ALFABET
M
a³oPolsk i
Województwo Ma³opolskie Powierzchnia: 15 190 km2 (5% powierzchni Polski) Liczba ludnoœci: 3,26 mln os. (8% ludnoœci Polski) Podzia³ administracyjny: 22 powiaty (19 ziemskich i 3 grodzkie) 182 gminy Najwiêksze miasta: Kraków - 758 tys. Tarnów - 118 tys. Nowy S¹cz - 85 tys. 8 miejsc UNESCO Stare Miasto w Krakowie Zabytkowa Kopalnia Soli w Wieliczce Obóz Koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Oœwiêcimiu Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespó³ architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy Drewniane koœcio³y po³udniowej Ma³opolski: Binarowa Dêbno Sêkowa Lipnica Murowana 6 parków narodowych Babiogórski Gorczañski Magurski Ojcowski Pieniñski Tatrzañski
M
a³oPolskA Architektura
ALFABETMA£OPOLSKI
3
Ma³opolskê trudno w³o¿yæ w jeden schemat, opisaæ od A do Z. Ka¿dy z mieszkañców naszego regionu zna jej inny wymiar. Przedsiêbiorcy patrz¹ na klimat inwestycyjny, dla artystów ma znaczenie bogata tradycja i kultura, dla ambitnych m³odych ludzi najcenniejsze bêd¹ ma³opolskie uczelnie, dla turystów – zabytki, krajobrazy, piêkne ma³opolskie pejza¿e. Nasza wspólna Ma³opolska dla ka¿dego jest trochê inna. Jesteœmy sercem Polski, ale i coraz wa¿niejszym centrum Europy. Najlepsze potwierdzenie, ¿e Kraków i Ma³opolska s¹ znane i doceniane to rzesze zagranicznych turystów odwiedzaj¹cych nasz region. Dziêki temu Kraków jest miêdzynarodowy, Ma³opolska jest miêdzynarodowa. I przy ca³ym naszym przywi¹zaniu do tradycji i kultury – jesteœmy z tego dumni.
Ma³a Polska – tutaj koncentruje siê tradycja narodowa, tu przechowywane s¹ skarby œwiatowego dziedzictwa kulturowego, st¹d pochodz¹ wielkie osobistoœci kultury i polityki. W naszym regionie dzia³a prê¿nie rozwijaj¹ca siê gospodarka oparta na wiedzy, której gwarantem s¹ œwietnie wykszta³cone na licznych ma³opolskich uczelniach kadry. To w³aœnie Ma³opolska przyci¹ga coraz wiêksz¹ liczbê inwestorów, którzy lokuj¹ u nas swój kapita³. Wreszcie – jest to przede wszystkim piêkny region, w którym nie mo¿na siê nudziæ – ani latem, ani zim¹.
Przedstawiona publikacja nie jest prób¹ usystematyzowania Ma³opolski ale propozycj¹ wielowymiarowego spojrzenia na nasz region. To ma³opolski alfabet – abecad³o, które ka¿dy powinien poznaæ, a jednoczeœnie zachêta do tego, by na alfabecie tym nie poprzestaæ i staraæ siê zg³êbiaæ ma³opolskie tajemnice. Chcemy zainspirowaæ i zachêciæ wszystkich do tego, by stworzyli swój w³asny alfabet walorów i zalet naszego regionu.
Marek Nawara
s o O p a³ Lka
Marsza³ek Województwa Ma³opolskiego
A
A Aa A A
Architektura
Architektura drewniana
Ma³opolska stanowi niezwyk³e nagromadzenie zabytków i przyk³adów architektury od czasów romañskich do dziœ, skupionych na niewielkiej przestrzeni i ulokowanych w piêknej przyrodzie. Najstarsza zachowana w Polsce chrzeœcijañska œwi¹tynia, dzie³o nieznanego mistrza proporcji (Rotunda Œw. Feliksa i Adaukta z X w.) stoi w podziemiach zamku na Wawelu, a na drugim brzegu Wis³y mieœci siê muzeum „Manggha”, projektu wybitnego japoñskiego architekta, Arata Isozaki, powsta³e w po³owie lat 90-tych XX w.. Wieloœæ koœcio³ów sprawia, ¿e stolica regionu, Kraków, nazywana bywa ma³ym Rzymem. W tej czêœci Europy nadzwyczaj dobrze zachowa³y siê te¿ zabytki architektury drewnianej, której symbolem jest XV-wieczny koœció³ek w Dêbnie na Podhalu.
To wielki atut Ma³opolski, mo¿na j¹ poznawaæ starannie dobieraj¹c trasy podró¿y. Znajd¹ siê na nich drewniane koœcio³y i cerkwie, dwory, wiejskie zagrody, a tak¿e skanseny – muzea architektury drewnianej na wolnym powietrzu, do których przenoszone s¹ ca³e zabudowania. Drewniana architektura Ma³ej Polski to parada sztuki ciesielskiej i zdobniczej, wymagaj¹cej znajomoœci przyrody i drewna oraz wielkich umiejêtnoœci. W poszukiwaniu niezwyk³oœci trafimy np. do Chocho³owa, podhalañskiej wsi, w której drewniane domy mieszkalne budowane z p³azów – przeciêtych wzd³u¿ po³ówek pni œwierkowych – myte s¹ co roku od zewn¹trz. Szeœæ drewnianych koœcio³ów Po³udniowej Ma³opolski trafi³o na listê Œwiatowego Dziedzictwa UNESCO. Rodowity £emek, Nikifor, zwany Krynickim, pozosta³ w zbiorowej pamiêci Ma³ej Polski najtrafniejszym portrecist¹ ducha tutejszej drewnianej architektury.
ALFABETMA£OPOLSKI
4
A
B
b Bb B b
Banki i biznes
Brama
Kraków jako lokalna metropolia pozwala na dogodne prowadzenie interesów. Ma³opolanie uchodz¹ za ludzi dyskretnych, oszczêdnych i dobrze wychowanych. To bardzo u³atwia prowadzenie negocjacji. Przywi¹zanie do tradycji pomaga od pokoleñ w przekazywaniu rodzinnych interesów. Dostêpnoœæ kredytu i rynek kapita³owy nie pozostaj¹ w tyle za sytuacj¹ gospodarcz¹ Polski. Remontowane – jedna po drugiej – kamienice starych miast oznaczaj¹ respekt dla prawa w³asnoœci i rozwiniêty rynek wynajmu lokali u¿ytkowych. Tutejsze firmy i oddzia³y banków, a tak¿e lokowane tu przedstawicielstwa firm œwiatowych s¹ stale wspierane talentem i pracowitoœci¹ absolwentów kilkunastu wy¿szych uczelni. Ma³a Polska ma niskie bezrobocie i zamieszkuj¹ j¹ ludzie zaradni. Wielu z nich rozwija w Polsce wiedzê i kapita³ zyskany podczas pobytu za granic¹. Po³o¿enie Ma³opolski sprawia, ¿e równie blisko jest st¹d do Warszawy, Pragi, Bratys³awy, Budapesztu i do Wiednia – co u³atwia kontakty handlowe. Za szczególnie korzystne uchodz¹ inwestycje w nieruchomoœci.
Jeœli ktoœ przybywa do Ma³opolski, to doznaje zwykle wra¿enia, ¿e przeszed³ przez furtkê prowadz¹c¹ do innego czasu. Symbolem tego przejœcia mo¿e byæ Brama Floriañska w Krakowie. Ma³opolska przechowuje u siebie zdarzenia i zjawiska a tak¿e zachowania gdzie indziej nieznane, albo zapomniane. Do spotêgowania tego wra¿enia przyczyniaj¹ siê niezliczone zabytki architektury a tak¿e konserwatyzm Ma³opolan. To zjawisko przyci¹ga obywateli innych czêœci Polski, którzy przenosz¹ siê, by tu mieszkaæ, a tak¿e – co wa¿ne – wracaj¹ do Ma³opolski z emigracji. To zjawisko przyci¹ga tak¿e obcokrajowców. Nowoczesnoœæ raczej nam s³u¿y, ni¿ nas dominuje. Zwykle przy bramie, czyli przy wejœciu, podajemy przybyszom dobre jedzenie, które jest przechowalni¹ tradycyjnych ma³opolskich smaków. Od restauracji Galicyjskiej w Brzesku i Ch³opskiego Jad³a do karpia po zatorsku i oscypka. Dla bywalców Ma³ej Polski has³o „maczanka” czy te¿ „kwaœnica” jest oczywistoœci¹. Ale pozostali koniecznie powinni spróbowaæ. Po jedzeniu nic tak nie poprawi trawienia jak bomba „Okocimia”, czy ³yk piwa z browaru w Grybowie, albo szklaneczka napoju warzonego wed³ug receptury OO Cystersów ze Szczyrzyca.
ALFABETMA£OPOLSKI
b
5
c C
c CcC c
Centrum Europy
Cracovia Marathon
Ma³opolska jest œrodkiem Europy, a niektórzy jej obywatele s¹dz¹ nawet, ¿e jest pêpkiem œwiata. Wyznaczony kartograficznie œrodek Europy rzeczywiœcie siê tu znajduje, ale ma wymiar nie tylko anegdotyczny. Podró¿ z Kijowa do Pary¿a i z powrotem trwa³a kiedyœ wiele miesiêcy, a dziœ wymaga kilku godzin lotu. Ale Kraków nadal le¿y w po³owie tej drogi. Dla Polaków, a tak¿e dla wielu obcokrajowców Ma³a Polska pozostaje rezerwatem psychicznego komfortu, przyje¿d¿aj¹ tu dla odpoczynku, a tak¿e po to, by siê osiedliæ. Kraków i Ma³opolska od wielu lat uchodz¹ za jedne z najlepszych miejsce do zamieszkania w Polsce. Spory polityczne nie s¹ tu przenoszone na grunt stosunków towarzyskich.
Od kilku lat organizowany jest w Krakowie miejski bieg maratoñski, który dziêki malowniczym plenerom przyrody i architektury sta³ siê najliczniejszym maratonem ulicznym w Polsce. Narodzi³ siê z inicjatywy p. Andrzeja Madeja, oraz dziêki wsparciu krakowskich finansistów, prawników, przedsiêbiorców i sportowców, którzy tak¿e osobiœcie przebiegaj¹ s³awny dystans. Turystyka sportowa w Europie i w œwiecie daje mo¿liwoœæ zwiedzania piêknych miejsc, wysi³ku i wspó³zawodnictwa amatorów w niezwyk³ym otoczeniu, i – szczególnie w Krakowie – zawierania œwiatowych znajomoœci w weso³ej kompanii, która ju¿ po wysi³ku zasi¹œæ mo¿e w jednym z setek lokali krakowskiego Starego Miasta czy Kazimierza.
ALFABETMA£OPOLSKI
6
c
D
Dok¹d?
d D dD d
Ma³opolska pozwala na dogodne skomunikowanie siê z pozosta³ymi czêœciami Polski – i z reszt¹ Europy. Podró¿ poci¹giem do centrum Warszawy zajmuje nieco ponad 2,5 godziny, a autostrada A4 pozwala na szybki dojazd Katowic i Wroc³awia. W ten sposób nasza m³odzie¿ wyje¿d¿a po pracê do stolicy, a nasi œl¹scy s¹siedzi przyje¿d¿aj¹ do nas, by tu mieszkaæ i robiæ interesy. Przybysz znajdzie tu góry, jeziora, ogromne lasy, zabytki architektury i stare szko³y. No i klimat. Dziêki systemowi dróg czeskich i s³owackich znacznie skróci³ siê czas dojazdu do Wiednia. Krakowskie lotnisko w Balicach jest drugim co do wielkoœci ruchu portem lotniczym w kraju. Staje siê tak¿e portem dla tanich linii lotniczych. A jeœli komuœ nie odpowiada prêdkoœæ podró¿y lotniczych... to wystarczy przeprawiæ siê promem z Opatowca na Powiœle D¹browskie albo pop³yn¹æ ³ódk¹ po Wiœle w Krakowie. Klasztor Benedyktynów w Tyñcu, Klasztor Sióstr Norbertanek czy Wawel ogl¹dane z tej perspektywy pozwalaj¹ oceniæ uroki powolnej ¿eglugi.
d
ALFABETMA£OPOLSKI
7
E
E eEe e
Elegancja lokalna i styl
ALFABETMA£OPOLSKI
8
Stroje ludowe Ma³opolski s¹ symbolem polskoœci. Polak w stroju ludowym to najczêœciej krakowiak albo góral. Bohater amerykañskiej i polskiej wojny o niepodleg³oœæ, Tadeusz Koœciuszko portretowany by³ zwykle w stroju krakowskim – sukmanie i rogatywce. Strój podkrakowski jest Ÿród³em dla polskich mundurów wojskowych – i stra¿ackich. Ale inne kostiumy s¹ tak¿e w powa¿aniu. Ma³opolska nie pêdzi na oœlep za œwiatow¹ mod¹, a ludzi ubranych nazbyt modnie nie traktuje siê tu powa¿nie. Organizacja krakowskich mieszczan, Bractwo Kurkowe, kroczy co roku w uroczystych pochodach, ubrana w stare polskie stroje – kontusze. Obcujemy tu na co dzieñ z dostojeñstwem chrzeœcijañskich szat liturgicznych w oprawie barokowych koœcio³ów, a studenci najstarszej polskiej uczelni, Uniwersytetu Jagielloñskiego patrz¹ na swoich profesorów, którzy ubrani w togi krocz¹ przez ulice miasta, by co roku w paŸdzierniku otworzyæ rok akademicki.
e
F
Festiwale
f Ff F
f
ALFABETMA£OPOLSKI
9
Pracowici i zaradni Ma³opolanie potrafi¹ siê tak¿e doskonale bawiæ. Kto nie przep³yn¹³ prze³omu Dunajca w Pieninach na rozpoczêcie sezonu flisackiego... ten koniecznie powinien to zrobiæ. A Festiwal Folkloru Ziem Górskich i góralski humor w ogólnoœci, to lokalne gatunki weso³oœci, niemo¿liwe do znalezienia w innym miejscu Polski. W lipcu do ma³ej wioski Beskidu Niskiego, Zdyni zje¿d¿aj¹ siê £emkowie z ca³ej Polski i z zagranic – to œwiêtuje siê festiwal Watra. Trzeba by³o przemian demokratycznych w Polsce, by i £emkowie, nieod³¹czna czêœæ kulturowego i ludzkiego bogactwa Ma³ej Polski, mogli œwiêtowaæ u siebie. Bo Niepodleg³a Polska ci¹gle uczy siê œwiêtowaæ spontanicznie. I tak, ka¿dego lata, od pocz¹tku lat 90-tych krakowska dzielnica Kazimierz przywo³uje ¿ydowsk¹ czêœæ swojej historii, zamieniaj¹c siê w jeden wielki Festiwal Kultury ¯ydowskiej. Miejska przestrzeñ publiczna jest zagarniana przez wydarzenia, które s¹ tak¿e ho³dem sk³adanym tysi¹cletniej – i tragicznie przerwanej przez Holocaust – obecnoœci ¯ydów na tej ziemi. W Krakowie dobrze czuj¹ siê uliczne teatry i Festiwal Filmów Krótkometra¿owych, organizowany bez przerwy od 1961 roku. Tu nale¿y przeprosiæ tych wszystkich, których nie sposób pomieœciæ w niewielkim wydawnictwie.
f
G
Górale
gg GgG
ALFABETMA£OPOLSKI
10
Ludy pasterskie na ca³ym œwiecie i ich potomkowie odznaczaj¹ siê cechami niedostêpnymi dla ludzi z nizin. Dotyczy to zarówno Tyrolczyków, tybetañskich Khampów jak i podhalañskich górali. To ludy niezwykle utalentowane i dumne, obdarzone wewnêtrznym spokojem rodz¹cym siê z obcowania z surow¹ przyrod¹. Górale s¹ przemyœlni, zaradni i pracowici. Maj¹ rodzaj arystokratycznego poczucia humoru, niedostêpnego dla obcych – oraz niespotykane talenty muzyczne i wokalne. Górale s¹ gospodarzami najwy¿szych polskich gór – Tatr. I s¹ goœcinni.
g
H
h HhH h
Hejna³ mariacki
ALFABETMA£OPOLSKI
11
Grany jest co godzinê, na cztery strony œwiata z wy¿szej wie¿y Koœcio³a Mariackiego na Rynku w Krakowie. To prosty, nagle przerwany utwór, o niezwyk³ym uroku. Mo¿na go us³yszeæ w Polskim Radiu codziennie o dwunastej w po³udnie. Legenda ka¿e nam wierzyæ, ¿e atak mongolskiej armii zaskoczy³ miasto, a ³ucznik przestrzeli³ gard³o trêbacza-stra¿nika chc¹cego ostrzec miasto przed atakiem. Pewne jest, ¿e Kraków zosta³ spalony w XIII wieku przez mongolskie najazdy, ¿e wie¿a stoj¹cego tu wtedy koœcio³a by³a z pewnoœci¹ ni¿sza – a mongolscy ³ucznicy potrafili trafiaæ z odleg³oœci 500 kroków w tarczê o œrednicy równej wzrostowi doros³ego mê¿czyzny.
h
I
Iskra Bo¿a
i IiI
i
ALFABETMA£OPOLSKI
12
Obywatele Ma³opolski, jak ma³o kto, potrafi¹ wymyœlaæ rzeczy ca³kiem nowe. Dotyczy to na równi sztuki, muzyki i najnowszych technologii. Jesteœmy tak¿e zaradni. Obywatele Ma³ej Polski, gdy przyje¿d¿aj¹ na studia do Krakowa, potrafi¹ doskonale siê asymilowaæ. Ich talenty sprawiaj¹, ¿e wyje¿d¿aj¹ st¹d do stolicy (centralizacja podobna do uprawianej przez Pary¿ w stosunku do reszty Francji), a potem wracaj¹ z dalekiego œwiata, niczym znany z Biblii syn marnotrawny. Dlatego im to wybaczamy.
i
J
Jj
J J j
Jura Krakowsko - Wieluñska
ALFABETMA£OPOLSKI
13
Pasmo wapiennych wzniesieñ siêgaj¹ce od Krakowa a¿ za Czêstochowê. Od œredniowiecza budowano tu zamki chroni¹ce wnêtrze kraju przed najazdami z zachodu. Dziœ Jura stanowi niezwyk³y maria¿ przyrody i historycznej architektury. Wapienne ska³y poprzerastane s¹ gêstymi lasami, a poœród nich stoj¹ zamki, lub ich ruiny. G³êbokimi dolinami p³yn¹ potoki, a otoczenie jednej z nich, Doliny Pr¹dnika jest nawet Parkiem Narodowym. Ca³a okolica stanowi te¿ raj dla wspinaczy, rowerzystów i pieszych wêdrowców, którzy zje¿d¿aj¹ tu z ca³ej Polski.
j
K Koœcio³y
KkKk k
ALFABETMA£OPOLSKI
14
Koœcio³y Ma³ej Polski pokazuj¹, czym by³o i jest chrzeœcijañstwo polskie od Œwiêtego Wojciecha i Benedyktynów poprzez pachn¹ce starym drewnem koœcio³y Podhala, a¿ do nowoczesnej architektury œwi¹tyñ XX wieku. Te ostatnie czêsto stawa³y siê oœrodkami antykomunistycznej opozycji, niepodleg³oœci i g³êbokiej wiary, ¿e Bóg nie godzi siê na to, co jest. Koœció³ katolicki uczy³ nas nowych czasów, w tym samoorganizacji spo³eczeñstwa. Trzeba przyjechaæ do Kalwarii Zebrzydowskiej, podczas wielkopi¹tkowego Misterium Mêki Pañskiej, poddaæ siê kontemplacji eremu Kamedu³ów na Bielanach, i spojrzeæ na procesjê niezliczonych dachów krakowskich koœcio³ów, które stwarzaj¹ jedn¹ z najlepszych panoram miejskich w Europie. Koœció³ parafialny w Wadowicach, w którym ochrzczony zosta³ Papie¿ – Polak Jan Pawe³ II, pe³ni wœród naszych koœcio³ów wyj¹tkow¹ rolê. Œwi¹tynie daj¹ schronienie ludziom pobo¿nym i zachwycaj¹ odwiedzaj¹cych – choæby widokiem o³tarza wyrzeŸbionego przez Wita Stwosza w Koœciele Mariackim w Krakowie.
k
K Kopiec
k KkK
Sposób uczczenia miejsca lub osoby – wystêpuje w czasach nowo¿ytnych tylko w Ma³opolsce. Pami¹tkowy kopiec usypany z ziemi znany jest tu od pierwszego tysi¹clecia n. e. Powsta³y wtedy kopce Krakusa i Wandy, których osoby ³¹czy siê z legendami o pocz¹tkach polskiej pañstwowoœci. W XIX wieku uczciliœmy kopcem Tadeusza Koœciuszkê, bohatera wojen o niepodleg³oœæ Stanów Zjednoczonych i Polski, a w r. 1935 – tak¿e twórcê niepodleg³ej Rzeczypospolitej – Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego. Poza wartoœci¹ symboliczn¹ kopce Tadeusza Koœciuszki i Józefa Pi³sudskiego stanowi¹ jedne z najlepszych punktów widokowych na Kraków i na znaczn¹ czêœæ Ma³opolski. Polecamy przy dobrej pogodzie, a latem – tak¿e w nocy (!)
Krajobraz
k
Wielk¹ zalet¹ Ma³opolski s¹ panoramy i widoki na to i owo. Niektóre zapieraj¹ dech w piersiach, jak np. widok na Tatry, czy na Wawel. Przyroda tworzy wnêtrza miejskie a mieszkania, z których widaæ któr¹œ z wymienionych rzeczy, s¹ dro¿sze od innych. Szczególnie dobrze prezentuj¹ siê zabytki architektury ulokowane w przyrodzie, która z czasem nada³a im oprawê bogatsz¹ od zamierzonej przez budowniczych. Do widoków najbardziej znanych w Polsce nale¿¹ panoramy Tatr i innych, ni¿szych pasm polskich gór. S¹ tak¿e widoki, których nie mo¿na porównaæ z ¿adnymi innymi, bo s¹ nazbyt piêkne. Na przyk³ad prze³om Dunajca w Pieninach, widok z tatrzañskiej prze³êczy Zawrat, albo z Leskowca na Babi¹ Górê. Lasy Beskidu Niskiego na pograniczu Ma³opolski i S³owacji nie doœæ, ¿e kryj¹ w sobie urok architektury cerkiewnej, to jeszcze mo¿na przez nie wêdrowaæ godzinami, nie napotykaj¹c nikogo. W zindustrializowanej Europie takie miejsca s¹ prawdziwym skarbem. Ale przechowujemy tu tak¿e widoki z Europy czasów wczesnej industrializacji. Oto ponad sto piêædziesi¹t lat temu (1854) w Gorlicach Rada Miejska zdecydowa³a o uruchomieniu pierwszej w œwiecie naftowej latarni ulicznej. Gorlice sta³y siê w XIX w. wa¿nym centrum wydobycia i przerobu oleju skalnego – jak nazywano wtedy ropê naftow¹. Ma³e i ci¹gle dzia³aj¹ce kopalnie mo¿emy w tej okolicy zobaczyæ do dziœ.
ALFABETMA£OPOLSKI
15
k
L
Lajkonik
l Ll L
W dzieñ oktawy Bo¿ego Cia³a cz³owiek – koñ w barwnym kostiumie, postaæ o niew¹tpliwie azjatyckim rodowodzie, zmierza w towarzystwie kapeli i orszaku od klasztoru Sióstr Norbertanek (w krakowskiej dzielnicy Zwierzyniec) do Rynku G³ównego. To jeszcze jedna tradycja wi¹¿¹ca siê z najazdami mongolskimi w XIII w. Co ciekawe, obecnoœæ przebranego cz³owieka – jeŸdŸca wi¹¿e Ma³opolskê – poprzez najazdy Mongo³ów – z tak odleg³ymi od Polski regionami, jak prowincje Tybetu, w których tradycja tego kostiumu tak¿e utrzyma³a siê do dziœ. Ma³opolska zosta³a zmia¿d¿ona przez najwiêksz¹ potêgê wojskow¹ owych czasów, i tylko k³opoty dynastyczne chanów mongolskich nie pozwoli³y im wtedy zaj¹æ kontynentu a¿ do Atlantyku. Wy¿szoœæ sztuki wojennej Mongo³ów (zwanych w Polsce Tatarami) nad póŸnoœredniowieczn¹ Europ¹ by³a niewyobra¿alna. Znali proch, broñ chemiczn¹, dymi¹ce latawce do p³oszenia koni, mieli rozwiniêty wywiad i byli pozbawieni skrupu³ów. Dysponowali ca³¹ przejêt¹ od cesarstwa chiñskiego wiedz¹ o sztuce wojennej. Ma³opolanie, jako rasowi Europejczycy – niechêtnie o tym pamiêtaj¹.
Luz
l
ALFABETMA£OPOLSKI
16
Obywatele Ma³opolski potrafi¹ pracowaæ wydajnie, s¹ zaradni, ostro¿ni i wpadaj¹ na dobre pomys³y. Ale poœpiech nie jest tu w wielkim powa¿aniu. Czas w Ma³ej Polsce p³ynie z pewnoœci¹ nieco wolniej, ni¿ w innych czêœciach kraju. Ale te¿ nie wszêdzie mo¿na z tak¹ ³atwoœci¹ stykaæ siê z histori¹ miejscowego œwiata, która ³¹czy w sobie miliony lat potrzebne do powstania ska³ Wawelu, Beskidów, Tatr i Jury. Setki lat, podczas których cz³owiek przemienia³ te ska³y i rosn¹ce na nich lasy w miejscow¹ architekturê, nauczy³y Ma³opolan szacunku dla up³ywu czasu. Karierê zrobi³o powiedzenie: „Poœpiech poni¿a”. Udzielaj¹ siê nam wp³ywy kultury œródziemnomorskiej. Bez w¹tpienia jedn¹ z podstaw naszego spokoju jest rozwa¿na i kontemplacyjna tradycja obecnej tu przez setki lat filozofii, nauki – i spo³ecznoœci polskich ¯ydów. Wiele krakowskiej weso³oœci bierze siê z genów obywateli wschodnich kresów przedwojennej Rzeczypospolitej (dziœ bêd¹cych czêœci¹ niepodleg³ej Ukrainy), którzy po II Wojnie Œwiatowej osiedli w Krakowie, i okrzepli w swojej nowej ojczyŸnie. Znakiem sukcesu odzyskanej niepodleg³oœci sta³y siê otwierane setki lokali publicznych – kawiarni, restauracji, barów i klubów, w których obywatele Ma³ej Polski i ich goœcie spieraj¹ siê o politykê, pracuj¹ naukowo, prowadz¹ interesy, spotykaj¹ siê z rodzin¹ i przyjació³mi, zakochuj¹, podejmuj¹ goœci, tworz¹ literaturê. Czyli – ¿yj¹.
L
M Misteria
mm MmM
ALFABETMA£OPOLSKI
17
Okres Wielkiej Nocy w Kalwarii Zebrzydowskiej pozwala siê zetkn¹æ z inscenizacj¹ Misterium Mêki Pañskiej, odgrywan¹ przez amatorów, dla których Ÿród³em tekstów jest Nowy Testament. Otoczenie Kalwarii Zebrzydowskiej zosta³o w XVII w. z wielk¹ starannoœci¹ zaprojektowane, a nastêpnie zrealizowane w tle polskiej przyrody – w postaci dziesi¹tków ma³ych kaplic oddaj¹cych sceneriê Jerozolimy z czasów starorzymskich. W tej scenerii odgrywane s¹ w Wielki Pi¹tek scena po scenie, ostatnie godziny ¿ycia Jezusa. Misterium kalwaryjskie stawa³o siê wiele razy tematem znakomitych fotografii, filmów i nagrañ dŸwiêkowych. Sama Kalwaria jest na co dzieñ ¿yj¹cym centrum, do którego przybywaj¹ ludzie wierz¹cy, by w otoczeniu ciszy i przyrody poœwiêciæ siê pielgrzymowaniu.
m
M Manggha
m MmM m
To Centrum Sztuki i Techniki Japoñskiej. W Galerii Manggha mieszcz¹ siê zbiory sztuki japoñskiej i wschodniej zgromadzone od koñca XIX w. przez Feliksa Jasieñskiego (pseudonim Manggha). Kolekcja pochodzi ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, a ofiarodawca, Feliks Jasieñski by³ jej pierwszym, do¿ywotnim kustoszem. Na prze³omie lat 80-tych i 90-tych XX wieku, z inicjatywy pp. Krystyny Zachwatowicz i Andrzeja Wajdy, którzy przeznaczyli na ten cel otrzyman¹ w Japonii presti¿ow¹ nagrodê INAMORI FOUNDATION KYOTO PRIZE, dziêki ogromnemu wsparciu kolei japoñskich oraz aktywnoœci polskiej dyplomacji uda³o siê doprowadziæ do zrealizowania i wzniesienia w Krakowie – naprzeciw Wawelu – dzie³a wybitnego japoñskiego architekta, Arata Isozaki, którego wspomóg³ krakowianin, Krzysztof Ingarden. Ten piêkny budynek mieœci kolekcjê ok. 7000 eksponatów sztuki japoñskiej, a tak¿e jest stale ¿ywym centrum kultury i techniki japoñskiej.
Muzeum
ALFABETMA£OPOLSKI
18
Muzea Ma³opolski nie daj¹ siê policzyæ jednoczeœnie – jest ich zbyt wiele, a bogactwo ich niemo¿liwe jest do ogarniêcia dla jednego tekstu. Od Muzeum Przemys³u Naftowego i Etnografii w Libuszy ko³o Gorlic, skansenów budownictwa drewnianego w Zubrzycy Górnej czy Nowym S¹czu, poprzez muzea etnograficzne i farmacji, a¿ do królewskich wnêtrz Zamku Wawelskiego i Katedry. Lekcj¹ polskiej historii i historii malarstwa s¹ Galerie Muzeum Narodowego w Gmachu G³ównym i Sukiennicach na krakowskim Rynku. Na czele listy stoj¹ Muzeum Uniwersytetu Jagielloñskiego i Muzeum Ksi¹¿¹t Czartoryskich - Oddzia³ Muzeum Narodowego w Krakowie, a w nim œwiatowej s³awy obraz Leonarda da Vinci „Dama z gronostajem”. Potrzeba oddzielnego has³a, ¿eby opisaæ wspania³oœci starej kopalni soli w Wieliczce, znajduj¹cej siê na liœcie œwiatowego dziedzictwa UNESCO. Muzeum niezwyk³ej wagi i wsparcie dla niedoskona³ej czy leniwej ludzkiej pamiêci stanowi teren by³ego obozu zag³ady Auschwitz-Birkenau, który powsta³ jako narzêdzie niemieckich faszystów, s³u¿¹ce przede wszystkim zag³adzie europejskiej spo³ecznoœci ¿ydowskiej.
m
N Narty
n NnN n
ALFABETMA£OPOLSKI
19
Pó³nocna Ma³opolska, w¹wozy i wzniesienia Jury, czy Wy¿yny Ma³opolskiej, to wyzwanie dla narciarzy biegowych, odpornych na przenikliwy wiatr i nawyk³ych do samotnych wêdrówek. Na tych, którzy nie szukaj¹ nadmiaru adrenaliny czekaj¹ stacje turystyczne oraz pola dla pocz¹tkuj¹cych narciarzy. Ka¿dy odnajdzie coœ odpowiedniego dla swojej kieszeni. Stolic¹ polskiego narciarstwa pozostaje Zakopane, ale otwarte granice sprawiaj¹, ¿e mo¿na dowolnie siê przemieszczaæ, i szukaæ atrakcji po obu stronach naszej po³udniowej granicy. Ma³opolska to w po³owie kraj gór. Mo¿na uprawiaæ narciarstwo biegowe i wêdrowaæ na rakietach œnie¿nych albo na nartach przez górskie pustkowia Beskidu S¹deckiego i Niskiego. Mi³oœnicy snowboardu mogliby w³aœciwie w ogóle z Ma³opolski nie wyje¿d¿aæ, bo na miejscu wszystko na nich czeka. Polecamy.
n
O
o O oO O
Online/Ma³aPolsk@
Opactwo
Obywatele Ma³ej Polski od Oœwiêcimia do Biecza i od Tatr do Miechowa dobrze czuj¹ siê w sieci. W regionie maj¹ siedzibê dwa z czterech najwiêkszych polskich portali internetowych. W Krakowie, na Akademii Górniczo-Hutniczej znajduje siê wylêgarnia talentów polskiej informatyki i elektroniki. To samo mo¿na powiedzieæ o Tarnowie i Nowym S¹czu. Z sieci dowiadujemy siê o tym, jak wygl¹da dziœ Rynek w Krakowie, jaka jest pogoda w górach, albo gdzie pojechaæ na narty. W sieci kupujemy lekarstwa (pierwsza polska apteka internetowa znajduje siê w Ma³opolsce – w Zielonkach) i planujemy podró¿e. Planuj¹ je tak¿e nasi goœcie. A skoro przyje¿d¿a ich tak wielu, to oznacza, ¿e musimy dbaæ o nasze witryny. Wydawca niniejszego opracowania tak¿e zaprasza na swoje strony, zajrzyjcie koniecznie: http: //www. malopolska.pl
Tradycja monastyczna starych europejskich klasztorów pozwala³a chrzeœcijañstwu na przechowanie wiecznych wartoœci moralnych zawsze wtedy, kiedy bywa³y zagro¿one. Klasztory by³y tak¿e ogromnymi instytucjami i skarbnicami wiedzy (starszymi o setki lat od pierwszych europejskich uniwersytetów), które rozpowszechnia³y cywilizacjê: wiedzê o piœmie, druku, kulturze uprawy roli i hodowli. Benedyktyni, Bo¿ogrobcy, Cystersi, Dominikanie, Franciszkanie, Bernardyni i wiele innych zgromadzeñ i klasztorów stanowi do dziœ przetrwalnik dziejów cywilizacji Polski i historii chrzeœcijañstwa na tych ziemiach. Klasztory Ma³opolski stanowi³y ostojê patriotyzmu i wolnego intelektu oraz oparcie dla Polaków poddanych uciskowi realnego socjalizmu. Biblioteki klasztorne pozwalaj¹ na pracê naukow¹ w oparciu o Ÿród³a niedostêpne w ¿adnym innym miejscu.
0
ALFABETMA£OPOLSKI
20
P
Panorama
p PpP p
Jeœli nie liczyæ po³o¿onego na wschód od Krakowa Powiœla D¹browskiego, Ma³opolska w ca³oœci sk³ada siê z wzniesieñ i gór. To sprawia, ¿e mamy tu znakomite widoki. Panoramy górskie nie wymagaj¹ reklamy, ale nasza Ma³a Ojczyzna pe³na jest znakomitych widoków na klasztory umieszczone w zieleni, na stare miasta, rzeki i stoj¹ce nad ich brzegami zamki. Jest Ma³a Polska jednym wielkim plenerem malarskim – i znakomitym planem filmowym. Ta ziemia wymaga od architektów wielkiego znawstwa zawodu, a od obywateli – œwiadomoœci, ¿e piêkno panoram powinno byæ dostêpne tak¿e dla potomnych. To sprawia, ¿e poszukujemy dla Ma³ej Polski odpowiedzialnych inwestorów – a nie tylko szybkiego zysku. ¯eby to zrozumieæ dobrze jest stan¹æ przy dobrej pogodzie na ogrodowym tarasie dworu w podkrakowskich Mogilanach – albo na wierzcho³ku Kopca Koœciuszki – i zobaczyæ jedne z najlepszych panoram w Polsce.
Pi³ka No¿na i Sport
ALFABETMA£OPOLSKI
21
W Krakowie, po dwóch stronach B³oñ (œródmiejski trawnik o powierzchni 48 ha – nie istnieje w œwiecie odpowiednik takiego zjawiska) mieszcz¹ siê stadiony klubów pi³karskich. Oba graj¹ w pierwszej lidze. Cracovia i Wis³a oraz oddzielaj¹ca je przestrzeñ zieleni s¹ symbolem masowego sportu. Na B³oniach od pocz¹tku istnienia pi³ki no¿nej rozgrywane by³y spontaniczne mecze krakowskich uczniów i studentów. Wokó³ B³oñ trenuje czterokrotny medalista olimpijski i mistrz œwiata w chodzie, Robert Korzeniowski.
p
QqQ
r RrrR
Q R QWERTY
Rynek
QWERTY to tajemnicze s³owo – uk³ad klawiszy na klawiaturze, po lewej, pod cyframi – sta³o siê lepiej rozpoznawalne od czasu, kiedy klawiatura wesz³a do powszechnego u¿ycia i wypar³a powoli maszynê do pisania, narzêdzie literatów, dziennikarzy i urzêdników. W Ma³ej Polsce klimat dla literatury i literatów by³ od zawsze znakomity. Tu oddawali siê studiom i zabawie, oraz „przebywaniu na dworze” Jan Kochanowski i Miko³aj Rej. Bez Ma³ej Polski i jej œwiatów nie by³oby twórczoœci braci Tetmajerów, ani Stanis³awa Wyspiañskiego, ani urodzonego w Porêbie W³adys³awa Orkana. Ani Tadeusza Kantora (z Wielopola Skrzyñskiego), ani Tadeusza Nowaka (z Sikorzyc). Krakowiank¹ z wyboru jest Wis³awa Szymborska. W Ma³opolsce tworzy³ po powrocie z emigracji Czes³aw Mi³osz. Mieszka tu S³awomir Mro¿ek (z Borzêcina) i urodzony we Lwowie Stanis³aw Lem. Coœ w tym musi byæ.
Jednym z motorów rozwoju miast Ma³ej Polski by³y wiod¹ce przez ni¹ szlaki handlowe, na Ruœ i na Wêgry, oraz w przeciwnym kierunku: na Œl¹sk i do dalszych czêœci Europy. (see: Via Regia ). To dziêki szlakom handlowym wojny okazywa³y siê z czasem nieop³acalne. Miejscem nawi¹zywania stosunków by³y nieocenione ma³opolskie rynki. Do dziœ g³ówna ulica Biecza nazywa siê Wêgierska i prowadzi do rynku. A sam Biecz zosta³ sportretowany jako miasto niezwyk³ej urody ju¿ w s³awnej kronice Brauna i Hogenberga - Civitates orbis terrarum, wydanej w XVI wieku w Kolonii. W s¹siednich Gorlicach kompozycja Rynku jest lekcj¹ dobrej urbanistyki, wykorzystuj¹cej dla miejskiego piêkna spadek terenu ku rzece Ropie. Rynki Starego S¹cza, Zakliczyna i Lanckorony zachowa³y urok drewnianej zabudowy. W Myœlenicach Rynek stanowi³ wa¿ny punkt podró¿y poprzez cesarski goœciniec z Wiednia do Lwowa. Goœciniec, Landesstrasse Nr. Zwei, omija³ z daleka Kraków, nie nale¿¹cy wtedy (I po³ XIX w.) do Austrii. Zakopane, per³a polskich Tatr nie ma rynku, poniewa¿ do 1933 r. by³o wsi¹ (!), czym siê bardzo szczyci³o. A Rynek w Muszynie jest trójk¹tny, co wskazuje na wp³ywy s¹siedniego Spisza. Ale nie mo¿emy napisaæ tu zbyt wiele, bo koniecznie musz¹ Pañstwo pojechaæ tam sami.
q r
ALFABETMA£OPOLSKI
22
R Rzeki
r R rR r
ALFABETMA£OPOLSKI
23
Rzeki Ma³ej Polski, rozmaite w swoim piêknie, nie s¹ ju¿ dzisiaj ojczyzn¹ flisaków, bo œciête drzewa raczej przewozi siê kolej¹. Wis³a nie s³u¿y ju¿ do transportu soli, która dziêki ¿upom Wieliczki i Bochni uczyni³a z Ma³opolski Ÿród³o dochodów Rzeczypospolitej. Ale takich zdarzeñ, jak sp³yw Dunajcem nie mo¿na zast¹piæ atrybutami cywilizacji. Tatrzañskie potoki, Szreniawa, dolina Rudawy albo Wis³a pod Tyñcem i Wawelem – rzeki Ma³opolski czeka wielki renesans turystyczny, bo poza miejscowym piêknem s¹ szlakami dawnego przemieszczania siê ludzi i towarów. Stanowi³y tak jak i inne rzeki Europy napêd dla m³ynów, foluszy i tartaków. Kolory jesiennych lasów otaczaj¹cych Dunajec pod Tylmanow¹ czy Poprad w Beskidzie S¹deckim s¹ parad¹ piêkna. Pod Wawel na Wiœle powróci³y po dziesiêcioleciach barki, s³u¿¹ce ju¿ teraz bardziej turystom ni¿ transportowi. S¹ one tylko wspomnieniem czasów œredniowiecznych, gdy przy wysokiej wodzie p³askodenne galary dop³ywa³y w pobli¿e dzisiejszej Poczty G³ównej. Atrament nie odda piêkna doliny Pr¹dnika, choæ wielu tego próbowa³o. Podczas powodzi nasze rzeki potrafi¹ byæ groŸne, dlatego traktujemy je z szacunkiem nale¿nym przyrodzie, która przecie¿ by³a tu przed nami.
r
S
S¹siedzi
s Ss S s
Na po³udniu granica pañstwa ³¹czy Ma³opolskê ze S³owacj¹, bo dziêki wspólnej obecnoœci w Unii Europejskiej ta granica staje siê tylko formaln¹ lini¹. JeŸdzimy tam na narty, a S³owacy do nas na zakupy. I na odwrót. To pozwala odnawiaæ wiêzi ³¹cz¹ce obie krainy od pocz¹tków istnienia Polski. S¹siadujemy ponadto ze Œl¹skiem, Województwem Œwiêtokrzyskim i Podkarpaciem. Ka¿da z tych okolic ma swoje zalety, znakomit¹ historiê i wiele cech godnych polecenia. Dziêki ³¹cz¹cej Ma³¹ Polskê ze Œl¹skiem autostradzie A4 pracowici i sumienni Œl¹zacy odwiedzaj¹ nas codziennie. Wszyscy nasi s¹siedzi wysy³aj¹ na studia do Ma³opolski swoje dzieci, które z czasem – jako absolwenci – asymiluj¹ siê, i zmieniaj¹ w przyk³adnych Ma³opolan. Albo te¿ jad¹ dalej w œwiat, by przynosiæ chwa³ê swoim ma³ym ojczyznom. Ma³a Polska ma wyj¹tkowe szczêœcie do asymilacji przybyszów. Chêtnie zasymilowalibyœmy sobie s³owack¹ top-modelkê z ¯yliny, Pani¹ Adrianê Sklenarikow¹, której portret zdobi samoloty tanich linii lotniczych. Ale Ma³opolanki tak¿e podobaj¹ siê S³owakom – wiêc uznajmy, ¿e jest remis.
s
ALFABETMA£OPOLSKI
24
S Sól
s S sS s
Po³o¿one w Ma³opolsce Wieliczka i Bochnia s¹ bardzo starymi oœrodkami wydobycia soli metodami górniczymi i – jakkolwiek s¹ m³odsze od austriackich salin Salzkammergut – to wydobycie trwa w nich nieprzerwanie do dziœ. Sól w ca³ej historii œwiata, a wiêc i Europy, by³a przypraw¹ oraz œrodkiem konserwuj¹cym jedzenie i skóry, stanowi³a zawsze Ÿród³o znacznego maj¹tku dla tych, którzy posiadali lub dzier¿awili jej z³o¿a. Zwiedzaj¹cy kopalnie odnajd¹ wykute w soli ogromne sale, kaplicê, przeprawi¹ siê ³odzi¹ przez podziemne jeziora. Piêkno podziemnego œwiata nie mo¿e zostaæ opisane w tym krótkim tekœcie. Proszê koniecznie przyjechaæ. Wielickie saliny znajduj¹ siê na I liœcie œwiatowego dziedzictwa UNESCO i s¹ wyczerpuj¹co opisane w ka¿dym przewodniku. Ale opis nie zast¹pi Pañstwu osobistego doœwiadczenia.
Szopka
ALFABETMA£OPOLSKI
25
Muzeum Historyczne Miasta Krakowa w pierwszy czwartek grudnia organizuje konkurs szopek krakowskich. Tradycja szopki krakowskiej wziê³a siê z czasów, kiedy sezon murarski zamiera³ w zimie, a sami murarze z przedmieœæ Krakowa poszukiwali innych zajêæ i Ÿróde³ zarobku. Obeznani z detalami krakowskiej architektury i jej kolorami tworzyli ma³e przenoœne scenki s³u¿¹ce odgrywaniu prostych historyjek rodzajowych na u¿ytek rodzin mieszczañskich i ziemiañskich. Tradycja kultywowana przez lata doprowadzi³a dzisiejsze konkursowe szopki do niespotykanego pietyzmu w odtwarzaniu sceny Narodzenia w stajence, ujêtej w oprawê detali miejscowej architektury, miejskich postaci i lokalnych symboli. Krakowska szopka jest portretem miasta i obrazem szacunku dla nieustaj¹cego piêkna i proporcji architektury.
s
T
t Tt T t
Twierdza i fortyfikacje Tatry
Stolica Ma³opolski otoczona jest prawie nieuszkodzonym pierœcieniem fortów poaustriaciej Twierdzy Kraków. Dziesi¹tki arcydzie³ architektury militarnej czekaj¹ tu na swoich u¿ytkowników i najemców. W fortach lokuje siê hotele, oœrodki rekreacji i centra kultury. Twierdza powstawa³a od po³owy XIX w. do lat I Wojny Œwiatowej – i by³a arcydzie³em sztuki militarnej oraz nowoczesnej techniki, wybudowanym za ogromne pieni¹dze. Chroni¹ca j¹ zieleñ sta³a siê zacz¹tkiem wielu miejskich parków i szlaków turystycznych. A na miejscu œredniowiecznych fortyfikacji rozebranych z pocz¹tkiem XIX w. powsta³ najwiêkszy krakowski ogród publiczny – Planty. Otaczaj¹ one stare miasto, podobnie jak w innych miastach europejskich – ale na znacznie wiêksz¹ skalê. Podczas rozbiórki fortyfikacji œredniowiecznych uda³o siê zachowaæ pó³nocny fragment murów Krakowa wraz z barbakanem. Ocala³ w ten sposób wybitny przyk³ad architektury obronnej. Elementy austriackiej architektury militarnej: zieleñ, doskonale zaprojektowane drogi, wojskowe cmentarze i dzie³a obronne znajdziemy w po³udniowo–wschodniej czêœci Ma³opolski, w okolicach Tarnowa i Gorlic. Stanowi¹ atrakcjê turystyczn¹ i pobudzaj¹ do refleksji o przewadze pokoju nad wojn¹.
ALFABETMA£OPOLSKI
26
Najwy¿sze góry Polski i czêœæ naszej granicy ze S³owacj¹. Nies³ychanie urodziwe, m³ode góry, typu alpejskiego. Samo piêkno. S¹ groŸne dla lekkoduchów. By³y i s¹ natchnieniem dla polskich literatów i malarzy. W nich polscy alpiniœci i himalaiœci nabywaj¹ wiedzy prowadz¹cej na szczyty œwiata. Obcowanie z nimi uczy pokory i przysparza rozumu. S¹ marzeniem narciarzy i turystów. Ale wymagaj¹ wysokich kwalifikacji i troski o swoj¹ niezwyk³¹ przyrodê. Przy dobrej pogodzie widaæ je z Krakowa (~100 km).
t
U
UNESCO
u U uU u
Z siedemnastu miejsc i obiektów, które zosta³y wpisane w Polsce na listê œwiatowego dziedzictwa UNESCO – a¿ osiem, czyli prawie po³owa znajduje siê w Ma³opolsce. To krakowskie Stare Miasto w Krakowie (1), Zabytkowa Kopalnia Soli w Wieliczce (2), by³y Obóz Koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Oœwiêcimiu (3), Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespó³ architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy (4), oraz drewniane koœcio³y po³udniowej Ma³opolski, z których cztery: Binarowa (5), Dêbno (6), Lipnica Murowana (7) i Sêkowa (8) le¿¹ w naszym województwie, a dwa u naszych wschodnich s¹siadów – w Województwie Podkarpackim (Blizne i Haczów). Ka¿dy z tych obiektów wart jest napisania wielu ksi¹¿ek, a zamykanie takiej esencji piêkna, dobra, ale i tragedii – w kilku wersach, by³oby po prostu niestosowne.
5
6
ALFABETMA£OPOLSKI
1
2
3
4
7
8
27
u
U
v Uu V v
Uniwersytet
Via Regia Antiqua
ALFABETMA£OPOLSKI
28
Ma³opolska i Kraków jest siedzib¹ najstarszego Uniwersytetu w tej czêœci Europy, który zosta³ za³o¿ony w 1364 roku – i dzia³a do dziœ. Jest najlepsz¹ polsk¹ wy¿sz¹ uczelni¹. W samym Krakowie dzia³a kilkanaœcie innych publicznych i niepublicznych szkó³ wy¿szych. W Ma³opolsce studiuje ponad 180 tysiêcy s³uchaczy. W innych miastach regionu, szczególnie w Nowym S¹czu i Tarnowie rozwija siê tak¿e wy¿sze szkolnictwo prywatne, które skutecznie konkuruje z ofert¹ szkó³ pañstwowych i kszta³ci poszukiwanych fachowców. To sprawia, ¿e nacisk wywierany na rynek przez wysoko kwalifikowanych pracowników jest du¿y, a wymagaj¹cy oferenci maj¹ w czym wybieraæ. Dziêki swoim studentom i pracownikom naukowym Ma³opolska jest licz¹cym siê oœrodkiem badawczym i wydawniczym, oraz rozpoznawalnym miejscem na mapie europejskiej nauki. Jeden z najstarszych europejskich szlaków handlowych. Jego wp³ywy rozwijaj¹ siê do dziœ wzd³u¿ europejskiej autostrady A 4. Na tym szerokim trakcie le¿¹ Pary¿ i Metz, Frankfurt, Eisenach i Drezno, a tak¿e Wroc³aw, Kraków Tarnów, Lwów i Kijów. Wzd³u¿ szlaku ros³y przez stulecia miasta i zamki. Tak¿e dziœ na fotografiach satelitarnych wykonanych w podczerwieni najlepiej widaæ, ¿e to w³aœnie Via Regia jest najsilniejszym strumieniem rozwoju cywilizacji œrodkowej Europy na linii Wschód - Zachód, w obu kierunkach. Na tym szlaku spotykaj¹ siê kultury muzyczne Niemiec, Polski i Ukrainy; dokonuje siê wymiana kultur i wzajemne s¹siedzkie poznanie. Tu Krzysztof Penderecki, wielki kompozytor (najpopularniejszy Polak – w opinii Niemców) tworzy, oraz edukuje m³odych muzyków. Jego dom w Lus³awicach pod Zakliczynem jest oœrodkiem myœli humanistycznej. Akademia Muzyczna i Polskie Wydawnictwo Muzyczne czyni¹ z Ma³ej Polski wa¿ki oœrodek sztuki muzycznej w Kraju. Now¹ siedzibê zyskuje krakowska Opera, co sta³o siê tak¿e wydarzeniem architektonicznym.
v
W
Wawel
w WwW w
Wzgórze nad Wis³¹ poœrodku dzisiejszego Krakowa. Stoi na nim zamek królewski i katedra koronacyjna polskich królów. W podziemiach katedry znajduj¹ siê królewskie groby. Od 1000 roku jest siedzib¹ biskupstwa. To bardzo wa¿ne miejsce dla Polski i Polaków – jeden z symboli polskoœci. By³o zamieszka³e od pocz¹tków obecnoœci cz³owieka na tych ziemiach. Jest skarbnic¹ odkryæ archeologicznych i podrêcznikiem historii architektury. Wawel jest symbolem wiecznego trwania Krakowa i Ma³opolski. Ma tak¿e silne znaczenie magiczne.
Widoki
ALFABETMA£OPOLSKI
29
Ma³opolskie widoki to znakomite panoramy, o których mowa jest w innym miejscu. Ale z Ma³ej Polski doskonale widaæ przysz³oœæ, szczególnie przysz³oœæ w Europie – mo¿e dlatego, ¿e obywatele Ma³ej Polski nigdy siê od Europy nie oddalili. Z Ma³opolski dobrze widaæ tak¿e przesz³oœæ, a widoki na przesz³oœæ s¹ tu rozleg³e, co mieszkaj¹cym tu ludziom dodaje odwagi – i rozwagi, nazywanej niekiedy konserwatyzmem. Wgl¹d w bli¿sze i dalsze epoki historyczne silnie odró¿nia nas od obywateli reszty Europy i Stanów Zjednoczonych. Widoki Ma³ej Polski to najczêœciej wywa¿one widoki na to co nadejdzie – i szacunek dla up³ywu czasu. A ¿e le¿¹ tu najwy¿sze polskie góry – Tatry, wiêc kiedy wspinamy siê na nie – to widzimy tak¿e dalej ni¿ inni.
w
X X
¿ Yxy Z z Y
Litera X znana nam z ikonografii i symboliki chrzeœcijañskiej oznacza Chrystusa. S³owo jest greckiego pochodzenia (Xristos) i oznacza³o najpewniej Mesjasza. Stare chrzeœcijañstwo o greckim rodowodzie w swojej wêdrówce z po³udnia i wschodu na zachód Europy dotar³o (najdalej) do Ma³ej Polski. I tu pozosta³o. Jego wyznawcami s¹ £emkowie, czy to grekokatolicy, czy prawos³awni. To potomkowie ludów pasterskich, zamieszkuj¹cy tereny Beskidu Niskiego i Bieszczadów od 400 lat a¿ do niechlubnych wysiedleñ dokonanych latach czterdziestych XX w. Budownictwo cerkiewne podkreœla urodê wschodniej Ma³opolski i tworzy urok jej drewnianej architektury, a nam, Ma³opolanom daje ³atwoœæ wspierania dobrej wspó³pracy ró¿nych kultur i religii. Œwiêtem £emków jest dziœ lipcowy festiwal Watra w Zdyni, pomiêdzy Gorlicami a Konieczn¹, przy beskidzkim szlaku drewnianych cerkwi.
¯ubry
ALFABETMA£OPOLSKI
30
Y / Ta litera przypomina nam, ¿e stó³ – by staæ – musi mieæ co najmniej trzy nogi. Elementy s¹siaduj¹ce ze sob¹ i wspieraj¹ce siê nawzajem tworzy³y od stuleci historiê tych ziem. ¯ycie religijne Ma³ej Polski tworz¹ katolik, izraelita i £emek – albo te¿ zasymilowany Niemiec – ka¿dy przy swojej religii. Tylko modl¹ siê oddzielnie, ale razem pracuj¹, ¿yj¹, handluj¹ i bawi¹ siê. Ma³opolska prowincja i ma³opolskie miasto, czy miasteczko od wieków stanowi³y miejsce, w którym przyroda wspomaga³a dobre s¹siedztwo. Poœrodku polskiej, polsko-¿ydowskiej, czy polsko-¿ydowsko-³emkowskiej spo³ecznoœci asymilowali siê od wieków Niemcy, Wêgrzy i inne nacje. Po pogromach rosyjskich na prze³omie XIX i XX w. chroni³y siê w Ma³opolsce ca³e spo³ecznoœci rosyjskich ¯ydów, którzy do³¹czali do swoich braci mieszkaj¹cych tu przez stulecia. Miejsce Placu ¯ydowskiego na krakowskim Kazimierzu nazywa³o siê kiedyœ LIBUSZHOF, z racji osiad³ej tam spo³ecznoœci czeskich ¯ydów, nie mog¹cych ju¿ d³u¿ej mieszkaæ w swojej poprzedniej ojczyŸnie.
W dolinie Wis³y, na wschód od Krakowa podró¿ny natrafi na miasteczko Niepo³omice. Samorz¹d ma tu poparcie i zaufanie wyborców, inwestorzy wydaj¹ znaczne pieni¹dze, powstaj¹ œmia³e, ale i zrównowa¿one wizje rozwoju, dba siê o zabytki. Stadnina koni i renesansowy zamek, piêkny Rynek – a tu¿ za rogatkami Niepo³omic natrafimy na 100 km kwadratowych najwiêkszego lasu Ma³ej Polski – Puszczy Niepo³omickiej. To relikt lasów rozci¹gaj¹cych siê kiedyœ od przedmieœæ Krakowa do Puszczy Sandomierskiej nad Sanem. Czêœæ Puszczy stanowi rezerwat, w którym hodowane s¹ ¿ubry. Tutaj mog¹ znaleŸæ g³êboki las i ciszê potrzebn¹ do spokojnego rozwoju i przetrwania. Te dostojne zwierzêta s¹ bliskimi krewnymi amerykañskich bizonów. S¹ stateczne i silne. Podobnie jak Puszcza Niepo³omicka – czyli „Niepo³omna”, s¹ trudne do powalenia. Mog¹ byæ symbolem sukcesu tych stron.
xyz
ALFABETMA£OPOLSKI
Za udostêpnienie fotografii do publikacji dziêkujemy nastêpuj¹cym instytucjom: Biuro Kraków 2000, Fundacja „Z biegiem Wis³y”, Muzeum Narodowe w Krakowie, Urz¹d Miasta Krakowa. Fotografie: Architektura Micha³ Grychowski „Sklepienie prezbiterium Bazyliki NMP w Krakowie” Architektura drewniana Piotr Witos³awski „Dubne” - mniejsze zdjêcie Juha Puikkonen „Kaplica w Jaszczurówce” Banki Tomasz Gêbuœ „Cracovia Business Center” Brama Micha³ Grychowski „Brama i zamek w Pieskowej Skale” Tomasz Gêbuœ „Pierogi” Centrum Europy Stanis³aw Markowski „Kraków, Stare Miasto z lotu ptaka” Cracovia Marathon Archiwum Fundacji „Z biegiem Wis³y”- zdjêcie pokonkursowe z biegu „Cracovia Maraton” Dok¹d? Micha³ Grychowski „Panorama z G³odówki” Elegancja Piotr Barszczowski „Ch³opiec w tradycyjnym stroju Bractwa Kurkowego” Piotr Barszczowski „Dziewczynka w stroju krakowskim” Jacek Kubiena „Górale w karczmie” Festiwale Micha³ Grychowski „Festiwal Teatrów Ulicznych” Micha³ Grychowski „Festiwal Kultury ¯ydowskiej” Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego „Festiwal £emkowska Watra” Górale Piotr Barszczowski „Górale” Pawe³ Murzyn „Panorama Tatr, widok z Guba³ówki” Hejna³ mariacki Artur ¯yrkowski „Hejnalista” Artur ¯yrkowski „Widok z wie¿y mariackiej” Iskra Bo¿a Artur ¯yrkowski „Kawiarnia” Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego „Nikifor” Jura Krakowsko - Wieluñska Micha³ Grychowski „Dolina Bêdkowska” – mniejsze zdjêcie
Micha³ Grychowski „Dolina Pr¹dnika” Koœcio³y W³odzimierz P³aneta „Klasztor Karmelitów na Bielanach” Pawe³ Mierniczak „Œwiêci” Kopiec Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego „Kopiec Koœciuszki” Krajobraz Micha³ Grychowski „Hebdów” Piotr Barszczowski „Lanckorona” – mniejsze zdjêcie Lajkonik Piotr Barszczowski „Lajkonik” Luz Piotr Barszczowski „Szlaki turystyczne w Krynicy” Micha³ Grychowski „Poranna kawa na krakowskim rynku” Misteria Micha³ Grychowski „Kalwaria Zebrzydowska - Kaplice na dró¿kach” Micha³ Grychowski „Kalwaria Zebrzydowska - Misteria” Manggha Muzeum Narodowe w Krakowie „Zbroja z he³mem i mask¹ zwana kinkonzane kon`ito odoshi domaru, okres Edo” Muzeum Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie, Leonardo da Vinci „Dama z gronostajem” Muzeum Klasztorne w Szczyrzycu, Stanis³aw Samostrzelnik „Chrystus Frasobliwy” Narty Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego „Wyci¹g narciarski w Bia³ce Tatrzañskiej” Grzegorz Boczek „Podtatrze” Online/Ma³aPolsk@ Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego Witryna strony Wrota Ma³opolski - www.malopolska.pl Opactwo Pawe³ Jaroszewski „Opactwo Kamedu³ów na Bielanach” Panorama Micha³ Grychowski „Zbiornik czorsztyñski, w g³êbi Tatry” Pi³ka no¿na i sport Jacek Kozio³ „Derby Wis³a - Cracovia” Qwerty Tomasz Rak „Lachowice ko³o Suchej Beskidzkiej” Rynek Piotr Barszczowski „Rynek w Tarnowie” Stanis³aw Markowski „Rynek w Nowym S¹czu”
Rzeki Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego „Sp³yw Dunajcem” Stanis³aw Markowski „Dolina Wis³y w okolicach Tyñca” S¹siedzi Piotr Barszczowski „Droga na Czerwone Wierchy” Sól Juha Puikkonen „RzeŸby solne w Kopalni Soli w Wieliczce” Szopka Jacek Kubiena „Szopka” Twierdza i fortyfikacje Piotr Barszczowski „Barbakan” Tatry Tomasz Gêbuœ „Tatry, Dolina Piêciu Stawów Polskich” UNESCO Stanis³aw Markowski „Wawel” Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego „Kopalnia Soli w Wieliczce” Micha³ Grychowski „Oœwiêcim” Micha³ Grychowski „Kalwaria Zebrzydowska” Koœcio³y drewniane, od lewej: Piotr Witos³awski „Binarowa” Pawe³ Mierniczak „Dêbno” Micha³ Grychowski „Lipnica Murowana” Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego „Sêkowa” Uniwersytet Juha Puikkonen „Uniwersytet Jagielloñski” Via Regia Antiqua Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego, fragment historycznej mapy Ma³oposki Wawel Micha³ Grychowski „Wawel we mgle” Widoki Juha Puikkonen „Okno” X Jacek Kubiena „Ikonostas, S¹decki Park Etnograficzny w Nowym S¹czu” Y Archiwum Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Ma³opolskiego „Ruiny synagogi w Tarnowie” ¯ubry Pawe³ Klasa „¯ubry”
Wydano ze œrodków finansowych Województwa Ma³opolskiego Urz¹d Marsza³kowski Województwa Ma³opolskiego Departament Promocji, Turystyki i Wspó³pracy Miêdzynarodowej ul. Basztowa 22, 31-156 Kraków Redakcja: Zespó³ ds. Promocji Województwa
www.malopolska.pl Tekst: Konrad Myœlik Opracowanie graficzne: Jan Michalski Fabryka Grafiki, www.fabrykagrafiki.com Kraków, luty 2007