04-H NEA KRISH TOY KAPITALISMOY-Chris Harman[e+]+++.pdf by eylikon02 ylmarios

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού μια μαρξιστική απάντηση

Chris Harman

τίτλος προτώτυπου Chris

Harmon

Capitalism's

London 2008

New Crisis

ISBN: 978-960-7967-43-5 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ: Τθ 8161, 100 10, Αθήνα ΛΕΥΚΩΣΙΑ: ΤΚ 7280. Λευκωσία Τυπώθηκε τον Οκτώβρη του 2008 σε 1000 αντίτυπα Μετάφραση: Νίκος Λούντος, Σωτήρης Κοντογιάννης Πρόλογος: Πάνος Γκαργκάνας Επιμέλεια: Κώστας Πίπας Εξώφυλλο, σελιδοποίηση: Παντελής Γαβριηλίδης Εκτύπωση: Αφοί Παππά & Σία ΑΕΒΕ, Πλαστήρα 256 Αγ. Ανάργυροι ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΑ: ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Φειδίου 14-16, Τ.Κ.10678, τηλ.: 210 5247584 www.rnarxlstlko.grmaixistiko@yahoo.gr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΑΓΟΡΑΣ

ΤΙ ΠΡΟΚΑΛΕΣΕ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ; Βγάζοντας κέρδη από τους φτωχούς Το δηλητήριο απλώνεται Είναι η πραγματική οικονομία υγιής;

14 16 18 20

Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ

Εκμετάλλευση και Αλλοτρίωση Τυφλός Ανταγωνισμός Υπερπαραγωγή

25 26 28

ΥΦΕΣΗ, ΑΝΘΗΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Η δεκαετία του 1930 - Η Μεγάλη Ύφεση. Η μεταπολεμική άνθηση Η επιστροφή των κρίσεων

32 35 36

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΧΡΕΟΥΣ

Η Βρετανία του Νέου Εργατικού Κόμματος: Παράδεισος για τους τραπεζίτες Αντιφάσεις της οικονομίας του χρέους 2000-2001: Μια νέα κρίση Ισορροπώντας πάνω σε μια πυραμίδα χρεών

42 43 46 49

ΜΙΑ ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΚΡΙΣΗ

Ο πληθωρισμός επιστρέφει

ΠΟΙΑ ΘΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ;

Ποιος θα πληρώσει; Ένα πρώτο βήμα

59 61

Ο Chris Harman είναι μέλος του Socialist Workers Party στη Βρετανία και εκδότης του περιοδικού International Socialism. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων και στα ελληνικά κυκλοφορούν από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο τα εξής Η οικονομία του τρελοκομείου Γερμανία 1918-1923, Η χαμένη επανάσταση Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και Παγκόσμια Τράπεζα Μαρξισμός θεωρία και πράξη Πώς χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση Γκράμσι Η ζωή και οι ιδέες ενός επαναστάτη Μαρξισμός και εθνικισμός Μάης 1968 Ριζοσπαστικό Ισλάμ, ιμπεριαλισμός και αριστερά. Αλλα βιβλία του στα αγγλικά είναι: A People's History of the Worl0, Explaining the Crisis Revolution in the 21st Century Marxism αηά History

Πρόλογος

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αυτό το μικρό βιβλιαράκι είναι μια προσπάθεια να απαντηθούν, με τη βοήθεια του Μαρξ, τα ερωτήματα που άνοιξε η νεα βαθειά κρίση του καπιταλισμού. Στα τέλη του 2008 δεν έχει απομείνει πια σχεδόν κανένας που να αμφισβητεί ότι βρισκόμαστε στη δίνη της χειρότερης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης απο την εποχή της δεκαετίας του 1930. Μέχρι πρόσφατα, όμως, ακούγαμε συνεχώς το αντίθετο. Κυβερνήσεις, επιμελητήρια, ινστιτούτα και βραβευμένοι με Νόμπελ «εμπειρογνώμονες» ισχυρίζονταν ότι τα δεδομένα της πραγματικής οικονομίας παραμένουν ισχυρά, ότι οι κεντρικές τράπεζες θα φροντίσουν να ξεπεράσουμε μια «κακή συγκυρία», και ότι όλοι πρέπει να συνεχίσουμε να έχουμε εμπιστοσύνη στο σύστημα που «αποδείχθηκε» ανώτερο απο κάθε εναλλακτική λύση. Στην Ελλάδα, ακόμα και στις αρχές του Φθινοπώρου ο Αλογοσκούφης έλεγε ότι έχουμε μια οικονομία που αναπτύσεται με ρύθμους διπλάσιους και τριπλάσιους απο τις άλλες χώρες της Ε.Ε. και ότι οι ελληνικές τράπεζες δεν έχουν σημαντική εμπλοκή στην αγορά των «τοξικών» ομολόγων των ΗΠΑ. Τώρα, προκύπτει ότι η Ελλάδα είναι η χώρα που απειλείται περισσότερο απο κάθε ά λ λ η στην Ευρώπη. Το Δημόσιο χρέος βρίσκεται ξανά στο 100% του ΑΕΠ, παρά το γεγονός ότι η «δημιουργική λογιστική» της κυβέρνησης του Καραμανλή και της Ε.Ε. είχε αναβαθμίσει το ΑΕΠ της Ελλάδας κατά 25% πριν απο λίγο καιρό.

Πρόλογος 6

Το .ελληνικό δημόσιο θα χρειαστεί να δανειστεί 53 δισεκατομμύρια ευρώ το 2009, ποσοστό 20,3% του ΑΕΠ, το υψηλότερο στη Ζώνη του Ευρώ. Το «καπέλο» που αναγκάζεται να πληρώνει ο προϋπολογισμός για τα ομόλογα του δημοσίου σε σύγκριση με τα αντίστοιχα γερμανικά έφτασε το 1,72%. Οι τόκοι που πληρώνει ο προϋπολογισμός εκτοξεύονται, ιδιαίτερα μετά το πακέτο των 28 δις ευρώ για την ενίσχυση των τραπεζών. Η δημοσιονομική κρίση παίρνει τις μεγαλύτερες διαστάσεις από την εποχή της δεκαετίας του 1980. Το ίδιο βλέπουμε να συμβαίνει στον ιδιωτικό τομέα. 0 μύθος για το υπερχρεωμένο δημόσιο και τον «υγιή» κόσμο της βιομηχανίας και του εμπορίου καταρρέει. Ή δ η γίνεται λόγος για «νέα γενιά προβληματικών επιχειρήσεων» καθώς τα κέρδη των εισηγμένων στο Χρηματιστήριο επιχειρήσεων μειώθηκαν το πρώτο εννιάμηνο του 2008 κατά 60,9% στον κλάδο των τροφίμων και 107,2% στον κλάδο των κατασκευών. Γιατί τόση τύφλα; Είναι όλα αυτά τα οικονομικά επιτελεία ανίκανα να προβλέψουν την κρίση που ερχόταν; Έ λ ε γ α ν ψέματα; Και τι εμπιστοσύνη μπορεί να υπάρχει για τις διακηρύξεις τους ότι από δω και πέρα θα φροντίσουν να διορθώσουν τα πράγματα; Είναι χαρακτηριστικά αυτά που έγραφε η Καθημερινή τ ο ν Οκτώβρη καθώς έσκαγαν τα μεγαλύτερα κανόνια στις τράπεζες Η ΠΑ και Ευρώπης: «Αλήθεια πού είναι τώρα αυτά τα μαθηματικά μυαλά (τα Νόμπελ που παρήλαυναν τα τελευταία χρόνια επιβραβεύοντας το άπειρο στις κερδοσκοπικές κινήσεις], να μας πουν γιατί δεν λειτούργησαν τα συστήματα συναγερμού στα μοντέλα διάχυσης επιχειρηματικών κινδύνων; Γιατί δεν προέβλεψαν το άνω ή το κάτω φράγμα των αγορών όταν μοντελοποίησαν το ολοκλήρωμα του δανεισμού τίτλων margins;» Σε αυτά τα αναπάντητα ερωτήματα δίνει απαντήσεις ο Chris Harman αξιοποιώντας τη θεωρία του Μαρξ. Στις ενότητες αυτού

Πρόλογος

του φυλλαδίου καταγράφει την αποτυχία της ελεύθερης αγοράς, εντοπίζει τις αιτίες της κρίσης, συνδέει τη κρίση με το ίδιο το σύστημα του καπιταλισμού και ερμηνεύει την πορεία του από το προηγούμενο μεγάλο Κραχ του 1929 μέχρι τις σύγχρονες φούσκες που άρχισαν να σκάνε τον τελευταίο χρόνο. Η προσπάθεια να βρούμε αυτές τις απαντήσεις είναι πολύ σημαντική. Οι ίδιοι ψεύτες που εκθείαζαν τις αρετές του νεοφιλελευθερισμού μέχρι πρόσφατα, τώρα αναθεματίζουν τα golden boys και καταριούνται τον «καζινοκαπιταλισμό». Όπως το 1973-1974 έλεγαν ότι η κρίση είναι «πετρελαϊκή» και έριχναν τις ευθύνες στους «Άραβες που μονοπωλούν τα πετρέλαια», τώρα ξορκίζουν την απληστία ορισμένων μάνατζερ των τραπεζών. Το 1997-98 έλεγαν ότι διεφθαρμένος καπιταλισμός «των κολητών» υπήρχε μόνο στη Νοτιοανατολική Ασία και στη Ρωσία, ενώ η Ευρώπη και οι ΗΠΑ έχουν ελεύθερς αγορές με διαφάνεια και θεσμούς. Σήμερα αποδεικνύεται ότι μέσα στην καρδιά του καπιταλισμού υπάρχει το πρόβλημα και ότι η αλυσίδα των κρίσεων των τελευταίων 35 χρόνων δεν είναι μια σειρά απο «ατυχήματα» αλλά το νήμα που διαπερνάει την κατάσταση του ίδιου του συστήματος. Αυτό είναι ενα συμπέρασμα απαραίτητο για όλους όσους θέλουν να αντιπαλέψουν τα χτυπήματα που φέρνει η νέα κρίση του καπιταλισμού: για τους εργάτες και τις εργάτριες που αντιστέκονται στα κλεισίματα και τις απολύσεις, για τους νέους και τις νέες που αντιπαλεύουν την ιδιωτικοποίηση της Παιδείας, για τους γιατρούς και τους νοσηλευτές που δίνουν μάχες για να υπερασπίσουν τα δημόσια νοσοκομεία, για τους μετανάστες και τους αντιρατσιστές που αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις των φασιστών και τον θεσμοθετημένο ρατσισμό των κυβερνήσεων που φορτώνουν τις ευθύνες για την ανεργία στους πρόσφυγες. Όλοι όσοι συμμετέχουμε και στηρίζουμε αυτούς τους αγώνες έχουμε ανάγκη να ξεκαθαρίσουμε ότι η λύση δεν θα έρθει αν κάποιοι υπουργοί που μέχρι χτες δήλωναν «νεοφιλελεύθεροι» αρχί-

Πρόλογος 8

σουν να δηλώνουν «νεοκεϋνσιανοί». Η λύση χρειάζεται να είναι πολύ πιο ριζική, να είναι αντικαπιταλιστική. Η αριστερά μπορεί και πρέπει να γίνει πολύ πιο τολμηρή, να διεκδικήσει την ανατροπή του συστήματος που γεννάει την κρίση και τη δημιουργία μιας δίκαιης σοσιαλιστικής κοινωνίας. Σ'αυτή την προοπτική είναι αφιερωμένο το φυλλάδιο. Πάνος Γκαργκάνας Δεκέμβριος

2008

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΑΓΟΡΑΣ "Μαύρη Δευτέρα, τρομερή Τρίτη, απαίσια Τετάρτη." Έτσι περιέγραψε μία μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδα τα γεγονότα της τρίτης βδομάδας του Σεπτέμβρη. Οι άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη κοιτούσαν σαστισμένοι και τρομαγμένοι καθώς οι μεγάλες χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις, των οποίων τα κολοσσιαία κέρδη και τα τεράστια μπόνους σημάδεψαν τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, βυθίζονταν μέσα σε ένα βάλτο από χρέη. Πολλοί από όσους παρατηρούσαν τα γεγονότα δεν μπόρεσαν να κρύψουν ένα μικρό γελάκι βλέποντας τους γιάπηδες με τα πανάκριβα κοστούμια να λένε αντίο στους τεράστιους μισθούς τους, καθώς έβγαιναν από τους ουρανοξύστες των εταιρειών τους κρατώντας στα χέρια χαρτόκουτα με τα προσωπικά τους αντικείμενα. Όμως μαζί με το γ έ λ ι ο υπήρχε και μια έντονη ανησυχία. Το σύστημα στο οποίο ζούμε και εργαζόμαστε βρέθηκε σε βαθιά κρίση και δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι που δ ο υ λ ε ύ ο υ ν σε βαρετές δουλειές με ταπεινούς όρους διαβίωσης αγωνιούν μήπως φορτωθούν αυτοί το κόστος. Αυτός ο φόβος έγινε εντονότερος την επόμενη βδομάδα, όταν ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους των ΗΠΑ προειδοποίησε ότι θα ακολουθήσει ένα "οικονομικό Περλ Χάρμπορ' και ο Τζορτζ Μπους έκανε έκτακτο τηλεοπτικό διάγγελμα προειδοποιώντας ότι "ολόκληρη η οικονομία μας κινδυνεύει". Κάποιοι έχουν ήδη πληρώσει το τίμημα. Στη Βρετανία, χίλιοι

Chris Harmon

άνθρωποι κάθε μέρα προστίθονταν στις ουρές των ανέργων τον Αύγουστο. Περίπου 85 χιλιάδες άνθρωποι που πήγαιναν διακοπές έφτασαν στο αεροδρόμιο για να ανακαλύψουν ότι οι πτήσεις για τις οποίες είχαν ήδη πληρώσει δεν υπήρχαν πια, ενώ η αστυνομία ήταν έτοιμη να τους απωθήσει αν προσπαθούσαν να διεκδικήσουν τις θέσεις τους. Δύο εκατομμύρια Αμερικανοί έχασαν τα σπίτια τους τον τελευταίο χρόνο. Κανείς δεν ξέρει τι θα ακολουθήσει και λιγότερο από όλους ξέρουν οι πολιτικοί, οι τραπεζίτες και οι βιομήχανοι που μας διαβεβαιώνουν πως είναι οι καλύτεροι για να διοικούν την κοινωνία για το συμφέρον μας. Πίσω από την κρίση βρίσκεται μία λέξη που είχαν σχεδόν καταφέρει να την απαγορεύσουν από το κοινωνικά αποδεκτό λεξιλόγιο εδώ και περίπου τρεις δεκαετίες - αυτή η λέξη είναι ο "καπιταλισμός". Αντί να μιλούν για τον καπιταλισμό, μας χόρτασαν με κουβέντες για την "επιχειρηματικότητα" και τους "δημιουργούς του πλούτου" μπροστά στους οποίους θα έπρεπε να στεκόμαστε με δέος, να τους αφήνουμε να διοικούν τις Κεντρικές Τράπεζες ανεξάρτητα από τις εκλεγμένες κυβερνήσεις, να τους παραδώσουμε τα δημόσια σχολεία, να αναδιαρθρώνουν το ΕΣΥ και τα νοσηλευτικά ιδρύματα, να τους παρακαλάμε να γίνονται σπόνσορες σε αθλητικούς συλλόγους και συμφωνικές ορχήστρες, να χρηματοδοτούν πολιτικά κόμματα τα οποία κάποτε υποτίθεται ότι θα αμφισβητούσαν τη δύναμή τους/Τώρα, η σκληρή αλήθεια πίσω από τους ευφημισμούς, ξαφνικά αποκαλύφθηκε. Είναι η πραγματικότητα ενός συστήματος που βασίζεται στον ανταγωνισμό όπου κερδίζει ο πιο άπληστος, ενός συστήματος με πρωταγωνιστές αυτούς που καταφέρνουν καλύτερα να βγάζουν λεφτά σε βάρος όλων των άλλων, αν και γνωρίζουν πως αν τα πράγματα πάνε στραβά για τους ίδιους, θα μπορούν να στηριχθούν σε πολιτικούς που ενώ λένε πως υπερασπίζονται την ελεύθερη αγορά, θα τους προσφέρουν γιγάντιες κρατικές επιδοτήσεις την ίδια ώρα που θα περικόπτουν τις συντάξεις και τα επιδόματα ανεργίας για όλους μας.

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

Αυτό ακριβώς έκανε το αμερικανικό κράτος στις 7 Σεπτέμβρη, όταν εξαγόρασε τους δύο γίγαντες των στεγαστικών δανείων, τη Fannie Mae και την Freddie Mac, ξοδεύοντας εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια σε μια κίνηση που, σύμφωνα με τον Νούριελ Ρουμπίνι, οικονομολόγο με έδρα τη Νέα Υόρκη και πρώην σύμβουλο της κυβέρνησης, ήταν "η μεγαλύτερη εθνικοποίηση που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα". Το ίδιο έγινε ξανά, εννέα μέρες αργότερα, όταν η αμερικάνικη κυβέρνηση εξαγόρασε TnvAlG.ycnv μέχρι πρόσφατα μεγαλύτερη ασφαλιστική εταιρεία του κόσμου. Και το ίδιο είχε γίνει εννέα μήνες πριν, όταν η βρετανική κυβέρνηση τελικά εξαγόρασε την Northern Rock και το ξαναέκανε τον Σεπτέμβρη, όταν εθνικοποίησε τ η ν πρώην στεγαστική τράπεζα Bradford and Bingley. Δεν θα μπορούσε να φανταστεί κανείς μεγαλύτερη ανατροπή της "νεοφιλελεύθερης" φιλολογίας περί ελεύθερης αγοράς που μας είχαν επιβάλει οι διάφοροι πολιτικοί και σχολιαστές των ΜΜΕ, από τις αυτές εξαγορές. Τα ίδια τα γεγονότα τούς ανάγκασαν να απαρνηθούν όλα όσα έ λ ε γ α ν επί δεκαετίες, να πετάξουν στα σκουπίδια, σχεδόν εν μία νυκτί, την ιδεολογία που κήρυσσαν στους εργάτες και τις φτωχότερες χώρες. Γιατί; Όχι για να προστατεύσουν αυτούς που χάνουν τις δουλειές τους, τα σπίτια τους ή που είδαν τις διακοπές τους να καταστρέφονται και τις συντάξεις τους να κινδυνεύουν. Η Northern Rock, από τότε που την εξαγόρασε το κράτος, βρίσκεται επικεφαλής της ομάδας των στεγαστικών τραπεζών που κάνουν κατασχέσεις στα σπίτια και πετάνε τον κόσμο έξω. Στη διάρκεια του Αυγούστου, έκανε κάθε μέρα κατασχέσεις στα σπίτια δέκα οικογενειών. Ό λ η αυτή η προστασία του κράτους έγινε για να σώσει το οικονομικό σύστημα που δημιούργησε την κρίση, ένα σύστημα που βασίζεται σε hedge funds, τραπεζικά και επενδυτικά χαρτοφυλάκια δισεκατομμυρίων και υποθέτει πως κανείς ποτέ δεν θα τολμήσει να αμφισβητήσει την ασταμάτητη απληστία τους. Η αμερικάνι-

12 κη κυβέρνηση άφησε τελικά μία από τις πιο σοβαρές επενδυτικές της τράπεζες, την Lehman Brothers να χρεοκοπήσει στις 14 Σεπτέμβρη. Όμως η παρανοϊκή συμπεριφορά που προκάλεσε αυτό το γεγονός στα hedge funds, τις τράπεζες και τα επενδυτικά χαρτοφυλάκια, ανάγκασε την κυβέρνηση να κάνει στροφή 180 μοιρών και να μοιράσει πολλά περισσότερα δισεκατομμύρια, στις 15, 16 και 17 Σεπτέμβρη. Η πιο δεξιά κυβέρνηση των ΗΠΑ εδώ και τρία τέταρτα του αιώνα, στράφηκε σε χωρίς προηγούμενο εθνικοποιήσεις για να προστατεύσει τους πλούσιους και να κοινωνικοποιήσει τις ζημιές μετά από 30 χρόνια ιδιωτικοποίησης των κερδών. Δεν είναι παράξενο λοιπόν ότι ο αστός οικονομολόγος Γουίλεμ Μπιούτερ περιγράφει αυτό που συνέβη ως "το τέλος του αμερικάνικου καπιταλισμού όπως τον γνωρίσαμε". Το βασικό ερώτημα είναι τι πρόκειται να τον αντικαταστήσει. "Να στέκεστε στα δικά σας πόδια", ήταν πάντα η συμβουλή των υπερασπιστών του καπιταλισμού προς όσους υπέφεραν μετά από απολύσεις σε επιχειρήσεις που προχωρούν σε «μειώσεις προσωπικού». Αυτή είναι η δικαιολογία όταν αναγκάζουν τους ανθρώπους να ανταγωνίζονται μεταξύ τους για να βρουν δουλειά, τους ανέργους να εξευτελίζονται στις ουρές των γραφείων εύρεσης εργασίας, τις ανύπαντρες μητέρες και τους ανάπηρους να περνάνε τεστ απασχολησιμότητας πριν πάρουν επίδομα, όταν λένε σε αυτούς που ποτέ στη ζωή τους δεν πήραν αξιοπρεπείς μισθούς να κάνουν αποταμίευση για να πάρουν σύνταξη, στους φοιτητές να δουλέψουν για να τα βγάλουν πέρα όσο σπουδάζουν και να πληρώσουν δίδακτρα. "Δεν υπάρχει εναλλακτική πρόταση" ήταν το σύνθημα της Μάργκαρετ Θάτσερ, το οποίο υιοθέτησαν ο Τόνι Μπλερ και ο Γκόρντον Μπράουν στη Βρετανία, καθώς την καλούσαν στην πρωθυπουργική κατοικία. Όταν κατέρρεαν οι εταιρείες ηλεκτρονικών ειδών στη Σκοτία ή η αυτοκινητοβιομηχανία στο Ντάγκενχαμ του Λονδίνου και στο Λόνγκμπριτζ του Λίβερπουλ, έλεγαν στον κόσμο που έχανε τη δουλειά του πως το χειρότερο

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

που θα μπορούσε να συμβεί είναι να περάσουν οι εταιρείες στο κράτος. Έτσι θα καταστρεφόταν ο "ανταγωνισμός", θα "πνιγόταν π εφευρετικότητα" και θα "ανατρέπονταν οι προσδοκίες". Σήμερα, υμνολογούν το κράτος που παρενέβη και έκανε εξαγορές, μόνο όμως στο βαθμό που αυτό γίνεται για να προστατευθούν αυτοί που τζογάρισαν στις χρηματαγορές και ζούσαν σε διαστημικά επίπεδα πολυτελούς διαβίωσης, χρησιμοποιώντας τον πλούτο που έχουν παράγει άλλοι, ενώ αυτοί δεν έχουν παράγει ποτέ τίποτα εκτός από τεράστια χρέη.

Chris Harmon

ΤΙ ΠΡΟΚΑΛΕΣΕ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ; Υπάρχει μία απλή ερμηνεία για την αιτία της κρίσης: είναι η απληστία αυτών που έχουν χρήματα να αποκτήσουν ακόμη περισσότερα. Αυτή η ερμηνεία δεν προέρχεται μόνο από εκείνους που ήταν πάντα αντίθετοι στον καπιταλισμό. Είναι η εξήγηση που δίνουν ορισμένοι από τους ένθερμους υποστηρικτές του συστήματος. 0 Τζον ΜακΚέιν κατηγορεί τους «κερδοσκόπους και τα hedge funds» που «μετέτρεψαν την αγορά μας σε καζίνο». Η εφημερίδα Daily Express, ιδιοκτησίας ενός εκατομμυριούχου πορνογράφου, αποκηρύσσει «τις υπερβολές στο Σίτυ του Λονδίνου» και «τους αεριτζήδες» που «καταστρέφουν τη Βρετανία». Ο πρώην αρχι-οικονομολόγος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, Ραγκουράμ Ρατζάν, ρίχνει το φταίξιμο στα υπέρογκα μπόνους που παίρνουν οι τραπεζίτες. Ο Μάρτιν Γουλφ, βασικός αρθρογράφος των Financial Times, της εφημερίδας δηλαδή που εκφράζει το ίδιο το Σίτυ του Λονδίνου, ο οποίος μόλις πριν από τρία χρόνια έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο "Γιατί δουλεύει η παγκοσμιοποίηση;", τώρα κατηγορεί την «ανευθυνότητα» των τραπεζιτών. 0 καταστροφικός ρόλος του χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων είναι ιδιαίτερα απλός. Κυνηγώντας το κέρδος, όργωσαν όλη τη γη ψάχνοντας για ευκαιρίες να δανείσουν χρήματα και έτσι να αποκομίσουν τεράστια ποσά από τους τόκους, κερδοσκόπησαν και εισέπραξαν προμήθειες επιβλέποντας εξαγορές και ιδιωτικοποιήσεις. Στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, το επίκεντρό τους ήταν οι

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

φτωχότερες χώρες του πλανήτη στις οποίες δάνειζαν τόσο πολύ και με τόσο υψηλά επιτόκια ώστε αυτές για να μπορέσουν να αποπληρώσουν αναγκάζονταν να δανειστούν ακόμη περισσότερα με ακόμη υψηλότερα επιτόκια. Όταν αυτές οι χώρες έμπαιναν σε μπελάδες, οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ενωσης έστελναν το ΔΝΤ να τις γονατίσει και να τις αναγκάσει να ανοίξουν τις αγορές τους στις γιγάντιες εταιρείες της Δύσης, να ξεπουλήσουν τις βιομηχανίες τους, να ιδιωτικοποιήσουν τη δημόσια υγεία και να βάλουν τους φτωχότερους γονείς να πληρώσουν για τη μόρφωση των παιδιών τους. Όμως, υπήρχαν όρια στο πόσο μπορούσαν να ξεζουμίσουν αυτές τις χώρες, ακριβώς επειδή ήταν τόσο φτωχές. Ό λ ο και περισσότερο, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα έστρεφαν την προσοχή τους στις πλουσιότερες χώρες και ιδιαίτερα στα κέρδη που μπορούσαν να βγουν από την κερδοσκοπία σε χρηματιστήρια, σε ακίνητα, σε εμπορεύματα όπως το πετρέλαιο, σε ασφαλιστικά ταμεία και πάνω από όλα στην κατοικία. Τα ποσά που συσσωρεύονται από τέτοιου είδους δανεισμό μπορούν να είναι αστρονομικά, τόσο αστρονομικά ώστε τα χαρτιά που περιέχουν τις οφειλές των ανθρώπων μπορούν να αποκτήσουν μεγάλη αξία. Οι στεγαστικές εταιρείες πουλούσαν αυτά τα χαρτιά στις τράπεζες, οι οποίες με τη σειρά τους πακετάριζαν αυτά τα χαρτιά μαζί με άλλα δημιουργώντας αυτά που αποκαλούν "χρηματοπιστωτικά παράγωγα" και τα πουλούσαν σε άλλες τράπεζες βγάζοντας κέρδος. Ομάδες ιδιαίτερα πλούσιων ανθρώπων έβαζαν μερικά εκατομμύρια ο καθένας για να στήσουν hedge funds και να μπουν στο παιγνίδι. Ένας ολόκληρος κλάδος με εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενους σε όλο τον κόσμο δημιουργήθηκε γύρω από τέτοιες συμφωνίες. Αυτοί που βρίσκονταν στο κέντρο όλης αυτής της δραστηριότητας και αποκόμιζαν τα μεγαλύτερα οφέλη, δοξάζονταν ως "φιλόδοξοι", "καινοτόμοι" και 'επιχειρηματικές ιδιοφυΐες". Ανάμεσα σε αυτές τις ιδιοφυΐες ήταν και αυτοί που διοικούσαν την βρετανική τράπεζα Northern Rock. Οι Financial Times είχαν γράψει ένα

Chris Harmon

ολόκληρο αφιέρωμα για «την πρόποση που έγινε για την Northern Rock σε ένα πολυτελές δείπνο στο Σίτι, με ατελείωτους ύμνους υπέρ των ικανοτήτων της στην χρηματοπιστωτική καινοτομία».

Βγάζοντας κέρδη από τους φτωχούς Τα κέρδη που έβγαιναν από το δανεισμό, το πακετάρισμα των δανείων και την επαναπώλησή τους προκάλεσε μια έκρηξη της αναζήτησης για ακόμη πιο νέα πεδία δανεισμού και νέες πηγές κέρδους. Η αγορά για την υλοποίηση αυτών των ενεργειών με τους συνηθισμένους τρόπους είχε αρχίσει να παρουσιάζει κορεσμό. Μ" αυτόν τον τρόπο οι ιδιοφυΐες έφτασαν στην αγορά των λεγόμενων subprime, των δανείων υψηλού ρίσκου. Αυτά τα δάνεια απευθύνονταν σε ανθρώπους που είχαν χαμηλά ή ανασφαλή εισοδήματα και παλαιότερα κανείς δεν τους πρόσφερε δάνεια. Όμως. πλέον, για να βγουν περισσότερα κέρδη υπήρχε ο μεγάλος πειρασμός να τους δανείσουν χρήματα ώστε να αγοράσουν αυτοί οι άνθρωποι τα πράγματα που χρειάζονταν απεγνωσμένα, κυρίως σπίτια. Προσφέροντας στεγαστικά δάνεια, αρχικά με χαμηλά επιτόκια, θα έβαζαν αυτόν τον κόσμο στον κύκλο της δανειοδότησης και μετά από δύο ή τρία χρόνια θα επέβαλαν αναγκαστική αύξηση των επιτοκίων που έτσι θα γίνονταν κερδοφόρα. Οι στεγαστικές τράπεζες όπως η Northern Rock είδαν αυτά τα δάνεια ως τρόπο να βγάλουν κέρδη χωρίς να μπορούν να χάσουν. Αν αυτοί που έπαιρναν δάνεια subprime μπορούσαν να τα αποπληρώσουν, θα έβγαιναν μεγάλα κέρδη. Αλλά ακόμη και αν δεν μπορούσαν να τα αποπληρώσουν, πάλι θα έβγαιναν μεγάλα κέρδη, διότι θα γινόταν κατάσχεση στο σπίτι τους το οποίο θα ξαναπουλιόταν, ενώ οι τιμές των ακινήτων ό λ ο και αυξάνονταν. Αυτά τα κέρδη σαγήνευσαν όσους τα είδαν σαν ευκαιρίες. Οι πάντες μέσα στα κυκλώματα

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

της Γουόλ Στριτ και στο Σίτι του Λονδίνου ήθελαν να πάρουν μέρος. Δανείζονταν υπέρογκα ποσά ώστε να αγοράσουν πακέτα χρεών. ενώ διαβεβαίωναν τις τράπεζες και τα hedge funds που τους δάνειζαν χρήματα ότι θα μπορέσουν να τους τα επιστρέψουν διότι και στους ίδιους χρωστούσαν πολλά χρήματα. Όποιος είχε λίγη λογική θα έπρεπε να έχει προβλέψει ότι αυτό το παιχνίδι θα έφτανε κάποτε σίγουρα σε απότομο τέλος. Εκείνο που οδηγούσε τις τιμές των ακινήτων προς τα πάνω ήταν ακριβώς ο τρελός ανταγωνισμός μεταξύ των στεγαστικών τραπεζών να δανείσουν τους φτωχότερους ανθρώπους. Η παραμικρή αύξηση στη δυσκολία των ανθρώπων να είναι εντάξει με τις οφειλές των στεγαστικών δανείων τους θα πολλαπλασίαζε τον αριθμό των κατασχεμένων σπιτιών προς πώληση. Τότε οι τιμές των σπιτιών θα άρχιζαν να πέφτουν και όλοι αυτοί που εμπλέκονταν στην αγορά των στεγαστικών θα άρχιζαν να χάνουν. Αυτό ξεκίνησε να συμβαίνει το 2006, με μία μικρή αύξηση στην ανεργία στις ΗΠΑ και μια μεγάλη αύξηση στα αμερικανικά επιτόκια. Όμως όσοι συμμετείχαν στην αλυσίδα της δανειοδότησης αγνόησαν τα προειδοποιητικά σήματα. Όλα αυτά συνέβαιναν μέχρι την δεύτερη βδομάδα του Αυγούστου του 2007, όταν ξαφνικά έγινε ολοφάνερο πως τα hedge funds που βρίσκονταν στην ιδιοκτησία των τραπεζών δεν μπορούσαν να σ υ λ λ έ ξ ο υ ν όσα τους χρωστούσαν ώστε να αποπληρώσουν τα ποσά που οι ίδιες χρωστούσαν. Κάθε τράπεζα φοβόταν πλέον πως δεν θα μπορούσε να πάρει τα χρήματα που της χρωστούσαν άλλες τράπεζες. Το τρελό παιχνίδι "δανείζομαι για να δανείσω" τερματίστηκε απότομα. Δεν ήταν δυνατό ούτε για τους "άρχοντες του σύμπαντος" των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων να συνεχίσουν επ' άπειρον να δανείζουν χρήματα που δεν είχαν σε ανθρώπους που δεν μπορούσαν να τα επιστρέψουν. Δεν χτυπήθηκαν μόνο τα subprime δάνεια υψηλού ρίσκου. Το ίδιο έπαθαν και τα συνηθισμένα στεγαστικά. 0 όγκος τους μειώθηκε σημαντικά -κατά 50% στη Βρετανία- ενώ όση δανειοδότηση συνεχί-

Chris Harmon

στηκε, γινόταν με υψηλότερα επιτόκια. Αυτό όμως σήμαινε πως όλων των ειδών τα σπίτια δεν μπορούσαν να πουληθούν, οι τιμές των σπιτιών άρχισαν να πέφτουν ακόμη ταχύτερα, οι κατασχέσεις αυξήθηκαν καθώς ο κόσμος δεν μπορούσε να πληρώσει τα αυξημένα επιτόκια και έτσι έγινε ακόμη πιο δύσκολο για τις τράπεζες και τα hedge funds να συλλέξουν τα τεράστια ποσά που είχαν δανείσει.

Το δηλητήριο απλώνεται Το δηλητήριο απλώθηκε από ένα σημείο του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε ένα άλλο. Δεν ήταν μόνο εκείνοι που είχαν απλώς δανείσει. Υπήρχαν και εκείνοι που η απληστία τούς έσπρωξε να πιστέψουν στα κέρδη που θα έβγαιναν, ασφαλίζοντας τα δάνεια των τραπεζών και των hedge funds. Τα ποσά που παίχτηκαν σε όλες αυτές τις ποικίλες μορφές τζόγου ήταν κολοσσιαία. Οι δοσοληψίες στην αγορά των "χρηματοπιστωτικών παραγώγων" υπολογίστηκαν ότι ανέρχονταν στο απίστευτο ποσό των 62 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, το Σεπτέμβρη του 2008, δεσμεύοντας πάνω από 1000 δισεκατομμύρια δολάρια σε ρευστό. Όσο το βουνό των χρεών μπορούσε να παράγει κέρδη, δεν υπήρχε τίποτα ά λ λ ο εκτός από ύμνους για αυτούς που διοικούσαν το χρηματοπιστωτικό σύστημα, από αρθρογράφους των εφημερίδων και πολιτικούς δεξιών ή σοσιαλδημοκρατικών κυβερνήσεων, είτε τύπου Μπλερ, είτε τύπου Γκόρντον Μπράουν. Η κυβέρνηση των Νέων Εργατικών, το 2002, έχρισε με τον τιμητικό τίτλο του ιππότη τον άνθρωπο που. περισσότερο από κάθε άλλον, είχε ενθαρρύνει αυτήν την φρενίτιδα της απληστίας, τον Αλαν Γκρίνσπαν, τότε επικεφαλής της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, για την "συνεισφορά του στην παγκόσμια οικονομική σταθερότητα". Τώρα, αυτή η απληστία ζημιώνει τον υπόλοιπο καπιταλισμό.

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

Κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα σε μία καπιταλιστική οικονομία περιλαμβάνει δανεισμό: οι εταιρείες που παράγουν τα αγαθά δίνουν πίστωση στους χονδρέμπορους, οι χονδρέμποροι δίνουν πίστωση στους έμπορους λιανικής και οι έμποροι λιανικής δίνουν πίστωση σε αυτούς που αγοράζουν καταναλωτικά είδη πολλών ειδών. 0 ξαφνικός φόβος που κατέκλυσε τις τράπεζες για να δανείσουν η μία στην άλλη, η πιστωτική ασφυξία ή credit crunch, όπως συνηθίστηκε να λέγεται, απείλησε να βάλει τέρμα σε όλον αυτόν τον κύκλο. Παρομοιάστηκε με καρδιακή προσβολή για το καπιταλιστικό σύστημα. Αυτός είναι ο λόγος που οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες ξέχασαν όλα τους τα κηρύγματα για τις αρετές του απερίσπαστου ελεύθερου ανταγωνισμού και παρενέβησαν ώστε να κρατήσουν σώο το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Τα ποσά ήταν ήδη τεράστια -το αμερικάνικο κράτος έκανε ένεση 400 δισεκατομμύρια δολάρια στο χρηματοπιστωτικό σύστημα το Μάρτη και τον Απρίλη του 2008, όταν βρέθηκε στο χείλος της χρεοκοπίας η μεγαλύτερη τράπεζα των ΗΠΑ, Bear Sterns. Για μερικές βδομάδες, η κίνηση αυτή ηρέμησε τα πράγματα. Ορισμένοι πίστεψαν πως η κρίση είχε περάσει. 0 ρεπουμπλικάνος υποψήφιος για την προεδρία, Τζον ΜακΚέιν διακήρυξε στις αρχές του Σεπτέμβρη ότι η αμερικάνικη οικονομία ήταν υγιής στη βάση της. Αυτοί οι άνθρωποι είχαν ξεγελαστεί από την ίδια τους την πίστη στο σύστημα. Τελικά, η πιο δεξιά αμερικάνικη κυβέρνηση εδώ και τρία τέταρτα του αιώνα αποφάσισε πως μόνο μια ογκώδης παρέμβαση από πλευράς του κράτους θα προστάτευε ολόκληρο το καπιταλιστικό σύστημα από τον εαυτό του και έτσι εξαγόρασε τις δύο γιγάντιες στεγαστικές τράπεζες, Fannie Mae και Freddie Mac. Μια τελευταία προσπάθεια να αφεθούν τα πράγματα στην ίδια την αγορά, που έγινε όταν άφησαν να χρεοκοπήσει μία από τις τέσσερις σημαντικότερες επενδυτικές τράπεζες, η Lehman Brothers, οδήγησε στην πρόκληση τέτοιας αναστάτωσης που απειλήθηκε μία χρηματοπιστωτική κατάρρευση δίχως προηγούμενο, με τους σχολιαστές κάθε

Chris Harmon

λογής να μιλάνε για τη χειρότερη κρίση από το 1929. Το κράτος χρειάστηκε να προχωρήσει σε μία ά λ λ η τεράστια εθνικοποίηση, αυτή του ασφαλιστικού γίγαντα AIG και ο Τζορτζ Μπους αναγκάστηκε να προειδοποιήσει, εν μέσω κατηγοριών για "σοσιαλισμό'' από το ίδιο του το κόμμα, ότι θα κατέρρεε ολόκληρο το σύστημα αν το κράτος δεν εξαγόραζε όλα τα ύποπτα πακέτα χρεών έναντι ενός ποσού που υπολογίστηκε στα 700 δισεκατομμύρια δολάρια.

Είναι η πραγματική οικονομία υγιής; Γίνονται σήμερα κάποιες προσπάθειες να δοθεί η εντύπωση ότι οι μόνοι υπεύθυνοι ήταν οι χρηματιστές και ότι το υπόλοιπο σύστημα είναι αθώο. Μην ανησυχείτε, λένε κάποιοι σχολιαστές, μόνο το χρηματοπιστωτικό σύστημα βρίσκεται σε κρίση. Η "πραγματική οικονομία" είναι κάτι αρκετά διαφορετικό. Χαρακτηριστικό αυτού του είδους ήταν το ουσιαστικό μήνυμα που περιείχε ο λόγος του Γκόρντον Μπράουν που εισέπραξε τόσα εγκώμια, στο συνέδριο του Εργατικού Κόμματος. Σύμφωνα με τον Μπράουν. υπήρχε ανάγκη να καθαρίσει το Σίτι του Λονδίνου. Αλλά βιάστηκε να προσθέσει ότι το Λονδίνο πρέπει να "διατηρήσει την άξια θέση του ως το χρηματοπιστωτικό κέντρο του κόσμου", δηλώνοντας σε έναν δημοσιογράφο της τηλεόρασης την επόμενη μέρα ότι η κυβέρνηση των Εργατικών παραμένει μια "κυβέρνηση υπέρ των επιχειρήσεων ". Όμως, το χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν είναι κάτι ξεχωριστό από τον υπόλοιπο καπιταλισμό. Οδηγείται από τον ίδιο τυφλό ανταγωνισμό με στόχο το κέρδος. Οι μεγαλύτερες βιομηχανίες στράφηκαν στο χρηματοπιστωτικό σύστημα για να ενισχύσουν τα κέρδη τους τα τελευταία χρόνια -το έκανε η General Electric, η μεγαλύτερη βιομηχανική εταιρεία στις ΗΠΑ, όπως και η Ford και η General Motors. Στα διοικητικά συμβούλια των μεγάλων χρηματοπιστωτικών

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

ο μ ί λ ω ν σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν πλούσιοι βιομήχανοι. Στη διοίκηση της Lehman Brothers συμμετείχαν: ο πρώην πρόεδρος της IBM, ο πρώην πρόεδρος της Halliburton, ο πρώην πρόεδρος του ομίλου ΜΜΕ Telemundo (ο οποίος είναι επίσης διευθυντής της Sony και της MGM) και ο σημερινός πρόεδρος της GlaxoSmithKline (ο οποίος είναι και πρώην επικεφαλής της Vodaphone), όπως και μία ναύαρχος εν αποστρατεία του αμερικάνικου ναυτικού (επίσης επικεφαλής των αμερικανίδων προσκοπίνων), ο πρώην διευθυντής του οίκου δημοπρασιών έργων τέχνης Sotheby's και ο πρώην επικεφαλής της Salomon Brothers. Το διοικητικό συμβούλιο της μεγαλύτερης επενδυτικής τράπεζας, Goldman Sachs, περιλαμβάνει διευθυντές των εταιρειών General Motors, Mobil Oil, Novartis, Kraft Foods, Colgate Palmolive, Du Pont, Boeing, Texas Instruments και ArcelorMittal. Η απληστία δεν γνωρίζει κανένα σύνορο μεταξύ του χρηματοπιστωτικού συστήματος, της βιομηχανίας και του εμπορίου, και για τον ίδιο λόγο φτάνει μέχρι τον πολιτισμό και την πλύση εγκεφάλου της νεολαίας υπέρ των αρετών του μιλιταρισμού. Δεν ήταν μόνο οι χρηματιστές που έβγαζαν τεράστια κέρδη και έπαιρναν γιγάντιους μισθούς τις τελευταίες δεκαετίες. Το ίδιο έκαναν και όσοι κατέχουν και ελέγχουν τη βιομηχανία και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Στις ΗΠΑ, σύμφωνα με το CNN-Money, "η αναλογία του μισθού ενός γενικού διευθυντή με το μέσο μισθό αυξήθηκε από το 301 προς 1, το 2003, σε 431 προς 1 το 2004. Η σημερινή αναλογία είναι πολύ υψηλότερη από ό,τι ήταν το 1990, όταν ένας γενικός διευθυντής έπαιρνε 107 φορές μεγαλύτερο μισθό από έναν μέσο εργάτη. Και αυτή είναι πολύ υψηλότερη από το 1982, όταν ο μέσος γενικός διευθυντής έπαιρνε 42 φορές όσα ο μέσος εργάτης." Στη Βρετανία, ο Τζον Χάτον, των Νέων Εργατικών επιχαίρει για αυτήν την ανισότητα: "Αντί να αναρωτιόμαστε αν οι υψηλοί μισθοί είναι ηθικό δικαιολογημένοι". έγραφε τον Απρίλη, οκτώ μήνες μετά το ξέσπασμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης, "θα έπρεπε να πανηγυρίζουμε το γεγονός ότι οι άνθρωποι μπορούν να είναι επιτυχημένοι σε αυτή τη χώρα"

Chris Harmon

Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ Η κρίση που ξέσπασε στο χρηματοπιστωτικό σύστημα τον τελευταίο χρόνο δεν αποτελεί κάποιο τελείως καινούργιο φαινόμενο. Η ιστορία του βιομηχανικού καπιταλισμού είναι μια ιστορία από περιόδους άνθησης και περιόδους ύφεσης -αυτό που οι οικονομολόγοι του κατεστημένου αποκαλούν "επιχειρηματικό κύκλο". Για περίπου 200 χρόνια, περίοδοι φρενήρους επέκτασης της παραγωγής, διακόπτονταν από απότομες καταρρεύσεις, κατά τις οποίες έμπαιναν σε πλήρη στασιμότητα ολόκληροι τομείς της βιομηχανίας. Ο κόσμος πέρασε τέσσερις τέτοιες μεγάλες κρίσεις - και πολλές μικρότερες - στο τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα. Κάθε μία από αυτές προκάλεσε τρομερά πλήγματα σε αυτούς που δουλεύουν μέσα στο σύστημα, διαλύοντας τις ζωές πολλών ανθρώπων που έχαναν τα μέσα συντήρησής τους, πολλές φορές ακόμη και τα σπίτια τους. Τέτοιες κρίσεις δεν αποτελούν κάποιο δευτερεύον προϊόν της χρηματοπιστωτικής αρρυθμίας, αλλά προκύπτουν από τον ίδιο τον τρόπο που λειτουργεί το σύστημα. Αυτό είναι ένα ζήτημα που ποτέ δεν απαντάει η κυρίαρχη οικονομική επιστήμη η οποία διδάσκεται στα σχολεία και τα πανεπιστήμια και γίνεται αποδεκτή από τη συντριπτική πλειονότητα των σχολιαστών στα ΜΜΕ. Η αποτυχία τους οφείλεται στην ίδια τη μέθοδο της κυρίαρχης οικονομικής επιστήμης. Αντιμετωπίζουν τον

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

καπιταλισμό ως σύστημα που ενδιαφέρεται για την κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών -αυτό που ονομάζουν "ωφελιμότητα". Δεν μπορούν συνεπώς να καταλάβουν πώς μπορεί να υπάρξει ξαφνικό κλείσιμο ολόκληρων τομέων της παραγωγής, ενώ υπάρχουν άνθρωποι διαθέσιμοι να δουλέψουν, υλικά για να δουλευτούν και άλλοι άνθρωποι που επιθυμούν να αποκτήσουν τα παραγόμενα προϊόντα. Η εξήγηση είναι απλή. Η κινητήρια δύναμη του καπιταλισμού δεν είναι η ικανοποίηση των αναγκών των ανθρώπων, αλλά ο ανταγωνισμός μεταξύ των καπιταλιστών για να κάνουν κέρδη. Οι ανθρώπινες ανάγκες καλύπτονται μόνο στο βαθμό που η κάλυψή τους συνεισφέρει στο κυνήγι του κέρδους. Σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, οι άνθρωποι έπρεπε να μοχθούν μαζί και να συνεργάζονται για να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους από τη φύση. Σε ορισμένες κοινωνίες, μικρές ομάδες ανθρώπων συνέλεγαν καρπούς, έσκαβαν για ρίζες και κυνηγούσαν άγρια ζώα. Σε άλλες κοινωνίες, οι χωρικοί δούλευαν τη γη κάνοντας καλλιέργειες. Σήμερα, το επίπεδο συνεργασίας που εφαρμόζεται για να παραχθούν τα προς το ζην των ανθρώπων είναι μεγαλύτερο από ποτέ. Αν εξετάσετε τα ρούχα που φοράτε, θα το δείτε, θα υπάρχει ύφασμα που κατασκευάζεται από μαλλί που παράγεται σε ένα σημείο του κόσμου, προϊόντα βαμβακιού από ά λ λ ο σημείο του κόσμου, συνθετικές ίνες οι οποίες γίνονται από πετρέλαιο που εξορύσσεται από το έδαφος κάπου αλλού, όλα μαζί μεταφέρονται σε πλοία ή αεροπλάνα που κινούνται από την εργασία ανθρώπων από πολλές διαφορετικές εθνικότητες. Ο καθένας από εμάς μπορεί και επιβιώνει μόνο χάρη στην εργασία που πραγματοποιούν πολλές χιλιάδες άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο. Το σύστημα στο οποίο ζούμε είναι στην πραγματικότητα ένα δίκτυο συνεργασίας μεταξύ των έξι και περισσότερων δισεκατομμυρίων ανθρώπων που αποτελούν τον παγκόσμιο πληθυσμό. Όμως, η οργάνωση

Chris Harmon

του δικτύου βασίζεται σε μια πολύ διαφορετική αρχή από την αρχή της συνεργασίας. Βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο προνομιούχων μειοψηφικών ομάδων οι οποίες ελέγχουν τα εργαλεία, τα μηχανήματα και τη γη που χρειάζονται για την παραγωγή. Όποιος άλλος θέλει να έχει πρόσβαση σε αυτά τα πράγματα ώστε να εξασφαλίσει τη ζωή του, πρέπει να δουλέψει για χάρη αυτών των μειοψηφιών και με τους όρους που αυτές επιβάλλουν. Αυτές οι προνομιούχες ομάδες βρίσκεται και σε ανταγωνισμό μεταξύ τους με τον απροκάλυπτο στόχο του κέρδους. Αν η παραγωγή δεν συμβάλλει στο να βοηθήσει αυτούς τους καπιταλιστές να πετύχουν το στόχο τους, τότε δεν πραγματοποιείται, όσο καταστροφικά και να είναι τα δεινά που προκαλούνται. Οι απολογητές του καπιταλισμού δικαιολογούν αυτά τα κέρδη με δύο βασικούς τρόπους. Ισχυρίζονται ότι το κέρδος είναι η "ανταμοιβή" που παίρνουν οι καπιταλιστές λόγω της "εγκράτειάς" τους σε σχέση με την κατανάλωση, παρόλο που οι καπιταλιστές καταναλώνουν ασύγκριτα πολλαπλάσια σε σχέση με τους ανθρώπους που απασχολούν στις επιχειρήσεις τους. περιγράφουν επίσης το κέρδος ως ανταμοιβή για την "επιχειρηματικότητα", παρόλο που για τη μεγάλη πλειονότητα των καπιταλιστών σήμερα, η επιχειρηματικότητά τους εξαντλείται στο διάβασμα των λογαριασμών κερδών και ζημιών, διότι όλη η τεχνική έρευνα πραγματοποιείται από ανθρώπους που απασχολούν με πολύ χαμηλότερους μισθούς από τον δικό τους. Αυτό που μετράει είναι να ξέρουν πώς να κατοχυρώνουν τις πατέντες, όχι πώς ανακαλύπτονται νέα φάρμακα, πώς φτιάχνεται ένα πρόγραμμα software ή πώς εξορρύσσεται το πετρέλαιο.

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

Εκμετάλλευση και Αλλοτρίωση 0 άνθρωπος που συνήθως αναφέρεται ως ο πατέρας της καπιταλιστικής οικονομικής επιστήμης, ο Ανταμ Σμιθ, ήταν πολύ πιο έντιμος από τους σημερινούς του διαδόχους. Γράφοντας σε μία εποχή που ο βιομηχανικός καπιταλισμός μόλις απογειωνόταν, στα τ έ λ η του 18ου αιώνα, αναγνώρισε πως ήταν η εργασία που επιτρέπει στους ανθρώπους να αποκομίζουν πλούτο από τη φύση, άρα το κέρδος δεν μπορεί να είναι παρά κλεμμένη εργασία την οποία καταφέρνει και αρπάζει μία προνομιούχα ομάδα από εμάς τους υπόλοιπους μέσω του ελέγχου των εργαλείων, των μηχανημάτων και της γης που χρειάζονται για την παραγωγή. Τα γραπτά του Σμιθ είχαν αντιφάσεις, αλλά έδωσαν ώθηση στον νεαρό Καρλ Μαρξ να αναπτύξει μία ερμηνεία του καπιταλισμού που αποτελούσε ταυτόχρονα και μία κριτική στον καπιταλισμό. Ο Μαρξ έβλεπε ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των καπιταλιστών για να πουλήσουν αγαθά που παράγονται από την εκμετάλλευση της εργασίας άλλων, αναγκαστικά οδηγούσε σε ένα ολόκληρο σύστημα που ξέφευγε από τον ανθρώπινο έλεγχο και στρεφόταν ενάντια στους ίδιους τους ανθρώπους που με την εργασία τους συντηρούν το σύστημα. Αυτό που οι υποστηρικτές του καπιταλισμού αποκαλούν "νόμοι της αγοράς" είναι στην πραγματικότητα μορφές καταναγκασμού που προκύπτουν από ένα σύστημα το οποίο μοιάζει με το τέρας του Φρανκενστάιν και έχει στραφεί ενάντια σε αυτούς που το δημιούργησαν. Ο Μαρξ ονόμασε αυτή τη διαδικασία "αλλοτρίωση". Όμως, το σύστημα δεν ξεφεύγει μόνο από τον έλεγχο αυτών που δουλεύουν μέσα σε αυτό. Ξεφεύγει σε μεγάλο βαθμό και από τον έλεγχο των ίδιων των καπιταλιστών. Κάθε φορά που ένας καπιταλιστής καταφέρνει να συσσωρεύσει και να επεκτείνει τα μέσα για την παραγωγή πλούτου, άλλοι καπιταλιστές αναγκάζονται να κάνουν το ίδιο αν θέλουν να παραμείνουν μέσα στο παιγνίδι. Ο

Chris Harmon

ανταγωνισμός σημαίνει πως δεν έχουν ά λ λ η επιλογή από το να συσσωρεύουν. Πρέπει να συσσωρεύουν για να αποκομίσουν και άλλα κέρδη, ενώ αποκομίζουν κέρδη για να συσσωρεύουν, σε μία διαδικασία χωρίς τέλος. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να ασκούν διαρκή πίεση προς τα κάτω στους μισθούς εκείνων που δουλεύουν για αυτούς και μία πίεση προς τα πάνω στην ένταση με την οποία απαιτούν να γίνεται η δουλειά. Μπορούν να επιλέξουν αν θα εκμεταλλεύονται τους εργάτες με τον έναν ή τον ά λ λ ο τρόπο. Αλλά δεν μπορούν να επιλέξουν να μην εκμεταλλεύονται καθόλου τους εργάτες, ούτε καν να τους εκμεταλλεύονται λιγότερο σε σχέση με άλλους καπιταλιστές εκτός αν θέλουν να χρεοκοπήσουν. 0 καπιταλισμός είναι από πολλές απόψεις ένας ατελείωτος σκυλοκαυγάς: όποιος καπιταλιστής δεν είναι αρπακτικό και προσπαθήσει να φερθεί στους εργάτες καλά και να βάλει τις ανάγκες τους πάνω από το κυνήγι του ανταγωνισμού, δεν θα αντέξει για πολύ.

Τυφλός Ανταγωνισμός Η ανικανότητα των καπιταλιστών να ελέγξουν το ίδιο τους το σύστημα αποκαλύπτεται και με άλλους τρόπους. Ο τυφλός ανταγωνισμός του συστήματος οδηγεί αναπόφευκτα σε καταστάσεις που απειλούν να το ρίξουν στο χάος. Η παραγωγή των ανταγωνιστικών επιχειρήσεων συνδέεται μέσω της αγοράς. Κανένας καπιταλιστής δεν μπορεί να διατηρήσει την παραγωγή αν δεν πουλήσει τα αγαθά του. Όμως η ικανότητά του να πουλήσει εξαρτάται από τις δαπάνες άλλων καπιταλιστών -είτε αυτές είναι σε είδη πολυτελείας για δική τους κατανάλωση, είτε σε νέα εργοστάσια και μηχανολογικό εξοπλισμό, είτε σε μισθούς προς τους εργάτες οι οποίοι θα αγοράσουν έπειτα αυτά τα προϊόντα από τα καταστήμα-

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

τα. Η αγορά εξαρτά την παραγωγή οπουδήποτε στο σύστημα από το τι συμβαίνει αλλού. Αν η αλυσίδα της αγοραπωλησίας σπάσει σε οποιοδήποτε σημείο, μπορεί να μπλοκάρει ολόκληρο το σύστημα. Τότε είναι που προκύπτει μία οικονομική κρίση. Κάθε εταιρεία προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τα κέρδη της. Αν τα κέρδη φαίνονται εύκολα, τότε οι εταιρείες σε όλο το σύστημα επεκτείνουν την παραγωγή τους όσο πιο γρήγορα γίνεται. Ανοίγουν νέα εργοστάσια και γραφεία, αγοράζουν καινούργια μηχανήματα και προσλαμβάνουν υπαλλήλους κι εργάτες, πιστεύοντας πως θα τους είναι εύκολο να πουλήσουν τα αγαθά που παράγονται. Καθώς κινούνται με αυτόν τον τρόπο, προσφέρουν μια έτοιμη αγορά για άλλες εταιρείες, οι οποίες εύκολα τούς πουλάνε μηχανές ή κτίρια ή πουλάνε καταναλωτικά αγαθά στους εργάτες που έχουν προσληφθεί. Ολόκληρη η οικονομία βρίσκεται σε άνθηση, παράγονται περισσότερα αγαθά και η ανεργία πέφτει. Όμως αυτό δεν διαρκεί για πάντα. Ελεύθερη" αγορά σημαίνει ότι δεν υπάρχει κανένας συντονισμός μεταξύ των διαφορετικών ανταγωνιστικών επιχειρήσεων. Για παράδειγμα, οι αυτοκινητοβιομηχανίες μπορεί να αποφασίσουν να επεκτείνουν την παραγωγή τους, χωρίς να υπάρχει την ίδια στιγμή η αναγκαία επέκταση στις εταιρείες που παράγουν χάλυβα ή στις φυτείες της Μαλαισίας όπου παράγεται το καουτσούκ για τα λάστιχα. Με τον ίδιο τρόπο, οι εταιρείες μπορεί να αρχίσουν να προσλαμβάνουν ειδικευμένους εργάτες, χωρίς να έχει κάποιος συμφωνήσει ότι θα αναλάβει την αναγκαία εκπαίδευση ώστε να αυξηθεί ο συνολικός αριθμός τέτοιων εργατών. Το μόνο που μετράει κάθε μία εταιρεία είναι πώς να αποκομίσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερα κέρδη, στο μικρότερο δυνατό χρόνο. Όμως το τ υ φ λ ό τρέξιμο σ' αυτήν την κατεύθυνση μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε εξάντληση τα υπάρχοντα αποθέματα πρώτων υλών και εξαρτημάτων, ειδικευμένης εργασίας και διαθέσιμης χρηματοδότησης για τη βιομηχανία. Σε κάθε περίοδο άνθησης που γνώρισε ο καπιταλισμός, φτάνει

Chris Harmon

ένα σημείο όπου προκύπτουν ξαφνικά ελλείψεις στις πρώτες ύλες. τα εξαρτήματα, την ειδικευμένη εργασία και τη χρηματοδότηση. Οι τιμές και τα επιτόκια ξαφνικά αρχίζουν να ανεβαίνουν και αυτό με τη σειρά του ενθαρρύνει τους εργάτες να προχωρήσουν σε δράση ώστε να προστατεύσουν το βιοτικό τους επίπεδο.

Υπερπαραγωγή Η άνθηση συνήθως συνοδεύεται από αναπάντεχο πληθωρισμό. Πιο σημαντικό για τους καπιταλιστές ατομικά είναι ότι το αυξανόμενο κόστος ξαφνικά καταστρέφει τα κέρδη ορισμένων εταιρειών και τις σπρώχνει προς τη χρεοκοπία. Ο μόνος τρόπος να προστατευθούν είναι να μειώσουν την παραγωγή, να απολύσουν εργάτες και να κλείσουν εργοστάσια. Κάνοντας όμως κάτι τέτοιο, καταστρέφουν την αγορά για τα αγαθά άλλων εταιρειών. Η άνθηση δίνει απότομα τη θέση της στην ύφεση. Ξαφνικά υπάρχει "υπερπαραγωγή". Αγαθά στοιβάζονται στις αποθήκες διότι ο κόσμος δεν έχει αρκετά χρήματα για να τα αγοράσει. Οι εργάτες που τα παρήγαγαν απολύονται, διότι τα αγαθά δεν μπορούν να πουληθούν. Αφού απολύονται σημαίνει πως μπορούν να αγοράσουν λιγότερα αγαθά και έτσι ο όγκος της "υπερπαραγωγής" στο συνολικό σύστημα γίνεται στην πράξη μεγαλύτερος και η κρίση βαθαίνει. Η στροφή από την άνθηση στην ύφεση πάντα πιάνει τις μεγάλες επιχειρήσεις στον ύπνο. Όπως σημείωνε ο Μαρξ, "Οι επιχειρήσεις φαίνονται πάντα εντελώς υγιείς μέχρι που ξαφνικά έρχεται η πανωλεθρία". Πάντα έρχεται το κραχ και μαζί του μια τεράστια διάλυση στις ζωές των ανθρώπων και μια τεράστια σπατάλη πόρων. Στην τελευταία σημαντική ύφεση στη Βρετανία, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η οικονομία είχε παραγωγή κάθε χρόνο του-

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

λάχιστον 6% λιγότερο από τις δυνατότητες που υπήρχαν, οδηγώντας σε μία συνολική απώλεια παραγόμενου προϊόντος αξίας περίπου 36 δισεκατομμυρίων στερλινών κάθε χρόνο, επί σχεδόν τρία χρόνια. Για να το πούμε αλλιώς, η απώλεια κάθε χρόνο ήταν σχεδόν όσο είναι το κόστος του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Εκείνη η ύφεση υπήρξε λιγότερο σημαντική στις ΗΠΑ σε σχέση με τη Βρετανία. Ωστόσο, η χαμένη παραγωγή ήταν στις ΗΠΑ μεγαλύτερη από 50 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο. Αν είχαν μία μέτρια ανάπτυξη, θα είχαν παραχθεί επιπλέον 150 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο -ένα ποσό που ισούται με όσα είχε στη διάθεσή του ο συνολικός μαύρος πληθυσμός της υποσαχάριας Αφρικής για να ζήσει. Όμως η απάντηση των εργοδοτών και των κυβερνήσεων στην ύφεση ήταν πάντα να λένε στον κόσμο ότι δεν είχαν "αρκετά για να φέρουν βόλτα" και ότι "όλοι πρέπει να κάνουμε θυσίες" και να "σφίξουμε το ζωνάρι". Είναι ένα μήνυμα που ήδη ακούμε και στη σημερινή κρίση, με τον υπουργό Οικονομικών των Νέων Εργατικών, Αλαστερ Ντάρλινγκ να λέει στους εκπροσώπους των συνδικάτων ότι λόγω της κρίσης, δεν γίνεται οι μισθοί στο δημόσιο τομέα να πιάσουν το επίπεδο του πληθωρισμού. Τα μέσα για την παραγωγή των αγαθών που χρειάζονται απεγνωσμένα οι άνθρωποι, συνεχίζουν να υπάρχουν εν μέσω της οικονομικής κρίσης, όπως υπήρχαν και πριν. Από τη μια μεριά υπάρχουν τα εργοστάσια, τα ορυχεία, τα ναυπηγεία, τα χωράφια κλπ που μπορούν να αποδώσουν αγαθά, από την ά λ λ η υπάρχουν εργάτες ικανοί για να τα δουλέψουν. Δεν είναι κάποια φυσική καταστροφή που εμποδίζει τους άνεργους άνδρες και γυναίκες να δουλέψουν στις κλειστές βιομηχανίες, αλλά η οργάνωση του καπιταλισμού.

Chris Harmon

ΥΦΕΣΗ, ΑΝΘΗΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ Η κινητήρια δύναμη του καπιταλισμού είναι το κέρδος. Όχι απλώς το απόλυτο μέγεθος του κέρδους, αλλά τι αναλογία έχει αυτό σε σχέση με το ποσό που έχουν ξοδέψει οι καπιταλιστές για επενδύσεις σε εργοστάσια και μηχανήματα, δηλαδή το ποσοστό του κέρδους. Η συσσώρευση, καθώς ο κάθε καπιταλιστής προσπαθεί να μένει μπροστά από όλους τους άλλους, σημαίνει πως με το πέρασμα του χρόνου, τα έξοδα για κτίρια και μηχανήματα γίνονται όλο και μεγαλύτερα και αυξάνονται γρηγορότερα από κάθε αύξηση στον αριθμό των εργατών που απασχολούνται. Αυτό σημαίνει, όμως, ότι για να μείνει σταθερό το ποσοστό του κέρδους, το ποσό του κέρδους που αποκομίζει κάθε καπιταλιστής πρέπει να αυξάνεται ακόμη περισσότερο. Μοιάζει με κάποιον που αλλάζει το μικρό του αυτοκίνητο για ένα μεγαλύτερο. Δεν μπορεί να γεμίσει το ντεπόζιτο με την ίδια ποσότητα βενζίνης. Αν δεν βάλει περισσότερη βενζίνη, το αυτοκίνητο θα μείνει και η διαδρομή θα τελειώσει. Όμως η πηγή του κέρδους είναι η εργασία. Συσσώρευση σημαίνει ότι χρησιμοποιούνται περισσότερα εργοστάσια και μηχανήματα ανά απασχολούμενο εργάτη. Έτσι, οι επενδύσεις αυξάνονται γρηγορότερα από την πηγή του κέρδους που απαιτείται για να διατηρηθούν. Οι καπιταλιστές έχουν τρόπους να αντισταθμίσουν αυτήν την τάση. Μπορούν να διευρύνουν το κέρδος ανά εργάτη, περιορίζοντας τους μισθούς και αυξάνοντας την πίεση πάνω στους εργάτες ώστε να μοχθούν περισσότερο και πιο πολλές ώρες (ο

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

αμερικάνικος καπιταλισμός χρησιμοποίησε και τις δύο μεθόδους τα τελευταία 30 χρόνια και οι ευρωπαίοι καπιταλιστές προσπαθούν να κάνουν το ίδιο). Μπορούν επίσης να ελπίζουν ότι τα πράγματα που καταναλώνουν οι εργάτες θα γίνουν φθηνότερα και έτσι θα καταφέρνουν να βγάζουν περισσότερα κέρδη ανά εργάτη χωρίς οι εργάτες να διαμαρτύρονται πολύ για την πτώση του βιοτικού τους επιπέδου. Αλλά με το πέρασμα του χρόνου, σημείωνε ο Μαρξ. δεν μπορούν να αποφύγουν τα προβλήματα που προκαλούνται από την πτωτική πίεση πάνω στα ποσοστά του κέρδους. Μάλιστα, η κάθε κρίση είναι πιθανότερο να είναι χειρότερη από την προηγούμενη. Ο Μαρξ, ωστόσο, εντόπισε έναν τρόπο με τον οποίο ορισμένοι καπιταλιστές μπορούν να λύσουν το πρόβλημα του ποσοστού του κέρδους. Αυτός είναι η φθηνή εξαγορά των εργοστασίων, του εξοπλισμού και των πρώτων υλών από άλλους καπιταλιστές που χρεοκοπούν μέσα στην κρίση. Η κανιβαλική λογική του καπιταλισμού εντείνεται λόγω της κρίσης, όμως αυτό με τη σειρά του κάνει τα κέρδη να ανακάμψουν για όσους καπιταλιστές επιβίωσαν και τους δίνει τη δυνατότητα να απολαύσουν μια νέα περίοδο ευημερίας. Αυτή η διαδικασία αναστήλωσης της συσσώρευσης μέσω της κρίσης ήταν, για τον Μαρξ, ένα δείγμα της απανθρωπιάς του καπιταλισμού. Όμως για ορισμένους δεξιούς οικονομολόγους, το επιχείρημα αυτό μετατράπηκε, όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, σε υπεράσπιση του καπιταλισμού. Όσο και να υποφέρουν οι άνθρωποι εδώ και τώρα, λένε. μακροπρόθεσμα τα πράγματα θα πάνε καλύτερα. Η κρίση λειτουργεί σαν καθαρτικό, που διώχνει το δηλητήριο της χαμηλής κερδοφορίας από το σύστημα. Αυτός είναι ο ισχυρισμός που διατυπώθηκε στη διάρκεια της κρίσης της δεκαετίας του '30 από τον Φρίντριχ φον Χάγεκ, έναν συντηρητικό της ελεύθερης αγοράς που αναγνώριζε πως ο Μαρξ υπήρξε ένας από τους πρώτους που ανέλυσαν την καπιταλιστική κρίση. Η ύφεση, έλεγε, θα είχε προσφέρει λύση από μόνη της, αν δεν ήταν η κρατική πα-

Chris Harmon

ρέμβαση που στρεβλώνει την αγορά και εμποδίζει τους μισθούς να πέσουν αρκετά ώστε να ανακάμψουν τα κέρδη. Έ ν α παρόμοιο επιχείρημα διατυπώθηκε από έναν ά λ λ ο αστό οικονομολόγο, που δεν ήταν τόσο δεξιός, τον Γιόζεφ Σουμπέτερ. Ο καπιταλισμός επεκτάθηκε. έλεγε, μέσω της "δημιουργικής καταστροφής". Αυτή η φράση συνεχίζει να χρησιμοποιείται σήμερα από οικονομολόγους και πολιτικούς που πιστεύουν πως οι οικονομικές κρίσεις είναι αναγκαίες, όσο και δυσάρεστες να είναι οι επιπτώσεις τους στην πλειονότητα των ανθρώπων. Αυτό που δεν καταφέρνουν να δουν αυτοί οι οικονομολόγοι είναι ο αντίκτυπος ενός άλλου ζητήματος που επεσήμανε ο Μαρξ. Καθώς ο καπιταλισμός γερνάει, χαρακτηρίζεται από την ό λ ο και μεγαλύτερη σημασία που αποκτά ένας σχετικά μικρός αριθμός μεγάλων εταιρειών -αυτό που αποκαλούσε συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Κάθε κρίση αυξάνει αυτήν την τάση καθώς οδηγεί κάποιες εταιρείες να εξαγοράσουν άλλες. Όμως όσο μεγαλύτερες είναι οι εταιρείες, τόσο μεγαλύτερη ζημιά γίνεται όταν χρεοκοπούν από την κρίση. Η βλάβη δεν είναι μόνο για τις ίδιες, αλλά και για άλλες εταιρείες, μεγάλες και μικρές που τις προμηθεύουν με πρώτες ύλες και εξαρτήματα. Μία και μόνη μεγάλη εταιρεία που δεν έχει κέρδη και χρεοκοπεί μπορεί να καταστρέψει την αγορά για άλλες εταιρείες που ως τότε ήταν κερδοφόρες.

Η δεκαετία του 1930 - Η Μεγάλη Ύφεση. Ήταν αυτή η διαδικασία που βρισκόταν πίσω από την ένταση της οικονομικής κρίσης που ξέσπασε παγκόσμια το 1929. Καθώς η κατάρρευση μιας εταιρείας ή μιας τράπεζας οδηγούσε στην κατάρρευση άλλων, αντί για να βοηθάει στο ξεπέρασμα της κρίσης, χει-

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

ροτέρευε τα πράγματα. Ακόμη και για τους πιο ένθερμους υποστηρικτές του καπιταλισμού ήταν δύσκολο να πουν ότι η απάντηση στην κρίση ήταν να μην κάνουν τίποτα. Από το 1933 και μετά. οι περισσότερες καπιταλιστικές κυβερνήσεις -και π ο λ λ ο ί μεγάλοι καπιταλιστές- είχαν απορρίψει την αντιμετώπιση του στυλ "κάτω τα χέρια από την αγορά, αφήστε την κρίση να χειροτερεύσει". Υπήρξε παντού, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, μία στροφή στην κρατική παρέμβαση στην οικονομία, την όποια συχνά αποκαλούσαν 'κρατικό καπιταλισμό". Στην Ιαπωνία. όπου υπήρχε μία κυβέρνηση κυριαρχούμενη από το στρατό, και στη ναζιστική Γερμανία, οι αυξανόμενες δαπάνες για την πολεμική βιομηχανία βοήθησαν να εξαλειφθεί η ανεργία. Στις ΗΠΑ, η κυβέρνηση Ρούζβελτ εφάρμοσε τις μεθόδους του "Νιου Ντηλ" προσπαθώντας να ξανακάνει υγιή τον καπιταλισμό, καθορίζοντας τις τιμές των αγροτικών προϊόντων ώστε να σταματήσουν οι χρεοκοπίες αγροτών, εξαγοράζοντας χρεοκοπημένες τράπεζες, χρησιμοποιώντας δημόσια έργα για να δώσει δουλειά σε κάποιους ανέργους, ακόμη και ενθαρρύνοντας τα συνδικάτα με την ελπίδα ότι οι υψηλότεροι μισθοί θα βοηθούσαν τις εταιρείες να πουλήσουν περισσότερα αγαθά. Όμως, όλες αυτές οι προσπάθειες πολύ λίγα αποτελέσματα είχαν. Υπήρξε κάποια οικονομική ανάκαμψη σε σχέση με το χαμηλότερο επίπεδο, όταν η παραγωγή είχε πέσει στα μισά από ό,τι ήταν το 1928. Όμως, η ανεργία παρέμενε στο 14% το 1936, ενώ τον Αύγουστο του 1937 ξεκίνησε για την οικονομία μια νέα καθοδική πορεία. Η ύφεση τελικά έφτασε σε ένα τέλος. Όμως η αιτία δεν ήταν το "Νιου Ντηλ" του Ρούζβελτ. Σχεδόν όλοι οι αστοί οικονομολόγοι διαπιστώνουν την ίδια αιτία που έδωσε ταέλος στην κρίση -τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Σύμφωνα με την διατύπωση του Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ : "Η Μεγάλη Ύ φ ε σ η της δεκαετίας του 1930 ποτέ δεν τερματίστηκε. Απλώς εξαφανίστηκε μέσα στη μεγάλη κινητοποίηση της δεκαετίας του 1940"

Chris Harmon Όμως η εμπειρία της δεκαετίας του 1930 και του πολέμου

όντως οδήγησε σε μία σημαντική στροφή στην ιδεολογία του καπιταλισμού. Η κρατική παρέμβαση -ο κρατικός καπιταλισμός- φαινόταν πλέον ως ο τρόπος για να αποφευχθούν οι μελλοντικές διαλυτικές κρίσεις. Υπήρχε μια διάσπαρτη αποδοχή των επιχειρημάτων που διατύπωσε στα μέσα της δεκαετίας του 1930, ο βρετανός οικονομολόγος Κέινς. Οι κρίσεις, επέμενε ο Κέινς, προκαλούνται όταν οι δαπάνες σε επενδύσεις και κατανάλωση δεν είναι αρκετά υψηλές ώστε να αγοραστούν όλα τα αγαθά που έχουν παραχθεί. Οι περικοπές στους μισθούς και η εγκατάλειψη των επιχειρήσεων στη χρεοκοπία μπορούν να κάνουν τα πράγματα χειρότερα, διότι περιορίζουν ακόμη περισσότερο τη ζήτηση για αγαθά. Οι κυβερνήσεις πρέπει να παρεμβαίνουν, μειώνοντας τα επιτόκια και αυξάνοντας τις κρατικές δαπάνες. Έτσι, θα μπορούν να πουληθούν περισσότερα αγαθά, να επεκταθεί η αγορά, να βρουν απασχόληση περισσότεροι άνθρωποι και στο τέλος οι κυβερνήσεις θα μπορέσουν να αποζημιωθούν για αυτά που ξόδεψαν, μέσα από υψηλότερους φόρους. Τέτοιου είδους "αντικυκλικά", "νομισματικά" και "δημοσιονομικά" μέτρα αποτελούσαν την απάντηση στην κρίση. Ορισμένες στιγμές, ο Κέινς πλησίασε σε πιο ριζοσπαστικά συμπεράσματα. Διατύπωσε μια δική του θεωρία για τις αιτίες που τα ποσοστά κέρδους είναι χαμηλά (όπως. από τη μεριά του. έκανε και ο αρχι-συντηρητικός φον Χάγεκ) και πρότεινε πως ίσως ήταν αναγκαίο για τις κυβερνήσεις να "κοινωνικοποιήσουν τις επενδύσεις". Όμως δεν ανέπτυξε αυτές τις σκέψεις και στην πράξη οι συμβουλές του για την κρίση της δεκαετίας του 1930 είχαν πολύ περιορισμένο ορίζοντα, όπως τονίζεται από τον βιογράφο τού Κέινς, Σκιντέλσκι, ενώ οι μελέτες που έχουν γίνει από τότε δείχνουν πως αυτές οι συμβουλές θα είχαν πολύ περιορισμένο αντίκτυπο.

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

Η μεταπολεμική άνθηση Όμως, μετά το τέλος του παγκόσμιου πολέμου, με τη μνήμη της ύφεσης ακόμη στο μυαλό του κόσμου, ο καπιταλισμός βρήκε τις ιδέες του Κέινς πολύ ταιριαστές. Έμοιαζαν να δείχνουν έναν δρόμο για την αποφυγή κάθε μελλοντικής ύφεσης και αποτελούσαν καλό αντιστάθμισμα στις ιδέες της σοσιαλιστικής επανάστασης. Ποια ανάγκη υπήρχε για έναν αδιάλλακτο σοσιαλισμό, έλεγε το επιχείρημα, αφού ο καπιταλισμός μπορεί να σταθεροποιηθεί και να προσφέρει στον κόσμο υψηλότερο επίπεδο διαβίωσης μέσω μιας περιορισμένης κρατικής παρέμβασης; Συντηρητικοί, όπως και Σοσιαλδημοκράτες πολιτικοί αποδέχονταν την κεϊνσιανή προσέγγιση και το 1970, ο αμερικάνος πρόεδρος Νίξον έφτασε να δηλώσει: "Τώρα, είμαστε όλοι κεϊνσιανοί". Η αίγλη του κεϊνσιανισμού ενισχύθηκε από τ ο γεγονός ότι υπήρξε μία μακρά περίοδος χωρίς κανονικές οικονομικές κρίσεις 35 χρόνια στην περίπτωση της Βρετανίας, 25 χρόνια στην περίπτωση των ΗΠΑ - και φυσικά τίποτα που να πλησιάζει την ύφεση της δεκαετίας του 1930. 0 κόσμος υπέθετε πως αυτό ήταν αποτέλεσμα των κυβερνήσεων που εφάρμοζαν κεϊνσιανές μεθόδους και πολλοί μετριοπαθείς κριτικοί του καπιταλισμού σήμερα, όπως ο οικονομικός αρχισυντάκτης οικονομικών της εφημερίδας Guardian, Λάρι Ελιοτ, ακόμη έχουν αυτήν την άποψη. Όμως η άποψη αυτή δεν επιβεβαιώθηκε από τις έρευνες των στοιχείων. Οι περισσότερες κυβερνήσεις δεν χρησιμοποίησαν κεϊνσιανές μεθόδους και οι λίγες που χρησιμοποίησαν, το έκαναν σπανίως. Αυτό που συντηρούσε την οικονομική άνθηση δεν ήταν ο Κέινς, αλλά ο ίδιος παράγοντας που σταμάτησε την ύφεση της δεκαετίας του 1930 -οι τεράστιες δαπάνες για εξοπλισμούς. Οι δαπάνες δεν ήταν βέβαια στο ίδιο επίπεδο με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. όμως παρέμεναν τεράστιες στην περίπτωση των ΗΠΑ και, σε μικρότερο βαθμό, στη Βρετανία και τη Γαλλία. Στη δεκαετία του

Chris Harmon

1930, οι ΗΠΑ δαπανούσαν λιγότερο από 1% του εθνικού τους εισοδήματος για όπλα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 δαπανούσαν 12% -όσα δηλαδή δαπανούσαν και για επενδύσεις στη βιομηχανία. Τέτοιες υψηλές δαπάνες, στα πλαίσια μιας οικονομικής κατάστασης που κάποιες φορές ονομάστηκε "διαρκής οικονομία των όπλων", έδωσαν ώθηση στις ΗΠΑ και παρείχαν μία αγορά για εξαγωγές από χώρες όπως η Δυτική Γερμανία και η Ιαπωνία οι οποίες είχαν ένα πολύ χαμηλότερο επίπεδο δαπανών για εξοπλισμούς.* Σύμφωνα με τη διατύπωση του παλαιστίνιου-βρετανού μαρξιστή Τόνι Κλιφ, εκείνο τον καιρό, η μεταπολεμική άνθηση ισορροπούσε στη μύτη της βόμβας υδρογόνου. Αυτός ο τρόπος διατήρησης του καπιταλισμού έμοιαζε να κάνει θαύματα για μια περίοδο. Το ποσοστό του κέρδους, που είχε αυξηθεί στη διάρκεια του πολέμου, παρέμενε αρκετά ψηλά. Οι οικονομίες αναπτύσσονταν με ταχύ ρυθμό, τα επίπεδα διαβίωσης βελτιώνονταν και όταν ο βρετανός δεξιός πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλαν χρησιμοποίησε ως προεκλογικό του σλόγκαν το "Ποτέ δεν ζούσατε καλύτερα", ο περισσότερος κόσμος το αποδεχόταν, έστω και με μισή καρδιά.

Η επιστροφή των κρίσεων Ωστόσο, οι δαπάνες για εξοπλισμούς αποδείχθηκαν βραχυπρόθεσμη λύση για τα οικονομικά δεινά του συστήματος. Οι ΗΠΑ μείωσαν το ποσοστό του εθνικού τους εισοδήματος που πήγαινε σε εξοπλισμούς, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τ ο ν οικονομικό ανταγωνισμό της Γερμανίας και της Ιαπωνίας, εώς ότου αυτό έφτασε στο μισό από ό,τι ήταν πριν. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, τα ποσοστά κέρδους είχαν αρχίσει να πέφτουν με τον παλιό τρόπο (δείτε το σχετικό ένθετο). Το 1971, και σε πολύ μεγαλύτε-

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

ρπ κλίμακα το 1974 και το 1980, το παλιό μοτίβο της άνθησης και ύφεσης ξαναεμφανίστηκε. Στην αρχή, οι κυβερνήσεις ανταποκρίθηκαν εφαρμόζοντας το κεϊνσιανό γιατρικό που πρόβαλαν σαν πανάκεια σε ό λ ο τον κόσμο, αλλά σπανίως το είχαν χρησιμοποιήσει στο παρελθόν. Σύντομα ανακάλυψαν ότι δεν δουλεύει. Αντί να ξαναδώσει στις οικονομίες την παλιά τους ζωτικότητα, οδήγησε απλώς σε αυξανόμενες τιμές

| ί ;

« ;

• ( 5 : ' : j ; ' |

Ποσοστά κέρδους και επενδύσεις Ο αμερικάνος μαρξιστής Ρόμπερτ Μπρένερ έχει αποδείξει ; ότι τα ποσοστά κέρδους στη μεταποιητική βιομηχανία των ΗΠΑ έπεσαν από 24,8% την περίοδο 1949-1969 σε 13% στη διάρκεια 1980-1990, Κέρδισαν μέρος από τη χασούρα τη δεκαετία 1991-2000 ανεβαίνοντας στο 17,7%, πριν ξαναπέσουν στο 14,4% ανάμεσα στο 2000-2005. Τα ποσοστά κέρδους στη μεταποιητική βιομηχανία της Ιαπωνίας μειώθηκαν στο μισό ανάμεσα στη δεκαετία του 1960 και τη δεκαετία του 1990 και στην Γερμανία έπεσαν κατά 75%. Η πτώση των ποσοστών κέρδους συνοδεύτηκε από μια μείωση των πάγιων επενδύσεων στις ΗΠΑ από πάνω από 4% το χρόνο τις δεκαετίες του 1960 και 1970 σε 3,1% τη δεκαετία ( του 1990 και σε 2,1% το 2000-2006. Στην Ιαπωνία, την ίδια περίοδο, από 10% σε 2,8%. Στη Γερμανία από 7% σε 1,6%. Στις ΗΠΑ η αναλογία των επενδύσεων που κατευθύνονταν ' στο χρηματοπιστωτικά τομέα σε σύγκριση με την παραγωγή αυξήθηκε από 12% στα μέσα της δεκαετίας του 1970, σε 25% τη δεκαετία του 1990. Στη Βρετανία, ο χρηματοπιστωτικός τομέας αυξήθηκε από • 7% του ΑΕΠ το 1975 σε 25% περίπου το 2000, Εκείνη την επο- ! χή αποτελούσε το 18% της συνολικής απασχόλησης. Οι επενδύσεις στο χρηματοπιστωτικό τομέα και στις υπηρεσίες εξυπηρέτησης επιχειρήσεων αποτελούσαν το μισό αυτών που κατευθύνονταν στη μεταποίηση το 1975. Το 1990 ήταν τέσσερις φο- ' ρές ψηλότερες. I

Chris Harmon

δίπλα στα χαμηλά ή αρνητικά ποσοστά κέρδους -αυτό που με την ορολογία της εποχής ονομάστηκε "στασιμοπληθωρισμός". Ο πληθωρισμός είχε και ένα πολύ σημαντικό παράπλευρο αποτέλεσμα που ανησυχούσε τους καπιταλιστές και τις κυβερνήσεις -ωθούσε τους εργάτες να παλέψουν για αυξήσεις ώστε να ισοσταθμίζονται οι αυξήσεις στα αγαθά. Οι κυβερνήσεις εγκατέλειψαν τον κεϊνσιανισμό και άρχισε να ριζώνει μια νέα οικονομική ορθοδοξία. Αρχικά ονομάστηκε μονεταρισμός, αργότερα νεοφιλελευθερισμός. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, υπήρχε ένα φυσικό ποσοστό ανεργίας που οι κυβερνητικές παρεμβάσεις δεν μπορούν να αλλάξουν, ενώ το μόνο που θα έπρεπε να κάνει το κράτος μπροστά σε μια οικονομική κρίση είναι να διατηρεί την προσφορά χρήματος σε σταθερό επίπεδο, αφήνοντας όλα τα άλλα στην "ελεύθερη αγορά". Ακόμη και αυτό, όμως, θεωρήθηκε υπερβολική κρατική παρέμβαση για μια όλο και περισσότερο ανερχόμενη σχολή "νεοκλασικών οικονομολόγων" που ισχυρίζονταν πως ακόμη και το χρήμα θα έπρεπε να αφεθεί στην ελεύθερη αγορά. Σύμφωνα με έναν από τους αστέρες τους, τον νομπελίστα Εντουαρτ Πρέσκοτ, οι "ρυθμικές διακυμάνσεις" στην ανεργία είναι στην πραγματικότητα "αντικυκλικές κινήσεις στην ζήτηση ελεύθερου χρόνου". Ενώ οι παλαιότεροι απολογητές του καπιταλισμού έλεγαν πως η κρατική παρέμβαση θα έκανε το σύστημα να λειτουργήσει, τώρα έλεγαν πως το σταμάτημα της κρατικής παρέμβασης θα έκανε το ίδιο. Η καινούργια νεοφιλελεύθερη προσέγγιση αποδείχθηκε στην πράξη εξίσου ανίκανη να αποτρέψει τις επαναλαμβανόμενες κρίσεις με την παλιά κεϊνσιανή προσέγγιση. Ο μονεταρισμός της κυβέρνησης Θάτσερ στη Βρετανία των αρχών της δεκαετίας του 1980 έκανε μία κακή οικονομική κρίση ακόμη χειρότερη και τελικά εγκαταλείφθηκε από έναν από τους αρχιτέκτονές του, τον δεξιό υπουργό Οικονομικών, Νάιτζελ Λόσον. Στις ΗΠΑ, η πολιτική της κυβέρνησης Ρίγκαν εκείνα τα χρόνια, ονομαζόταν συχνά "στρατιωτικός κεϊνσιανισμός", διότι περιλάμβανε εκ νέου μια μαζική αύξη-

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

ση στις δαπάνες για εξοπλισμούς. Κάθε φορά που έμοιαζε ότι μεγάλες εταιρείες θα χρεοκοπούσαν, οι κυβερνήσεις ξεχνούσαν την ιδεολογία τους περί ελεύθερης αγοράς και τους έριχναν λεφτά για να τις κρατήσουν ενεργές. 0 νεοφιλελευθερισμός ήταν κάτι που θα επιβαλλόταν στους αδύναμους από τους ισχυρούς, στις φτωχές χώρες που είχαν καταχρεωθεί στις μεγάλες τράπεζες της Δύσης, στους εργάτες που τους έλεγαν "να ανέβουν στα ποδήλατά τους και να ψάξουν για δουλειά" κάθε φορά που απολύονταν, στους εργάτες που αναγκάζονταν να αποδεχθούν την κυριαρχία της αγοράς και να ανταγωνίζονται για τις δουλειές τους, στους φτωχούς ανθρώπους που τους αρνούνταν την πρόνοια. Αυτές οι μέθοδοι είχαν ευεργετικά αποτελέσματα για τον καπιταλισμό. Στις ΗΠΑ, οι πραγματικοί μισθοί το 1995 ήταν χαμηλότεροι σε σχέση με το 1970 και σχεδόν σε ολόκληρο τον καπιταλιστικό κόσμο, τα ποσοστά κέρδους όντως αυξήθηκαν κάπως μετά το 1982. Όμως η βελτίωση δεν ήταν αρκετή για να ανακάμψει το σύστημα συνολικά και να πλησιάσει τα επίπεδα που βρισκόταν στις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Ή τ α ν σε αυτό το χρονικό σημείο που εμφανίστηκε η πρωτοφανής σε κλίμακα εισβολή του χρηματοπιστωτικού τομέα και μαζί το μαγείρεμα των στοιχείων στα βιβλία των επιχειρήσεων και η κερδοσκοπία στις αγορές που θα κορυφώνονταν στο μεγάλο κραχ του Σεπτέμβρη του 2008.

Chris Harmon

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ TOY ΧΡΕΟΥΣ Για να μπορεί να λειτουργεί ομαλά μια καπιταλιστική κοινωνία όλα τα προϊόντα που παράγονται μέσα στο σύστημα πρέπει να αγοράζονται. Όπως είδαμε πριν, οι εργάτες δεν μπορούν να αγοράσουν παρά μόνο ένα τμήμα της παραγωγής για δική τους κατανάλωση, γιατί το επίπεδο ζωής τους συμπιέζεται έτσι ώστε να μπορούν να δημιουργούνται κέρδη. Αυτό, συνήθως, σημαίνει ότι το υπόλοιπο μέρος της παραγωγής πρέπει να το αγοράσουν οι ίδιοι οι καπιταλιστές. Ένα εξωφρενικά μεγάλο κομμάτι πηγαίνει για την δική τους παραφουσκωμένη κατανάλωση. Το πιο σημαντικό κομμάτι, όμως, πηγαίνει στις επενδύσεις τους σε καινούργια εργοστάσια και μηχανήματα με την ελπίδα ότι θα αποδώσει νέα κέρδη. Αν τα ποσοστά κέρδους δεν είναι ικανοποιητικά, αυτές οι επενδύσεις δεν θα πραγματοποιηθούν σε αυτά τα υψηλά επίπεδα που είναι απαραίτητα για να πουληθούν όλα όσα έχουν παραχθεί. Όπως είδαμε αυτό έχει σαν αποτέλεσμα μια κρίση υπερπαραγωγής, το άνοιγμα ενός χάσματος ανάμεσα σε αυτά παράγονται και αυτά που αγοράζονται. Αν δεν γεφυρωθεί αυτό το χάσμα, το αποτέλεσμα θα είναι η ύφεση. Όμως, υπάρχουν και άλλα πράγματα που μπορούν να γεφυρώσουν το κενό ανάμεσα σε αυτά που παράγονται και αυτά που μπορούν να αγοραστούν με τα εισοδήματα των εργατών και των καπιταλιστών. Έ ν α παράδειγμα είναι η ώθηση να αυξηθούν δραματικά οι εξαγωγές. Έ ν α ά λ λ ο είναι οι εξοπλισμοί. Έ ν α τρίτο είναι

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

n αύξηση χσυ χρέους που επιτρέπει στον κόσμο να αγοράζει προϊόντα πέρα από ό,τι του επιτρέπουν τα εισοδήματά του. Αυτό ακριβώς έγινε μαζικά στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Βρετανία και μερικές ακόμα χώρες ανάμεσα στο 1980 και τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Στις ΗΠΑ το συνολικό χρέος αυξήθηκε από μιάμιση φορά το εθνικό εισόδημα στις αρχές της δεκαετίας του 1980 σε σχεδόν τρισήμιση φορές το 2007. Έ ν α κομμάτι αυτής της αύξησης οφείλεται στα κρατικά χρέη που τινάχτηκαν στα ύφη από την χρηματοδότηση των εξοπλιστικών δαπανών του Ρήγκαν τη δεκαετία του 1980 και του Μπους στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Έ ν α άλλο κομμάτι είναι χρέος των επιχειρήσεων που αυξήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1980 και ξανά στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Και ένα μεγάλο τμήμα είναι προσωπικά χρέη, που εικοσαπλασιάστηκαν στο διάστημα 1980-2006. Το 2006 το χρέος των νοικοκυριών στις ΗΠΑ αντιστοιχούσε στο 127% του συνόλου των προσωπικών εισοδημάτων -έναντι μόλις 36% το 1952 και 60% στα τ έ λ η της δεκαετίας του 1970. Κάποια από αυτά τα χρέη ανήκουν σε πλούσιους, αλλά ένα μεγάλο κομμάτι ανήκει στους εργάτες, που τα εισοδήματά τους είτε έχουν μείνει στάσιμα, είτε έχουν πέσεΜ Στα τ έ λ η της δεκαετίας του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000 οι καταναλωτές στις ΗΠΑ δαπανούσαν κατά μέσο όρο 2 με 4% περισσότερα από τα εισοδήματά τους. Το χρέος εξυπηρετούσε δυο λειτουργίες για τον καπιταλισμό. Από τη μια προσέφερε μια ροή πληρωμών από τόκους που μεγάλωναν τα κέρδη των καπιταλιστών. Η αναλογία των κερδών του χρηματοπιστωτικού τομέα, ως προς το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν, αυξήθηκε πάνω από έξι φορές από το 1982 ως τις αρχές του 2007 στις ΗΠΑ και το μερίδιό τους στα συνολικά κέρδη αυξήθηκε από το 15% που ήταν στις αρχές της δεκαετίας του 1950 στο 50%, σχεδόν, το 2001. Τη δεκαετία του 1990 η General Motors και η Ford στράφηκαν στα χρηματοπιστωτικά παιχνίδια για να αυξήσουν τα χαμηλά κέρδη που έβγαζαν παράγοντας πραγματικά αντικείμε-

Chris Harmon

να. Από το 1992 μέχρι το 1999 οι "οικονομικές υπηρεσίες" συνεισέφεραν πάνω από το 50% των κερδών της General Motors . Η ά λ λ η λειτουργία, όμως, του χρέους -δηλαδή, η εξασφάλιση μιας αγοράς για πράγματα που ο κόσμος, οι επιχειρήσεις και οι κυβερνήσεις δεν θα μπορούσαν να προμηθευτούν μόνο με τα εισοδήματά τους- έγινε ακόμα πιο σημαντική. Για να το πούμε απλοϊκά. χωρίς την αύξηση του χρέους πολλά από τα προϊόντα που παράγει ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσαν να πουληθούν και θα είχαμε μια σχεδόν μόνιμη ύφεση. Ή τ α ν σαν η διαρκής οικονομία των όπλων που επικρατούσε τα μεταπολεμικά χρόνια να είχε δώσει τη θέση της στη διαρκή οικονομία του χρέους.

Η Βρετανία του Νέου Εργατικού Κόμματος: Παράδεισος για τους τραπεζίτες Η οικονομία του χρέους ήταν αφάνταστα σπάταλη. Έ ν α τεράστιο κομμάτι του πλούτου δεσμεύτηκε για να χτιστούν ογκώδη κτίρια γραφείων για τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς. Το ένα τέταρτο των συνολικών επενδύσεων σε ακίνητα στις ΗΠΑ στα τ έ λ η της δεκαετίας του 1980 και σε όλη τη δεκαετία του 1990 ανήκε στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Η σπατάλη ήταν ακόμα μεγαλύτερη στη Βρετανία κάτω από τις κυβερνήσεις του Νέου Εργατικού Κόμματος. 0 χρηματοπιστωτικός τομές και ο τομέας παροχής υπηρεσιών προς τις επιχειρήσεις διογκώθηκαν τόσο ώστε οι επενδύσεις τους να είναι τέσσερις φορές μεγαλύτερες από ό,τι της βιομηχανίας και να αντιστοιχούν στο ένα τρίτο σχεδόν της οικονομίας το 2004 με μια προστιθέμενη αξία ,344,5 δισεκατομμυρίων λιρών. Όμως ούτε οι καπιταλιστές, ούτε οι κυβερνήσεις ανησυχούσαν για αυτή τη σπατάλη όσο τα πράγματα πήγαιναν καλά. Ίσα-

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

ίσα κόμπαζαν ότι δημιουργούσε ευημερία. Στην πραγματικότητα από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000 χάθηκαν στη Βρετανία 1.5 εκατομμύριο δουλειές στη βιομηχανία, ενώ δημιουργήθηκαν περίπου 1.5 εκατομμύρια δουλειές στον "πιστωτικό τομέα και τις επιχειρηματικές υπηρεσίες". Οι ανάγκες αυτών των νέων εργατών δημιούργησαν μια ολόκληρη αγορά για άλλες υπηρεσίες -ταξί. φαστ φούντ, σάντουϊτσάδικα, πάμπ και ούτω καθ' εξής- που οι περισσότερες προσέφεραν δουλειές με επίπεδα μισθών οριακά πάνω από το βασικό. Οι νέες θέσεις εργασίας που προσφέρονταν, σπάνια βρίσκονταν στις ίδιες περιοχές με τις παλιές βιομηχανίες που συρρικνώνονταν. Το αποτέλεσμα ήταν η επέκταση της απασχόλησης στο Λονδίνο και μερικές ακόμα επαρχιακές πόλεις την ίδια ώρα που οι παλιές βιομηχανικές περιοχές κατά κανόνα παρήκμαζαν. Αλλά ακόμα και στο Λονδίνο οι νέες θέσεις δεν έλυσαν τα προβλήματα παρά ενός μόνο τμήματος της παλιάς εργατικής δύναμης. Η εισροή 53 δισεκατομμυρίων λιρών σε άμεσες επενδύσεις στο Λονδίνο (το 31% από τις ΗΠΑ και το 16% από την Ινδία) δεν εμπόδισε το γεγονός της ύπαρξης ενός επίπεδου απασχόλησης χαμηλότερου από το μέσο όρο σε λονδρέζικους δήμους όπως το Tower Hamlets, το Hackney, το Haringey και το Barking & Dagenham - ενώ η συνολική μέση απασχόληση στο Λονδίνο ήταν μόλις 2% πάνω από τον εθνικό μέσο όρο.

Αντιφάσεις της οικονομίας του χρέους Ο χρηματοπιστωτικός τομέας δεν δημιουργεί τίποτα. Ασχολείται με την μετακίνηση χρημάτων και τίτλων ιδιοκτησίας των περιουσιών. Κάποιες από αυτές τις μετακινήσεις μπορούν να θεωρηθούν απαραίτητες -όταν αφορά στα ζητήματα πληρωμής για μι-

Chris Harmon

σθούς και αγαθά. Αλλά ο μεγάλος όγκος αφορά μόνο στη διανομή των κερδών ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα της αστικής τάξης, όπως γίνεται με το παιχνίδι της ανταλλαγής των πακέτων χρηματοδότησης των στεγαστικών δανείων ή του τζόγου με τις μετοχές στα χρηματιστήρια. Αυτή ήταν η μεγάλη αντίφαση της οικονομίας του χρέους. 0 χρηματοπιστωτικός τομέας πλήρωνε κέρδη στους κατόχους του, μπόνους στους κερδοσκόπους του, μισθούς στους εργαζόμενούς του και δάνεια στους δανειολήπτες του. Α λ λ ά ο ίδιος δεν παρήγαγε ούτε προσέφερε κανένα από τα αγαθά τα οποία επρόκειτο να αγοραστούν με αυτά τα εισοδήματα. Το αποτέλεσμα ήταν ότι μπορούσε να συγκαλύπτει τα υποβόσκοντα προβλήματα που επιβράδυναν το σύστημα στο σ ύ ν ο λ ό του αλλά δεν μπορούσε να τα ξεπεράσει. Οι «φούσκες» -οι τεχνητές οικονομικές ανθήσεις με λεφτά από τον χρηματοπιστωτικό τομέα· κατάφεραν να βγάλουν την οικονομία από την ύφεση των μέσων της δεκαετίας του 1980, του 1990 και του 2000. Τα προϊόντα είχαν τη δυνατότητα να πουληθούν και αυτό ενθάρρυνε την επέκταση της παραγωγής -και μάλιστα σε μερικές περιπτώσεις, όπως στις ΗΠΑ στα μέσα της δεκαετίας του 1990 σε αρκετά σημαντικό βαθμό. Αλλά στο τέλος έφτανε πάντα ένα σημείο όπου η ζήτηση που δημιουργούσε αυτή η χρηματοπιστωτική φούσκα για το σύστημα συνολικά, δεν μπορούσε πια να καλυφθεί με τρόπο κερδοφόρο. Έτσι ξέσπασαν κρίσεις το 1990 και ξανά το 2001-2. Στη Βρετανία, η πρώτη κρίση είχε καταστροφικά αποτελέσματα, οι τιμές των ακινήτων έπεσαν δραματικά, οι κατασχέσεις κατοικιών έσπασαν όλα τα ρεκόρ και ένας μεγάλος αριθμός από σημαντικές επιχειρήσεις χρεοκόπησαν. Η δεύτερη κρίση ήταν λιγότερο εμφανής στο σύνολο της οικονομίας, η οποία συνέχισε να εξαπλώνεται, αλλά κατέστρεψε σημαντικούς τομείς της βιομηχανίας - όπως με την κατάρρευση δυο από τις πιο διάσημες επιχειρήσεις του βρετανικού καπιταλισμού, την GEC-Ferranti και την ICI. Ανάμεσα σε αυτές της δυο κρίσεις που χτύπησαν τις χώρες

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

της Δύσης υπήρχε κσι μια ά λ λ η κρίση που χτύπησε το 40% του πλανήτη. Ξεκίνησε από την Ασία το 1997 (από χώρες σαν την Ταϊλάνδη και τη Νότια Κορέα που θεωρούντο παραδείγματα για το πόσο θαυμαστός μπορούσε να είναι ο καπιταλισμός) και απλώθηκε μέσα στον επόμενο χρόνο μέχρι τη Ρωσία (που υποτίθεται ότι θα ήταν σε πλεονεκτική θέση μετά την κατάρρευση του δικού της κρατικού καπιταλισμού το 1991) και το μεγαλύτερο τμήμα της Λατινικής Αμερικής. Ύστερα, τον Σεπτέμβρη του 1998 απείλησε, στο παρά πέντε, να χτυπήσει την οικονομία των ΗΠΑ όταν το Long Terminal Capital Management (LCTM), ένα αντασφαλιστικό κερδοσκοπικό αμοιβαίο κεφάλαιο (ένα hedge fund που είχε, ανάμεσα στους διευθυντές του, και δυο νομπελίστες οικονομολόγους) άρχισε να καταρρέει. Το αμερικάνικο κράτος, με τη μορφή του Άλαν Γκρίνσπαν, αγνόησε όλα τα επίσημα νεοφιλελεύθερα ιδεολογήματα της ελεύθερης αγοράς για «τους ανθρώπους που θα πρέπει να στηρίζονται στα δικά τους πόδια» και κάλεσε τους τραπεζίτες σε μια έκτακτη μεταμεσονύκτια σύσκεψη με στόχο να σταματήσει την κατάρρευση, και ύστερα κατέβασε τα επιτόκια για να εμποδίσει την συρρίκνωση της υπόλοιπης οικονομίας. Ανάμεσα στις επιχειρήσεις που μπήκαν τότε μπροστά για να αγοράσουν μετοχές της LCTM έναντι 100 εκατομμυρίων δολαρίων ήταν και η Lehman Brothers. Η επιχείρηση ξελασηώματος του Γκρίνσπαν προφύλαξε την οικονομία των ΗΠΑ από την κρίση -αλλά μόνο για δυο χρόνια ακόμα. Το 1999 και στις αρχές του 2000 οι τιμές των μετοχών συνέχισαν να ανεβαίνουν και να ανεβαίνουν. Εταιρίες του διαδίκτυου (οι διαβόητες dot com) που δεν είχαν τίποτα ούτε παρήγαγαν τίποτα έφτασαν να θεωρούνται ότι άξιζαν δισεκατομμύρια καθώς επενδυτικά κεφάλαια και πλούσιοι ιδιώτες διαγωνίζονταν αναμεταξύ τους για ένα μερίδιο σε αυτή την κοσμογονία. Οι επιχειρήσεις τηλεπικοινωνιών δανείστηκαν τεράστια ποσά για να επενδύσουν σε νέα δίκτυα οπτικών ινών. Οι περισσότεροι επίσημοι οικονομολόγοι

Chris Harmon

εκτιμούσαν ότι ο καπιταλισμός είχε βρει ένα "νέο παράδειγμα", πράγμα που σήμαινε ότι δεν θα υπήρχαν ποτέ ξανά οικονομικές κρίσεις. Η λογιστική εταιρεία Waterhouse Coopers προέβλεπε το 1999: "Οι χρονιές 2000-2002 θα αντιπροσωπεύουν την μια και μοναδική πιο βαθιά εδραιωμένη περίοδο οικονομικής και επιχειρηματικής αλλαγής που έχει δει ο κόσμος ποτέ, μια περίοδο καθόλου διαφορετική από τη βιομηχανική επανάσταση, αλλά πολύ πιο ραγδαία -με ταχύτητα διαδικτύου". 0 Γκόρντον Μπράουν υιοθέτησε ένα σλόγκαν το οποίο επρόκειτο να επαναλαμβάνει σα ρεφρέν με την κανονικότητα ενός ρολογιού για τα επόμενα δέκα χρόνια -δεν επρόκειτο να υπάρξει "επιστροφή στην εποχή του κύκλου της άνθησης και της ύφεσης*. Το επίσημο μήνυμα προς τους ανθρώπους που ανησυχούσαν για τ ο αν θα έπαιρναν κάποτε μια αξιοπρεπή σύνταξη στα γεράματά τους ήταν να αποταμιεύουν μέσω των αμοιβαίων κεφόλαιων και των ταμείων που τζογάριζαν τα λεφτά τους στο χρηματιστήριο.

2000-2001: Μια νέα κρίση Ύστερα η αυταπάτη εξατμίστηκε, όπως όλες οι προηγούμενες. Οι μετοχές των εταιρειών του διαδίκτυου και της υψηλής τεχνολογίας έπιασαν πάτο στα τ έ λ η της δεκαετίας του 2000 και στις αρχές του καλοκαιριού του 2001 τα σημάδια της κρίσης ήταν εμφανή παντού. Το περιοδικό The Economist έγραφε τον Αύγουστο εκείνης της χρονιάς ότι "η άγρια επιβράδυνση της Αμερικής έχει ήδη προκαλέσει μια ύφεση, ίσως όχι στην ίδια την Αμερική, αλλά σίγουρα στο Μεξικό, την Σιγκαπούρη, την Ταϊβάν και αλλού. Σε όλο και περισσότερες χώρες του πλανήτη η παραγωγή έχει μείνει στάσιμη, αν δεν έχει πέσει κιόλας. Η συνολική παγκόσμια παραγωγή κατά πάσα πιθανότητα έπεσε στο δεύτερο τετράμηνο για πρώ-

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

τη φορά εδώ κσι δυο δεκαετίες. Η παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή πέφτει με ετήσιο ρυθμό 6 τοις εκατό. Καλώς ήλθατε στην πρώτη παγκόσμια ύφεση του 21ου αιώνα". Η αιτία αυτής της κρίσης ήταν ακριβώς αυτός ο τεράστιος δανεισμός που είχε δημιουργήσει το υποτιθέμενο θαύμα μόλις λίγους μήνες πριν. Η εφημερίδα Finacial Times έγραφε πως "ένα πανηγύρι πλούτου 1.000 δισεκατομμυρίων δολαρίων είχε οδηγήσει τον κόσμο στα πρόθυρα της ύφεσης". Η κρίση προκάλεσε την κατάρρευση δυο γιγαντίων επιχειρήσεων των ΗΠΑ, της εταιρείας ενέργειας Enron (της οποίας το αφεντικό, ο Κένεθ Λέι, ήταν ένας από αυτούς που είχαν προσυπογράψει το νέο-συντηρητικό Σχέδιο για τον Νέο Αμερικανικό Αιώνα) και του κολοσσού των ΜΜΕ και των τηλεπικοινωνιών WorldCom. Οι επικεφαλής και των δυο επιχειρήσεων καταδικάστηκαν αργότερα για την απάτη της πλαστής διόγκωσης των κερδών τους στους ισολογισμούς τους. Μέσα σε έξι μήνες εξαφανίστηκαν 300.000 θέσεις εργασίας στον τομέα παραγωγής τηλεπικοινωνιακού υλικού και άλλες 200.000 από τους προμηθευτές εξαρτημάτων και τις συναφείς επιχειρήσεις. Αυτά τα άρθρα εμφανίστηκαν μερικές μέρες πριν από την καταστροφή του World Trade Center στις 11 Σεπτέμβρη -η οποία θεωρείται από τότε συχνά υπεύθυνη για εκείνη την κρίση. Η 11η Σεπτέμβρη προκάλεσε δυο μορφές κρατικών παρεμβάσεων που άρχισαν να τερματίζουν την κρίση. Ο Τζορτζ Μπους διέταξε τις επιθέσεις στο Αφγανιστάν και το Ιράκ και ξεκίνησε μια τρομαχτική αύξηση στις εξοπλιστικές δαπάνες των ΗΠΑ που διπλασιάστηκαν από το 2001 μέχρι το 2008, φτάνοντας συνολικά τα 700 δισεκατομμύρια δολάρια. Και την ίδια ώρα που ο Μπους χρησιμοποιούσε τα όπλα για να αρπάξει τα δεύτερα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου στον κόσμο, ο Γκρίνσπαν έκοβε δραστικά τα επιτόκια με τα οποία οι αμερικάνικες τράπεζες δανείζονταν από την Κεντρική Τράπεζα (Federal Reserve Bank), με στόχο να πυροδοτήσει μια

Chris Harmon

νέα φούσκα, βασισμένη στο χρέος. Ένας στους έξι βιομηχανικούς εργάτες έχασε τη δουλειά του στην ύφεση στις ΗΠΑ. Όμως ύστερα ακολούθησε μια νέα έξαρση του δανεισμού, που επέτρεψε να αυξηθεί η κατανάλωση. Στα τ έ λ η του 2002 οι απολογητές του καπιταλισμού μπορούσαν να κομπάζουν ότι "η ύφεση είχε τελειώσει πριν ακόμα καλά-καλά αρχίσει". Η ελεύθερη αγορά μάς προσέφερε τον "καλύτερο από όλους τους δυνατούς κόσμους", έλεγαν στην Βρετανία οι πολιτικοί του Νέου Εργατικού Κόμματος, των Συντηρητικών και των ανερχόμενων Φιλελεύθερων Δημοκρατών. Αυτό που στην πραγματικότητα είχε αρχίσει ήταν η συσσώρευση του μεγαλύτερου χρέους που έχει υπάρξει μέχρι σήμερα -μια συσσώρευση χρέους που επρόκειτο, με βεβαιότητα, να καταλήξει στην κατάρρευση. Δεν ήταν μόνο οι ΗΠΑ και οι Βρετανία αυτές που επηρεάστηκαν. Η διεθνοποίηση του εμπορίου, των επενδύσεων και του δανεισμού σε παγκόσμια κλίμακα ρούφηξε ολόκληρο τον πλανήτη στη φούσκα. Η οικονομική ανάκαμψη στις ΗΠΑ στηρίχτηκε στην κατανάλωση κάθε χρόνο 5% περισσότερων προϊόντων από όσα παρήγαγε. Αυτό μπορούσε να γίνει μόνο γιατί οι οικονομίες της Ανατολικής Ασίας, ιδιαίτερα η Ιαπωνία και η Κίνα δάνειζαν στο υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ και τις αμερικανικές τράπεζες εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο. Αυτά τα χρήματα έδιναν τη δυνατότητα, με τη σειρά τους, στην κυβέρνηση των ΗΠΑ να καλύπτει τα χρέη που γεννούσε ο εξοπλιστικός προϋπολογισμός και στους αμερικανούς καταναλωτές τη δυνατότητα να αγοράζουν αγαθά που είχαν παραχθεί στην Κίνα ή συσκευές από την Ιαπωνία. Επίσης επέτρεψε σε μεγάλες αμερικανικές επιχειρήσεις σαν την WalMart να ανοίξουν επιχειρήσεις στην Κίνα που αύξαναν τα κέρδη τους. Η Κίνα κατάφερε να έχει πάρα πολύ υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης λόγω των εξαγωγών της στις ΗΠΑ και οι ΗΠΑ ήταν σε θέση να κάνουν αυτές τις αγορές λόγω των δανείων από την Κίνα. Οι αμερικανικές βιομηχανικές εταιρίες, για

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

μια ακόμα φορά, έτρεξαν να μπουν σαν αυτή τη οικονομική φρενίτιδα. Αντί να επενδύουν το μεγαλύτερο μέρος των κερδών τους, δάνειζαν ένα μεγάλο κομμάτι μέσω του χρηματοπιστωτικού συστήματος, όπως αποκάλυψε μια έκθεση του ΔΝΤ λίγο αργότερα.

Ισορροπώντας πάνω σε μια πυραμίδα χρεών Ολόκληρος ο κόσμος βρέθηκε να ισορροπεί όλο και περισσότερο πάνω σε μια πυραμίδα από χρέη. Και ένα μεγάλο κομμάτι της βάσης αυτής της πυραμίδας αποτελείτο από την παραφροσύνη των στεγαστικών δανείων υψηλού ρίσκου, από δάνεια, δηλαδή, σε ανθρώπους που είχαν οδηγηθεί στη φτώχεια εξαιτίας των περικοπών στις θέσεις εργασίας και οι οποίοι είχαν ελάχιστες πιθανότητες να καταφέρουν να ξεπληρώσουν ποτέ αυτά τα οποία χρωστούσαν. Υπήρχαν μερικές προειδοποιητικές φωνές για αυτό που γινόταν, ακόμα και από τις ίδιες τις τάξεις των υποστηρικτών του καπιταλισμού. Αλλά απορρίπτονταν σαν αιρετικοί. 0 Ρουμπίνι, για παράδειγμα, έκανε μια εισήγηση προς το ΔΝΤ όπου υποδείκνυε τους κινδύνους. Όμως, απέρριψαν όλα όσα είχε πει γιατί δεν είχε παρουσιάσει ένα περίτεχνο μαθηματικό μοντέλο σαν αυτά που λατρεύουν οι επίσημοι ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι. Η έκθεση του ΔΝΤ τον Ιούλη του 2007 ήταν πολύ αισιόδοξη. "Η ισχυρή παγκόσμια επέκταση συνεχίζεται", έλεγε η περίληψη της έκθεσης. "Οι προβλέψεις για την παγκόσμια ανάπτυξη τόσο για το 2007 όσο και για το 2008 αναθεωρήθηκαν προς τα πάνω, από το 4,9% στο 5,2%". Για τον Γκόρντον Μπράουν -αλλά και το τότε αφεντικό του, τον Τόνι Μπλερ- δεν υπήρχαν αμφιβολίες. Επέμεναν ότι ο κύκλος της ύφεσης και της άνθησης είχε εξαφανιστεί για τα καλά. Την ίδια στιγμή, όμως. η ίδια η πολιτική του Νέου Εργατικού

Chris Harmon

Κόμματος, αύξανε ολοένα και περισσότερο την εξάρτηση των ανθρώπών από το χρέος. "Από το 2004-2005 μέχρι το 2006-2007 τα εισοδήματα του φτωχότερου ενός τρίτου των νοικοκυριών, που συμπεριλαμβάνει τους ειδικευμένους βιομηχανικούς εργάτες, τους ανειδίκευτους εργάτες και τους άνεργους φτωχούς, έπεσαν", έ λ ε γ ε το Ινστιτούτο Οικονομικών Μελετών. Τα πράγματα ήταν ελάχιστα καλύτερα για την μεγάλη μάζα των υπαλλήλων που εργάζονται στα γραφεία. Το εισόδημα του μέσου νοικοκυριού αυξήθηκε μόλις κατά 4% μέσα στην πενταετία 2001-2002 και 20062007. Σε αντίθεση με αυτό, οι τιμές των ακινήτων αύξαναν με ρυθμούς ρεκόρ φτάνοντας το 2007 σε επίπεδα τριπλάσια από ό,τι ήταν μια δεκαετία πριν, ενώ ταυτόχρονα η κοινωνική παροχή στέγης είχε πέσει στο κατώτατο επίπεδο στην ιστορία. Πολλοί νέοι άνθρωποι αισθάνθηκαν ότι δεν είχαν ά λ λ η επιλογή από το να βυθιστούν μέχρι το λαιμό στα χρέη για να αγοράσουν ένα σπίτι, ενώ αυτοί που είχαν ήδη κάποιο σπίτι συχνά βρέθηκαν στην ανάγκη να το υποθηκεύσουν για να ξεπληρώσουν βασικούς λογαριασμούς. Ό λ ο το έδαφος είχε προετοιμαστεί για μια μεγάλη κατάρρευση, όχι μόνο του χρηματοπιστωτικού τομέα αλλά ολόκληρου του συστήματος, του οποίου οι τράπεζες είναι έτσι και αλλιώς τμήμα. Τον Ιούλη του 2007 ένα αντασφαλιστικό κερδοσκοπικό αμοιβαίο κεφάλαιο (hedge fund) που ήτον συνδεδεμένο με την αμερικανική τράπεζα επενδύσεων Bear Steans χρεοκόπησε. Ύστερα, στις 9 Αυγούστου μια γαλλική τράπεζα ανακοίνωσε ότι δεν μπορούσε να ξεπληρώσει όσους είχαν τοποθετήσει τα χρήματά τους σε δυο από τα "κεφάλαια" που της ανήκαν. Τέλος στις 17 Αυγούστου η αναταραχή σάρωσε όλες της χρηματοπιστωτικές αγορές, σπρώχνοντας τις κεντρικές τράπεζες σε ένα πρώτο μεγάλο κύμα παρεμβάσεων. Και όμως. ακόμα και τότε πολλοί από αυτούς που βρίσκονται στην κορυφή του συστήματος δεν ήθελαν να παραδεχτούν ότι υπήρχε το οποιοδήποτε θεμελιώδες πρόβλημα. Αντιμετώπισαν την κατάσταση σαν έναν πρόσκαιρο πανικό που θα περ-

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

νσύσε με μια μικρή πτώση στα αμερικανικά επιτόκια. Στις 13 Σεπτέμβρη ο Μέρβιν Κινγκ, ο διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας της Αγγλίας, επέμενε ότι δεν επρόκειτο να υπάρξει κανένα "ξελάσπωμα" με παρέμβαση του κράτους. Το ίδιο βράδυ η Northern Rock (μια από τις μεγάλες τράπεζες της Βρετανίας) βρέθηκε στα πρόθυρα της χρεοκοπίας καθώς ο κόσμος έκανε ουρές έξω από τα υποκαταστήματά της προσπαθώντας να σώσει τα λεφτά του από την πρώτη χρεοκοπία τράπεζας στη Βρετανία εδώ και 150 χρόνια. Ο Μέρβιν Κινγκ έτρεξε να δανείσει χρήματα στην τράπεζα για να την κρατήσει ζωντανή, ενώ την ίδια ώρα η κυβέρνηση των Νέων Εργατικών έκανε ό,τι μπορούσε για να αποφύγει την εθνικοποίησή της -μέχρι τον Γενάρη του 2008, οπότε πια δεν είχε ά λ λ η επιλογή. Το σκηνικό είχε στηθεί για μια αλυσιδωτή κρίση, όχι μόνο στη Βρετανία αλλά, ακόμα πιο σημαντικό, στις ΗΠΑ μέσα στην επόμενη χρονιά. Όπως είδαμε η 14η Σεπτέμβρη του 2008 θα γινόταν η ημέρα μιας πολύ μεγαλύτερης κρίσης για το σύστημα από ό,τι η 14η Σεπτέμβρη του 2007.

Χρέος imv vMMuptwv σικ ΗΠΑ 1996-2006 σε δκ; δοΑόρια

ΠροοΜίκά χρέη στη Βρετανία

Chris Harmon

MIA ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΚΡΙΣΗ Από αυτά τα οποία έλεγαν και έγραφαν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης το 2007 και το πρώτο εξάμηνο του 2008 θα αποκόμιζε κανείς την εντύπωση ότι οι ανησυχίες που δημιουργούσε η κρίση αφορούσαν λίγους κορυφαίους τραπεζίτες και ίσως και μερικές χιλιάδες ανθρώπους που δούλευαν για αυτούς. Η κρίση, όμως, πάει πολύ πιο βαθιά. Αν το χρέος ήταν αυτό που επέτρεπε στο σύστημα να συνεχίζει να λειτουργεί, τότε μια μείωση στην διαθεσιμότητα των δανείων θα οδηγούσε σε μια πτώση της δυνατότητας των ανθρώπων να αγοράζουν πράγματα και με αυτόν τον τρόπο σε μια απώλεια και άλλων θέσεων εργασίας σε άλλους τομείς. Είχαμε ήδη μια πρόγευση από το τι μπορεί να σημαίνει αυτό με την κατάρρευση των αερογραμμών Zoom και του ταξιδιωτικού γραφείου XL, καθώς και με την αύξηση του επιπέδου των απολύσεων. Από τα παραπανω προκύπτουν και οι προβλέψεις των επίσημων οικονομολόγων ότι ο αριθμός των ανέργων (στη Βρετανία) θα αυξηθεί από το 1,6 εκατομμύρια -τόσοι υποτίθεται ότι είναι με βάση τα διεθνή στάνταρστα 2 εκατομμύρια μέσα στους επόμενους μήνες. Αν όμως ήταν ειλικρινείς θα έλεγαν απλά ότι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για το τι πρόκειται να ακολουθήσει. Πριν από ένα χρόνο έλεγαν ότι η ανάπτυξη στην Κίνα και την Ινδία θα ήταν σε θέση να αντισταθμίσει οποιαδήποτε υποχώρηση στις ΗΠΑ. Τώρα

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

υπολογίζουν όχι τα προβλήματα των ΗΠΑ θα έχουν τουλάχιστον κάποια επίδραση στην Κίνα και την Ινδία. Πριν από έξι μήνες έλεγαν ότι η κρίση θα χτυπούσε τις ΗΠΑ, αλλά όχι και την Ευρώπη, όπου η βρετανική οικονομία ήταν "ισχυρή" και η Γερμανία ήταν σε "ανοδική τροχιά". Τώρα αναγνωρίζουν ότι η Ευρώπη αντιμετωπίζει προβλήματα και η βρετανική οικονομία φαίνεται ότι θα υποφέρει χειρότερα. Οι επίσημοι οικονομικοί σχολιαστές, με μια ή δυο μόνο εξαιρέσεις, δεν προέβλεψαν το κράχ. Για ποιο λόγο να περιμένουμε ότι θα μπορούν τώρα να προβλέψουν τις συνέπειες;

0 πληθωρισμός επιστρέφει Έ ν α από τα προβλήματα τους -που είναι και δικό μας αφού ζούμε στο σύστημά τους- είναι ότι το κράχ δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές κρίσεις που επηρεάζουν το σύστημα. Οι μήνες που συνόδεψαν την επιστροφή της κρίσης στο σύστημα, είδαν και την επιστροφή ενός ά λ λ ο υ παλιού φαντάσματος -του πληθωρισμού. Εκατό εκατομμύρια άνθρωποι στα πιο φτωχά τμήματα του πλανήτη ήρθαν ξαφνικά αντιμέτωποι με μια απότομη αύξηση της τιμής των σιτηρών, του καλαμποκιού και του ρυζιού που έφτανε μερικές φορές ως και το 100%, απειλώντας τους με λιμοκτονία. Είδαμε εξεγέρσεις για τα τρόφιμα σε μια ολόκληρη σειρά από χώρες, που περιλάμβαναν και απεργίες στο Μπαγκλαντές, την Αίγυπτο και το Βιετνάμ. Η εικόνα μπορεί να μην είναι τόσο δραματική για τους περισσότερους ανθρώπους στις παλιές βιομηχανικές χώρες. αλλά η αύξηση της τιμής των τροφίμων στη Βρετανία κατά 12,5% τον Αύγουστο και της ενέργειας κατά 30-50% τον ίδιο μήνα, σημαίνει φτώχεια. Μια έρευνα της uSwitch στη Βρετανία ανακάλυψε ότι για τα νοικοκυριά με μέσα εισοδήματα, οι αυξήσεις αυτές αντιστοιχούν σε 40 λίρες λιγότερες την εβδομάδα και ότι αυτοί

Chris Harmon

που υποφέρουν περισσότερο είναι οι οικογένειες στις παραδοσιακές εργατικές περιοχές. Ο κόσμος αναγκάζεται να περικόψει, όχι μόνο τις μικρές του πολυτέλειες, αλλά και βασικά πράγματα την ίδια ώρα που η κρίση απειλεί να προκαλέσει ακόμα μεγαλύτερο κακό. Για πολλούς συνταξιούχους αυτός ο χειμώνας απειλεί να είναι και ο τελευταίος τους, λόγω υποθερμίας. Οι κρίσεις στα τρόφιμα και την ενέργεια ' χουν τις ρίζες τους στην ίδια παραφρσύνη που προκάλεσε αυτό το τεράστιο βουνό από τα χρέη που κρέμεται πάνω από τα κεφάλια μας και την μετάβαση από την άνθηση στην ύφεση. Η αργή ανάπτυξη του καπιταλισμού στις δεκαετίες του 1980 και του 1990 είχε σαν αποτέλεσμα την πτώση των πραγματικών τιμών από τα πολύ υψηλά τους επίπεδα των μέσων της δεκαετίας του 1970 και των αρχών της δεκαετίας του 1980. Οι μεγάλες εταιρείες πετρελαίου συνέχισαν να έχουν κέρδη αλλά οι περισσότερες απέφυγαν να επενδύσουν πολλά από αυτά στην έρευνα για νέα κοιτάσματα και ακόμα λιγότερα για να αυξήσουν τις δυνατότητες διύλισης. Ακόμα χειρότερα δεν επένδυσαν σχεδόν τίποτα στην έρευνα για πραγματικές εναλλακτικές πηγές ενέργειας, πέρα από τον άνθρακα και το πετρέλαιο, παρά τις ήδη μη-αντιστρεπτές ενδείξεις της καταστροφής του κλίματος από τις εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα. Ύστερα ήρθαν οι ανακάμψεις που στηρίχτηκαν στο χρέος, τα τ έ λ η της δεκαετίας του 1990 και τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Η αμερικανική οικονομία άρχισε να μεγαλώνει γρήγορα, ενώ την ίδια στιγμή η ραγδαία ανάπτυξη της Κίνας άρχιζε να έχει αντίκτυπο πάνω σε ολόκληρο το παγκόσμιο σύστημα. Ο πλανήτης άρχισε να χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο πετρέλαιο -και το έκανε αυτό την ίδια ακριβώς στιγμή που ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός ξεκινούσε τον πόλεμο στο Ιράκ. Το πετρέλαιο που στοίχιζε 10 δολάρια το βαρέλι στα τ έ λ η της δεκαετίας του 1990 ανέβηκε στα 30 δολάρια, ύστερα στα 70 και ύστερα, για λίγο, πάνω από τα 100. Καθώς τα κέρδη των εταιρειών πετρελαίου

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

εκσφενδονίζονταν στα ύψη και οι τιμές του πετρέλαιου. του φυσικού αερίου και του άνθρακα ανέβαιναν οι κερδοσκόποι μετέφεραν κάποια από τα κεφάλαιά τους από τον τζόγο σε βάρος των σπιτιών του κόσμου στον τζόγο γύρω από τις τιμές της ενέργειας. Παρόμοιοι παράγοντες οδήγησαν στα ύψη τις τιμές των τροφίμων. Οι σχετικά χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας στις δεκαετίες του 1980 και του 1990 σήμαιναν ότι δεν υπήρχε καμιά μεγάλη πίεση η οποία θα μπορούσε να ενθαρρύνει κάποια αυξημένη επένδυση για την παραγωγή τροφίμων. Η αύξηση της ζήτησης για κρέας από τις μεσαίες τάξεις της Κίνας και της Ινδίας συνδυάστηκαν ξαφνικά με μια κακοκαιρία στις βασικές σιτοπαραγωγικές περιοχές όπως είναι η Αυστραλία και έτσι δημιουργήθηκε μια παγκόσμια έλλειψη τροφίμων. Αυτή η έλλειψη έγινε χειρότερη εξαιτίας της παγκόσμιας αύξησης της τιμής του πετρέλαιου -που είναι απαραίτητο για την παραγωγή αζωτούχων λιπασμάτων, για την λειτουργία των μηχανών στα αγροκτήματα και την διανομή των τροφίμων. Οι αγρότες στις πιο φτωχές περιοχές του πλανήτη χτυπήθηκαν από τα αυξανόμενα έξοδα. Και η κατάσταση έγινε ακόμα χειρότερη από τον τρόπο με τον οποίο οι ΗΠΑ και οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις υιοθέτησαν την πολιτική της χρησιμοποίησης σοδιών από τις καλλιέργειες (που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν με τρόφιμα τους ανθρώπους), για την παραγωγή βιοκαυσίμων με στόχο την "ενεργειακή ασφάλεια", ισχυριζόμενοι ταυτόχρονα ψευδώς ότι τα βιοκαύσιμα μειώνουν τα αέρια του θερμοκηπίου. Τώρα αυτοί που πρωταγωνίστησαν στη δημιουργία αυτού του πολλαπλού χάους μας λένε ότι θα πρέπει όλοι εμείς οι υπόλοιποι να πληρώσουμε το κόστος για αυτό. Δεν μπορούμε να πάρουμε αυξήσεις στους μισθούς, τις συντάξεις, τα επιδόματα για να αντισταθμίσουμε το μεγάλο κόστος των τροφίμων και της ενέργειας γιατί αυτό θα γεννήσει πληθωρισμό, λένε οι κυβερνήσεις. Όπως γίνεται πάντα όταν ξεσπάει η κρίση, όλοι αυτοί μας λένε ότι βρι-

Chris Harmon

σκόμαστε στην ίδια βάρκα, ελπίζοντας ότι δεν θα προσέξουμε ότι μερικοί προνομιούχοι στέκονται από πάνω μας με το καμτσίκι στο χέρι, ενώ οι υπόλοιποι είμαστε αλυσοδεμένοι στα κουπιά. Στη Βρετανία μας λένε ότι οι εταιρίες ενέργειας δεν μπορούν να επωμισθούν κανένα τμήμα από το κόστος της κρίσης μέσω ενός έκτακτου φόρου, αλλά οι δημόσιοι υπάλληλοι θα πρέπει να το κάνουν αυτό μέσω των περιορισμένων αυξήσεων που αντισταθμίζουν μόνο το μισό από το επίσημο ποσοστό του πληθωρισμού. Όπως τόσες φορές στο παρελθόν έτσι και σήμερα μας λένε να σφίξουμε τις ζώνες μας και να περιορίσουμε την κατανάλωση μας γιατί αυτά που παράγονται είναι υπερβολικά πολλά!

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

ΠΟΙΑ ΘΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ Αντιμέτωποι με την κρίση της δεκαετίας του 1930 οι αστοί πολιτικοί και οικονομολόγοι προσπάθησαν να βρούνε λύση χρησιμοποιώντας μικρότερες ή μεγαλύτερες δόσεις κρατικού καπιταλισμού. Αντιμέτωποι με την κρίση τη δεκαετία του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του 1980 προσπάθησαν να βρούνε λύση με μια μεγάλη στροφή 180 μοιρών προς τα πίσω, προς την ανεξέλεγκτη ελεύθερη αγορά. Καμιά από τις μεθόδους αυτές δεν πέτυχε. Χρειάστηκε ο πόλεμος για να εξοβελιστεί η πρώτη κρίση και χρειάστηκε το βουνό από τα χρέη για να πετύχουν μια μερική ανάκαμψη από τη δεύτερη. Την περασμένη χρονιά έστριβαν μια προς τη μια και μια προς την άλλη κατεύθυνση σε μια απελπισμένη προσπάθεια να εμποδίσουν την κρίση να ξεφύγει τελείως από τον έλεγχο. Στις 7 Σεπτέμβρη 2008 προχώρησαν στη μεγαλύτερη εθνικοποίηση στην παγκόσμια ιστορία για να σταματήσουν την κατάρρευση της Freddie Mac και της Fannie May. Στις 14 Σεπτέμβρη επέμεναν ότι δεν υπήρχε κανένας τρόπος για να διασώσουν την Lehman Brothers και να σταματήσουν έτσι τη μεγαλύτερη χρεοκοπία τράπεζας στην ιστορία της Αμερικής. Ήταν απόλυτα αναγκαίο, έγραφε τότε το κεντρικό άρθρο της εφημερίδας Financial Times, να αποτρέψουν μια "ηθικά επικίνδυνη κατάσταση" που θα έδινε στους τραπεζίτες την εντύπωση ότι οι κυβερνήσεις θα τους έσωζαν από τις δικές τους απερισκεψίες. Το βράδυ της 15ης Σεπτέμβρη εθνικοποίησαν τον ασφαλιστικό γίγαντα AIG σε μια προσπάθεια να εμπο-

Chris Harmon

δίσουν τη ζημιά στα hedge funds που είχαν αναμιχθεί στις αγορές των παραγώγων -κάτι που θα είχε σαν συνέπεια να καταρρεύσει ολόκληρο το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Η εφημερίδα Financial Times χειροκρότησε την κίνηση. Μοιάζουν με ανθρώπους που προσπαθούν, με τα μάτια δεμένα, να βρούνε το κλειδί του δωματίου μέσα στο οποίο είναι κλειδωμένοι. Δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για το τι πρόκειται να γίνει στη συνέχεια. Κάποιοι προβλέπουν μια σοβαρή ύφεση, ανάλογη με αυτήν της δεκαετίας του 1930. Κάποιοι βλέπουν ομοιότητες με αυτό που συνέβη στην Ιαπωνία στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν η κρίση οδήγησε σε μια μακρόσυρτη οικονομική στασιμότητα η οποία συνεχίζει μέχρι σήμερα να ταλανίζει την χώρα. Κάποιοι πιστεύουν ότι τα 700 δισεκατομμύρια δολάρια (ή και παραπάνω) που θα δαπανηθούν για την διάσωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος θα δώσουν μια νέα ώθηση στον πληθωρισμό, η οποία θα πιέσει την ισοτιμία του δολάριου προς τα κάτω και θα τραυματίσει, πιθανόν, την πιστωτική αξιοπιστία του Αμερικανικού κράτους. Όλα αυτά τα σενάρια θα σημάνουν, κατά πάσα πιθανότητα, μεγαλύτερη αναταραχή στην παγκόσμια οικονομία στα χρόνια που έρχονται. Το πρόβλημά τους δεν είναι ότι είναι βλάκες -αν και μερικοί από αυτούς σαφώς και είναι. Το πρόβλημα τους είναι ότι ταυτίζονται με ένα σύστημα το οποίο από την ίδια του τη φύση είναι μη προβλέψιμο. Είναι ένα σύστημα χτισμένο γύρω από τον τ υ φ λ ό ανταγωνισμό ανάμεσα στα κεφάλαια -τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής του πλούτου- μικρά και μεγάλα. Υπάρχουν περίπου δύο χιλιάδες μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες, καμιά εικοσαριά πάνω-κάτω σημαντικά κράτη και εκατομμύρια μικρές επιχειρήσεις που αλληλεπιδρούν με έναν τελείως απρογραμμάτιστο τρόπο. Είναι σαν ένα κυκλοφοριακό σύστημα με χιλιάδες αυτοκίνητα, χωρίς σηματοδότες, χωρίς όρια ταχύτητας, όπου δεν υπάρχει καν η απαίτηση να οδηγεί κανείς στη μια πλευρά του δρόμου και όχι

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

στην ά λ λ η - η οποία μόλις έχει μόλις χτυπηθεί από μια βόμβα.

Ποιος θα πληρώσει; Και όμως δυο πράγματα είναι ξεκάθαρα σε οποιονδήποτε αντιμετωπίζει το σύστημα συνολικά, ασκώντας κριτική από τα έξω. όπως έκανε ο Μαρξ. Πρώτον, το σύστημα έχει μπει σε μια τροχιά μεγαλύτερου χάους και μεγαλύτερης καταστροφικής μανίας. Οι κρατικές δαπάνες των ΗΠΑ για την επίλυση της κρίσης προκαλούν μια μεγάλη επιδείνωση του εθνικού χρέους και οι αμερικάνοι καπιταλιστές δεν έχουν καμιά πρόθεση να πληρώσουν για αυτό -ιδιαίτερα καθώς από τις δαπάνες αυτές ωφελούνται και οι Ευρωπαϊκές και οι Ασιατικές τράπεζες, θα προσπαθήσουν να περάσουν το κόστος στους εργάτες της χώρας τους είτε μέσω του πληθωρισμού, είτε μέσω της ύφεσης, είτε -που είναι και το πιο πιθανό- μέσα και από τα δυο. θα εξασκήσουν ακόμα πιέσεις πάνω σε άλλα κράτη και άλλους καπιταλιστές να πληρώσουν για τα λάθη τους. Το Σχέδιο για έναν Νέο Αμερικανικό Αιώνα που οδήγησε στους πολέμους στο Ιράκ και το Αφγανιστάν έχει σαν στόχο να επιβάλλει την αμερικανική ηγεμονία πάνω στον υπόλοιπο κόσμο και οι ΗΠΑ ήδη αναζητούσαν τρόπους για να αντιστρέψουν τις ήττες που έχουν υποστεί στην προσπάθειά τους να κατακτήσουν αυτές τις χώρες, πριν ακόμα ξεσπάσει η οικονομική κρίση. ΓΓ αυτό ενθάρρυναν το Ισραήλ να επιτεθεί στον Λίβανο πριν από δυο χρόνια, την Αιθιοπία να επιτεθεί στη Σομαλία πέρσι και την Γεωργία να επιτεθεί στη Νότια Οσετία στα σύνορα της Ρωσίας στις αρχές του Αυγούστου. Τώρα, θα επιδιώξουν ακόμα περισσότερο να επιβάλλουν την κυριαρχία τους, έχοντας το κόστος της κρίσης να βαραίνει πάνω στους ώμους τους και ακούγοντας τ ο ν γερμανό υπουργό Οικονομίας Στάινμπρουεκ να τους λέει κστάφατσα ότι αυτό σημαίνει το τέλος

Chris Harmon

του ρόλου των ΗΠΑ "ως οικονομικής υπερδύναμης". Και θα είναι ακόμα πιο απρόθυμες από ότι ήταν μέχρι τώρα στο να κάνουν τις αναγκαίες δαπάνες για να αποτρέψουν την κλιματική αλλαγή. Δεύτερον, δεν υπάρχει απάντηση σε αυτό το χάος μέσα από ημίμετρα, όπως μεγαλύτερες ρυθμιστικές παρεμβάσεις ή εκκλήσεις για να τροφοδοτηθεί το χρηματοπιστωτικό σύστημα με ακόμα περισσότερα χρήματα. Στην εφημερίδα Financial Times ξέσπασε μια συναρπαστική διαμάχη ανάμεσα σε δύο από τους πιο βαμμένους υποστηρικτές του καπιταλισμού, τον Μάρτιν Γουλφ και τον Τζον Κέι. Ο Γουλφ υποστηρίζει ότι μόνο η μεγαλύτερη ρύθμιση μπορεί να σώσει τον καπιταλισμό από τον εαυτό του. Ο Κέι απαντάει ότι οι τραπεζίτες, με την τεράστια περιουσία που συνεχίζουν να έχουν στη διάθεσή τους. θα μπορούν πάντα να προσλαμβάνουν τους πιο έξυπνους ανθρώπους και να χρησιμοποιούν τις πιο ακριβές τεχνολογίες με στόχο να βρίσκουν τρόπους για να ξεφεύγουν από κάθε ρύθμιση. Και -θα έπρεπε να προσθέσει κανείς- θα καταφύγουν για μια ακόμα φορά στα ίδια κόλπα που έκαναν πάντοτε. μόλις φύγουν από τη μέση οι άμεσες σκοτούρες: θα απειλήσουν να μεταφέρουν τον πλούτο τους στο εξωτερικό ή να σαμποτάρουν τις εθνικές οικονομίες μέσα από "επενδυτικό σαμποτάζ", στην περίπτωση που οι κυβερνήσεις πάρουν πολύ στα σοβαρά τις ρυθμιστικές τους παρεμβάσεις. Το σύστημα έχει ανάγκη από ρύθμιση, αλλά δεν μπορεί να ρυθμιστεί. Αυτό είναι το δικό του πρόβλημά. Το δικό μας πρόβλημα είναι ότι αυτό το σύστημα, είτε έτσι είτε αλλιώς, δεν μπορεί να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα της πλειοψηφίας των ανθρώπων. Κάποιοι τουλάχιστον από αυτούς που έχασαν τις δουλειές τους στα γραφεία της Lehman Brothers πρέπει, έστω και με συγκεχυμένο τρόπο, να το ένιωσαν αυτό -και είναι πολλοί περισσότεροι αυτοί που το ένοιωσαν ανάμεσα στους 75.000 αδειούχους που είδαν τις πτήσεις τους να ακυρώνονται το περασμένο καλοκαίρι και ακόμα περισσότεροι ανάμεσα στους 180.000 Αμερικάνους που είδαν

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

τα σπίτια τους να κατάσχονται μέσα στον Ιούλη και τους χιλιάδες υπό απόλυση εργάτες των αυτοκινητοβιομηχανιών. Η κρίση είναι το αποτέλεσμα του γεγονότος ότι το σύστημα στηρίζεται πάνω σε μια μεγάλη αντίφαση. Υπάρχει μια τεράστια αλληλεξάρτηση των ανθρώπων από τη μια άκρη του κόσμου μέχρι την άλλη, μέσω του παγκόσμιου συστήματος της παραγωγής, για να παράγονται και να διανέμονται τα αγαθά που χρειάζονται για την επιβίωσή μας, αλλά ο έλεγχος βρίσκεται στα χέρια αντίπαλων προνομιούχων ομάδων που ανταγωνίζονται μεταξύ τους για να εκμεταλλεύονται όλους εμάς τους υπόλοιπους. Υπάρχει μόνο μια απάντηση σε αυτό: να παλέψουμε για να περάσει ο έλεγχος των μέσων της παραγωγής του πλούτου στα χέρια της πλειοψηφίας του κόσμου, έτσι ώστε η συνεργασία για την παραγωγή των αγαθών που έχουμε ανάγκη να αντικαταστήσει τον ανταγωνισμό για το κέρδος. Μόνο έτσι θα μπορέσουν να συγχρονιστούν η κατανάλωση και η επένδυση και να σταματήσουν οι κρίσεις της υπερπαραγωγής. Μόνο έτσι θα καταφέρουμε να δώσουμε τέλος στον παραλογισμό της φτώχειας μέσα στην αφθονία, της "ανάγκης" να καταναλώνουν οι άνθρωποι λιγότερο επειδή πάρα πολλά έχουν παραχθεί. Μόνο έτσι μπορούμε να αντικαταστήσουμε με τον δημοκρατικό προγραμματισμό το παρανοϊκό τζογάρισμα πάνω στα σπίτια. τις δουλειές και τα χρέη των ανθρώπων. Για να απαλλαγούμε οριστικά από τις κρίσεις του καπιταλισμού, με λίγα λόγια, θα πρέπει να απαλλαγούμε από τον ίδιο τον καπιταλισμό.

Ένα πρώτο βήμα Αυτό, φυσικά, είναι εύκολο να το λες. αλλά όχι και τόσο εύκολ ο να το κάνεις. Οι πιο ισχυροί άνθρωποι στον κόσμο, οπλισμένοι με τα πιο ισχυρά όπλα -οικονομικά, χρηματοπιστωτικά, ιδεολογικά

Chris Harmon

και στρατιωτικά- θα αντισταθούν σε κάθε αλλαγή. Αλλά το να κατανοήσουμε πως αυτό είναι που πρέπει να γίνει, είναι ένα σημαντικό πρώτο βήμα. Και υπάρχουν απλά επιχειρήματα που μπορούν να το στηρίζουν. Η απάντηση στην τραπεζική κρίση δεν είναι η ρύθμιση, ούτε απλά η εθνικοποίηση μιας ή δυο τραπεζών, αλλά η κρατικοποίηση όλου του τραπεζικού συστήματος. Και ο στόχος της εθνικοποίησης θα πρέπει να είναι να σταματήσουν όλες οι κατασχέσεις, να σταματήσει το χρέος να πνίγει τους φτωχούς του πλανήτη και όχι για να διασωθούν οι διαστημικοί μισθοί, καταθέσεις και "συντάξεις" των τραπεζιτών. Με τον ίδιο τρόπο, η απάντηση στην παγκόσμια ενεργειακή κρίση -και στην φρικιαστική, φαινομενικά μη αναχαιτίσιμη σήμερα, επιδείνωση της κλιματικής αλλαγήςείναι η εθνικοποίηση των εταιρειών πετρελαίου, φυσικού αερίου και άνθρακα, έτσι ώστε να μπορέσουμε να προσφέρουμε στον κόσμο την θερμότητα και το φως που χρειάζονται σήμερα και να μειώσουμε δραστικά τα ποσά της ενέργειας που χρειάζονται για να τα παρέχουμε. Αυτά τα επιχειρήματα καταλήγουν σε ένα απλό σημείο. Ο Τζορτζ Μπους (όπως και όλες σχεδόν οι κυβερνήσεις) έχει επιβάλλει αυτό που ο Ρουμπίνι περιγράφει σαν "μια τεράστια πράξη ιδιωτικοποίησης των κερδών και κοινωνικοποίησης των ζημιών", έναν "σοσιαλισμό και επιχειρηματική πρόνοια για τους πλούσιους που έχουν καλές διασυνδέσεις με την Wall Street". Όμως, αυτό που έχει ανάγκη η πλειοψηφία των ανθρώπων που εξασφαλίζουν με τη δική τους εργασία την επιβίωση της κοινωνίας, είναι ένας σοσιαλισμός για τους εργάτες, τους φτωχούς και το μέλλον της ανθρωπότητας. Αλλά υπάρχει ακόμα μια σειρά από άμεσα πράγματα που πρέπει να γίνουν για να προστατευτεί ο κόσμος από την τριπλή κρίση της ύφεσης, της απογείωσης των τιμών των τροφίμων και της ενεργειακής φτώχιας. Οι υποστηρικτές του σημερινού συστήματος πιστεύουν ότι μπορούν να επιβιώσουν από οποιαδήποτε κρίση.

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού

όσο σκληρό κσι αν χτυπάει τα εκατομμύρια των ανθρώπων, καταφεύγοντας σε ένα μείγμα ψεμάτων, μικροπαροχών και απειλών. Τα ψέματα καταλήγουν στο ότι κάποιος άλλος και όχι ο καπιταλισμός είναι υπεύθυνος για την ανεργία ή την έλλειψη στέγης - ότι υπεύθυνοι είναι οι εργάτες στα εργοστάσια-κάτεργα της Κίνας, οι μετανάστες, οι πρόσφυγες που προσπαθούν να ξεφύγουν από τη φρίκη των πολέμων που προκάλεσαν οι ΗΠΑ στην άλλη άκρη του πλανήτη. Οι ασήμαντες παροχές ίσως πάρουν τη μορφή ελαφρώς αυξημένων αποζημιώσεων για τις απολύσεις ή ελαφρώς μικρότερων περικοπών στα πραγματικά εισοδήματα από μισθούς και συντάξεις. Και μάλλον θα κλιμακωθούν οι απειλές ότι «θα φύγουν οι επιχειρήσεις σε άλλες χώρες και θα χαθούν θέσεις εργασίας» ή ότι κινδυνεύουν να καταργηθούν διάφορα επιδόματα για τους άνεργους. Καταφεύγοντας σε τέτοιες μεθοδεύσεις οι τύποι με τα καλά κουστούμια στα υψηλά κλιμάκια των υπουργείων, στο χρηματιστήριο, στα κεντρικά γραφεία των τραπεζιτών, των βιομήχανων, των εφοπλιστών, των μεγαλοεργολάβων και μεγαλέμπορων, ελπίζουν ότι θα αποπροσανατολίσουν την αίσθηση της μαζικής οργής μέχρις ότου η καταθλιπτική πραγματικότητα της ανεργίας, ο χείμαρρος των κατασχέσεων και η απεγνωσμένη προσπάθεια να τα φέρει κανείς βόλτα με τους απλήρωτους λογαριασμούς και τις αυξανόμενες τιμές, απογοητεύσουν τον κόσμο. Ενάντια σε όλα αυτά, το πιο σημαντικό μας όπλο είναι να αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία για να προβάλλουμε αντίσταση και αλληλεγγύη, αντιπαλεύοντας κάθε απόπειρα να μας διαιρέσουν. Ατομικά, ο καθένας μόνος του, νοιώθουμε ανήμποροι αντιμέτωποι με μια τέτοια κρίση. Η οργή, όμως, που παράγεται καθώς η κρίση χτυπάει τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων μπορεί να δημιουργήσει εκρήξεις που οι κυβερνώντες δεν θα είναι σε θέση να αγνοήσουν τελείως -και που θα δείχνουν ταυτόχρονα τι μπορούμε να πετύχουμε όταν αντιστεκόμαστε όλοι μαζί. Στις ΗΠΑ τα δυο πολιτικά κόμματα και ουσιαστικά όλοι οι γερουσιαστές και οι

Chris Harmon

βουλευτές είναι υποχείρια των γιγάντιων τραπεζών και των επιχειρήσεων. παρόλα αυτά το κύμα της οργής από τα κάτω τούς έχει αναγκάσει τουλάχιστον να παριστάνουν ότι ανησυχούν για την τύχη των ανθρώπων που βρίσκονται αντιμέτωποι με τις εξώσεις και την ανεργία. Συνέχεια προκύπτουν νέα μέτωπα από τις συνέπειες της κρίσης: από τα κλεισίματα των εργοστασίων και τις απολύσεις, το χτύπημα των μισθών και των συντάξεων, τις ιδιωτικοποιήσεις και τις περικοπές κοινωνικών δαπανών, μέχρι την πάλη ενάντια στις πολεμικές εξορμήσεις και τις ρατσιστικές επιθέσεις. Τα αιτήματα για κρατικοποίηση χωρίς αποζημίωση των τραπεζών ή των εργοστασίων που απολύουν, για γενναίες αυξήσεις σε μισθούς και συντάξεις, για μεγάλη αύξηση στη φορολογία των μεγάλων επιχειρήσεων, για ανατροπή όλων των ιδιωτικοποιήσεων, για δημόσια δωρεάν υγεία και παιδεία, για νομιμοποίηση όλων των μεταναστών και χορήγηση άσυλου στους πρόσφυγες, για σταμάτημα των εξοπλισμών και καμιά συμμετοχή σε πολεμικές εξορμήσεις του NATO, μπαίνουν στην ημερήσια διάταξη. Όλες αυτές οι μάχες μπορούν και πρέπει να κατευθυνθούν σε ένα κοινό θέμα ικανό να ενώσει όλους τους διαφορετικούς αγώνες: την κρίση του καπιταλισμού δεν θα την πληρώσουν οι εργάτες.