Sanktuarium Matki Boskiej Hebdowskiej

Figura Matki Boskiej Hebdowskiej z XIV w.

Wstęp Wiele nastąpiło wydarzeń w ciągu wieków, które zmieniły naszą historię, wycisnęły również trwałe ślady na historii klasztoru i sanktuarium Matki Boskiej Hebdowskiej w Hebdowie. Przemijają pokolenia i przychodzą nowe. Coś jednak zostaje dłużej niż życie jednego pokolenia ludzi… Można się o tym przekonać poznając historię klasztoru i sanktuarium w Hebdowie. Przemawiającym świadectwem jest też od kilku wieków trwająca pobożność maryjna w kościele przed figurą Matki Bożej Hebdowskiej i obrazem Matki Bożej Starobrzeskiej.

Do Hebdowa trzeba i warto przyjechać, nie tylko aby zadumać się nad kilku wiekową historią klasztoru, ale przede wszystkim pomodlić się w Sanktuarium, znaleźć wyciszenie, spokój, oparcie i pomoc u Tej, która była i jest naszą WSPOMOŻYCIELKĄ, Panią HEBDOWSKĄ, NADWIŚLAŃSKĄ MATKĄ.

Bardzo serdecznie zapraszam Wszystkich pielgrzymów. Wyrażam wdzięczność Wszystkim, którzy wspierają dzieło ocalenia i odnowy Sanktuarium w Hebdowie.

ks. mgr Józef Ostręga

Położenie Na północny wschód od Krakowa, przy trasie prowadzącej w kierunku Sandomierza, na lewym brzegu Wisły znajduje się wieś Hebdów, licząca ponad 900 mieszkańców. Bezpośrednio graniczy z Nowym Brzeskiem. Wtopiona w nadwiślański krajobraz – nie różni się od innych miejscowości w okolicy. To tutaj, choć niewiele osób o tym wie, znajduje się stare, liczące blisko osiemset lat opactwo, niegdyś będące własnością norbertanów, a obecnie zarządzane przez księży pijarów i jest to sanktuarium dla dekanatu proszowickiego.

Kościół i klasztor, w średniowieczu zwany brzeskim, usytuowane w malowniczym zakolu Wisły, na skarpie wzniesionej ponad 20 metrów nad poziomem rzeki, widoczne są z daleka i stanowią wspaniałą ozdobę okolicy. Położenie, okazała sylwetka świątyni i szczególnie potężne wieże kościoła (45 m) dostrzegane z oddali, powagą i dostojeństwem zapraszają do jego odwiedzenia. Dlatego też klasztor hebdowski nazywany był bratem Tyńca.

W przeszłości należał do najbogatszych w Polsce. Szczególne w nim miejsce zajmuje kościół, który od wieków spełniał rolę sanktuarium ku czci Matki Boskiej.

Zakon Norbertanów Podejmowane na przełomie XII i XIII w. próby reformy życia kanoników katedralnych i kolegiackich doprowadziły do powstania nowego zakonu premonstratensów, w Polsce bardziej znanego pod nazwą norbertanów.

Kiedy na tronie zasiadał król Bolesław Kędzierzawy, dwaj rycerze: Strzeżysław i Wrocisław, sprowadzają w roku 1146 do Hebdowa, z czeskiego Strahova – białych zakonników, zwanych od założyciela św. Norberta z Xanten – arcybiskupa Magdeburga, Norbertanami.

Norbert – kanonik i kapelan cesarza Henryka V prowadził światowe życie. Uratowany od nagłej śmierci postanowił porzucić dotych

czasowe środowisko. Rozdał majątek ubogim i rozpoczął wędrowną działalność kaznodziejską. Na skutek niechęci duchowieństwa diecezjalnego zrezygnował ze swej pracy i w 1120 r. osiadł w Premonte niedaleko Laon (we francuskiej Burgundii), gdzie założył wspólnotę zakonną. Celem nowego zgromadzenia miała być praca duszpasterska i kaznodziejska. Dewizą stały się słowa: ”Ad Omnes Bonum Opus Parati” (Gotowy do każdego dobrego czynu).

Zgromadzenie bardzo szybko i prężnie zaczęło się rozwijać. Powstawały zakony zarówno męskie, jak i żeńskie.

Szybki rozwój zgromadzenia możliwy był dzięki autorytetowi Norberta, który zajmował się wędrownym kaznodziejstwem, dopóki nie został arcybiskupem magdeburskim (w 1126 r.).

W 1126 r. zakon premonstratensów został oficjalnie zatwierdzony przez papieża Honoriusza II. Do Polski premonstratensi trafili około połowy XII wieku. Ich najstarsze opactwa znajdowały się w Brzesku i Zwierzyńcu pod Krakowem. Dzięki hojności możnowładztwa polskiego zakon rozwijał się bardzo prężnie i pod koniec XIII wieku posiadał już piętnaście domów położonych we wszystkich dzielnicach Polski.

W obrębie całego zakonu klasztory te tworzyły okręg wizytacyjny, tzw. cyrkarię polską. Trzynaste stulecie było zresztą najpomyślniejszym okresem dla polskich premonstratensów.

U schyłku średniowiecza ustąpili już miejsca innym zgromadzeniom, bardziej dostosowanym do zmieniających się warunków i potrzeb wiernych.

Dzieje opactwa Historycy próbujący odtworzyć początki zakonu premonstratensów na ziemiach polskich napotykają na wiele trudności spowodowanych przede wszystkim niedostatkiem źródeł. Sytuacja ta dotyczy także klasztoru brzeskiego. Wiadomo, że posiadał on bo

gate archiwum, które jednak w czasie zaborów uległo rozproszeniu.

To wielka strata, że nie dotrwały do naszych czasów prowadzone zazwyczaj w każdym większym klasztorze: nekrolog (księga zawierająca imiona i daty śmierci zakonników, dobroczyńców klasztoru, a nawet panujących), kalendarz ani rocznik. Z dokumentów najwcześniejszych jest przywilej wystawiony przez księcia Bolesława Wstydliwego w 1276 r., a zatwierdzony później przez Władysława Łokietka w 1331 r. i Kazimierza Wielkiego w 1358 r. Zachowała się również bulla papieża Eugeniusza IV z 26 czerwca1441 r., zawierająca informację o fundatorach klasztoru.

Ważnym źródłem pozwalającym odtworzyć stan posiadania opactwa brzeskiego jest Liber Beneficiorum, czyli księga uposażeń diecezji krakowskiej autorstwa Jana Długosza. Brak natomiast informacji o klasztorze w największym dziele Długosza, dawnej sławnej Historii Polski, z wyjątkiem fałszywej wzmianki zamieszczonej przed 1229 rokiem, a mówiącej o ufundowaniu klasztoru w Brzesku w tym właśnie czasie.

Znacznie później, bo w pierwszej połowie XVIII wieku sporządzone zostały dwa katalogi opatów brzeskich oparte na niedochowanych do dzisiaj źródłach. Pierwszy powstał za rządów opata Michała Wilkowskiego w latach 1720-1726 dla Karola Ludwika Hugo, piszącego z polecenia władz zakonu historię klasztorów promonstrateńskich. Drugi zaś z 1732 r. napisał Michał Ignacy Łukomski, prepozyt strzeleński i wikariusz generalny premonstatensów w Polsce, który służyć miał jako dokument w sporze przed Nuncjaturą Apostolską między konwentem hebdowskim a opatami komendatoryjnymi. Źródła średniowieczne, z wyjątkiem Jana Długosza podającego nazwę Hebdów, mówią o klasztorze w Brzesku. Toteż pojawiło się przekonanie, że pierwotnie norbertanie przebywali na terenie Nowego Brzeska i dopiero po lokacji w 1279 r. przenieśli się na miejsce, w którym obecnie stoi klasztor. Jednak możliwa jest także inna wersja, mianowicie, że klasztor nie zmienił położenia (dowodem

na to są stare, jeszcze romańskie partie kościoła w Hebdowie), ale że w związku ze wspomnianą lokacją, zmieniła się nazwa miejscowości.

Jest to tym bardziej możliwe, ze Hebdów od Nowego Brzeska, dzielą niecałe dwa kilometry.

W każdym razie, co najmniej od połowy XV w. obydwu nazw używano zamiennie, zaś od XVI w. w źródłach przeważa już określenie – klasztor hebdowski.

Najstarsza informacja o początkach klasztoru brzeskiego pochodzi dopiero z XV w. i zawarta jest we wspomnianej wyżej bulli papieża Eugeniusza IV. Dowiadujemy się z niej, że klasztor został ufundowany za zgodą księcia Bolesława Kędzierzawego przez rycerzy Strzeżysława i Wrocisława. Obydwaj fundatorzy pochodzili z możnych rodów: Strzeżysław z Sulimów, zaś Wrocisław z Gierałtów. Obaj znani są też z XII-wiecznych dokumentów, w których występują jako świadkowie przy okazji różnych pobożnych fundacji.

Jako datę powstania klasztoru przyjmuje się rok 1149.

Klasztor brzeski był filią czeskiego Strahova. Stamtąd przybyli pierwsi zakonnicy wraz z opatem Niemcem Wosolanusem (zm. w 1179 r.).

Pierwotni w Brzesku zamieszkiwali zarówno norbertanie, jak i norbertanki. Z czasem podwójne konwenty rozdzieliły się, a siostry przeniosły się na Zwierzyniec, zaś w Brzesku pozostało zgromadzenie męskie.

Opactwo brzeskie należało do dobrze uposażonych. Poza samym Nowym Brzeskiem w posiadaniu zakonu znalazły się wsie i osady: Gunów, Gruszów, Hebdów, Nękanowice i Mniszów. Przynależność tych miejscowości do norbertanów zatwierdził w 1456 r. król Kazimierz Jagiellończyk. Dobroczyńcą klasztoru był biskup krakowski Iwo Odrowąż, który przekazał na jego rzecz dziesięciny wymienione przez Jana Długosza w Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis.

Obraz z Klasztoru w Hebdowie z 1460 r.

W 1276 r. norbertanie brzescy otrzymali od księcia Bolesława Wstydliwego przywilej immunitetowy. W praktyce oznaczało to, że mieszkańcy osad będących własnością klasztoru zostali zwolnieni ze zobowiązań wobec władzy świeckiej księcia i jego urzędników.

W 1279 r. Gotfyd ze Ślezina na podstawie przywileju opata Floriana zorganizował na terenie należącym do klasztoru miasto na prawie niemieckim, nazwane Nowym Brzeskiem. Miasteczko cieszyło się licznymi przywilejami i opieką ze strony opactwa, którego własnością pozostało aż do kasaty zakonu na początku XIX w. Po 1279 r. norbertanie wybudowali w Nowym Brzesku drewniany kościółek, zastąpiony w 1640 r. nowym, istniejącym do dzisiaj.

W okresie średniowiecza Brzesko stało się głównym opactwem polskiej cyrkarii norbertańskiej. Tekst bulli papieskiej z 1441 r. Wskazuje, że premonstratensom hebdowskim podlegały klasztory: Witów, Nowy Sącz, Zwierzyniec, Imbramowice, Busko Zdrój, Krzyżanowice i Płock, zaś opat hebdowski pod koniec XV w. szczycił się pierwszeństwem wśród zakonnych dostojników Polski, Czech i Węgier. Nie wiadomo jednak, na ile te aspiracje znajdowały odzwierciedlenie w praktyce. Pewne jest natomiast, że podjęte jeszcze w pierwszej połowie XV w. próby uwolnienia się Brzeska spod zwierzchnictwa biskupów krakowskich doprowadziły do konfliktu między opatem Mikołajem z Buska a Zbigniewem Oleśnickim, w wyniku którego opat został uwięziony i spędził rok w więzieniu biskupim.

Próby określenia udziału norbertanów polskich, a więc także brzeskich, w życiu religijnym i kulturalnym naszego kraju w okresie średniowiecza z braku odpowiednich źródeł ograniczają się jedynie do ogólnikowych stwierdzeń. Zakonnicy brzescy nie zajmowali się duszpasterstwem parafialnym. Prowadzili natomiast szkołę przyklasztorną, zaś ich biblioteka należała do najbogatszych polskich bibliotek zakonnych. Posiadali też cenne archiwum.

Koniec średniowiecza przyniósł pewien zastój w rozwoju zakonu.

Nie brakowało jednak chętnych do objęcia funkcji opata tak znakomitego klasztoru, jakim był Hebdów. Wśród tutejszych opatów znalazło się wiele znanych osobistości, zasłużonych dla Kościoła i państwa, m.in.: Melchior Olszewski – sekretarz Zygmunta Augusta, Jan Ludwik Stępkowski – późniejszy biskup kamieniecki, Gotard Tyzenhaus – późniejszy biskup smoleński oraz Józef Andrzej Załuski – późniejszy biskup kijowski i założyciel słynnej biblioteki w Warszawie, która stała się zalążkiem Biblioteki Narodowej.

Pod koniec XVI w. zakon norbertanów w całej prawie Europie objęty został silnymi tendencjami reformatorskimi. W l. 1573-1635 reformą kierowało trzech kolejnych opatów Prémontré. Wprowadzone przez nich zmiany miały na celu wzmocnienie władz centralnych zakonu i ściślejsze podporządkowanie im poszczególnych prowincji.

Wszystkie te działania nie znalazły odzwierciedlenia w Polsce, gdzie autorytet zwierzchnich władz zakonu wyraźnie podupadł. W 1617 r. domy polskie wizytował opat Strahova Karol Questenberg, a jego relacja raczej nie daje dobrego świadectwa naszym norbertanom. „Polonia nostra misera est et squalida” – słowa te świadczyły o nieprzestrzeganiu reguł życia zakonnego. Ponadto między największymi opactwami: Hebdowem i Witowem trwały ciągłe zatargi, zwłaszcza o rządy nad prepozyturą w Krzyżanowicach.

Na sytuację Hebdowa niekorzystnie wpłynął też fakt, że był on opactwem komendatoryjnym, tzn. takim, w którym opat mianowany był przez króla i pochodził z duchowieństwa świeckiego. Oddawano takie opactwa duchownym mającym słabe uposażenie, np. biskupom diecezji wschodnich, sufraganom czy sekretarzom królewskim. Traktowano je więc głównie jako źródła dochodów, zaś opaci przeważnie nie troszczyli się o przestrzeganie dyscypliny zakonnej. Miało to fatalne skutki dla wspólnoty, jej obserwacji i sytuacji ekonomicznej.

10

Pewną poprawę przyniósł konkordat podpisany we Wschowie w 1737 r. Na mocy tego układu w trzynastu najbogatszych klasztorach (w tym także w Hebdowie) mieli pozostać opaci komendatoryjni, ale dokonano podziału na dobra klasztoru i dobra opata komendatoryjnego, który stracił jurysdykcję nad mnichami na rzecz opata klasztoru wybieranego przez zakonników.

Ta reforma nie na długo poprawiła los klasztoru hebdowskiego, bowiem nadchodzące dziewiętnaste stulecie przynieść miało kres istnienia opactwa.

Aby jednak złagodzić ten pesymistyczny obraz należy przypomnieć, że w XVII i XVIII w. nie były aż tak niekorzystnymi w dziejach opactwa, bowiem wtedy właśnie przebudowano kościół i klasztor oraz wzniesiono piękną kaplicę z ołtarzem głównym, o czym dokładniej jeszcze będzie mowa.

W czasie zaborów Hebdów znajdował się na ziemiach włączonych do państwa rosyjskiego. W 1819 r. na mocy dekretu cara Aleksandra I opactwo hebdowskie zostało skasowane, zaś jego dobra, podobnie jak pozostałych 60 klasztorów i kolegiat, przeszły pod zarząd Komisji Rządowej Przychodu i Skarbu. Czerpane stąd dochody miały być przeznaczone na potrzeby duchowieństwa świeckiego. Po kasacie zakonu wywieziono z Hebdowa znakomitą bibliotekę. Część zbiorów trafiła do Warszawy, część zaginęła. Rozproszeniu uległo również bogate archiwum zakonne.

Stary kościół klasztorny objęli księża diecezjalni organizując przy nim od 1832 r. duszpasterstwo parafialne. Ponieważ do tej pory parafia znajdowała się w sąsiednim Starym Brzesku, a na istnienie dwóch świątyń rząd nie wyrażał zgody, chłopi zdecydowali się rozebrać drewniany kościółek starobrzeski. Wyposażenie kościoła w Starym Brzesku wzbogaciło świątynię hebdowską. Pamiątką po przeniesieniu parafii ze Starego Brzeska do Hebdowa jest także podwójne wezwanie 11

kościoła hebdowskiego: Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny oraz ŚŚ. Apostołów Piotra i Pawła.

Parafia hebdowska licząca obecnie około tysiąca wiernych, znajduje się na terenie diecezji kieleckiej i należy do dekanatu proszowickiego. Oprócz Hebdowa obejmuje wsie Gruszów i Pławowice.

Od 1949 r. w parafii pracują księża pijarzy, którzy oprócz posługi duszpasterskiej w l. 1955-1977 prowadzili w klasztorze nowicjat zakonny. W 1971 r. kościół i klasztor przeszły na wieczyste użytkowanie zakonu pijarów.

12

ZABYTKOWY KOŚCIÓŁ I KLASZTOR Kościół Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i klasztor ponorbertański wzniesione na nadwiślańskiej skarpie, malowniczo wkomponowane w otaczającą zieleń i piękny krajobraz prezentują się niezwykle okazale i dostojnie.

Budowle w obecnej postaci pochodzą głównie z przełomu XVII i XVIII w., ale zachowały się, zwłaszcza w kościele, znaczne partie wczesnogotyckie z drugiej połowy XIII w.

Wydłużoną sylwetkę kościoła ograniczają od zachodu dwie wieże, zaś od wschodu dobudowana na przełomie XVII i XVIII w. tzw. kaplica z trzema apsydami: wieloboczną od wschodu i półkolistymi od południa i północy. Kościół jest orientowany, tzn. z ołtarzem zwróconym w kierunku wschodnim, murowany, przy czym w ceglanych murach z XIII w. zastosowano układ wendyjski z obfitym użyciem zendrówki. Pierwotną fasadę zachodnią przesłaniają wieże, a widoczne pomiędzy nimi fragmenty elewacji posiadają cechy budowli 13

średniowiecznych. Zachowały się środkowe szkarpy dzielące elewację na trzy pola, a ponadto resztki lizen narożnych, zarysy szczytu środkowego i półszczytów naw bocznych. Dach jednokalenicowy zwieńczony jest barokową wieżyczką na sygnaturkę. Dwie czworoboczne wieże w wysokości prawie 45 metrów w części dolnej dwukondygnacyjnej pochodzą sprzed 1664 r., hełmy natomiast odrestaurowano po pożarze w 1859 r.

Wejście do kościoła ozdobione jest wspaniałym kamiennym portalem wczesnobarokowym z herbem Suchekomnaty i inicjałami opata Ludwika Stępkowskiego (1644-1664).W przedsionku znajdują się marmurowe epitafia dobroczyńców klasztoru: Tekli i Józefy Szwykowskich z 1777 r., Michała Szwykowskiego (zm. 1785 r.) oraz Jadwigi z Dębskich Szwykowskiej (zm. 1789 r.). Nad kropielnicą można dostrzec niewielki renesansowy posąg Chrystusa Zmartwychwstałego wykonany z alabastru, najprawdopodobniej jest to fragment nagrobka.

Wchodząc do nawy głównej mijamy kolejny, tym razem klasycystyczny portal z czarnego marmuru z herbem Junosza (baranek) opata Józefa Andrzeja Załuskiego (po 1727 – ok. 1740 r.)

Wnętrze świątyni wyraźnie da się podzielić na trzy części: trójnawowy barokowy korpus, stare gotyckie prezbiterium oraz prezbiterium nowe, tzw. kaplicę.

Główny korpus świątyni został przebudowany w l. 1692-1727 z dawnego korpusu wczesnogotyckiego. Składa się z trzech naw: nawy głównej i niższych naw bocznych. Taki typ świątyni nosi nazwę bazyliki. Nawę główną oddzielają od naw bocznych arkady filarowe (po trzy z każdej strony). Gzyms wieńczy ozdobna drewniana galeryjka, obiegająca tuż pod sklepieniem nawę główną. Nawa główna nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach. Natomiast w nawach bocznych zastosowano sklepienia krzyżowe. Nad półkolistym 14

łukiem tęczy widnieje barokowe malowidło przedstawiające ukrzyżowanego Chrystusa na Kalwarii. W wyposażeniu kościoła dominuje styl klasyczny oraz tonacja barw zielono-złotych.

Przechodząc pod chórem do lewej nawy, widzimy wiszący na ścianie duży obraz śś. Piotra i Pawła z klęczącą postacią duchownego. Ten barokowy obraz pochodzi z rozebranego kościółka w Starym Brzesku.

15

Następnie stajemy przed bocznym ołtarzem z umieszczonym w nim późnobarokowym rzeźbionym krucyfiksem. Konstrukcja tego XVIIIwiecznego ołtarza składa się z kolumn dźwigających przełamane belkowanie oraz zwieńczenia ozdobionego posążkami aniołów i glorią z sercem Pana Jezusa pośrodku. Po bokach stoją figury Ewangelistów: św. Jana (z orłem) i św. Łukasza (z głową wołu). Obok ołtarza znajduje się marmurowa chrzcielnica zwieńczona koroną wykonaną w 1971 r.

Drugi z bocznych ołtarzy poświęcony jest Matce Boskiej Starobrzeskiej. Obraz pochodzi z 1460 r., a Maryja obecnie nazywana jest Piekarską lub Przewodniczką. W trakcie renowacji obrazu w 2009 r. okazało się, że pod wierzchnią warstwą z XIX w. znajduje się starszy wizerunek MB sprzed 500 lat. Z XIX-wiecznej wersji zrobiono wierną replikę, umieszczając na nim przynależące do niego pozłacane sukienki i korony. Starszy obraz odsłonięto, odrestaurowano i umieszczono w ołtarzu.

Ołtarz zbudowany jest identycznie, jak ten z krucyfiksem. Różni się tylko zdobiącymi figurami przedstawiającymi śś. Mateusza i Marka.

Nieco na lewo, tuż przy prezbiterium widzimy klasycystyczną ambonę, a nieco dalej, w prawej znajduje się renesansowy nagrobek 16

opata hebdowskiego Melchiora Olszewskiego (zm. 1619), wykonany na przełomie XVI i XVII w. jeszcze za życia opata (pozostawiono puste miejsce na wpisanie daty śmierci). Nagrobek przedstawia duchownego w pozycji leżącej, ubranego w strój liturgiczny z insygniami opackimi. Lewą rękę wspiera na poduszce, w prawej trzyma modlitewnik. Taki typ nagrobka, ukazujący zmarłego w pozie melancholijnej zadumy, charakterystyczny jest dla okresu przełomu między renesansem a kontrreformacją.

Idąc dalej dostrzegamy obraz przedstawiający biskupa krakowskiego św. Stanisława ze Szczepanowa w scenie wskrzeszenia Piotrawina.

Przy filarach oddzielających nawę główną od naw bocznych znajdują się cztery niewielkie klasycystyczne ołtarzyki wykonane po 1792 r.. Umieszczone w nich obrazy przedstawiają wizerunki świętych: po prawej stronie św. Teklę i Michała Archanioła, a po lewej śś. Jana Nepomucena i Antoniego Padewskiego.

Z wyposażenia nawy głównej interesujące są też cztery barokowe konfesjonały przeniesione z kościoła w Starym Brzesku.

Ważną część kościoła stanowią pochodzące z XVII w. zabytkowe organy oraz chór umieszczone nad wejściem do świątyni i ozdobione rzeźbionymi postaciami króla Dawida (na szczycie) oraz aniołów grających na instrumentach muzycznych. Posiadają 26 głosów i odznaczają się wielką precyzją wykonania. Według przypuszczeń nie stanowią jednorodnej całości. Możliwe, że zostały sprowadzone już gotowe. Na razie wymagają dokładnej inwentaryzacji i renowacji. Cała konstrukcja chóru muzycznego wspiera się na dwóch filarach podtrzymujących wybrzuszony, rzeźbiony parapet. Nad prospektem organowym podobizny świętych norbertańskich umieszczone w medalionach.

Najstarszą częścią kościoła jest pochodzące z połowy XIII w. dwuprzęsłowe prezbiterium, nakryte dwoma polami sklepień krzyżowo-żebrowych, z żebrami spływającymi na wsporniki kształtu 17

lejkowatego, rozdzielone zdwojonym gurtem. Na przełomie XVII i XVIII w. mury prezbiterium nadbudowano do wysokości murów korpusu. Od południa w zwieńczeniu pierwotnych murów zachował się fryz z cegieł układanych rębem skośnym, zaś na ścianach tęczowej i zamykającej prezbiterium, ślady pierwotnych szczytów. Wydłużony kształt chóru dostosowany został do potrzeb zakonnych.

Na ścianach prezbiterium znajdują się fragmenty odsłoniętych ostatnio malowideł. Odkryto tutaj cztery warstwy powstałe w ciągu 850-letniej historii świątyni. W prezbiterium umieszczono także portrety przedstawiające: św. Pompiliusza i św. Józefa Kalasancjusza, założyciela Zakonu Szkół Pobożnych, czyli pijarów, obecnych gospodarzy kościoła w Hebdowie.

Na ścianach oddzielających prezbiterium od kaplicy znajdują się dwa epitafia z czarnego marmuru: barokowe Ludwika Stępkowskiego (zm. 1664), biskupa kamienieckiego i opata hebdowskiego oraz Michała Józefa Wilkowskiego (zm. 1727), opata hebdowskiego, prepozyta płockiego i wikariusza generalnego prowincji polskiej i inflanckiej norbertanów, z portretem na blasze (późnobarokowe).

W przedłużeniu prezbiterium w l. 1692-1727 zbudowano tzw. kaplicę. Jest to budowla kwadratowa, z trzema apsydami: wieloboczną od wschodu i półkolistymi od południa i północy. Ponad wydatnym belkowaniem wznosi się na pendentywach kopuła z latarnią.

Niedawno odrestaurowana czasza kopuły prezentuje się wspaniale.

Oprócz stiukowych dekoracji w formie ram z profilowanych listew oraz puttów z pękami kwiatów czaszę zdobią medaliony z malowidłami wyobrażającymi osiem błogosławieństw. Natomiast w pendentycznych (żagielkach) znajdują się alegoryczne postacie przedstawiające cztery strony świata.

W wystroju kaplicy dominuje zdobnictwo rokokowe i podobnie jak w nawie głównej barwy zielono-złote.

Okna nad głównym ołtarzem oraz latarnia kopuły wpuszczają dużo światła, które stwarza we wnętrzu pogodny nastrój.

18

Główny ołtarz o wymyślnej konstrukcji, ozdobiony lustrami, zawiera słynącą łaskami figurkę matki Boskiej z dzieciątkiem Jezus.

Niewielką rzeźbioną figurkę wykonał około 1400 r. nieznany rzeź19

biarz, a rzeźba zaliczana jest przez historyków sztuki do Madonn typu krakowskiego. Stanowi ona skarb tego kościoła. W czasach kontrreformacji została ubrana na wzór hiszpański w haftowane złotem szaty. Posąg Matki Boskiej umieszczony jest w niszy nad ołtarzem, zasuwanej barokowym obrazem Przemienienia Pańskiego.

W ołtarzu głównym na uwagę zasługuje też rokokowe tabernakulum w kształcie owalnej świątyńki utworzonej z kolumn i baldachimu. Nad wejściem do głównej apsydy widzimy glorię z symbolem imienia Maryi w otoczeniu aniołów i chmur, natomiast po bokach na postumentach umieszczone są postaci świętych: św. Augustyna i św. Norbeta.

W łuku pod glorią odkryto votum do Matki Boskiej za ocalenie w czasie najazdu szwedzkiego.

W północnej apsydzie znajduje się późnobarokowy ołtarz i obraz Archanioła Gabriela w scenie Zwiastowania. W apsydzie południowej obraz św. Rafała Archanioła w scenie biblijnej z rodziną Tobiasza.

Do wyposażenia prezbiterium należą także stalle z malowidłami na zapleckach, przedstawiających Apostołów w wykonaniu Szymańskiego oraz dwa bogato rzeźbione drewniane świeczniki z herbem Junosza opata Józefa Andrzeja Załuskiego (1729 r.).

20

Pod kaplicą znajduje się dawne oratorium zakonne połączone korytarzem z kryptą grobową zakonników. Zbudowane na takim samym planie jak kaplica górna, posiada kolebkowe sklepienia. Zachowały się fragmenty późnobarokowej polichromii przedstawiającej m.in. Ukrzyżowanie oraz wyrobione w tynku czaszki i piszczele, które modlącym się zakonnikom miały przypominać o nieuniknionej śmierci.

Obecnie w podziemiach tych urządzany jest co roku Grób Pański.

Tu również odbywają się wielkopiątkowe adoracje.

Z cennych przedmiotów będących w posiadaniu kościoła warto jeszcze wymienić późnogotycki posąg Chrystusa Zmartwychwstałego pochodzący z początku XVI w. oraz zabytkowe naczynia i szaty liturgiczne. Najcenniejszy jest ornat z połowy XV w., z wyhaftowanymi postaciami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i świętych średniowiecznych: Katarzyny, Barbary, Doroty i Małgorzaty. Wśród naczyń liturgicznych znajdują się dwie zabytkowe monstrancje: barokowa i w tzw. stylu rejencji (1725 r.) oraz puszka późnobarokowa.

21

22

Klasztor Obszerny budynek klasztorny przylega do kościoła od strony południowej otaczając z trzech stron prostokątny wirydarz. Klasztor zbudowano w l. 1644-1664 wyzyskując części starsze. Jest to budynek piętrowy, częściowo podpiwniczony. Piwnice klasztorne wykorzystywano niegdyś jako karcer. Na ścianach zachowały się jeszcze fragmenty napisów wykonanych przez więźniów.

Na parterze znajdują się krużganki. Można do nich wejść z kościoła przez zakrystię. Przechodząc krużgankami do południowego skrzydła trafimy do refektarza, czyli dawnej jadalni klasztornej. Wejście do refektarza ozdobione jest kamiennym portalem z napisem Laudetur Sanctissimum Sacramentum. Wewnatrz można podziwiać odnowione polichromie barokowe przedstawiające m.in. Boże Narodzenie, Hołd Trzech Króli i Ostatnią Wieczerzę. Na sklepieniu dostrzegamy ponadto wizerunek św. Norberta, postacie symbolizujące cztery pory roku i herb Suchekomnaty opata Ludwika Stępkowskiego. Całość uzupełnia dekoracja w formie figur geometrycznych z profilowanych listew.

Najbardziej reprezentacyjne pomieszczenia klasztorne znajdują się na piętrze w skrzydle południowym. Ta część klasztoru nosi nazwę opatówki. Tutaj mieszkał przełożony klasztoru, tu również przyjmowano gości, których wielu przybywało do bogatego klasztoru hebdowskiego.

Obecnie budynek klasztoru został w całości odnowiony i pełni funkcję społeczną. Znajduje się w nim Centrum Wiary i Kultury oraz hotel św. Norberta wraz z restauracją.

Do interesujących miejsc zaliczyć należy także spichlerz klasztorny zbudowany w 1760 r. Wykonany na rzucie prostokąta, zwrócony jest frontem ku wschodowi. Piętrowy, murowany budynek posiada od strony południowej dwukondygnacyjną nadbudowę. Pomieszczenia 23

wewnątrz są pułapami, jedynie trzy izby w południowej części parteru posiadają sklepienia krzyżowe. W dachu zauważyć można szereg wystawek. Najważniejsza z nich służyła do celów komunikacyjnogospodarczych.

ZAKOŃCZENIE Dzięki staraniom księży pijarów i obecnego księdza proboszcza hebdowskiej parafii Józefa Ostręgi, kościół i klasztor odzyskały i nadal odzyskują swój piękny wygląd. Miejmy nadzieję, że to niezwykłe miejsce na mapie małopolskich sanktuariów maryjnych i klasztorów przyciągać będzie rzesze wiernych nie tylko z najbliższej okolicy, ale i ze świata, i że Hebdów stanie się znanym, cenionym sanktuarium, wyłaniając się z cienia, w którym żył przez ostatnie lata, nieco zapomniany. Doskonałą okazją do odwiedzenia świątyni w Hebdowie mogą być odpusty parafialne: 29 czerwca – uroczystość śś. Piotra i Pawła i 15 sierpnia – święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

24

DROGI CZYTELNIKU I PĄTNIKU! W bardzo wielkim skrócie dowiedziałeś się o bogatych dziejach hebdowskiego klasztoru i SANKTUARIUM MATKI BOSKIEJ HEBDOWSKIEJ. Może trochę zaspokoiłeś pierwszą ciekawość, ale słowa nie są zdolne przekazać wspaniałej rzeczywistości tej materialnej, a cóż dopiero mówić o duchowej atmosferze tego miejsca.

DO HEBDOWA TRZEBA KONIECZNIE PRZYJECHAĆ, a wtedy serce człowieka napełnia się niezwykłymi uczuciami i przeżyciami.

Jeszcze nikt nie żałował tego, że podjął trud odbycia pielgrzymki do Sanktuarium Matki Boskiej Hebdowskiej.

I Ty Przyjacielu tego trudu nie będziesz nigdy żałował.

Wszystkim Czytelnikom przesyłam braterskie pozdrowienia i kapłańskie błogosławieństwo. ks. mgr Józef Ostręga

DO ZOBACZENIA W HEBDOWIE! 25

MODLITWY

Nowenna w każdą środę Nad ołtarzem głównym, wysoko w niszy, góruje przepiękna figura Matki Bożej Hebdowskiej z Dzieciątkiem. Przed nią modlili się opaci norbertańscy, dostojnicy i zwykli ludzie. Figura powstała ok. 1400 roku. Nieznany artysta wyrzeźbił Madonnę w drewnie lipowym. Maryja na lewej ręce trzyma Dzieciątko, w prawej dłoni berło.

Ubrana jest w powłóczystą, pokrytą złoceniami suknię. Dzieciątko Jezus trzyma zaś w lewej ręce jabłko królewskie. Rzeźba wykazuje podobieństwa do Madonny z Racławic Olkuskich. Odnowiony posąg Madonny 15 sierpnia 2003 r. wrócił do świątyni. Wyrazem wielkiej czci wiernych są spoczywające od niepamiętnych czasów na skroniach Maryi i Dzieciątka korony. Figura zasłaniana jest barokowym obrazem Przemienienia Pańskiego.

W każdą środę mieszkańcy modlą się przed obliczem Matki Bożej specjalną Nowenną.

26

Modlitwa do Matki Boskiej Hebdowskiej

(odmawiana wraz z wiernymi we środy w czasie nowenny)

O Ukochana Matko Boża, nasza Pani Hebdowska.

Tyś nam Królową i Matką najczulszą.

Ucz nas kochać Boga i to wszystko, co do Wiecznej Ojczyzny nieba nas prowadzi.

Ucz nas też Kochać naszą ziemską Ojczyznę.

Dokonaj odrodzenia naszych dusz.

Dokonaj odrodzenia naszych rodzin.

Broń nas i bliskich naszych w kraju i tych poza granicami naszej Ojczyzny od wszelkiego niebezpieczeństwa i zła.

Dopomagaj nam o Maryjo Pani Nasza Hebdowska Nadwiślańska Matko, abyśmy w Tej świątyni i poza nią wielbili Boga Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen.

Matko Boża Hebdowska!

Modlitwa Ks. Infułata Jerzego Bryły w Hebdowie ­8 grudnia 2007 r.

Od zarania lat ujęłaś mnie Matko pięknem Twej postaci, obliczem pełnym dobroci, przyciągnęłaś do Siebie matczyną miłością.

Przychodzę wciąż do Ciebie z dziecięcą radością, młodzieńczą ufnością, zawsze z głęboką wiarą w Twe wstawiennictwo u Boga.

27

Dziś klękam znowu, świadom Twej nieustannej opieki nade mną, by powierzyć się Tobie ponownie Matko Niepokalana, Pani Nadwiślańska.

Mam pewność, że będąc w Twych objęciach za życia ziemskiego w wieczności pozostanę w ramionach Twojego Syna.

Amen

O Matko Boża, Pani Nasza Hebdowska, Nasza Królowo i Matko, Tobie powierzamy los tych słów, Błagamy Cię – błogosław tym, którzy będą je czytać.

Nawiedź ich dom, hojnie obdarz łaskami, zachowaj od smutków i nieszczęść, nawiedź ich duchowo, daj im odczuć swą obecność, napełnij ich serca radosną ufnością, rozpal w nich miłość ku Tobie, uproś im u Boga błogosławieństwo na ziemi i zbawienie dusz w wieczności. Amen.

O najukochańsza Matko z Hebdowskiego Sanktuarium, Pani Nasza Nadwiślańska, Ty jesteś naszą radością, największą po Bogu.

Z głęboka wiarą, pokorą i dziecięcą ufnością przychodzimy do Ciebie i błagamy abyś wyjednała nam u Syna Swego Jezusa miłosierdzie za nasze grzechy i pomoc skuteczną w naszych potrzebach.

28

W tym miejscu o Maryjo przez Ciebie wybranym, od 600 lat, tak wiele razy pomagałaś ludziom cierpiącym, nieszczęśliwym i smutnym, tym którzy przez pokolenia przychodzili do Ciebie z wielką ufnością.

Dlatego i my ufamy, że nas i naszych bliskich nie opuścisz w zmartwieniach, ale jako Najlepsza Matka weźmiesz w Swoja opiekę teraz i przy śmierci. Amen.

Matko Nasza Hebdowska – módl się za nami.

Modlitwa do Matki Bożej Hebdowskiej

(modlitwę napisała 16-10-2005r. – Jadwiga FULARSKA)

Nadwiślańska Panienko, Łaskami słynąca, Patrzysz na nas wiernych, spokojna, milcząca.

Do Ciebie swe prośby, od lat zanosimy, O Twoją opiekę i łaski prosimy.

Najświętsza Maryjo, Hebdowska Królowo, Z Papieskimi Darami, Ty błyszczysz na nowo!

Masz piękny różaniec i piuskę Papieża, Tobie swe rodziny, każdy tu powierza!

Pomagaj nam nieustannie, o to Cię prosimy, Tobie ufamy, i w Ciebie wierzymy.

Wielu z nas zmieniło swoje obyczaje, Dzięki nim, o Tobie wiedzą inne kraje.

Ty pomagasz nam walczyć z słabościami swymi, Bądź zawsze z nami, o to Cię prosimy.

Paciorki różańca z wiarą przesuwamy, Nadwiślańska Panienko – MÓDL SIĘ ZA NAMI!

29

Hebdów

church & monastery On the left bank of the Vistula (Wisła) River near the town of Nowe Brzesko stands a Norbertine abbey whose history spans 800 years. Nestled in a bend of the river, the two-towered church and adjoining southward-facing monastery are hidden amidst trees.

Norbertines originally hailed from the Czech town of Strahov and were invited here by two knights, Szczemzyslaw and Wrocislaw, with the permission of Duke Boleslaw the Curly. The monks came to Hebdow in 1149 and fouded a monastery there. Initially a wooden structure, the site was rebuilt in stone in the 13 th century. Hebdow prospered throughout the Middle Ages becoming one of the most important Norbertine abbeyes in Poland, Bohemia and Hungary. In Poland, it had seven monasteries under its administration.

Ower the centuries, the Hebdow Norbertines amassed considerable land holdings, including tracts of land where Nowe Brzesko now stands. The town was granted a charter by a Norbertine abbot in 1279 under the Magdeburg Law. Hebdow, which remained the abbey’s property until the beginning of the 19 th century,enjoyed many priwileges and prospered under the watchful eye of the Norbertines.

The mid-17 th century saw the start of work to extend the medieval church and manastery. The idea came from the abbot Melchior Olszewski.

Works included the addition of an aratory chapel to the east of the chancel and the constuction of two aisles and two towers. The interior was refashioned in splendid late-Baroque style. The church was conseccrated by Bishop Mikolaj Oborski in 1678. Masonny buildings forming part of the manastery coplex were another feature added during the reconstruction.

Works continued inside the charch unitil the 18 th centry. It was at that time that the oratory was decorated with paintings and the high altar was built. In 1819, Austria, which at that time ruled Poland as one of the three partitioning powers, ordered the dissolution of the Norbertine abbey. As a result, a priceless library collection was removed from Hebdow and the 30

abbey’s archive beacame scattered far and wide. In 1834, the church came under the administration of diocesan priests. In 1949, Plarists were put in charge and have occupied the building ever since.

The rectangular chancel with a quadripartite rib vault dating from the second half of the 13 th century is the oidest part of Hebdow church. The oratory chapel which closes it off to the east is square with three apses and a lantern dome. The inside of the dome is richly decorated with paintings and mouldings that were produced by Andrzej Radwanski. The decoration depicts the eight blessings, four continents and musical angels; the picture is completed by flowers, fruits and ribbons. This was painted over by Franciszek Radwan in 1881 and the polychrome was uncovered during restoration works in 1989-2000.

The Baroque high altar is adorned with mirrors, gilt ornamentes and decorations produced using a rarely used silver marbling technique. Prior to its restoration, the altar was black with gilt ornaments. Layers of paint were removed to reveal the original green colour, which has since been kept.

The recess above the altar houses a Gothic statue of the Virgin Mary with Child which is shut off by a sliding Baroque painting of the Transfiguration.

Dating from about 1400, this wooden sculpture is the trreasure of Hebdow church. Venerated for centurie, the miraculous figure was honoured with an unusual gift: on 21 November 2004 Pope Jahn Paul II donated his rosary and skull cap. These votive offerings can today be seen lying next to the figure.

Dolded sculptures of St. Norbert, the Order’s founder, and of St. Augustine, whose rule the Norbertines follow, stand in a semicircular arcade in front of the altar.

Epitaphs and tombstones of abbots ilne the walls of the church. Worth particular mention is the Renaissance tombstone of Melchior Olszewski.

Produced in marble, it presents the abbout in a prostate position, clad in liturgical vestments and wearing the insignia of his office.

Vaults and crypts extend under the church. The crypt under the chapel contains an oratory which in the past was used for funeral services. Inside can be seen the remnants of late Baroque polychrome decorations as well as skulls and shinbones modelled in plaster. Serving as a side of the Eastern Sepulchre, the oratory is connected with the burial crypt via a corridor.

31

BIBLIOGRAFIA Opracowała mgr Monika Mydel

1. T. Chrzanowski, Premonstratensi i pijarzy, Tygodnik Powszechny, R. 24, 1970, nr 24.

2. T. Chrzanowski, M.Kornecki, Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982.

3. Cz. Deptuła, O niektórych źródłach do historii zakonu premonstrateńskiego w Polsce w XII i XIII w., Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, T.22, 1971.

4. Encyklopedia Katolicka, T. 6, Lublin 1993.

5. Historia Kościoła w Polsce, T. 1, cz. 1, Poznań 1974.

6. B. Kaczorowski, Świątynie Rzeczypospolitej, Warszawa 1987.

7. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. 1, z. 8, Warszawa 1953.

8. Kościół w Polsce, T. 1-2, Kraków 1968–1970.

9. S. Kuraś, Katalog opatów klasztoru premonstrateńskiego w Brzesku-Hebdowie 1179-1732, Nasza Przeszłość, 9, 1959.

10. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. 3, Warszawa 1882.

11. K. Sosnowski, Ziemia krakowska, T. 1, Kraków 1947.

Teksty: mgr Monika Mydel, ks. mgr Józef Ostręga Redakcja wydania: Beata Tomzińska Zdjęcia: archiwum parafii w Hebdowie i Beata Tomzińska Opracowanie graficzne: Jan Michalski Fabryka Grafika Hebdów 2018

32

SANKTUARIUM MATKI BOŻEJ W HEBDOWIE STARYM „nad Wisłą” kościół p.w. Wniebowzięcia NMP Adres:

Parafia Rzymsko-Katolicka Księży Pijarów Hebdów 110, 32-120 Nowe Brzesko Województwo Małopolskie tel. 12 385 21 05 Dojazd: 35 km od Krakowa w stronę Sandomierza Noclegi: Hotel św. Norberta [w klasztorze, tel. 12 386 04 20] Motel Lemar [Stacja Paliw, Hebdów 169, tel. 12 385 20 08] Msze św.

Niedziela: 8.00, 11.30, 16.00 Codziennie: 18.00 (X-IV o godz. 17.00) W każdą ostatnią niedzielę miesiąca Msza św. odprawiana jest o godz. 16.00 w kaplicy na cmentarzu.

Odpusty: śś. Apostołów Piotra i Pawła – 29 CZERWCA Wniebowzięcia NMP – 15 SIERPNIA Pragnącym złożyć ofiarę na remont kościoła mogą ją przesłać na konto:

Rzym-Kat Parafia Wniebowzięcia NMP KBS Nowe Brzesko 33 8591 0007 0260 0005 0340 0001 Wszystkim wspierającym dzieło odnowy Sanktuarium w Hebdowie z serca składam „Bóg zapłać” ks. Józef Ostręga

KRÓTKA HISTORIA KLASZTORU HEBDOWSKIEGO Ponorbertański zespół kościelno-klasztorny usytuowany jest na wzgórzu, w malowniczym zakolu Wisły niedaleko Nowego Brzeska.

Należy do najcenniejszych pomników architektury średniowiecznej i nowożytnej w Małopolsce. Nie wiemy jak przedstawiał się obraz pierwszego kościoła i klasztoru ale prawdopodobnie była to drewniana budowla. Ceglaną świątynię, która przetrwała do dziś, zbudowano około połowy XIII wieku. Rozbudowę kościoła i klasztoru rozpoczął w drugiej połowie XVII wieku opat Melchior Olszewski. Klasztor Hebdowski odegrał ogromną rolę w naszej historii, a szczególnie w dziejach krzewienia kultury. W roku 1819, po prawie 670 latach ustawicznej pracy w dolinie Wisły, Norbertanie po kasacie zakonu, zostali zmuszeni do opuszczenia swojego klasztoru.

Od tamtego momentu rozpoczął się ciągły proces niszczenia opuszczonego obiektu. W roku 1949 Zakon Pijarów przejął klasztor i odpowiedzialność za parafie od Biskupa diecezji kieleckiej – J. E. C. Kaczmarka. Pomimo długoletniej troski o powierzony obiekt, wymagał on gruntownego remontu. Pijarzy postawili sobie za cel rewitalizację zespołu i przywrócenie dawnego uroku. W tym celu podjęli działania wymagające przeprowadzenia wyjątkowo kosztownych prac remontowych i konserwacyjnych. Dzięki pozyskaniu funduszy zewnętrznych klasztor odzyskał dawną świetność. Co więcej, prace remontowo-konserwatorskie ujawniły szereg interesujących polichromii i rozwiązań architektonicznych, o których wcześniej nie wiedziano: w pomieszczeniu recepcji odkryto renesansowy plan miasta (prawdopodobnie Magdeburga), w zasypach sklepień znaleziono polichromie, które obecnie są eksponowane pod przeszkloną podłogą. Odtworzono od podstaw krużganek północny prezentując wątki wendyjskie, w Sali konferencyjnej Opata przeprowadzono kompletną konserwację polichromii, natomiast w Sali św. Norberta, najbardziej reprezentacyjnej, poddano konserwacji polichromie i stiuki. Dzisiaj zespół kościelno-klasztorny w Hebdowie lśni, jak – być może – nigdy do tej pory, powrócił do dawnej świetności i zyskał nowe oblicze. ks. mgr Józef Ostręga