποίηση στήν δποία στρέφονται κι όλοκληρώνονται δλοι οί ζωντανοί 82

όργανισμοί. Είναι ή τελειότητα πού κρύβεται μέσα σέ κάθε μορφή ζωής, καί στήν όποια κάθε μορφή ζωής ζωντανεύει καί σκιρτά. Κι έτσι ή 'Ατομικότητα δέν άσκεϊ καμμιά πίεση πάνω στόν άνθρωπο. Τουναντίον, λέει άκριβώς στόν άνθρωπο πώς δέν πρέπει νά δέχεται καμμιά πίεση. Δέν προσπαθεί νά άναγκάσει τούς άνθρώπους νά είναι καλοί. Ξέρει πώς οί άνθρωποι είναι καλοί δταν τούς άφήσεις ήσυχους. Ό άνθρωπος θά γεννήσει καί θ' άναπτύξει τήν 'Ατομικότητα μέσα άπ' τόν Ιδιο του τόν έαυτό. "Ετσι άναπτύσσει τώρα ό άνθρωπος τήν 'Ατομικότητα. Νά ρωτάει κανείς άν είναι ρεαλιστική ή 'Ατομικότητα είναι σά νά ρωτάει άν είναι ρεαλιστική ή 'Εξέλιξη. Ή 'Εξέλιξη είναι δ νόμος τής ύπαρξης, καί δέν ύπάρχει άλλη έξέλιξη άπό αύτήν πού όδηγεΐ στήν 'Ατομικότητα. "Οπου αύτή ή τάση δέν έκφράζεταί, δέν διαπιστώνεται, έχομε μιά περίπτωση τεχνητής διακοπής τής άνάπτυξης, ή άρρώστια, ή θάνατο. Ή 'Ατομικότητα θά είναι άκόμα άλτρουϊστική κι άπροσποίητη. "Εχει παρατηρηθεί πώς ένα άπό τά άποτελέσματα τής ύπερβολικής καταπίεσης τής έξουσίας είναι δτι οί λέξεις παραμορφώνονται στή σωστή κι άπλή τους έννοια, καί χρησιμοποιούνται γιά νά έκφράζουν τό άντίστροφο τής βασικής σημασίας τους. "Ο,τι είναι άληθινό γιά τήν Τέχνη είναι άληθινό καί γιά τή Ζωή. Λέμε έναν άνθρωπο προσποιητό, στίς μέρες μας, έάν ντύνεται δπως τού άρέσει. 'Αλλά έτσι κάνοντας φέρεται άπολύτως φυσικά. Ή άληθινή προσποίηση, είναι νά ντύνεσαι, σύμφωνα μέ τή γνώμη καί τό γούστο τοϋ γείτονα, τού όποιου οί Ιδέες, καθώς άντιπροσωπεύουν τίς Ιδέες τής πλειοψηφίας, πρέπει νάναι φοβερά 83

κουτές. "Η λέμε έναν άνθρωπο έγώϊστή άν ζει μ' ένα τρόπο πού γι' αυτόν είναι ό πιό σωστός γιά τήν πλήρη όλοκλήρωση τής προσωπικότητάς του· άν, φυσικά, κύριος σκοπός τής ζωής του, είναι ή έξέλιξη τού έαυτού του. Μά αύτός είναι ό τρόπος πού θάπρεπε νά ζεΐ ό καθένας μας. Έγωϊσμός δέν είναι νά ζεις όπως θέλεις νά ζεις, έγωϊσμός είναι νά ζητάς άπ' τούς άλλους νά ζοΰν όπως ζεις έσύ. Κι έλλειψη έγωϊσμοΰ ν' άφήνεις τίς ζωές των άλλων ήσυχες, νά μήν άνακατεύεσαι σ' αύτές. Ό έγωϊσμός πάντα σκοπεύει στό νά δημιουργεί γύρω του μιά όμοιομορφία στόν τρόπο ζωής. Ή έλλειψη έγωϊσμοΰ άναγνωρίζει τήν άτέλειωτη ποικιλία στίς μορφές ζωής σάν κάτι τό συναρπαστικό, τό δέχεται, ύποτάσσεται σ' αύτό, τό χαίρεται. Δέν είναι έγωϊστικό νά σκέφτεσαι γιά τόν έαυτό σου. Ό άνθρωπος πού δέ σκέφτεται γιά τόν έαυτό του δέ σκέφτεται καθόλου. Είναι τερατωδώς έγωϊστικό ν' άπαιτεΐς άπ' τό γείτονα νά σκέφτεται τό ίδιο, νάχει τήν Ιδια γνώμη. Γιατί θάπρεπε; "Αν μπορεί νά σκεφθεί, πολύ πιθανό θά σκεφθεί διαφορετικά. "Αν δέν μπορεί νά σκεφθεί, είναι τερατώδες ν' άπαιτεΐς όποιαδήποτε σκέψη άπ' αύτόν. "Ενα κόκκινο τριαντάφυλλο δέν είναι έγωϊστικό γιατί θέλει νά είναι ένα κόκκινο τριαντάφυλλο. Θά ήτανε έγωϊστικό άν ήθελε όλα τά άλλα λουλούδια στόν κήπο νά είναι καί κόκκινα καί τριαντάφυλλα. "Οταν έρθει ή 'Ατομικότητα οί άνθρωποι θά είναι έντελώς φυσικοί καί χωρίς καθόλου έγωϊσμό καί θά γνωρίζουν τίς έννοιες των λέξεων, καί θά τίς έκπληρώνουν στίς έλεύθερες, όμορφες ζωές τους. Δέ θά είναι έγωϊστικοί όπως τώρα. Γιατί έγωϊστής είναι ό άνθρωπος πού έχει άπαιτήσεις άπό τούς άλλους, κι ό άνθρωπος μέ Άτομικό84

τητα δέ θά έπιθυμεϊ κάτι τέτοιο. Δέ θά τοϋ δίνει εύχαρίστηση. "Οταν ό άνθρωπος θά έχει φθάσει τήν όλοκλήρωση τοΰ έαυτοϋ του, δταν θά έχει φθάσει τήν 'Ατομικότητα, θά φθάσει καί τή συμπάθεια, τήν ταύτιση μέ τόν άλλο, καί θά τήν ζει έλεύθερα κι αύθόρμητα. "Ως τώρα ό άνθρωπος έλάχιστα έχει καλλιεργήσει τή συμπάθεια. "Εχει μόνο συμπάθεια μέ τόν πόνο, κι ή συμπάθεια μέ τόν πόνο δέν είναι ή ύψηλότερη μορφή συμπάθειας. Κάθε συμπάθεια είναι καλή, δμως ή συμπάθεια μέ τόν πόνο είναι ή λιγότερο καλή. Κρύβει μέσα της κάποια ιδιοτέλεια.

«"Οταν 6 άνθρωπος θά Εχει φθάσει τήν όλοκλήρωση τοΰ έαυτοϋ του, ... θά φθάσει κα< τή συμπάθεια, τήν ταύτιση μέ τόν άλλο.»

85

Τείνει νά γίνει νοσηρή. 'Υπάρχει σ' αυτήν κάποιο στοιχείο τρόμου γιά τή δική μας μοίρα, τή δική μας ασφάλεια. Φοβόμαστε πώς κι έμεΐς οί Ιδιοι μπορούμε νά γίνομε σάν τόν τυφλό ή τόν λεπρό, καί πώς κανείς δέ θά γύριζε νά μας κοιτάξει. Είναι άκόμα καί περίεργα δεσμευτική αύτή ή συμπάθεια. Ό άνθρωπος πρέπει νά νοιώθει συμπάθεια μ' όλόκληρη τή ζωή, δχι μονάχα μέ τίς πληγές καί τούς καϋμούς της, μά καί μέ τή χαρά τής ζωής καί τήν ύγεία καί τήν έλευθερία καί τήν όμορφιά της. "Οσο, φυσικά, πιό πλατειά ή συμπάθεια τόσο καί πιό δύσκολη. 'Απαιτεί μεγαλύτερη έλλειψη έγωϊσμού. Ό καθένας μπορεί νά νοιώσει συμπάθεια μέ τή δυστυχία ένός φίλου, άπαιτεΐ δμως μιά πολύ ιδιαίτερη φύση — όπαιτεΐ, άκριβώς, τή φύση ένός άνθρώπου πού έχει φθάσει τήν άληθινή "Ατομικότητα — γιά νά νοιώσει συμπάθεια, χαρά, μέ τήν έπιτυχία ένός φίλου. Στό σύγχρονο άγχος συναγωνισμού κι άγώνα γιά μιά θέση, μιά τέτοια συμπάθεια είναι φυσικά σπάνια, καί πνίγεται άκόμα πιό πολύ άπ' τό άνήθικο ιδανικό τής όμοιομορφίας καί τής υποταγής στόν κανόνα πού έπικρατεΐ παντού, κι είναι Ισως ιδιαίτερα άφόρητο στήν'Αγγλία. Συμπάθεια μέ τόν πόνο τού άλλου, φυσικά, θά ύπάρχει πάντα. Είναι άπό τά βασικά ένστικτα τού άνθρώπου. Τά ζώα μέ άτομικότητα, τά άνώτερα ζώα δηλαδή, μοιράζονται αύτή τήν 'ιδιότητα μαζί μας. Πρέπει δμως νά μήν ξεχνάμε πώς ένώ ή συμπάθεια μέ τή χαρά τού άλλου μεγαλώνει τό σύνολο τής χαράς σ' αύτό τόν κόσμο, ή συμπάθεια μέ τόν πόνο του άλλου δέ λιγοστεύει τήν ποσότητα τού πόνου. Μπορεί νά κάνει τόν άνθρωπο ν' άντέξει καλλίτερα τή δυστυχία καί τό κακό, δμως ή δυστυ86

χία καί τά κακό παραμένουν. Ή συμπάθεια μέ τή φυματίωση δέ θεραπεύει τή φυματίωση· αύτό τό κάνει ή έπιστήμη. Κι δταν ό Σοσιαλισμός θάχει λύσει τό πρόβλημα τής φτώχειας, κι ή Έπιστήμη τό πρόβλημα τής άρρώστιας, τό πεδίο τοϋ συναισθηματία θάχει μικρύνει, κι ή συμπάθεια τοΰ άνθρώπου θάναι μεγάλη, ύγιής κι αύθόρμητη. Ό άνθρωπος θά νοιώθει χαρά κοιτάζοντας γύρω τή χαρούμενη ζωή τών άλλων. Γιατί είναι μέσα άπό τή χαρά πού ή 'Ατομικότητα τοΰ μέλλοντος θά μεγαλώσει. Ό Χριστός δέν έκανε καμμιά προσπάθεια νά όργανώσει τήν κοινωνία πάνω σέ μιά καινούργια βάση, καί σά συνέπεια ή 'Ατομικότητα, ή όλοκλήρωση πού δίδαξε στόν άνθρωπο μπορούσε νά συντελεσθεί μόνο μέσα άπ' τόν πόνο καί τή μοναξιά. Τά ιδανικά πού όφείλομε στό Χριστό είναι τά ιδανικά τοΰ άνθρώπου πού έγκαταλείπει έντελώς τήν κοινωνία, ή τοΰ άνθρώπου πού άντιστέκεται στήν κοινωνία άπόλυτα. "Ομως ό άνθρωπος είναι άπό τή φύση του κοινωνικός. 'Ακόμα κι οί έρημίτες τής Θηβαΐδας γίνανε τελικά λαός. Κι ένώ ό καλόγερος κι ό άναχωρητής όλοκληρώνει κάποια στιγμή τήν προσωπικότητα του, συχνά είναι μιά φτωχή προσωπικότητα πού όλοκληρώνεται. 'Απ' τήν άλλη, ή φοβερή άλήθεια πώς ό πόνος χρησιμεύει σά μέσο γιά τήν όλοκλήρωση τοΰ άνθρώπου άσκεΐ μιά έκπληκτική γοητεία στά πλήθη. Ρηχοί όμιλητές καί ρηχοί φιλόσοφοι σέ άμβωνες κι έξέδρες μιλοΰν συχνά γιά τή λατρεία τής άπόλαυσης καί τής χαράς, κατηγορώντας την άλύπητα. Πολύ σπάνια δμως στήν Ιστορία τοΰ κόσμου ό άνθρωπος είχε σάν Ιδανικό τή χαρά καί τήν όμορφιά. Ή λατρεία τοΰ πόνου βασίλεψε πολύ πιό συχνά. Ό 87

Μεσαιωνισμός, μέ τούς άγιους του καί τούς μάρτυρες, τήν άγάπη του γι' αύτοβασανισμό, τό άγριό του πάθος νά πληγώνεται, τό μαχαίρωμα μ' άκονισμένα μαχαίρια, καί τό μαστίγωμα μέ βέργες κοφτερές — ό Μεσαιωνισμός είναι ό άληθινός Χριστιανισμός, κι ό μεσαιωνικός Χριστός είναι ό άληθινός Χριστός. "Οταν ή 'Αναγέννηση άνέτειλε στόν κόσμο, κι έφερε μαζί της τά καινούργια Ιδανικά, τήν όμορφιά τής ζωής καί τή χαρά τού νά ζεις, ol άνθρωποι τότε δέ μπορούσαν νά καταλάβουν τό Χριστό. 'Ακόμα κι ή Τέχνη τό άποδεικνύει. ΟΙ ζωγράφοι τής 'Αναγέννησης ζωγράφιζαν τό Χριστό σά μικρό άγόρι πού έπαιζε μ' ένα άλλο μικρό άγόρι σέ κάποιο παλάτι ή κήπο, ή πλαγιασμένο στό στήθος τής μητέρας του, νά χαμογελάει σέ κείνην πού τόν κράταγε, ή σ' ένα λουλούδι, ή σ' ένα φωτεινό πουλί· ή σά μιά κομψή κι ευγενική μορφή διασχίζοντας τόν κόσμο· ή σά μιά έξοχη φιγούρα πού ύψωνόταν μέσα σέ μιά έκσταση άπό τό θάνατο·στή ζωή. 'Ακόμα κι όταν τόν ζωγράφιζαν σταυρωμένο τόν έδειχναν σάν ένα ώραΐο Θεό πού άνθρωποι κακοί είχαν πληγώσει. Γενικά δμως δέν τούς άπασχόλησε καί πολύ. Αύτό πού άπολάμβαναν ήταν νά ζωγραφίζουν τούς άνδρες καί τίς γυναίκες πού έκεΐνοι θαύμαζαν, καί νά δείχνουν τήν όμορφιά τής όμορφης αυτής γης. Ζωγράφισαν πολλούς θρησκευτικούς πίνακες — θάλεγα μάλιστα περισσότερους άπ' δσους έπρεπε, κι ή μονοτονία στό θέμα καί στό κίνητρο καταντάει κουραστική, κι αύτό ήταν κακό γιά τήν τέχνη. Ή τ α ν τό άποτέλεσμα τής έπιβολής τοΰ γούστου καί τής γνώμης τού κοινού σέ ζητήματα τέχνης, κι είναι νά λυπάται κανείς. "Ομως ή ψυχή τους δέ βρισκόταν στό θέμα. Ό Raphael ήταν 88

..γιατί ό τόνος τής τέλειας προσωπικότητας δέν είναι £νας νος έπανάστασης άλλά γαλήνης.»

μεγάλος καλλιτέχνης δταν ζωγράφιζε τόν Πάπα του. "Οταν ζωγράφιζε τίς Μαντόνες καί τά Θεια του Βρέφη, δέν ήταν καθόλου μεγάλος καλλιτέχνης. Ό Χριστός δέν είχε μήνυμα γιά τήν 'Αναγέννηση, κι αύτό ήταν θαυμάσιο γιατί έτσι έφερε τό δικό της, διάφορο άπ' τό δικό του, καί γιά νά βρούμε τόν άληθινό Χριστό πρέπει νά πάμε στήν τέχνη τοΰ Μεσαίωνα. Έκεΐ βρίσκεται άκρωτηριασμένος καί φθαρτός: ένας θεός πού δέν είναι ώραΐος, γιατί ή 'Ομορφιά είναι χαρά - ντυμένος άσχημα γιατί καί τά δμορφα ρούχα μπορεί νάναι χαρά: είναι ένας ζητιάνος μέ θαυμάσια ψυχή· είναι ένας λεπρός μέ ψυχή θεϊκή· δέ χρειάζεται ούτε ύλικά άγαθά ούτε ύγεία· είναι ένας θεός πού φθάνει τήν τελείωση μέσα άπ' τόν πόνο. 'Η έξέλιξη τοΰ άνθρώπου είναι άργή. Ή άδικία τών άνθρώπων είναι μεγάλη. Τ Ηταν άνάγκη νά προσφερθεί ό πόνος σάν τρόπος έκπλήρωσης. 'Ακόμα καί τώρα, σέ μερικές χώρες τοΰ κόσμου, τό μήνυμα τοΰ Χριστού είναι άναγκαϊο. Κανείς πού έζησε στή σύγχρονη Ρωσία' δέ θά γινόταν νά φθάσει τήν τελείωσή του μέσα άπό δρόμο άλλο άπ' τό δρόμο τοΰ πόνου. Μερικοί Ρώσοι καλλιτέχνες όλοκληρώθηκαν στήν Τέχνη· σέ μιά λογοτεχνία μεσαιωνική σέ χαρακτήρα, μιά κι ή κυρίαρχη νότα είναι ή όλοκλήρωση κι ή "λύτρωση τών άνθρώπων μέσα άπ' τόν πόνο. "Ομως γι' αύτούς πού δέν είναι καλλιτέχνες, καί πού ή μόνη ζωή είναι γι' αύτούς ή χειροπιαστή ζωή τών γεγονότων, ό πόνος είναι ό μόνος δρόμος πού όδηγεϊ στήν τελείωσή τους. "Ενας Ρώσος πού ζει εύτυχισμένα κάτω άπ' τό τωρινό σύστη1

ΕΙνοι ή Ρωσία τοϋ 1890.

90

μα κυβέρνησης στή Ρωσία ή πρέπει νά πιστεύει πώς ό άνθρωπος δέν έχει ψυχή, ή δτι, άν έχει, δέν άξίζει ή ψυχή αύτή ν' άπλώσει καί νά έξελιχθεΐ. "Ενας Μηδενιστής πού άρνεϊται κάθε έξουσία γιατί ξέρει πώς κάθε έξουσία είναι διεφθαρμένη καί κακή, καί δέχεται πρόθυμα κάθε μορφή πόνου, γιατί μέσα άπ' τόν πόνο δλοκληρώνει τήν προσωπικότητά του, είναι ένας καλός Χριστιανός. Γι' αύτόν, τό Χριστιανικό ιδανικό είναι μιά πραγματικότητα, είναι άληθινό. Κι δμως, ό Χριστός δέν έπαναστάτησε ένάντια στήν έξουσία. Δέχθηκε τήν αύτοκρατορική κυριαρχία τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας καί πλήρωσε φόρο ύποτελείας. 'Ανέχθηκε τήν Εκκλησιαστική κυριαρχία τής 'Εκκλησίας των Εβραίων, καί στή δική της βία, δέν άντέταξε καμμιά βία δική του. Δέν είχε, δπως είπα, κανένα σχέδιο γιά μιά καινούργια όργάνωση τής κοινωνίας. "Ομως δ σύγχρονος κόσμος έχει σχέδια. Θέλει νά σβήσει τή φτώχεια, καί τή δυστυχία πού ή φτώχεια προκαλεί. Θέλει ν' άπαλλαγεΐ άπ' τόν πόνο, καί τή δυστυχία πού δ πόνος προκαλεί. Σάν μέσα γι' αύτό τό σκοπό Εμπιστεύεται τό Σοσιαλισμό καί τήν 'Επιστήμη. Αύτό πού προσπαθεί καί σκοπεύει είναι μιά 'Ατομικότητα πού Εκφράζεται κι άνασαίνει μέσα άπ' τή χαρά. Αύτή ή 'Ατομικότητα θά είναι πιό μεγάλη, πιό γεμάτη, πιό δμορφη άπ' δποια άλλη μπορεί νά ύπήρξε ποτέ πρίν. Ό πόνος δέν είναι ή ύστατη μορφή τελείωσης. Είναι μιά μορφή Εφήμερη. Είναι μιά μορφή διαμαρτυρίας. 'Αναφέρεται κι άσχολεϊται μέ λάθος, άνθυγιεινές, άδικες, συνθήκες ζωής. "Οταν τό λάθος, κι ή άρρώστια, κι ή άδικία θάχουν χαθεί, δέ θάχει πιά καμμιά θέση. Τ Ηταν μεγάλο έρ91

γο, μά τέλειωσε σχεδόν. Ή σφαίρα έπιρροής του καθημερινά μικραίνει. Κι οϋτε πού θά λείψει στόν άνθρωπο. Γιατί αύτό πού γύρεψε ό άνθρωπος, δέν είναι ούτε ό πόνος ούτε ή χαρά, μά ή Ιδια ή Ζωή. Ό άνθρωπος γύρεψε νά ζήσει έντονα, γεμάτα, τέλεια. "Οταν μπορέσει καί τό κάνει αύτό χωρίς νά καταπιέζει τούς άλλους, χωρίς νά ύποφέρει γι' αύτό, κι ol πράξεις του όλες είναι πράξεις χαράς, τότε θά έχει πιό ξεκάθαρο μυαλό, θά είναι πιό ύγιής, πιό πολιτισμένος, πιό πολύ ό έαυτός του, πιό άληθινός. Ή χαρά είναι ή άπάντηση τής φύσης, τό σήμα τής παραδοχής της. "Οταν ό άνθρωπος είναι εύτυχισμένος, βρίσκεται σ' άρμονία μ' όλα όσα είναι γύρω του, βρίσκεται σ' άρμονία μέ τόν έαυτό του. Ή καινούργια 'Ατομικότητα πού στήν ύπηρεσία της, τό θέλει δέν τό θέλει, βρίσκεται ό Σοσιαλισμός, θά είναι τέλεια άρμονία. Θά είναι αύτό πού οί "Ελληνες γύρεψαν νά βροΰν, άλλά δέ μπόρεσαν παρά στή Σκέψη, γιατί είχαν σκλάβους καί τούς τάϊζαν· θά είναι αύτό πού γύρεψε ή 'Αναγέννηση, άλλά δέ μπόρεσε νά καταφέρει παρά στήν Τέχνη, γιατί είχε σκλάβους καί τούς άφηνε νά πεινούν. Θά είναι τέλεια, καί μέσα άπ' αύτήν ό κάθε άνθρωπος θά φθάσει τή δική του τελειότητα. Ή καινούργια 'Ατομικότητα θά είναι ή καινούργια Ελληνικότητα.

Λονδίνο, Φεβρουάριος, 1890

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ TOY OSCAR WILDE «Η ΨΥΧΗ TOY ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΟ Ι Ο ΣΙΑΛΙΣΜΟ» ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ, ΦΩΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΜΑΚΕΔΟΥ, ΜΟΝΤΑΖ ΤΗΣ Ε. ΚΑ ΛΕΜΗ & ΣΙΑ, ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΔΗΜ. ΠΕΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ 3.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΤΗΝ Γ. ΚΙΩ ΤΗ Ο.Ε. ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 1984 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟ ΣΕΩΝ «ΓΝΩΣΗ» Α.Ε., ΚΛΕΙΤΟΥ 8. ΙΛΙΣΙΑ, 157 71 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.

77.57.228- 77.54.784 - 77.54.963.