Rashad Alakbarov catalogue

2013-cü ildə sərgi üçün çap olunub Rəşad Ələkbərov Sözlər Müasir İncəsənət Muzeyi, Bakı, Azərbaycan 20 Fevral – 20 Mart 2014 www.mim.az Bütün haqqlar qorunub. Bu kitabın heç bir hissənin surəti çıxara bilinməz və ya digər anlamda olan hansı bir formaya rəqəmli, mexaniki və ya sürətçıxarma üsulu ilə yazılı icazə olmadan çevrilə bilməz.

Sərgi Təşkilatçı: MİM Bakı Sərginin tərtibatı: MİM Bakı Dizayn: MİM Bakı Kataloq Tərcümə: Hüseyn Qumbatov, Maria Vebster Dizayn: YARAT Çap: Stamperia, Bakı Foto: Fəxriyyə Məmmədova və Yarat Müasir İncəsənət Məkanı Mətn: Teymur Daimi, Ülviyyə Axundova, Rəşad Ələkbərov, Aida Mahmudova

www.mim.az

SÖZLƏR

ÖN SÖZ AİDA MAHMUDOVA

Artıq neçə ildir ki, Rəşad Ələkbərov mənim üçün Azərbaycanın ən maraqlı və qeyri adi düşüncəyə sahib rəssamlarından biri olaraq qalır. Onun işləri yalnız mütəxəssislərin deyil, Bakı, Moskva, Berlin, Roma, Vyana, London və digər şəhərlərdə keçirilən sərgilərə gələn sadə insanların da heyrətinə səbəb olur. Işıq və kölgə vasitəsilə yaradılan instalyasiyalar möhtəşəmdir. Bununla yanaşı, mənə elə gəlir ki, ən önəmli olan onların texniki mükəmməlliyi deyil, məhz mənanın dərinliyi və müəllifin təxəyyül gücüdür.

Rəssam hər zaman bir qədər sehrbaz olmalıdır deyiminə inansaq, bu fikri asanlıqla Rəşad Ələkbərova aid etmək olar. Ən sadə, hətta ilk baxışda «qeyri estetik» görünən əşyalar-boş şüşələr, metal qırıntıları, plastik parçalarından istifadə etməklə gözəllik yaratmaq çoxlarının bacaracağı iş deyil. Rəşad material yoxluğunun rəssamın fəaliyyətsizliyinə haqq qazandırmasına inanmır və yəqin ki bu səbəbdən də, o hər zaman işləyir, sonradan onun müdrik əllərində kiçik şedevrə çevrilən predmetləri axtarıb tapır.

Xarakteri isə ona çox çevik olmağa imkan verir. Bəzən, tamamilə yad bir şəhərdə ikən, o, qısa müddət ərzində əl altında olan materiallardan heyrətə səbəb ola biləcək bir şey yarada bilər. O həm də Azərbaycanı Venesiya Beynəlxalq Biennalesi, Şarja Biennalesi və digər böyük sərgi və incəsənət yarmarkalarında təmsil edən insan üçün çox heyrətamiz bir məziyyətə-səmimi və bənzərsiz bir təvazökarlığa malikdir.

Rəşad, ilk baxışda təsadüfi seçilmiş olduqları təsəvvürü yaradan, lakin heç də təsadüfi olmayan və universal simvollar vasitəsiə kompozisiya və portretlər yaradır. Dünyanın istənilən nöqtəsində onun kölgələrin dili ilə ifadə etməyə çalışdığı fikri anlaşılır. Yəqin ki, məhz bu səbəbdən onun yaratdığı hər bir kompozisiya sərgi uzunömürlülüyünə malik olur və bütün dünyanı gəzir.

Düşünürəm ki, Rəşad özü ona xas olan təvazökarlıqla bunu sadəcə «iş» adlandırardı. Lakin məhz təmkin və daxili dərinlik ona aktuallığını qoruyub saxlamağa və günümüzün ən məhşur rəssamları ilə eyni səviyyədə «işləməyə» imkan verir.

33

CANLANMIŞ KÖLGƏLƏR Rəngkarlıq elminin ikinci mənbəyi təsvir olunma üsulu olan cismin kölgəsi sayılır.

Leonardo da Vinçi

BAŞLANĞIC MƏŞHUR QİSMİNDƏ OYANMAQ TEYMUR DAİMİ

EAST WEST, installation, mixed media, lighting “Orientalism – Inside & Outside” (by WINGS of TIME), 2001, Exhibition Hall named aſter S.Bahlulzada, Baku, Azerbaijan

2002-ci il. Bakıda bir çox gənc, fəaliyyətə yeni başlayan rəssamın iştirak etdiyi “Daxildən və kənardan görünən Oriyentalizm” sərgisi keçirilir. Bu respublikamız üçün əlamətdar bir hadisədir, çünki 2000-ci illərin əvvəlində müasir incəsənət sahəsinə qədəm basmış gənc nəsil nümayəndələrinə əsərlərini nümayiş etmək üçün yeni imkanlar verilir. Təqdim olunan parlaq və təsiredici işlər arasında Rəşad Ələkbərovun ərsəyə gətirdiyi kiçik və ilk baxışdan gözə görülməyən “Şərq-Qərb” instalyasiyanı qeyd etmək olar. Məqsədyönlü şəkildə sərgi salonunun küncündə yerləşdirilən əsər kölgələr oyunu əsasında işlənərək hazırlanıb. Rəssamın yalnız özü bələd olduğu qaydada alçaq kürsü üzərində yerləşdirdiyi və bir-biri ilə əlaqəli olmayan məişət əşyaları təsadüf və qatma-qarışıqlıq təəsüratı yaradır. Lakin onlar elə şəkildə yerləşdirilib ki, üzərinə iki tərəfdən yönləndirilən şüalar, növbə ilə yandırılaraq və sönərək, divar üzərində tanınan surətlər formalaşdırsın (məhz ona görə, hər iki divarı əhatə etsin deyə əsər sərgi salonunun küncündə yerləşdirilmişdir). Divarın bir üzündə biz Nyu-Yorkla bağlı xatirələri canlandıran göydələnlər siluetini görə bilərdik, digər tərəfdə isə müsəlman ölkəsinin təəsüratlarını yaradan məscid şəklini müşahidə etmək olardı. Əgər biz həmin il iə bağlı hadisələri yadımıza salsaq, daha doğrusu minilliklərin kəsişmə nöqtəsində baş vermiş 09 sentyabr 2011-ci il faciəsini gözümüzün önünə gətirsək, o zaman Rəşad Ələkbərovun yaratdığı əsərin o dövrün ab-havasına uyğun olduğunu söyləyə bilərik. Amma bu əsər yalnız bu cəhətinə görə tamaşaçıların yaddaşında qalmayıb. Peşəkarlar və mütəxəssislər özündə bədii zövqü, innovasiya cəhdini, vizual savadı və demək olar ki, mühəndis təfəkkürünün əsaslarını birləşdirən və gələcəkdə inkişaf etdirilən gənc rəsamın üslub yanaşmasına maraq göstərdilər. Aydındır ki, əsərin orijinallığı yalnız istənilən mövzu ilə məhdudlaşmır. Tapdığı “know how” və qeyri-ənənəvi metodoloji üsul hesabına rəssam bundan sonra yaradılan əsərlərlə yuxarıda qeyd olunan fikri bir daha sübut etmiş oldu. Hətta sonrakı instalyasiyalarda fiqur elementlərin əvəzinə sözlərin və cümlələrin istifadəsi (“Böhran, Ha-Ha” (2009), “Xilas etməyə çalışaq” (2013)) əslində yaradıcılığın əsas mahiyyətini dəyişmir və konseptual incəsənət üslubuna bir jest kimi qiymətləndirilə bilər. Məhz elə bu səbəbdən, bu yazıda mən fərdi işlərdən daha çox Rəşad Ələkbərovun yaratdığı əsərlərin hamısına xas olan konseptual cövhəri təhlil edəcəm... Sərgi məsələsinə qayıtdıqda, qeyd etmək RASHAD ALAKBAROV / WORDS /

33

istərdim ki, o zaman bəsirət gözlərinə malik vizual incəsənət pərəstişkarları öz yaradıcılıq üslubu ilə tanınan gənc və parlaq rəssamın Azərbaycanın müasir incəsənət səhnəsinə daxil olduğunu dərk etdilər. Düzünü desək, rəssam digər tərzdə də əsərlər yaratmışdı, misal üçün ənənəvi heykəlləri (“Gözəllik və qorxu” əsərlər silsiləsi, 2012, Qız Qalası Festivalı çərçivəsində təqdim olunan plastik ahu üzərində rəngkarlıq işi, Bakı, 2012) və hətta rəngkarlıq işlərini (“Qadınlar, silah, rəng” diptixi, 2011), fəqət bu günədək onu məşhurlaşdıran və yaradıcılıq fəaliyyətinin sütunu olan işlər məhz məkani işıq-kölgə instalyasiyalardır.

Onun yaratdığı ilk kölgə instalyasiyası çox sadə, minimalizm üslubunda işlənərək hazırlanan və müəyyən mənada, treş janrında ərsəyə gətirilən bir iş idi. Bundan sonra rəssam sadəcə olaraq öz kompozisiyaların plastik memarlıq tektonikasını mürəkkəbləşdirib, işlərin rəng həllini zənginləşdirib və əsərlərə zövq və cah-calal əta edib. Lakin ən birinci sensasiyalı işində aşkar olunan və onu yerli incəsənət məkanında məşhurlaşdıran əsas prinsipə rəssam bu günədək sadiqdir, çünki bu üslubda digər yerli rəssamlar heç vaxt əsər yaratmamışdı. Təəcüblü deyil ki, bu iş xarici kuratorlar tərəfindən məmnuniyyətlə öz müəllif layihələrində nümayiş olunub. Qeyd etmək lazımdır ki, Rəşad Ələkbərovun peşəkar uğurları həqiqətən də təsir bağışlayır, çünki o, kiçik, lakin əhəmiyyətli kurator sərgilərindən tutmuş (2005 - "Utopia", Berlin, Almaniya, 2008 - "Art is not only ugly", Almaniyanın Berlin şəhərində keçirilən Azərbaycan mədəniyyət günləri) irimiqyaslı, əlamətdar hadisə sayılan və rəssamın şəxsi reytinqini qaldıraraq, imicini formalaşdıran tədbirlərədək (2007 - "OMNIA MEA", 52-ci Venesiya Biennalesi, Azərbaycan pavilyonu, Venesiya, İtaliya, 2012 - "Fly to Baku" – Azərbaycanın Müasir İncəsənəti, Philips de Pury & Company, London, Birləşmiş Krallıq) müxtəlif sərgilərdə iştirak etməyə müvəffəq olub.

Lakin bir qayda kimi qəbul etməliyik ki, hazırda Rəşad Ələkbərov kölgələrlə işləyən yeganə rəssam deyil. Incəsənət aləmində bu üsluba sadiq olan müxtəlif ölkələrin rəssamlarını birləşdirən “kölgə incəsənəti” (shadow art) adlı ayrıca bir istiqamət formalaşıb. Bu sahədə çalışan ən məşhur rəssamlar sırasında yunan rəssamı Teodosio Aureanı, holland rəssamı Dit Viqmanı, yaponiyalı xanım rəssamı Kumi Yamaşitanı, britaniyalı müasir incəsənət duetində birləşən rəssamlar Tim Noblu və Syu Vebsteri, hələ keçən əsrin 70-ci illərində kölgələrlə sınaqlar keçirən yaponiyalı rəssam və qrafik dizayner Şiqeo Fukudanı və digərlərini yada salmaq olar 1.

33

Made in China, installation, mixed media, lighting ALUMINIUM 2 Biennial Transformation Exhibition (by WINGS of TIME), 2005, Shirvanshakhs Palace, Baku, Azerbaijan EAST WEST installation, mixed media, lighting OMNIA MEA exposition of Republic of Azerbaijan 52th International Art Exhibition la Biennale di Venezia 2007, Giudecca, Venice, Italy

İKİ QÜTB Əzəldən indiyədək müasir incəsənətdə iki qütb (texnologiyalar qütbü və arxaika qütbü) sülh içində bir-biri ilə uyuşurlar.

Müasir incəsənətinin inkişafı çox zaman texniki tərəqqinin dinamikası ilə əlaqələndirirlər. Həqiqətən də, elmi-texniki inqilabın bəxş etdiyi gözlənilməz, adi vətəndaş üçün ağlasığmaz sayıla biləcək imkanları ilk olaraq avanqard rəssamlar dəyərləndirib. Dəqiq elmlərdə kəşflər və texniki ixtiralar silsiləsi çox incəsənət nümayəndələri və hətta ayrıca üslubların tərəfdarları, məsələn, italyan futurizmi və xüsusən də onun ideoloqu olan və polad konstruksiyaların, maşınların və yüksək sürətin şairanəliyi qarşısında diz çöküb səcdə edən F. Marinneti üçün ilham mənbəyi rolunu oynayıb. Daha sonra avanqard incəsənətinin və innovativ texnologiyalar sahəsinin ayrılmaz ittifaqı getdikcə güclənməyə başladı. Yeni rəqəmsal dövrün bərqərar olması müasir incəsənət sahəsində daima yenilənən avadanlığın tətbiqini inanılmaz dərəcədə artırdı. Hazırda müasir incəsənətin ən mühüm istiqamətləri sırasında elektron-rəqəmsal vasitələrini (foto, video,

33

33

CRISIS HA-HA, installation, mixed media, lighting BAKuNLIMITED Exhibition in frame CULTURESCAPES Aserbaidschan (Azerbaijan Culture Days in Switzerland) 2009, Exhibition Hall VOLTAHALLE BASEL, Switzerland

YAXIN KEÇMİŞ

THE CLOSE PAST, installation, metal, lighting 012 Baku Public Art Festival (by YARAT), 2012, Yasamal District, Baku, Azerbaijan This work is dealing with particular events that took place at Yasamal village during the first years of the XX century

kompüter və şəbəkə texnologiyaları) qeyd etmək olar. Bu, danılmaz və inkar oluna bilməz bir faktdır.

Lakin bununla yanaşı, incəsənətdə daima fərqli, arxaik adlandırılan ana xətt də mövcud idi, və bu ana xətt çərçivəsində rəssamlar texnoloji ixtiralarla yox, daha çox öz vücudu, orqanik mövcudatın bioritmik sinkopları və tamaşaçıların yaddaşında qədim zəmanə ilə əlaqəli xatirələri canlandıran “bərk” materiallarla təcrübələr aparırdı. Bu səpgidə canlı performans, bədii aksiya, arte povera (“yoxsulluq incəsənəti”), lend-art, münasibətlər incəsənəti kimi istiqamətlər formalaşıb...

Müasir incəsənətinin nəhəng nümayəndələri Mariya Abramoviç və Yozef Boys kimi incəsənət xadimlərinə bədii müraciətin edilməsi üçün ən son kompüter texnologiyalarına gərək deyil. Onların hər zaman əlinin altında daha zəruri və canlı özünü ifadə vasitələri (şəxsi mövcudatın daxili enerjisi və tamaşaçı kütləsi ilə birbaşa, vasitəsiz əlaqəyə fanatik inam) olub. Və məhz bu arxaik, zövqsüz bəsitlik və heyran edici tamaşa dünyasında Rəşad Ələkbərovun incəsənəti inkişaf edir.

Niyə görə tamaşanı yadınıza saldıq? Ona görə ki, məkani kompozisiyaların sabitliyinə baxmayaraq, onlarla əlaqəli yaradıcı proses nəticədən daha önəmlidir.

Bundan başqa, hətta sabit vəziyyətdə olduqları zaman bu instalyasiyalar misteriya tamaşaları ilə bağlı olan performans ab-havası ilə bənzərlik nümayiş etdirir... İŞIQ/KÖLGƏ, İLKİN SURƏT Gəlin rəssamın incəsənət üslubunun aid olduğu semantik sahəni müəyyənləşdirməyə çalışaq və rəssamın niyə məhz texnogen istiqamətlərinin fövqəlqüvvə potensialından heç də geri qalmayan arxaika qütbünə məxsus olması haqqında sualına cavab tapmağa cəhd edək.

Yazının əvvəlində biz Rəşad Ələkbərovla eyni metodik və üslub baxışlarını bölüşən rəssamların adlarını çəkdik. İndi isə, gəlin yalnız müasir incəsənətlə məhdudlaşmayan ümumi konseptual-tarixi şəraitinin çərçivələrini müəyyənləşdirək. Bu zaman biz ilk öncə sadə fəaliyyətdən - Rəşad Ələkbərovun etdiyinə tərif verilməsindən - başlamalıyıq. Bu nədir və nəyə bənzəyir?

Müəllifin instalyasiyalarına nəzər yetirdikdə, biz cümlə əsərlərə xas olan vahid və dəyişilməz strukturu görə bilərik. Bu struktur üç ünsürdən ibarətdir: işıq mənbəyi, şüanın üzərinə düşdüyü obyekt və bu obyektın divar müstəvisinə saldığı kölgə.

Belə də demək olar ki, statik kölgələr teatrının misteriyası yönəldilmiş işıq, qaranlıq və ekran rolunu oynayan müstəvinin hesabına yaradılır. Bu zaman əsərin yerləşdirilməsi aşağıdakı kimi olur: kompozisiyanın ortasında demək olar ki,

33

33

FLY TO BAKU installation, plexiglas model, lighting FLY TO BAKU: Contemporary Art from Azerbaijan (by Heydar Aliyev Foundation), 2011, Phillips de Pury & Company, Howick Place, London UK

PORTRAIT MADE OF BOTTLES, installation, mixed media, lighting FOREWARD exhibition (by YARAT), 2011, YARAT Contemporary Art Space, Ganjlik, Baku, Azerbaijan

daima mücərrəd olan obyekt mövcuddur, bu obyekt döşəmənin üstündə və ya tavana yaxın yerləşdirilə bilər, obyektin qarşısında, dəqiq müəyyən olunmuş nöqtədə rəssam işıq mənbəyini qurur və, nəhayət, işıq şüası obyekti sanki “sararkən” obyektin arxasında mövcud olan müstəvinin üzərində kölgə kompozisiyanı təşkil edir. Beləliklə, incəsənətdə mövcud olan bu cərəyanı çox zaman istinad olunduğu kimi kölgə incəsənəti adlandırmaq olar, həmçinin ona işıq və ya işıq və kölgə incəsənəti adını bəxş etmək olar. Işıq dinamikasının mövcudluğunu və fikrini cəmləşdirən şaman rolunu ifa edən rəssamın hərəkətlərini nəzərə almaqla, mən bu əsərləri performativ heykəllər adlandırardım. Hər halda, bu cür əsərlərin yaradılmasında baş rol salınan kölgəyə məxsusdur, çünki əsaslı surətdə düşünülmüş işıq manipulyasiyaların nəticəsi olan məhz bu kölgə divar müstəvisində formalaşdıran yekun surəti müəyyənləşdirir.

Gördüyümüz kimi, bu cür əsərlərin ərsəyə gətirilməsi prinsipi həddən ziyadə sadədir (divar üzərində proyeksiya) fəqət arxetipik qüdrət və işıqla kölgə arasında yaranan oyunun sirri sayəsində bu prinsip diqqətimizi lazım olduğu gərginlik və cəmləşmə səviyyəsinə çatdırır.

Lakin kölgə nə deməkdir? Gəlin Leonardo da Vinçinin söylədiyinə qulaq asaq: “İlk şəkil günəş işıqının yaratdığı və divər üzərində həkk olunan insan kölgəsini saran yeganə bir xəttdən ibarət idi...Rəngkarlıq elminin ikinci mənbəyi təsvir olunma üsulu olan cismin kölgəsi sayılır ”. Beləliklə, ehtimal etmək olar ki, kölgə dünyada yaranan ilk Surətdir, başqa sözlə ilk Şəkildir. Deməli, hazırda dünyada mövcud olan cümlə kölgələr ilk xəlq olunan Surətin mücəssəmələridir, Surət isə, onalrın arxetipidir, necə ki, hər bir insan genetik cəhətdən Həzrəti Adəmin törəməsidir. Əgər biz yuxarıda qeyd olunan mövzunun tarixi məqamları barəsində söhbət açsaq, məlum olacaq ki, kölgə surətlərin yaradılması ənənəsi hələ çox qədim zamanlara gedib çıxır. Ehtimal etmək olar ki, bizim qədim əcdadlarımız meditasiya vəziyyətinə düşdükdən sonra yeraltı mağaraların tağtavanı üzərində kölgələr oyununu seyr edirdilər, axı o zaman işığın yeganə mənbəyi mağaralarda yandırılan tonqallar idi. Insanların və heyvanların saldığı kölgələr ibtidai insanın məsum könlünü heyrətləndirərək narahat etməyə bilməzdi, odur ki, dinamik zəbanələr kölgələri canlı, yayğın siluet şəkillərə çevirirdilər. Insanların yaşadığı mağara qaranlıq içində olması səbəbindən kölgə surətlərinin yaranma mühiti bəşər təsəvvürünü azad edən sirr olaraq qalırdı, bu da o dövrdə yaşayan insanların cahana tərki-dünya münasibətinə uyğun gəlirdi.

Daha sonra bu sənət Memfis ehramlarının kahinləri tərəfindən inkişaf etdirilib.

Günəş şüalarının istiqamətlərinin dəyişilməsi qanunlardan bəhrələnərək, Qədim

33

33

33

IT’S NOT CHAOS installation, detail, iron, lighting ORNAMENTATION exposition of Republic of Azerbaijan 55th International Art Exhibition - la Biennale di Venezia 2013, Palazzo Lezze, Venice, Italy

Misirin ruhani hökmdarları neofitlərə kainatın yaradılması sirlərini açma törənləri təşkil edirdi... Hələ qədim zamanlarda Yer kürəsinin müxtəlif məkanlarında sehrli kölgələr teatrları yaranıb və indiyə qədər fəaliyyət göstərirlər; bu teatrlar əsasən Asiya, Yaxın və Uzaq Şərq ölkələrində (Hindistan, Çin, Yaponiya, İran, Türkiyə) yayılıb. Və, nəhayət, bu sənətə bənzər cərəyanlar sırasında qədim kölgələr teatrının əsasında formalaşan kinematoqrafiyanı da qeyd etmək lazımdır. Yeri gəlmişkən, proyeksiyanın tətbiqinə görə Rəşad Ələkbərovun yaratdığı instalyasiyaları statik kölgələr teatrı və ya statik kino adlandırmaq olar...

Beləliklə, Rəşad Ələkbərovun keçdiyi yaradıcılıq yolunun geneologiyası gözümüzün önündədir. Bu geneologiya kölgənin istənilən surətin arxetipi rolunda çıxış etdiyi, deməli, öz şərti-simvolik təbiətinə görə insana, xüsusən də onun qeyrişüuri sahəsinə suqqestiv təsirinin sehrli qüvvəsi ilə təchiz olunduğu trans və din mərasimləri ilə əlaqəli güc xəttinə arxalanır.

33 FLY TO BAKU installation, plexiglas model, lighting FLY TO BAKU: Contemporary Art from Azerbaijan (by Heydar Aliyev Foundation), 2011, Phillips de Pury & Company, Howick Place, London UK

QATMA-QARIŞIQLIQ/ NİZAM-İNTİZAM Rəşad Ələkbərovun instalyasiyalarında onun bədii yaradıcılığının əsas intriqasını təşkil edən təqdirəlayiq bir xüsusiyyət mövcuddur. Bu intriqanın məğzi ondan ibarətdir ki, obyektin plastik rəsmi ilə obyektin saldığı kölgənin konturları bir-birinə müəyyən nisbətdə uyğun gəlir. Adətən, əşyanın saldığı kölgə əşyanın elə özünə bənzəyir və sanki əşyanın qoyduğu ləpiri təşkil edərək, onun siluetini təkrarlayır.

Məsələn, kubun saldığı kölgə kvadrat formasında, silindirin saldığı kölgə düzbucaqlı dördbucaq formasında, kürənin saldığı kölgə dairə formasında əks olunacaq, insanın kölgəsi onun malik olduğu fiqurunun siluetini təkrarlayacaq və, beləliklə, həmin insanı heç görmədən də, biz başqa əşyanın yox, məhz insanın kölgəsini gördüyümüzü güman edə bilərik. Deməli, əşyanın saldığı kölgə ilə

(həmin əşyanın həcmli formasının müstəvi üzərinə saldığı ikiölçülü proyeksiyanın) arasında zərif “genetik” bağlılıq, yaxınlıq əlaqəsi mövcuddur. Bu yaxınlıq əlaqəni əşya ilə saldığı kölgə proyeksiyası arasında qrafik ekvivalentlik adlandırmaq olar. İndi isə, gəlin Rəşad Ələkbərovun yaratdığı instalyasiyaların əksəriyyətinə nəzər yetirək və yuxarıda qeyd olunan nisbətə riayət olunub-olunmadığına əmin olaq.

Xeyr, nisbətə riayət olunmayıb-rəssam cəsarətlə və düşünülmüş şəkildə qrafik ekvivalentlilik prinsipini pozur! Və, beləliklə, tamaşaçıda şok effektinin yaradılmasına hesablanmış optik paradoksu yaradır. Intriqanın məğzi elə budur!

Rəssamın işlərində işığın sardığı obyekt çox zaman xaotik struktura malikdir, odur ki, biz onu hər hansı asanlıqla tanınan maddi əşya ilə əlaqələndirdikdə çətinlik çəkəcəyik. Əlbəttə ki, instalyasiyanın məkanı ilə əhatə olunan əşyaları asanlıqla tanımaq iqtidarındayıq, fəqət onların bir-birilə uyğunluğu sadə təsadüfə, hətta cəfəngiyata bənzəyə bilər. Bu həm müxtəlif bucaq altında və vəziyyətlərdə yerləşdirilmiş ağac reykalarının topası, dəmir çubuqların və ya istehsal-məişət borularının əcayib və tamamilə məntiqsiz birləşməsi, həm də səliqəsiz şəkildə səpələnmiş əşyaların, qutuların, meyvələrin və hər növ bəzək-düzəklərin yığımı ola bilər. Demək olar ki, obyekt kimi istənilən əşya, hətta estetik cəhətdən mükəmməl birisi sayılan predmet də seçilə bilər... Lakin, hər halda, bu yaradıcı, hərdən zibil nizamsızlığının saldığı kölgə səmtsiz deyil, əksinə, istər simmetrik ornamental kompozisiya (“Şərq” kölgə instalyasiyası, 2011), istərsə də fiqurativ, demək olar ki, realistik insan rəsmi (“Şüşələrdən çəkilmiş portret”, 2011) və ya zərif pastel rəngləri ilə bərq vuran səfalı mənzərə (“Fly to Baku” sərgisi 2011) olurolsun, yaranan kölgə surəti dəqiq çəkilmiş konturlara malikdir.

Başqa sözlə desək, xaotik və biçimsiz biz qurma əsər divar üzərinə ozünə uyğun olmayan kölgə salır. Rəssamın seçdiyi dəqiq, sınaqdan keçirilmiş, nəfis və ən cüzi təfərrüatları belə nəzərə alan, obyektin mücərrəd strukturunda “hiyləgərcasına”

33

33

gizlədilən konkret təsviri formaların həndəsəsi göz qabağındadır. Tamaşaçılar qurulan obyektə müxtəlif istiqamətlərdən nə qədər diqqətlə nəzər yetirsələr də, rəssamın tətbiq etdiyi riyazi üsulunun zərgərlik texnologiyasını çətin ki, tam anlaya bilər. Beləlliklə, qurulan instalyasiya dərk olunması mürəkkəb olan müəmmaya, bilməcəyə çevrilir. Bu da rəssam işinin özünəməxsus ovsununu, habelə güclü təsir bağışlayan və sanki sağlam düşüncəni ələ salan mürəkkəb sirk fəndlərini təsvir edən Hindistanın fəndgir yoqa ustalarının müəmmalı əməllərinə və müasir illüzionist maqların maraqlı çıxışlarına oxşarlığını təşkil edir.

Burada qeyd olunan məsələlərin kvant fizikası, fenomenologiya və geştaltpsixologiya kimi elmi fənnlərlə əlaqəli cəhətləri var. Belə ki, ənənəvi elmdən fərqli olaraq, kvant fizikasında müşahidəçinın mövqeyi də nəzərə alınır. Nyu-Kartezian dünya modelində fizika tədqiqatları tədqiqatçıdan ayrı, yəni araşdırmaçı-alimin təfəkküründən ayrı aparıldığı halda, kvant fizikasında müşahidəçini nəzərə alan antrop prinsipi mövcuddur. Burda söhbət sadəcə passiv kənar müşahidədən getmir, əksinə, nəzərdə tutulur ki, müşahidəçi müşahidə prosesinə fəal qoşulur və bu prosesə qoşulmaq faktı ilə reallığı xəlq edir. Antrop prinsipinin əsas şüarı belədir: Reallıq yalnız müşahidəçi tərəfindən müşahidə olunduğu halda izhar olunur. Gəlin elə fizik alimlərinin sözlərindən sitat gətirək: “Kainat bütövlüklə real mövcudata yalnız müşahidə olunduğu anda çevrilir, o ana qədər isə, o yalnız virtual vəziyyətdə (iştirakçılıq kainatı) mövcuddur” (C. Uiller) 3; “Məsələ onda deyil ki, siz nəsə ölçə bilməzsiz. Bu “nəsə” müşahidə olunduğu ana qədər mövcud deyil” (F.Volf) 4. Hətta belə də demək olar- real əşya yalnız onu müşahidə etdiyimiz zaman (diqqət nuru ilə “sardığımız” zaman) ərzində mövcuddur, müşahidəni dayandırdığımız anda o, qeybə çəkilir... Rəşad Ələkbərovun yaratdığı əsərlərdə müşahidə olunan biçimsiz obyekt vəziyyəti kvant nəzəriyyəsində heç nəyin mövcud olmaması vəziyyətinə həmahəngdir. Işıq şüasının çıxdığı nöqtə əslində qeybdən öz diqqət nuruyla (müşahidəsiylə) Gerçəkliyi xəlq edən seyrçinin nöqteyi-nəzəridir. İşıq yandırıldığı halda surət yaşayır, işıq söndürüldüyü halda surət qeybə çəkilir.

Geştalt-psixologiya elminə əsasən, diqqət nuru (instalyasiya işığı) Fonda (burada fon rolunu mücərrəd və zərif obyekt oynayır) təfəkkürümüzün birinci növbədə tanıdığı konkret Fiquru (kölgə surətini) ayırd edir...

Fenomenologiya elmində (F.Brentano, E.Qusserl) üç proqram anlayışı mövcuddur: intensionallıq - diqqətin əşyaya yönləndirilməsi; noetik akt - diqqət nuru

SHEBEKE installation, wood, lighting FLY TO BAKU: Contemporary Art from Azerbaijan (by Heydar Aliyev Foundation), 2011, Phillips de Pury & Company, Howick Place, London UK INTERSECTION installation, iron, lighting 2013, 250 x 250 x 150 cm Preparing process, Baku, Azerbaijan

33

ENƏN ADAM - UÇAN ADAM. İnstallasiya, işıqlandırma, 100 x 100 x 100 sm “Başqa Şəhər” sərgisi, YAY! Qalereyası, 2013, Baku Azerbaijan

33

“Üz mimikasının fərqliliyi bizi əhatə edən hadisələrə nəzərən dəyişir. Və hər bir hadisənin də iki kənar nöqtələri, bir-birinə əks qütbləri olur: düz - əyri, isti - soyuq, pis - yaxşı və s. İndiki halda, yəni mənim quraşdırmalarımda "Uçuş və eniş" hadisəsinin insan mimikasına təsiri analiz olunur. Bu iki hadisə anında insan mimikasi demək olar ki, fərqlənmir.”

NUR, installation, electricity cable, lighting 120 x 100 x 100 cm 2012, YAY! Gallery Baku, Azerbaijan

tərəfindən insan şüurunda “kənar” əşya anlayışının formalaşdırılması; noema diqqət nuru tərəfindən subyektiv məqamlar nəzərə alınmaqla qavrama prosesinin nəticəsi kimi əşyanın özünün yaranması, “canlandırılmasıdır”. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ərsəyə gətirilən rəsm müvəqqəti və xəyalidir! Deməli, burada artıq populyarlaşmış həqiqi Gerçəklik və gözə görünən, qeyri-real cahan arasında nisbət məsələlərini daha geniş işıqlandırmaq olar.

Keçən əsrin 90-cı illərində dünyaya səs salmış möhtəşəm “Matris” filmində yaşadığımız dünya ilə görünməz həqiqi Gerçəklik arasında mövcud olan böyük fərq açıq-aşkar təsvir olunub. Neo adlı əsərin baş qəhrəmanını həqiqi Gerçəkliyə daxil edəndə, o, vərdiş etdiyi yaşamdan çox fərqli bir dünya kəşf etdi. Onunla yanaşı digər sadə və hər şeyə nabələd insanların yaşadığı Kainat isə xəyali substansiyadan əmələ gələn nəfis bir dekorasiyaya, röyalar dünyasına, ayıqlıq zamanı görünən yuxuya bənzəyirdi. Rəşad Ələkbərovun işlərində kölgə proyeksiyaları yalnız duyula bilən və gözümüzlə gördüyümüz dünyanı əks etdirirlər. Ancaq işıq söndürüldüyü zaman bu dünyada qeybə çəkilir. Deməli, gördüyümüz dünya xəyalidir, tezötəndir, gerçək deyil. Ondan fərqli olaraq, kölgə salan obyekt əsaslıdır, maddidir, ona əllə toxunmaq, onun mövcudatını duymaq olar. Belə çıxır ki, obyekt hətta görkəmsiz olsa da, yenə də həqiqi Gerçəklik rəmzi olaraq qalır. Bu məqamda biz çox xoşagəlməz bir nəticə çıxara bilərik. Nəticə isə ondan ibarətdir ki, öz baxımlı instalyasiyaları-performansları yaradarkən, rəssam, çox güman ki, qeyri-şüuri olaraq bizə Kainatın sirrini açır, Uca Yaradanın misterik əməllərinə toxunmaq imkanı əta edir. Bu, onun yaradıcılığına xas olan ən maraqlı və heç də aşkar olmayan məqamdır. Gəlin hekayəmizin sonunda bu məsələni araşdıraq. ƏFLATUN MAĞARASI. GİZLİ SAXLANILAN MƏQAMLAR AÇILIR Kölgələr teatrın əsas intriqası nədədir? Ehtimal ki, biz yalnız surətin özünü görürük, yaradılış prosesi izə bizdən gizlədilib. Xəlq mexanizmi pərdə arxasında qalır. Orada həyat və sənət cərəyanlarını əhatə edən naməlum bir ruh misteriyası baş verir və qüvvələrin və virtual iqtidarın əcaib birləşməsi tətbiq olunur. Bu gözə görünməyən əməllərin yekun nəticəsi isə ekranda görünür. Başqa sözlə desək, həqiqi Gerçəklik və onunla əlaqəli sirrlər ekranın o tayında qalmaqdadır. Biz isə məcburi olaraq görünən xəyallar və fantomlar dünyasına qərq oluruq. Tutaq ki, qarşımızda bir xalça var. Onun üz tərəfində biz nəfis, naxışlardan və bəzəklərdən ibarət dekorativ rəsmi görə bilərik. Bu məqam bizim üçün bizə aydındır. Lakin onun arxa tərəfinə nəzər yetirəndə, biz səmtsiz birləşdirilən ipləri, məntiqi səliqəsizliyi,

33

AFTER DINING installation, mixed media, lighting Exhibition at French Embassy 2011, Baku, Azerbaijan

TRY TO SAVE IT installation, iron, lighting HOME SWEET HOME exhibition (by YARAT and Heydar Aliyev Foundation), Azerbaijani Cultural Center 2013, Paris, France

biçimsizliyi müşahidə edə bilərik. Ancaq məhz bu nizamsızlıq xalçanın üz tərəfində gözəl bir surət yaradan məxfi qüvvədir. Və yaxud kompüter texnologiyalarını misal kimi gətirə bilərik: kompüterin monitorunda biz saytın gözəl dizayn üslubunu görürük, lakin həmin dizaynın əsasını gözə görünməyən, qrafik simvolların məntiqi birləşməsi olan hipermətn işarələməsi dili (HTML) təşkil edir. Deməli, nəfis bir saytın arxasında həmin saytın yaradılması üçün zəruri olan və naşı insan üçün müəmmalı görünən bir məntiqi və riyazi sütun dayanır. Ən maraqlısı odur ki, bu təməl sütun daima gözə görünməzdir. Əsas mövzumuza qayıdarkən qeyd etmək lazımdır ki, divar müstəvinin üzərində əks olunan xəyali və qeyri-həqiqi kölgə sadəcə obyektin - “həqiqi Gerçəkliyin” - törəməsidir və içərisindən işıq şüası keçirilən plastik ünsürlərin birləşmə nəticəsidir. O, yuxarıda açıqlanan misallarda olduğu kimi təməl sütunun ifa etdiyi rolu oynayır. İndi isə, bu məlumatı yaddaşımızda həkk edərək, əsas məqama keçək. Bunun üçün biz Əflatun təliminin ən mühüm mifologemanı - mağara haqqında əsatiri-yada salmalıyıq. Əgər biz kölgələrdən, kölgə proyeksiyalarından söhbət açırıqsa, o zaman bizim bu əsatirə həddən ziyadə böyük ehtiyacımız olacaq.

“Dövlət” elmi əsərindəbu məşhur alleqoriyanı gətirməklə, Əflatun əyani surətdə bizə öz fəlsəfəsinin, həqiqi ideyalar dünyası ilə əşyaların xəyali dünyası arasında mövcud olan münasibətlər və fikirlər barədə təliminin başlıca mahiyyətini açıqlayır.

Qısaca olaraq açıqlama belədir: zirzəmiyə bənzəyən və işıq zolağı mövcud olan bir mağarada divar üzərində hərəkət edən kölgələri izləyən insanlar var. Bu kölgələri mağaranın kənarında olan “məxluqlar” salırlar. Bu “məxluqlar” işıq mənbəyi olan atəşlə insanlar olduğu mağara arasında yerləşən cığır üzərində gəzişirlər.

Vəziyyətin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, insanlar tərpənmədən oturmalıdır və mağaranın kənarında nəyin baş verdiyini görmək üçün başlarını arxaya çevirə bilməz. Onlar bu “məxluqları” yox, həqiqi dünya kimi qəbul etdiyi divar üzərində kölgələri görürlər. Bu alleqoriyada mağarayla divar üzərindəki kölgələr hiss olunan və insanların yaşadığı dünyanı təcəssüm etdirirlər. Öz hissiyat orqanlarını müşahidə edərək, insanlar onların həqiqi Gerçəklik olmasını sanırlar. Fəqət onlar sadəcə xəyal, kölgələr cahanı, nəticə sahəsidir. Həqiqi Gerçəklik və səbəblər sahəsi mağaradan kənardır. Səbəblər dedikdə, elə məhz insanların yalnız saldığı kölgələr sayəsində gördükləri “məxluqlar” məqamlarını nəzərdə tuturuq. Əflatuna görə, insanın (filosofun) məqsədi başını arxaya çevirib, mağaranı tərk edərək həqiqi dünyaya çıxıb, divar üzərində əks olunan kölgələrin sadəcə kölgə olduğunu dərk etmək, sonra isə, mağaraya qayıdaraq, digər insanlara da azadlığa çıxmaq imkanını bəxş etməkdir. Indi isə, gəlin Rəşad Ələkbərovun yaratdığı əsərlərə qayıdaq və biz, tamaşaçılar daxil olmaqla, onun strukturunu Əflatunun alleqoriyası ilə tutuşduraq. Bu məqamda biz özümüzü əsatirdə təsvir olunan “mağara”

33

33

INTERSECTION installation, detail, iron, lighting ORNAMENTATION exposition of Republic of Azerbaijan 55th International Art Exhibition - la Biennale di Venezia 2013, Palazzo Lezze, Venice, Italy

33

MINIATURE installation, iron, lighting ORNAMENTATION exposition of Republic of Azerbaijan 55th International Art Exhibition - la Biennale di Venezia 2013, Palazzo Lezze, Venice, Italy

33

RƏSSAMIN AÇIQLAMASI RƏŞAD ƏLƏKBƏROV

Portretçi kimi uzun illər mən əsasən klassik rəssamlıqla məşğul idim. Dəzgah rəngkarlığdan bir qədər yorulduğum və özümün özümə maraqsız gəldiyim an isə dönüş nöqtəsi idi. 2000-ci ildə keçirilən “Zamanın Qanadları” adlı sərgi üçün işıq və kölgə ilə vizuallaşdırma texnikasından istifadə edərək özümün ilk instalyasiyamı yaratdım. (Şərq və Qərb şəhərlərinin birləşdiyi və onların siluetlərinin isə üst üstə düşdüyü bir layihə). Tezliklə məlum oldu ki, insanların hafizəsində məhz bu iş qalır. Bu əsər müxtəlif ölkələrdən olan sənət tənqidçilərini maraqlandırır, Almaniya, İtaliya, Rusiya və İngiltərəyə dəvətlər alırdı.

Zamanla kölgə ilə işləməyin verdiyi azadlığın genişliyini anlamağa başladım. İnsanın emosiyaları, iddia və qorxularını kölgələr aləminə daşımaqla sanki onları aydınlatmış və zərərsizləşdirmiş oluruq. Alatoranlıq məkanında siyasi və ictimai sarsıntılar, daxili ziddiyyət və dramlar sanki daha rəhmli görünürlər. Bütün bunlar gözlənilməz şəkildə incəlik, ironiya və alleqoriya ilə əvəzlənir. Ən sadə obyektlər belə xüsusi gözəlliyə bürünür. Divarda kölgələrlə rəsm çəkərkən, sanki ruhlar kimi incə və efemer olan işıq və kölgə ən güclü ifadə vasitəsinə çevrilir.

Bəzən mənim işlərim müəyyən bir vəziyyətin hətta sərgi məkanının diktə etdiyi şərtlərdən doğan hadisənin təsiri altında yaranır. “Nur” kompozisiyası tamamilə spontan şəkildə – baxışımın pavilyonda kiminsə unutduğu işıq kabelinə sataşdığı an yaranmışdı.

Lakin bir çox hallarda onlar həyati şərtlərə cavab olaraq yaranır. Məsələn, “Böhran, Ha-Ha” əsəri mənə və həmvətənlərimə 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda yaşanan hadisələrdən daha az qorxulu gələn dünya iqtisadi böhranına ironik baxışın fonunda yaranmışdı. Bununla belə, qəribə də olsa, bu müxtəlif cəmiyyətlərdə yaşayan ayrı-ayrı insanların özlərinə yaxın bildikləri və onlara aydın olan əsərə çevrildi. Bu gün bu əsəri böhran sınağından keçən İspaniyada da görmək istəyirlər. Bundan əvvəl isə instalyasiya İsveçrəyə səyahət etmişdi.

Bəzən isə, bunun tam əksinə olaraq, yaranan instalyasiya məni, mənim mədəniyyətim və ölkəmin tam anlaşılmaması, yanlış qiymətləndirilməsi fonunda yaranır. Mənə elə gəlir ki, şərq ölkələri, xüsusilə də İslamın hakim olduğu ölkələr, Avropa və Qərb cəmiyyətləri tərəfindən kifayət qədər stereotipli yanaşmaya məruz qalırlar. Bizi, anlamağa gücümüzün yetmədiyi şeylərin nə qədər tez tez qorxutduğunu, qıcıqlandırdığını və narahat etdiyini düşünərək mən “Bu xaos deyil” adlı kompozisiyanı yaratdım. İlk baxışda instalyasiya düzənsiz şəkildə bir birinin üstünə qalaqlanmış əşya yığınını xatırladır. Onun ətrafında uzun müddət gəzmək, baxışlarla onu araşdırmaq olar. Lakin müəyyən bir rakursda konstruksiya özünün dəqiq görüntüsünü əks etdirmiş olur və “Bu xaos deyil” yazısı işıqlanır. Bu sanki digər insanın həqiqətini görmək üçün bəzən baxış bucağını dəyişmək, özünü digər insanın yerinə qoymaq, onun gətirdiyi arqumentləri özünə tətbiq etməyin vacibliyini xatırladan bir məqamdır. Eyni düşüncəyə söykənərək yaratdığım digər instalyasiya “Ornament”dir.

Etiraf etməliyəm ki, hər zaman həyatımın önəmli hissəsini tutan incəsənətin doğrudan da artıq mənim peşəmə çevrildiyini ilk dəfə olaraq məhz bu gün hiss edirəm. Uzun illər boyu bu sanki fəal şəkildə vaxt keçirərək xoşagəlimli yaradıcı nəticələr verən hobbi idi.

Bu gün isə, uzun bir yol keçdikdən sonra, dəyişdiyimin, lakin bəzi şeylərdə əvvəlki - Şaqal, Matiss və Pikassonun mavi dövrünü sevən insan olaraq qaldığımın fərqindəyəm. O insan ki, günlərin, həmçinin nəhəng Kainat və sizinlə mənim də sanki işıq və kölgədən toxunduğumuzun və onların da bir birindən ayrı mövcud olmasının mümkünsüzlüyünə inanır.

33

RASHAD ALAKBAROV WORDS

33

FORWORD AIDA MAHMUDOVA

Artıq neçə ildir ki, Rəşad Ələkbərov mənim üçün Azərbaycanın ən maraqlı və qeyri adi düşüncəyə sahib rəssamlarından biri olaraq qalır. Onun işləri yalnız mütəxəssislərin deyil, Bakı, Moskva, Berlin, Roma, Vyana, London və digər şəhərlərdə keçirilən sərgilərə gələn sadə insanların da heyrətinə səbəb olur. Işıq və kölgə vasitəsilə yaradılan instalyasiyalar möhtəşəmdir. Bununla yanaşı, mənə elə gəlir ki, ən önəmli olan onların texniki mükəmməlliyi deyil, məhz mənanın dərinliyi və müəllifin təxəyyül gücüdür.

Rəssam hər zaman bir qədər sehrbaz olmalıdır deyiminə inansaq, bu fikri asanlıqla Rəşad Ələkbərova aid etmək olar. Ən sadə, hətta ilk baxışda «qeyri estetik» görünən əşyalar-boş şüşələr, metal qırıntıları, plastik parçalarından istifadə etməklə gözəllik yaratmaq çoxlarının bacaracağı iş deyil. Rəşad material yoxluğunun rəssamın fəaliyyətsizliyinə haqq qazandırmasına inanmır və yəqin ki bu səbəbdən də, o hər zaman işləyir, sonradan onun müdrik əllərində kiçik şedevrə çevrilən predmetləri axtarıb tapır.

Xarakteri isə ona çox çevik olmağa imkan verir. Bəzən, tamamilə yad bir şəhərdə ikən, o, qısa müddət ərzində əl altında olan materiallardan heyrətə səbəb ola biləcək bir şey yarada bilər. O həm də Azərbaycanı Venesiya Beynəlxalq Biennalesi, Şarja Biennalesi və digər böyük sərgi və incəsənət yarmarkalarında təmsil edən insan üçün çox heyrətamiz bir məziyyətə-səmimi və bənzərsiz bir təvazökarlığa malikdir.

Rəşad, ilk baxışda təsadüfi seçilmiş olduqları təsəvvürü yaradan, lakin heç də təsadüfi olmayan və universal simvollar vasitəsiə kompozisiya və portretlər yaradır. Dünyanın istənilən nöqtəsində onun kölgələrin dili ilə ifadə etməyə çalışdığı fikri anlaşılır. Yəqin ki, məhz bu səbəbdən onun yaratdığı hər bir kompozisiya sərgi uzunömürlülüyünə malik olur və bütün dünyanı gəzir.

Düşünürəm ki, Rəşad özü ona xas olan təvazökarlıqla bunu sadəcə «iş» adlandırardı. Lakin məhz təmkin və daxili dərinlik ona aktuallığını qoruyub saxlamağa və günümüzün ən məhşur rəssamları ilə eyni səviyyədə «işləməyə» imkan verir.

33

33

THE BEGINNING RISE TO FAME TEYMUR DAİMİ

Year 2001. In Baku the exhibition “Orientalism – Inside & Outside” was held at which numerous works by young, budding authors were displayed. This is a significant exhibition for the republic – a demonstration of the possibilities of a new generation stepping on to the contemporary art scene of Azerbaijan at the start of the 2000s. Amongst the large number of bright, impressive works there was one small and at first glance rather unimpressive installation by Rashad Alakbarov titled “East-West”.

Deliberately placed in a corner the work was based on the play of shadows.

On a low table in the particular manner for which he is known the artist scattered numerous unconnected household items creating an impression of randomness and chaos. But they had been placed in such a way that the light falling on them from both sides, when alternately switched on and off, formed totally familiar shadows on the walls (that is why the work was positioned in the corner in order to make use of both walls): on one wall we could see shadows evoking associations with New York (skyscrapers), on the other wall were shadows associated with a Muslim country (mosques).

When recalling that year and particularly the events of 9/11 that happened right at the turn of the millennium then Alakbarov's work was fully in tune with the actual thematic context of those days. But by no means was this the reason his work made such an impression. Professionals and experts showed interest and the artist's stylistic approach itself was stunning, combining a subtle virtuosity, desire for innovation, visual merit and the rudiments of almost an engineer's way of thinking that would become more developed in the future. It was clear that the originality of the installation was not at all founded on the theme – the subject matter and content could come from anywhere, which was confirmed by the artist's subsequent works – but was based on the discovered “know-how”, an unconventional methodical technique. Even the use later in installations, not of ornamental elements but of words and phrases (“Crisis, Ha Ha” 2009, “Try to save” 2013) – a sort of acknowledgement towards conceptual art – does not alter the heart of the matter. Precisely for this reason I shall be analysing below not so much individual works as the conceptual nucleus common to all these works… Returning to that exhibition, I can only say it was there, and what had become clear to the most insightful connoisseurs of visual arts – that a new, bright artist had appeared on the Azerbaijanian contemporary art scene with his own recognizable creative “style”. True, the artist's creations would also include works along other lines – more traditional sculptures (“Beauty and horror” series, 2012, Painting on plastic gazelle in frames of “Qiz qalasi” festival, Baku, 2012), even pictorial art (Diptych “Women, weapon, colour”, 2011), but nevertheless the trademark and central core of his work at the present day have been and remain spatial light-and-shade installations.

The first shadow installation was still very simple, necessarily minimalistic, in some sense even trashy. Later he would complicate the sculptural architectonics of his compositions, variegate the colour scheme, attach delicacy and visual elegance, but the principle itself would remain the same, it had already been discovered in that very first and to a certain degree sensational work that brought instant fame in the local art community where nobody was any longer doing such work. Not by accident did foreign curators willingly display this work in their artistic projects. It has to be said R. Alakbarov's professional career is more than impressive – from small but important curatorial exhibitions (2005 "Utopia", Berlin, Germany, 2008 - "Art is not only ugly", Azerbaijan cultural days in Berlin, Germany...) to large, landmark cultural events where participation enhances the rating and image strategy of the author (2007 "OMNIA MEA", 52 Venice Biennale, Azerbaijan Pavilion, Venice, Italy, 2012 "Fly to Baku" - Contemporary Art from Azerbaijan, Philips de Pury & Company, London, United Kingdom).

For the sake of objectivity, we point out that at the present day R. Alakbarov is not the only artist working with shadows. In the art world a whole shadow art movement has already developed, uniting a considerable

number of international artists with the given stylistic direction. These are just a few of the most popular names: the Greek artist Diet Wiegman, the Japanese female artist Kumi Yamashita, the British contemporary arts duet of Tim Noble & Sue Webster, the Japanese artist and graphic designer Shigeo Fukuda, who incidentally began experimenting with shadows as early as the 1970s of the last century and many other original artists.

TWO POLES In contemporary art from the very beginning up to the present day two poles have peacefully coexisted – the pole of technology and the pole of antiquity.

Oſten the development of contemporary art is associated with the dynamics of technological progress. Indeed, avant-garde artists were the first to enthusiastically embrace to the scientific and technological revolution with its unpredictable possibilities that seemed almost magical to the ordinary mind. Discoveries in the exact sciences and the stream of technical inventions became a source of inspiration for many involved in the arts and even for whole movements, for example, Italian futurism particularly its ideologue F.Marinetti with his crazy admiration for the poetics of steel constructions, machines and speed. Thereaſter, the union of avant-garde art and the spheres of innovative technologies only got stronger. The dawning of the digital age increased incredibly the effect of the constantly regenerating technosphere in the realm of contemporary art, the most relevant forms of which were electronic digital media – photo, video, computer and cellular technologies. This is an obvious and undoubtable fact.

At the same time, parallel to this there always existed another track – that of antiquity within the framework of which artists experimented not with technological inventions but, let's say, with their own body, the biorhythmic syncopations of their own organic presence and with “coarse” materials that transport the viewer's consciousness back to times of antiquity. On this basis there sprang up the live performance, artistic promotion, аrte рovera, land art, relational art… For such iconic figures of contemporary culture as, for example, Marina Abramovich or Joseph Beuys, in order to state their artistic message, it was not necessary to have a system of sophisticated computer technologies.

They always had at hand somewhat more important and livelier means of self-expression – the inner energy of their own presence and a fanatical belief in immediate, direct communication with the audience.

So, it is in this world of antiquity, naïve simplicity and spellbinding childhood that R. Alakbarov's creative work was developed. Why childhood? Because despite the static nature of spatial compositions, the creative process itself within them is of no less importance than the result. Indeed, and moreover, even in a static state these installations are somewhat analogous to the atmosphere of a performance alluding to a mystical event…

LIGHT/SHADE, FIRST IMPRESSION Let us attempt to examine the semantic field in which the creative works of our artist are inscribed and answer the question why it belongs to the pole of antiquity and where lies the strength of this pole which is in no way inferior to the explosive potencies in the anthropogenic sphere.

Above we noted a circle of artists who are close to him in their methodology and approaches. Now we will describe the more general conceptual and historic context incorporating not only contemporary art. But let us start from simple things – definitions of how generally to designate what R. Alakbarov does. What is it and what is it similar to?

Looking at the author's installations, we notice they all have a uniform and invariable visual structure. They consist of three components: a

light source, the object through which the light beam passes and the shadow cast by this object (falling) on to the wall. It could be described this way: You could say that the mystery of the static theatre of shadows is created with the aid of directed light, darkness and the surface of a wall screen. In addition the spatial arrangement takes the following form: the object (almost always abstract) is positioned in the middle of the composition – it may be on the floor or can be hung from the ceiling – in front of it at a strictly defined point the artist places the light source and finally the light beam “embracing” this object creates a shadow composition on the wall behind the object. Thus, this trend can also be called shadow art as it is oſten termed and light art or the art of light and shade. Considering the element of light dynamics and the actions of the artist as a channelling shaman, I could also describe these works as perforated sculptures. One way or the other, the main element here is the shadow being cast because it is namely it, being the result of carefully calculated light manipulations, that forms the resulting image on the wall. As we can see, the principle is simple, - projection on to a wall – but by virtue of the archetypical power and secrecy of the relationship between light and shade it helps to hold our attention at the required level of tension and concentration.

But what is shade? According to Leonardo da Vinci: “The first picture consisted of one single line surrounding the shadow of a body, by means of which it is represented”. Thus, it can be proposed that the shadow was the world's first Image, the first Picture. It means all remaining shadows hark back to this first Image as it archetype, similarly to the way every person genetically dates back to the primal man, Adam.

As to the historical nature of this theme, then the tradition of shadow images can trace its beginnings to very ancient, primeval times. One can easily imagine how our distant ancestors, living in a cave, would immerse themselves in a meditative state, beholding the play of shadows on the underground stone vaults, indeed the sole source of light would be the fire lit in the cave. The shadows cast by the people and items were bound to fascinate and stir the soul of primitive man – the dynamic tongues of flame would turn these shadows into vibrant silhouette images. Due to the space of the cave being immersed in semi-darkness, the aura created by the appearance of a shadow image was permeated by a mysteriousness that released the imagination and fully corresponded to their trance-like view of life.

Subsequently, there were the rituals of the ancient Egyptian priests in the temples of Memphis where, masterfully exploiting the geometry of refraction of sunbeams the spiritual leaders of Ancient Egypt created hypnotic “celebrations” dedicated to the initiation of novices to the riddles of the universe… Later, at various locations on the planet magical theatres of shadows appeared which still operate today distributed mainly in Asia and countries of the Near and Far East – in India, Chiba, Japan, Iran, Turkey. Finally, within the semantic range of contiguous forms we can include the cinema, a prototype of which was the ancient theatre of shadows. Incidentally, the installations of R. Alakbarov, due to application of the principle of projection can be designated both as a static theatre of shadows as well as static cinema…

So, the genealogy of the creative path of R. Alakbarov is obvious to us – this is the line of force of trance-like, ritual shadow presentations where the shadow acts as the archetype of any image and by its conventional, emblematic nature has been endowed with magical powers of suggestive influence on people, mainly on the unconscious.

CHAOS/ORDER R. Alakbarov's installations have one notable feature that constitutes the main suspense contained within his artistic endeavour. This suspense is based on the relationship between the plastic pattern of the

33

33

object and the outline of the shadow cast by this object. Normally, the shadow cast by an object is similar to the object itself, it resembles an imprint of this object and duplicates its silhouette. We can say the shadow from a cube will be square, from a cylinder it will be rectangular, from a sphere round, so the shadow of a person will duplicate the silhouette of his shape and without seeing the person himself we can understand that this is namely the shadow of a person and not of something else. That is, there exists a subtle “genetic” connection, a corresponding relationship between the subject and his shadow (like a two-dimensional projection on the surface from a three-dimensional form of this subject). This corresponding relationship can be termed the graphic equivalence between the subject and his shadow projection.

Now we can look at the majority of R. Alakbarov's installations and see whether or not this relationship has been maintained. Where it has not been maintained the artist is boldly and consciously violating the principle of graphic equivalence! Thereby, he creates an optical paradox designed to generate a shock effect on the viewer. Here lies the tension!

In the artist's works the object illuminated by a ray of light oſten displays a chaotic structure which we can hardly identify with any easily defined complete entity. Yes, of course, the objects included in the space of the installation are easily identifiable, but any interconnection between them appears purely random if not absurd. It could be an agglomeration of wooden poles placed in various positions, a bizarre and completely illogical tangle of iron rods or industrial and household pipes. There could be a group of carelessly scattered items, boxes, fruits, all sorts of knick-knacks, yes, practically anything could be there including an object having an aesthetically finished form… But, in any case, the shadow from all this creative, at times trashy disorder is far from chaotic. On the contrary, this is a clearly and precisely “draughted” shadow image, be it a symmetrical ornamental composition (“East” shadow installation, 2011), or a figurative almost realistic outline of a person (Portrait made of bottles, 2011), or even a picturesque landscape shimmering with gentle, pastel colours (Fly to Baku, 2011).

In other words, the chaotic formless structure casts an uncorresponding shadow on the wall. What we have from the artist is a precisely calibrated filigree and a geometry of concrete representational forms draughted with the finest nuances, “cleverly” hidden within the abstract structure of the subject. The viewer however long he looks at the object from different angles, can scarcely fully comprehend the precise technology of the mathematical calculations.

The installation becomes a conundrum, a puzzle that is extremely difficult to solve. This is where the artist's special magic lies with its similarity to the intellectually unexplainable deeds of Indian Yogis and fakirs and to the entertaining routines of present-day magicians and illusionists demonstrating eye-catching elaborate circus tricks that seem to defy common sense.

The non-conformity of the shape of the subject's configuration to the shadow cast on the wall shows us that a full figurative image can only be obtained if we look at the object from one unique reference point. Only by interpreting from this reference point, namely from the so-called assemblage point (according to Carlos Castaneda), from where the directed light beam originates, is it possible to see how an object made up from an abstract delicate three-dimensional structure can transform itself into a beautiful and clear figurative outline. Expressing it another way, the light beam which in the given case is analogous to the gleam of human attention, arising from a central point (the eye's location), as it were creates a world out of the randomly scattered points, spots and lines and turns Chaos into Order.

Here, there are analogies with certain scientific disciplines, for example, quantum physics, phenomenology and gestalt psychology. Thus, in quantum physics, unlike classical science, the position of the observer

has begun to be studied. If the physics of the Newtonian-Cartesian model of the world studied the universe in isolation from the person studying it (consciousness of the research scientist), then quantum physics introduced a most important concept in the anthropic principle which takes account of the observer. And not only as a passive observer on the side, but as someone actively participating in the observation process and, ultimately, creating reality by the very fact of implicating his consciousness in the observation process. The main thesis of the anthropic principle is as follows: Reality only exists when it is observed by an observer. On this subject we can quote physicists themselves: “…the whole Universe precipitates into actual existence only at the moment it is observed, until that point remaining in a virtual state (an implied universe)” (J.Wheeler), “It is not just a question of the fact that you cannot measure nothing. This “nothing” does not exist – until you begin to observe it” (F. Wolf) Moreover, the actual object exists while we are observing it (read: we create by the beam of attention), and as soon as we cease observing (creating) it vanishes… The state of the formless object in R. Alakbarov's installations corresponds in the quantum theory to a state where there is nothing. The point from where the light emanates is the point of view of the observer, creating Reality by his beam of attention and observation (shadow outline) from nothing. The light is switched on and the image lives, when switched off the outline disappears.

According to gestalt psychology the beam of attention (light in the installation) plucks from the Background (in the given context of an abstract, delicate object) a concrete Figure that is easily identifiable from our perceptions (shadow image)...

In phenomenology (F. Brentano, E. Husserl) there are three main notions: intentionality – the direction of attention on to the subject, the poetic act when the beam of attention forms the very notion of the “external” subject within a person's consciousness and the noema – the very notion of this subject, formed, “moulded” by a person's beam of attention within his subjectivity, that is, as the result of a sensory experience. Again, if we apply the present scheme to the works of R. Alakbarov, then we obtain a similar picture for the creative process: intentionality for him is the beam of light directed on to the object, the poetic act is the process of formation by the light beam of an image out of chaotic structures and finally, the noema is the finished shadow image itself on the wall. But as we indicated above, this outline is ephemeral, an illusion! So, it is interesting here to draw parallels with ideas that have already become popular concerning the relationship between genuine Reality and the visual, unreal world.

In the sensational and cult film of the 1990s “Matrix” the difference was vividly shown between the world in which we live and the genuine Reality hidden from our view. When the main hero of the film by the name of Neo enters into the genuine Reality, it turns out completely different and unfamiliar for him. And the universe, inhabited by him and all the ordinary and unsuspecting people, is nothing but a beautiful decoration woven from ephemeral substance, a dream world, a day dream. But it vanishes as soon as the light is turned on. Meaning it is an illusion, transient, unreal. So here is an object that casts this shadow – it's solid, tangible, it can be touched, its presence can be felt. So, an object that however unimposing it may have appeared can be a symbol of genuine Reality. Here we can observe an extremely interesting thing.

The fact is that the artist in his spectacular installation performances, as it were, unwittingly and most likely unconsciously reveals to us the hidden mechanism of creation, inviting us into his masterful work of art, allowing us contact with a place of demiurgic mystery. This is the most interesting and least obvious moment in his work. Proceeding to the end of our presentation, let us investigate this question.

PLATO'S CAVE. ALL THAT IS SECRET WILL BE REVEALED Where does the main tension lie in, say, the theatre of shadows?

Apparently, in the fact that we look at an image but we cannot see how it is made. The creative mechanism, it turns out, is on the other side of the screen. There behind the screen a certain spiritual mystery occurs, vital creative currents start flowing and a fantastic combinatory analysis of forces and virtual potentialities is played out. We can view the results of all this unseen work on the screen. Put another way, genuine reality with all its secrets is to be found on the other side of the screen. We have been necessarily immersed into a world of visual illusions, phantoms.

For example, let's take a carpet. On the main, upper side we behold a beautiful, decorative outline of patterns and ornamental designs. Here, everything is precise, clear and understandable. But looking at the reverse side, we see haphazard threads, a certain logical neglect and irregularity but these are precisely the hidden power behind the scenes, creating the correct image on the upper face of the carpet. To use an analogy with computer technology: on the monitor we see a beautiful website design behind which lies, let's say, an HTML hypertext language link representing a logical combination of graphical symbols. That is, at the heart of a nice looking website lies this logical-mathematical network that is puzzling to the untrained person but without which there would be no website. Here it is notable that the heart of this network is always hidden from our view. Returning to out theme, suppose that the shadow on the wall, as a ghostly ephemeral spot is nothing more than the progeny of the object – of the “genuine Reality” – and the result of the combination of plastic elements of this object with a light beam passing through them. It performs the very same role as the heart of the network in the foregoing examples. And now, having memorised what has just been said as important information, let us switch to the main moment, for which it is essential that we recall the most important mythologem in Plato's teachings – the myth of the cave. When referring to shadows and shadow projections we simply could not exclude this myth from our analysis.

Quoting this famous allegory in his treatise “The Republic”, Plato graphically explains the essence of his philosophy – teachings about ideas and about the relationship between the genuine world of ideas and the illusory world of things. Briefly, it looks as follows. In a certain underground vault resembling a cave, where over its whole length extends a wide opening, people are positioned observing moving shadows an the wall. These shadows are cast by “creatures” located outside the cave. These “creatures” walk along a path positioned between a fire acting as a light source and the people in the cave. A feature of the situation lies in the fact that the people are securely settled in their positions and cannot turn their heads around in order to see what is happening outside the cave. They cannot see the “creatures”, only their shadows on the wall that are mistaken for the real world. In this allegory the cave and wall shadows personify the sensory world in which people live. Observing the shadows with their sensory organs, they mistake what is happening for genuine reality. But this is all an illusion, nothing more than a world of shadows, the realm of effects.

Genuine reality, the realm of causes lies outside the cave. These are the very same “creatures” that the people cannot see except for their shadows. The aim of a person (philosopher) according to Plato is to turn one's head around, leave the cave and enter the genuine world, recognising that the shadows on the wall are merely shadows and then return to the cave and assist the others to break free. Now we can return to the works of R. Alakbarov while comparing their structure, that includes us viewers, with the Platonic allegory (in this case we agree to identify ourselves with the “cave” people in this myth). Thus, the genuine world for the artist is the object located in the centre of the exposition space. From it a shadow falls on the wall - a symbol of the world of illusion. But let us pay attention to what is happening. The “real” world

for him is located not behind the viewing observer but in front of him! He, as it were, unintentionally transports objects of the real world from

33

2013 2013-2012 2013 2012 2011 2009 2008 2010 2007

RASHAD ALAKBAROV

2001 2003 2002 2005 2006

ARTIST BIO

Born Baku, 1979 Lives and works Baku Rashad Alakbarov graduated from the Faculty of Decorative Arts at Azerbaijan State Academy of Fine Art in Baku in 2001. He works with different media, including painting, sculpture, theatre decorations, video art and architectural design. The use of shadows in his installation became the main direction in the artist's conceptual work. The first public showing of this type of work was at the 'Wings of Time' exhibition in Baku in 2000. Alakbarov's work is held in private collections in Azerbaijan, Italy, Turkey and Russia.

Solo exhibition THE OTHER CITY, YAY! Gallery, Baku, Azerbaijan Selected group exhibitions 'FLY TO BAKU. Contemporary art from Azerbaijan', Kunsthistorisches museum - Neue Burg, Vienna, Austria; Spazio D - Maxxi building National Museum of XXI Century arts, Rome, Italy; Spazio D MAXXI building, National Museum of XXI Century Arts, Rome, Italy; Multimedia Art Museum, Moscow, Russia; me Collectors Room, Berlin, Germany; Hotel Salomon de Rothschild, Paris, France; Phillips de Pury& Company, London, UK ORNAMENTATION, 55th Venice Biennale, Azerbaijan Pavillion, Venice, Italy Love Me Love Me Not - Love Me, Love Me Not, Contemporary Art from Azerbaijan and its Neighbours, Collateral Event for the 55th International Art Exhibition – la Biennale di Venezia, Venice, Italy Islamic Art Festival, Sharjah, UAE FROM WASTE TO ART, Gala archeological and ethnographic museum, Baku, Azerbaijan MERGING BRIDGES, Modern Art Museum, Baku, Azerbaijan MAIDEN TOWER III International art festival, Baku, Azerbaijan 012 BAKU PUBLIC ART FESTIVAL, Baku, Azerbaijan FORWORD, Alternative Art Place, Baku THE JOURNEY TO THE EAST, Contemporary Art Museum, Bialystok, Poland FABULOUS FOUR, KichikQalArt, Baku CITY, Central House of the Artist, Moscow BIG CAUCASUS, PERMM Gallery, Perm, Russia AZERBAIJAN CONTEMPORARY ART, Aidan Gallery, Moscow BAKUNLIMITED, 'Cultural Days of Azerbaijan', Voltahalle, Basel, Switzerland ART IS NOT ONLY UGLY, Atrium of the Ministry of Foreign Affairs in Berlin STEPS OF TIME: Contemporary Art from Azerbaijan, Residenzschloss, Dresden, Germany WAGE FLOOR, Contemporary Art Centre, Baku ALUMINIUM 3, International Biennial of Contemporary Art, Baku EAST & WEST, Museum of Art, Die, France OMNIA MEA, 52nd Venice Biennale, Venice CAUCASUS, NCAC, Moscow TRANSFUSION, Contemporary Art Centre, Liestal, Switzerland ALUMINIUM 2, International Biennial of Contemporary Art, Baku ALUMINIUM: ART + NEW TECHNOLOGIES, Shirvanshah's Palace, Baku 7+7. MORE TRANSPARENT, The Museum Centre, Baku ORIENTALISM: INSIDE & OUTSIDE, International Exhibition of Contemporary Art, Sattar Bahlulzadeh Exhibition Hall, Baku WINGS OF TIME, Exhibition of Young Artists, Khagani Art Center, Baku