Hardanger 3 bla i bok

Sommaren 2010 var heit i Hardanger. Den 2. juli kom det melding om at regjeringa heldt oppe konsesjonen Statnett hadde fått til å byggja kraftline mellom Sima­anlegget i Eidfjord og ein fordelingsstasjon i Samnanger. Vedtaket

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 286

utløyste store protestar og aksjonar i eit omfang ein ikkje hadde sett sidan Alta­aksjonane sine dagar. På biletet skipar Bevar Hardanger til protestmarsj ved Flyane ovanfor Øystese.

27.02.15 13.37

KAPITTEL 9

RESSURSUTNYTTING OG RESSURSKONFLIKTAR Svein Ivar Angell og Knut Grove

Sommaren 2010 vart heit i Hardanger. Ikkje vêret – sommaren

instans, BKK Nett, som var positiv til den nye lina. Dei andre 70

vart først og fremst heit politisk. Den 2. juli meldte Olje- og ener-

som uttalte seg, var negative. I tråd med gjeldande føresegner

gidepartementet at regjeringa heldt oppe konsesjonen Statnett

presenterte Statnett eit utgreiingsprogram som ein del av byg-

hadde fått til å byggja ei 420 kV luftline frå Statkraft sitt kraftan-

gjemeldinga si. Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE), det

legg i Simadal i Eidfjord til ein fordelingsstasjon i Samnanger. Frå

statlege forvaltningsorganet, kravde at selskapet gjennomførte

Eidfjord ville den nye lina strekkja seg gjennom tre hardanger-

ytterlegare konsekvensutgreiingar enn det ein hadde lagt opp til.

kommunar: Ulvik, Granvin og Kvam. Planen var å leggja henne på

NVE kravde vidare at det vart gjennomført ein ekstra høyrings-

nordsida av Hardangerfjorden. I Granvin og i Fyksesund ville lina

runde med kommunane som lina ville gå gjennom. Desse krava

kryssa fjorden. I delar av fjordlandskapet som lina skulle gå gjen-

vart så innlemma i den konsesjonssøknaden Statnett sende inn

nom, fanst det ikkje nemneverdige naturinngrep frå før. Trass i at

i juni 2006. Ein omfattande prosess følgde: Sommaren 2006

planane hadde vore kjende lenge, vart regjeringa sitt vedtak møtt

skipa NVE til møte med dei kommunane det gjaldt, og med

med ein storm av protestar. Dette gav opphav til ein medieom-

Fylkesmannen og fylkeskommunen i Hordaland, som var dei

tale som overskygde alt anna desse hektiske sommarmånadene.

regionale forvaltningsorgana på området. Vidare vart det gjen-

I august fekk striden om linebygginga i Hardanger meir enn 6500

nomført synfaringar og ein ny høyringsrunde. Her uttalte i alt 94

oppslag i norske medium. Og gjennom året var dette den fjerde

interessentar seg. Forutan kommunane og kraft- og nettselskapa

mest omtalte saka i media, rett nok mindre omtalt enn verdshen-

kom ei rad interesseorganisasjonar med fråsegner. Om hausten

dingar som oskeskya på Island og jordskjelvkatastrofen på Haiti,

bad NVE så Statnett om ytterlegare utgreiingar av prosjektet.

men meir enn tildelinga av Nobels fredspris til den kinesiske dis-

Desse vart sende ut på høyring vinteren 2007. No vart det òg

sidenten Liu Xiaobo.1

gjennomført nye synfaringar der alle interessentar var inviterte

Statnett melde bygginga av kraftlina gjennom Hardanger i

til å vera med, forutan at det vart skipa til orienteringsmøte i

juli 2005. Hovudargumentet for å byggja var forsyningssituasjo-

Øystese, Ulvik og Samnanger. Etter at denne runden var gjen-

nen i Bergensområdet. Energiforbruket i denne regionen hadde

nomført, og NVE hadde motteke 30 nye fråsegner i saka, kom

auka og var aukande, både i hushalda og i næringslivet. Særskilt

Statnett med ytterlegare tilleggsopplysningar. Desse vart sende

i oljeindustrien ville det verta større behov for straumforsyning

ut på høyring i mai 2008. I slutten av denne månaden gav NVE

dei komande åra, hevda selskapet. Prosjektet var kontroversielt

så Statnett konsesjon til å byggja luftspenn mellom Eidfjord og

heilt frå starten. I den første høyringsrunden var det berre éin

Samnanger.2

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 287

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

287

27.02.15 13.37

I alt 49 interessentar – mellom desse hardangerkommunane

det eigentlege tildrivet var å elektrifisera olje- og gassproduk-

Eidfjord, Granvin, Ulvik og Kvam – klaga vedtaket inn til Olje- og

sjonen i Nordsjøen. I så fall, meinte mange, burde oljeselskapa

energidepartementet, som var klageinstansen. Sommaren 2009

bera børene av desse ulempene og kosta jord- og sjøkabel gjen-

bad departementet såleis om ein oppdatert teknisk og økonomisk

nom Hardanger.

gjennomgang av å leggja sjø- og jordkabel som alternativ til luft-

At saka i ein slik grad vart nasjonal, må òg sjåast i samanheng

spenn gjennom fjordlandskapet. Denne vart overlevert på sein-

med at det vart spelt på nasjonale strenger. Omgrepet «monster-

sommaren. Om hausten vart det gjennomført nye synfaringar i

master» vart brukt for første gong i omtalen av det påemna luft-

Hardanger, før det vart avvikla eit endeleg rådslag i Bergen i juni

spennet i 2005. Etter kvart vart dette ei samlenemning som var

2010. Då olje- og energiminister Terje Riis Johansen kunngjorde

veleigna til å karakterisera dei store estetiske såra mange meinte

at regjeringa heldt oppe konsesjonen Statnett hadde fått til å byg-

at mastene ville påføra naturen i Hardanger. Her danna det seg

gja luftspenn, kunngjorde han på same tid at det vart sett av eit

ein kraftfull allianse mellom turistforeininga og reiselivsnæringa.

fond på 100 millionar kroner til avbøtande tiltak i områda der den

I 2007 kom til dømes DNT og NHO Reiseliv med ei felles fråsegn i

nye lina skulle leggjast.3

saka. Her vart det mellom anna hevda at fjordlandskapet var den

Trass i denne omfattande prosessen fram mot regjeringa

viktigaste merkevara Noreg hadde. DNT fekk jamvel laga mani-

sitt vedtak utløyste det så store protestar at det vart gjennom-

pulerte bilde av øydelagd hardangernatur for å illustrera dette

ført enda ein runde i saka. I august 2010 bad departementet om

poenget.6

ein ny gjennomgang av kablingsalternativet. Då vart det sett ned

Styrken i dette argumentet må sjåast i samanheng med iko-

i alt fire ekspertutval som fekk frist til februar året etter med å

niseringa av Hardanger som nasjonalt symbol.7 Denne symbolik-

koma med tilleggsutgreiingar. Etter nok eit rådslag i saka melde

ken vart òg hyppig brukt av regionale aktørar. Ved eitt høve uttalte

regjeringa 1. mars 2011 at ein heldt oppe vedtaket om å byggja

til dømes ordføraren i Granvin at ei lineutbygging ville vera det

luftspenn.4

største inngrepet i Hardanger sidan istida. Den store merksemda

Statlege styresmakter strekte seg langt for å gje vedtaket om

spørsmålet fekk nasjonalt, må på same tid sjåast i samanheng med

å tillata Statnett å byggja luftspenn gjennom Hardanger legi-

andre og tidlegare utbyggingsstridar. Trusselen om sivil ulydnad

timitet. Både kompensasjonsfondet til avbøtande tiltak og dei

for å hindra masteutbygginga kom opp første gong då Statnett fekk

ekstra utgreiingane om kablingsalternativet hausten 2010 gjekk

konsesjon i 2007. Her vart det vist direkte til Alta-aksjonane kring

utover dei formelle føresegnene for nettkonsesjonar. Det var

1980, då det vart brukt sivil ulydnad i eit stort omfang for å hindra

trykket frå opinionen som kalla fram desse tiltaka. Den veldige

utbygginga av Alta-Kautokeino-vassdraget. I ettertid har dette

motstanden mot luftspenn gjennom Hardanger og den overvel-

vore ein kraftfull referanse i alt som har med kraft- og lineutbyg-

dande merksemda som saka fekk i media, var det mange årsaker

ging å gjera i Noreg. Under mastesaka i Hardanger hevda jamvel

til. Dels vart det stilt spørsmål ved forsyningssituasjonen i Ber-

fleire av ordførarane i regionen at dei ville leggja seg i lenkjer for

gensregionen, som var sjølve hovudargumentet for å byggja nye

å hindra mastebygginga. Då anlegget kom endeleg i gang som-

overføringsliner. I 2010 fekk til dømes Den Norske Turistfore-

maren 2011, vart det òg gjennomført aksjonar, som organisasjonen

ning (DNT) gjennomført tre ulike utgreiingar som alle hevda at

Bevar Hardanger stod bak. Andre regionale protestar tilsa òg at

føresetnadene hadde endra seg sidan Statnett søkte konsesjon

saka fekk stor nasjonal merksemd. Etter regjeringsvedtaket i 2010

i 2005.5 I opinionen vart dette kopla til ei førestilling om at det

la Granvin Arbeiderparti for ei stund ned aktiviteten sin i protest.

låg motiv bak prosjektet som ikkje vart kommuniserte ope, at

Harmen var sterk, og han samla regionen. Hardangerrådet stod til

288

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 288

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.37

I motstanden mot å byggja luftspenn vart det Hardanger si historiske rolle som nasjonalt ikon som låg i potten. Dette spelte aksjonistane medvite på, mellom anna ved å kle seg i bunad.

Her ser vi Synnøve Kvamme, som var ein av

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 289

dei mest profilerte mastemotstandarane, bli boren vekk av politi. Då arbeidet starta opp sommaren 2011, lenka aksjonistane seg framfor anleggsmaskinane.

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

289

27.02.15 13.37

Hardanger har mange spektakulære fossefall, og alle har vore ynda turistmål som ga gode inntekter frå turisttrafikken. Men fossefalla var òg ettertrakta som kraftressurs for industriutbygginga etter 1900. Då Vøringsfossen

vart aktuell for utbygging i samband med Eidfjordutbygginga i 1970­åra, jaga eidfjordingane demonstrantane som ville berga fossen og Bjoreio frå utbygging.

dømes samla bak krava om stans i anleggsarbeidet og ytterlegare

er forvaltninga av naturressursane i Hardanger frå 1900 fram til

utgreiingar av kablingsalternativa.8

byrjinga av 2000-talet. Utgangspunktet er det rennande vatnet.

Hardangerrådet sine vedtak kan sjåast i samanheng med ei mot kraftmastene representerte på same tid noko nytt: Tidle-

Ressursforvaltning mellom stat og kapital: Vasskrafta

gare hadde hardingane vore positive til kraftutbygging. I 1971

Vasskrafta var grunnlaget for den storstila industriutbygginga

jaga jamvel eidfjordingane vekk demonstrantane som ville berga

som skjedde i Hardanger etter 1900 (jf. kapittel 2). Vatnet i nor-

Vøringsfossen og Bjoreio frå å verta utbygde.9 Den gongen hadde

ske vassdrag var privateigd. Oppkjøp og utbyggingar slik som i

kraftprosjekta stilt store kommunale inntekter i utsikt. I det nye

Hardanger gjorde at vatn vart ei samfunnssak. Problemet var

tusenåret hadde vasskraftforvaltninga vorte delt i ein utbyggings-

ikkje berre at norske naturressursar kunne koma på utanlandske

og ein overføringsdel. Då kunne ikkje lokalsamfunna lenger rekna

hender. Oppkjøpa reiste òg utsikter til ei storstilt industrialise-

med å få noko att for å hysa nye kraftliner.10 I 2010 var såleis opp-

ring utanfor samfunnet sin kontroll. Det var på denne bakgrun-

fatninga i Hardanger at regionen måtte bera børene på storsam-

nen konsesjonslovssystemet vart etablert. Like mykje som at dette

funnet sine vegner utan å få noko attende.

sette grenser for kven som kunne tileigna seg norske fallrettar,

kjensle av at regionen ikkje vart høyrd i mastesaka. Motstanden

Ressursgrunnlaget i Hardanger er rikt og variert, på høgfjel-

kom det til å knyta vilkår til bruken av desse rettane.

let, i vassdraga og i fjorden. Utnyttinga og forvaltninga av desse

«Panikklovene» frå 1906 var dei første i ein serie lover som i

ressursane hadde gjennom heile 1900-talet skjedd i brytinga

sum førte fram til industrikonsesjonslova i 1917. Dette lovverket

mellom storsamfunnet og lokale og regionale interesser. Forvalt-

regulerte både tileigninga og utnyttinga av krafta i norske vass-

ninga hadde òg vore prega av at det vart etablert ordningar som

drag, bergverk og skog. Vassdragsnaturen i Hardanger og den

var mynta på å balansera dei ulike interessene. Hardanger har til

industrielle bruken av denne etter 1900 var med på å setja lovene

dømes fått mykje att for kraftproduksjonen som har gått føre seg

på dagsordenen. Bruken av vasskraftressursane i regionen bidrog

i regionen. Likeins har lokalsamfunna i regionen hatt stor råde-

òg til å avgjera den utforminga lovverket fekk.

rett over ressursane i høgfjellet. Det veldige engasjementet og den

Det einaste vilkåret som vart sett i den første konsesjonen til

sterke harmen som kom til uttrykk i mastesaka, må sjåast i ein

A/S Tyssefaldene i 1906, var at selskapet måtte ha norske styre-

slik samanheng. På same tid vart saka eit møtepunkt òg for andre

medlemmer og hovudsete i Noreg. Det var ingen krav til kor stor

interesser som ikkje var knytte til regionale tilhøve åleine. Det var

del av kapitalen i selskapet som måtte vera norsk. Lovgjevinga

dei overordna nasjonale interessene knytte til energiforsyninga

var derfor ikkje til hinder for at styremedlemmene kunne vera

som låg til grunn for mastesaka. Den nasjonale naturvernopinio-

reine stråmenn for utanlandske kapitaleigarar. Dilemmaet for

nen var på si side sterke pådrivarar i motstanden mot luftspennet.

styresmaktene var at ein måtte sleppa utanlandske investorar til

Motsett var delar av den nasjonale miljøvernopinionen – som mil-

for å reisa den kapitalen som trongst for å få realisert industrielt

jøstiftingane Zero og Bellona – ikkje motstandarar av luftspenn,

retta kraftutbygging. Teoretisk sett kunne vassressursane såleis

ut frå ein tanke om at meir rein energi ville dempa utsleppa av

koma på utanlandske hender for all framtid. I dette låg det òg

klimagassar.

ein stor fare for at fallrettane kunne verta monopoliserte. Då A/S

Slike brytingar mellom ulike regionale og nasjonale interes-

Kinservig i 1907 søkte konsesjon om å byggja ut rettane selskapet

ser har prega mange sider ved ressursforvaltninga i Hardanger.

sat på i Kinso, kom styresmaktene såleis med tiltak for å hindra

Desse dannar òg utgangspunktet for dette kapitlet, der temaet

dette. Høgsterettsadvokat Edmund Harbitz var formell konse-

290

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 290

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.37

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 291

27.02.15 13.37

sjonssøkar, men det stod sveitsisk og svensk kapital bak selska-

ei innskrenking i bruken av ressursane dei disponerte. Då Tysse-

pet. I fråsegna han kom med til søknaden, hevda kanaldirektøren

faldene søkte konsesjon til å byggja ut Øvre Bersavatnet i Måge-

at det var ei reell moglegheit for at den sveitsiske kapitalgruppa

livassdraget i 1912, var lovgjevinga selskapet måtte ta omsyn til,

òg kunne vera involvert i Sam Eyde sitt fossesyndikat. Kanaldi-

mykje meir omfattande enn det ein hadde vorte konfrontert med

rektøren lanserte såleis avgrensa konsesjonstid som tiltak for å

i 1906. Her var selskapet òg usamd med staten i at ein trong søkja

hindra monopolisering av norske vasskraftressursar. Med dette

konsesjon i det heile, sidan rettane i vassdraget var tileigna før

vart heimfallsretten brukt for første gong i ein vasskraftkonse-

ervervslova vart vedteken av Stortinget.15 Denne saka – i lag med

sjon. Dette innebar at staten vederlagsfritt skulle overta fallret-

andre konsesjonsspørsmål – kom til å versera mellom selskapet

tane med tilhøyrande produksjonsanlegg ein gong i framtida. I

og staten gjennom mange år. Trass i slike stridsemne valde selska-

konsesjonen til A/S Kinservig vart dette tidsrommet sett til 75 år.11

pet likevel å byggja ut kraftanlegget vidare. Konsesjonssystemet

Fosseoppkjøpa, utbyggingsplanane og -prosjekta i Hardan-

hindra ikkje ekspansjon verken for kraftutbygging eller industria-

ger bidrog såleis til å framskunda at heimfallsordninga kom inn

lisering. Dette synte seg òg då A/S Bjølvefossen fekk konsesjon til

i konsesjonslovssystemet. Dette skjedde i 1909 med vedtaket av

å byggja ut Bjølvovassdraget med tanke på industriproduksjon i

ervervslova. No vart prinsippet om heimfall gjort gjeldande òg

Ålvik i 1915. Trass i stor motstand, ikkje minst frå heradsstyret i

for norske selskap. Ervervslova var derfor ei radikal nytolking av

Kvam, oppnådde selskapet så gode konsesjonsvilkår at det såg seg

prinsippet om privat eigedomsrett til vatnet. Johan Castberg –

tent med å fullføra kraftutbygginga.16

justisminister i Gunnar Knudsen si Venstre-regjering frå 1908 – grunngav lovframlegget med at vatnet ikkje kunne vera underlagt

Kompensasjon for skade av kraftutbygging

eigedomsrett på same vis som grunnen «idet vandpartiklerne sta-

Vasskraftutbyggingane i Hardanger var såleis med på å reisa

dig strømmer videre og avløses av nye».12 Med ervervslova kom òg

spørsmål som var knytte til eigarskap til og bruken av vasskrafta.

andre vilkår inn i konsesjonssystemet. Dette gjaldt til dømes ein

Eit anna spørsmål som kom opp, var korleis skadane som følgje

passus om at konsesjonæren plikta å avhenda fem prosent av pro-

av kraftutbygginga skulle kompenserast. I konsesjonen som A/S

duksjonen til kommunane der anlegget låg. I tillegg kom det inn

Bjølvefossen vart tildelt i 1915, heitte det mellom anna at selska-

reglar om at det skulle svarast ei viss avgift til stat og kommune, og

pet plikta å unngå skadar på planter, dyr, «geologiske og minera-

om at konsesjonærane skulle syta for ulike sosiale hjelperåder for

lologiske dannelser, samt i det hele naturforekomster og steder,

arbeidarane, som bustader, forsamlingshus osv.13 Slike ordningar

som kan antages at ha videnskabelig eller historisk betydning».17

bygde på dei røynslene samfunnet hadde gjort seg frå dei store

I stortingsordskiftet om denne konsesjonen kom det òg opp ein

kraftanlegga som no var i gang, slik som i Tyssedal og Skjeggedal

tanke om å oppretta eit fond for å kompensera for skadane på

og etter kvart òg i Ålvik.14

jordbruket som følgje av kraftutbygginga og industriproduksjo-

Ervervslova var ein milepåle i utviklinga av konsesjonslovs-

nen.18 Dette vart ikkje realisert, heller ikkje då industriselskapet

systemet og i norsk ressursforvaltning. I Hardanger gav lova fleire

Hafslund fekk konsesjon til å overta aksjane i A/S Tyssefaldene i

utslag. Det mest iaugefallande var at fleire av kommunane i regio-

1920-åra. I dette høvet la heradsstyra både i Ullensvang og Odda

nen – Odda, Ullensvang, Kvam og i nyare tid Jondal og Eidfjord –

mykje vekt på dei skadane industrialiseringa hadde påført jord-

gjennom mange år fekk store inntekter gjennom statusen sin som

bruket i dei to herada.19

kraftkommune. Dette var eit viktig tilskot til kommunal velferd

Etter andre verdskrigen byrja staten i enda sterkare grad

(jf. kapittel 6). For konsesjonærane kunne nok lovene arta seg som

å interessera seg for vasskrafta i Hardanger. Dette hadde fleire

292

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 292

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.37

Eit av krava som etter kvart kom inn i vassdragskonsesjonane, var at utbyggjarane skulle setja ut fisk i vassdrag der det hadde vore utbygging. Her fr책 Statkraft sitt settefiskanlegg i Simadal.

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 293

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

293

27.02.15 13.37

årsaker. I krigsåra ville den tyske okkupasjonsmakta bruka nor-

Krafta frå Røldal-Suldal-anlegget skulle nyttast til det alumi-

ske vasskraftressursar som grunnlag for ei storstilt utbygging av

niumsverket Hydro var i gang med å byggja på Karmøy. Desse

aluminiumsindustri. Forutan at tyskarane sikra seg kontroll over

prosjekta gjekk såleis inn i kjernen av dei politiske måla om ei

eksisterande kraftanlegg – som i Tyssedal og Ålvik – initierte dei

vasskraftbasert industriutvikling som økonomisk motor i sam-

ei rekkje nye utbyggingsprosjekt. På vidda ovanfor Eidfjord kom

funnet.22 Det var ingen – heller ikkje lokalt – som stilte spørsmål

ein så langt at Tinnhølen vart demd opp og vatnet overført frå

ved behovet for ei utbygging: «Ingen i Røldal føler noen trang til

Bjoreio til nedbørsfeltet til Numedalslågen. Vassrettane til Veig-

å stampe mot utviklingen», heitte det i eit avisoppslag.23

vassdraget vart på si side selde til Tyskland. Etter krigen vart

Til skilnad frå dei store utbyggingane i Hardanger ved star-

rettane til dette vassdraget tekne over av den norske staten som

ten av 1900-talet var det i 1960-åra etablert ordningar som i enda

fiendtleg eigedom.20

større grad skulle kompensera for skadane som kraftanlegga førte

Den nye interessa for vassressursane hang òg saman med

med seg. Tilhøvet mellom skadar på naturen og lokale avbøtings-

meir overordna politiske mål som vart artikulerte. Eitt sentralt

tiltak hadde vorte drøfta i Stortinget, og eit lovforslag som skulle

mål var at samfunnsutviklinga måtte tuftast på ei storskala, vass-

vareta lokalinteressene betre, vart innarbeidd i vassdragsregule-

kraftbasert industriutbygging, med staten i ei aktiv rolle. Med

ringslova i 1959. Når det gjaldt kompensasjon for skade, var prin-

dette vart vassdragsnaturen i Hardanger sett på med eit nytt blikk.

sippet no at denne skulle utmålast etter og gjevast tilbake i form

Staten si overtaking av Veig utløyste ein skattesum til Eid-

av realverdi, ikkje pengeverdi. Dette var på den eine sida tufta på

fjord kommune. I tråd med konsesjonslovgjevinga fekk kommu-

tanken om at lokalsamfunna i utgangspunktet hadde ein særskild

nen likeins ei årleg konsesjonsavgift som følgje av oppdemminga

råderett over sine eigne naturressursar, på den andre at vasskrafta

i Tinnhølen. Med dette prosjektet vart òg kravet om at konsesjo-

var eit samfunnsgode som måtte fordelast mest mogleg rettferdig.

nærane skulle setja ut fisk i dei regulerte vassdraga, introdusert.

Ei slik tenking hadde òg lege til grunn for konsesjonslovgjevinga

I tillegg fekk kommunen og bygdefolk med rettar i Bjoreio erstat-

frå starten av hundreåret. Men i 1950- og 1960-åra hadde tekno-

ning for redusert fiske og for å ha mista vassrettar.21

logien for å overføra elektrisitet over store avstandar vorte mykje

Det prinsippet som no vart formulert, og som utviklinga i

betre, og dette stilte heile problemet i eit anna lys. No kunne strau-

Hardanger var med på å setja på dagsordenen, var såleis at dei

men produserast éin stad og brukast ein heilt annan, slik det ville

som vart påført skade som følgje av kraftutbygging, skulle ha

verta med overføringa av elektrisitet frå Røldal til Karmøy. Kom-

kompensasjon for dette. Prinsippet kom enda tydelegare fram

pensasjonen måtte slik òg ta inn i seg verdiane som vart førte ut

under utbyggingane i Røldal og Suldal i 1960-åra. Dette prosjek-

av kommunen. Røldølane var vel medvitne om denne måten å sjå

tet innleia ein ny æra i storskala kraftutbygging i Hardanger, òg

vasskraftressursane på. I vedtaket som kommunestyret i Røldal

ved at kraft no vart ført ut av regionen. Det var Norsk Hydro som

gjorde i saka i 1962, heitte det til dømes at ein meinte at ei konse-

stod bak gjennom dotterselskapet A/S Rjukanfos. Hydro hadde

sjonsavgift på kroner 4,50 for kvar naturhestekraft var høveleg:

sikra seg fallrettar i Røldal og Suldal tidleg i 1950-åra med tanke

«Kommunestyret vil … streka under at … ein [må] ha for auga

på å byggja ut. I 1958 kosta selskapet jamvel kraftline til Røldal

at Røldal vert fråteken … uvanlig store kraftmengder … med di

heilt frå Hellandsbygd i Ryfylke for at dei utbyggingsplanane som

krafta skal førast ut or bygda og nyttast på ein annan kant av lan-

Røldal kommune då var i gang med, ikkje skulle forpurra Hydros

det.»24

eigne planar. Røldal var den siste kommunen i Hordaland som fekk elektrisitet (jf. kapittel 4).

294

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 294

Lokalt var likevel den største uroa knytt til reguleringa av Valldalen, som strekkjer seg innover mot Hardangervidda. Her

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.37

var det store stølsområde, som i all hovudsak vart nytta til beite

tane, var Den Norske Turistforening med på å kosta rideveg opp

for geiter. Røldalsosten var den mest kjende merkevara til bygda,

til Ringedalen i 1898. I byte sikra Turistforeininga seg ein servitutt

og ei neddemming av Valldalen ville mest truleg innebera kroken

om at oppsitjarane – som framleis sat på fallrettane – ikkje kunne

på døra for produsenten, Røldal Ysteri. Heradsstyret kravde såleis

overlata dei to fossefalla til industrielle føremål.29

at slike skadeverknader måtte kompenserast, mellom anna ved

Etter kvart som Tyssefaldene ønskte å byggja ut meir, kom

at det vart opparbeidd nytt kulturbeite, og ved at konsesjonæren

spørsmålet om servitutten opp, og på generalforsamlinga si i

vart pålagd å byggja tilkomstvegar til desse.25

1920 gav Turistforeininga avkall på han mot ein kompensasjon

I konsesjonsvilkåra vart det òg teke omsyn til slike ulemper

på 240 000 kroner.30 Servitutten sin pengeverdi var såleis vikti-

ved kraftutbygginga. Til dømes fekk Hydro pålegg om å byggja

gare enn verneverdien når det kom til stykket. Men dette var ei

stølsbilvegar til nye dyrkingsområde og å leggja til rette for fjell-

sak av nasjonal interesse, og mange aktørar både i Turistforei-

turismen som vart skadelidande som følgje av utbygginga i Vall-

ninga og i den veksande verneopinionen – Landsforeningen for

dalen.26 Det kom òg inn vilkår som skulle kompensera for andre

Naturfredning vart skipa i 1913 – var svært harme over at DNT gav

skadar på det fysiske miljøet, mellom anna fisket. Utsetjing av

avkall på servitutten. Naturvernet var no introdusert som politisk

fiskeyngel og produksjon av klekkefisk skulle konsesjonshavaren

interessefelt i Noreg. Nokre år etter at verneopinionen tapte slaget

syta for. Det vart vidare presisert at øydelegging av «naturfore-

om Tyssestrengene og Ringedalsfossen, lukkast ein i å få freda

komster og områder» skulle unngåast når dette var ønskjeleg av

Vettisfossen i Sogn. Fredinga var motivert både av estetiske og

vitskaplege eller historiske grunnar. Det hadde òg – i tråd med

vitskaplege omsyn og var heimla i lov om naturfreding som var

lov om fortidsminne frå 1951 – kome inn føresegner som skulle

vedteken i 1910.31

27

hindra at fortidsminne vart ramma, og at nye fortidsfunn måtte

Merksemda kring naturvernet fekk likevel ikkje mykje å

meldast frå om til næraste myndigheit. Konsesjonsprosessen

seia for vasskraftutbyggingane verken i Hardanger eller i andre

rundt Røldal-Suldal synte òg korleis sjølve sakshandsaminga i

område før kring 1970. Utsiktene til nye utbyggingar og ein stor

tildelinga av vassdragskonsesjonar hadde endra seg. Til dømes

auke i kraftproduksjonen var ein premiss for nykonstruksjonen av

hadde lokale avdelingar av Den Norske Turistforening og Norges

AS Tyssefaldene i 1924. I 1926 søkte selskapet såleis om konsesjon

Jeger- og Fiskerforbund no høve til å koma med høyringsfrå-

til ei omfattande utbygging som mellom anna omfatta regulering

segner i saka.

av Øvre Tysso-, Nybu- og Langevassdraga, alle med nedbørsfelt

28

innover på Hardangervidda.32

Frå natur- til miljøvern

Men utbygginga som etter kvart kom til å vera namngjeven

Kraftutbyggingane i Hardanger reiste heilt frå starten spørsmål

Tysso II, vart stadig utsett og stod først ferdig i 1967. Tyssefal-

knytte til naturvernet. Etter at dei første utbyggingane i Tyssedal

dene kunne då levera nær 900 GWh til den lokale industrien og til

og Skjeggedal var ferdige, ville AS Tyssefaldene starta ytterlegare

samkøyringsnettet, som anlegget no vart kopla på. Denne utbyg-

utbygging innover på Hardangervidda-platået. Dette ville inne-

ginga kravde omfattande naturinngrep. Dei to mest synlege var

bera at dei to fossefalla Tyssestrengene og Skjeggedalsfossen vart

at fossefalla Tyssestrengene og Ringedalsfossen vart meir eller

lagde i røyr. Sidan slutten av 1800-talet hadde dei to fossane vore

mindre tørrlagde. Lagnaden til dei to fossefalla hadde i røynda

mellom dei mest populære turistmåla i Noreg. Dette var ei viktig

vorte avgjord alt i 1920-åra, først ved at Turistforeininga selde

årsak til at Odda var ei av dei største turisthamnene i landet i 1890-

servitutten som skulle sikra at dei ikkje vart utbygde, dinest ved

åra. For at dei to fossane skulle verta lettare tilgjengeleg for turis-

at Tyssefaldene fekk konsesjon på vidare utbygging av kraftanleg-

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 295

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

295

27.02.15 13.37

296

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 296

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

Frå AS Tyssefaldene sitt anlegg ved Langevatn på Hardangervidda. Det var stor utbyggingsaktivitet her på 1960­ og 70­talet.

Gondolbanen frakta arbeidsfolk og ingeniørar

raskt opp i høgfjellet i det stupbratte terrenget ved Ringedalsvatnet, via Mikkelshøl og «Vinkelen», og vidare innover mot Rypehalsen.

Tysso II­utbygginga vart gjennomført utan

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 297

lange anleggsvegar i terrenget. Taubanar og weaseltransport på snø via Hardangervidda gjorde dette mogeleg.

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

297

27.02.15 13.38

get. I 1960-åra var fossane heller ikkje lenger turistmål, og det vart

kunne til dømes konsesjonssøkjaren bramfritt hevda at tørrleg-

ikkje kontroversar rundt utbygginga.

ginga av Valldalselva ikkje ville få «betydelig skadevirkning».36 Og

Heller ikkje kring dei andre inngrepa ser utbygginga til å ha

– på same vis – under handsaminga av konsesjonen på Tysso II

ført til kontroversar. Det vart bygd vassmagasin med omfattande

hevda hovudstyret i Vassdragsvesenet at utbygginga ville koma i

oppdemming og senkingar i fleire vatn som låg langt inne på Har-

område som for det meste «er unytta villfjell» der det verken fanst

dangervidda. Til dømes vart Langavatnet oppdemd med over 15

skog eller beite.37 Dette var òg måten det vart resonnert på når det

meter og Nedsta Håvardsvatnet så mykje som 28,5 meter. Fleire

gjaldt utbyggingane kring Folgefonna.

av vatna var òg gode fiskevatn, og det vart teke med føresegner

Men synet på kva skadeverknader av kraftutbyggingane var,

om at konsesjonæren A/S Tyssefaldene plikta å kompensera for

endra seg radikalt i 1960-åra. Her òg var utviklinga i Hardanger

bruksbortfallet. Det kom likeins inn føresegner mellom anna om

viktig. Planane for kraftutbygginga knytte til Bjoreio og Veig vart

kulturminne, som tilfellet òg var i den konsesjonen som Norsk

utvikla vidare gjennom Eidfjord-utbygginga med ei todeling i

Hydro fekk for å byggja ut i Røldal.33

Eidfjordverkene Nord (Norddøla, Austdøla, Sima, Bjoreio) og

Men ingen stilte spørsmål ved at Tysso II-utbygginga var

Eidfjordverkene Syd (Veig, Erdalselva, Kinso og Opo).38 I gene-

naudsynt. Det overordna målet var å sikra tungindustrien god

ralplanen Statskraftverka la fram i 1968, var det særleg to trekk

og langsiktig krafttilgang og slik å tryggja lokale arbeidsplassar.

som var annleis enn i tidlegare utbyggingsplanar.39 For det første

Oppslutninga lokalt kring utbygginga var stor, og dette var òg

var det teknologisystema, der tilhøvet mellom utbygginga og pro-

understøtta av relativt rause konsesjonsavgifter til kommunane.34

duksjonen og distribusjonen av elektrisitet ikkje ville vera som i

Det var heller få som stilte spørsmål ved dei omfattande kraft-

tidlegare prosjekt, for det andre utgreiinga av konsekvensane ei

linene som vart bygde i tilknyting til den nye kraftstasjonen. Det

utbygging ville få for natur og miljø i dei planlagde områda, med

same gjaldt for utbygginga i Røldal. Og det same året som Tysso

særleg vekt på Vøringsfossen.

II stod ferdig, starta kraftutbygginga rundt Folgefonna. I tillegg

I Eidfjord-utbygginga viste planane som vart lagde fram,

til dei områda som låg i Kvinnherad, låg desse utbyggingsområda

korleis kraftutbyggingsprosjekta hadde vakse. Lange tunellar og

i Ullensvang og Jondal. Heller ikkje her vart det protestert nem-

store magasin gav større inngrep i landskap og økologiske sys-

neverdig mot utbyggingane. Naturvernforbundet hadde på dette

tem enn tidlegare.40 I lys av dette søkte NVE òg å gjera inngrepa i

tidspunktet eit lokallag i Kvam. I fråsegna laget kom med i høve

elvenaturen så skånsame som råd. Prinsippet om «levende natur»

utbygginga, heitte det at ein oppmoda Vassdragsvesenet om å

– at utbyggingsområda i så stor grad som råd skulle etterlatast

gjera sitt beste for å verna fossane i området, og elles fara varsamt

i den tilstanden dei var i før utbygginga – vart no introdusert.

fram når ein bygde vegar og kraftliner, slik at naturen ikkje vart

NVE ønskte likeins meir samarbeid med naturvernorganisasjo-

meir øydelagd «enn turvande».35

nane i planleggingsfasen. Men når det gjaldt Eidfjord-utbygginga,

Desse utbyggingane illustrerer i det heile korleis det vart

skilde natur- og utbyggingsinteressene tidleg lag. Dei nye tankane

resonnert kring skadeverknadene kraftutbyggingane førte med

kring naturvernet som hadde byrja å manifestera seg i NVE, vart

seg i 1960-åra. Skade og det som det skulle kompenserast for, var

utfordra av at andre oppfatningar om naturvern fekk fotfeste i

først og fremst det som ramma økonomiske interesser. Estetiske

opinionen. Det kom dessutan til grupperingar – særskilt innanfor

omsyn og friluftsinteresser vart òg i nokon mon tekne omsyn til.

vitskapsmiljøa – som utfordra så vel synet på kva naturvern var,

Tilhøve i vassdraga som ikkje rørte ved slike interesser, vart ikkje

som kva middel som skulle takast i bruk i den politiske kampen

sett som viktige. Under handsaminga av Røldal-konsesjonen

knytt til det.

298

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 298

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

Kring 1970 tok ein i større grad til å snakka om miljøvern enn naturvern. Dette understreka korleis samanhengen mellom

grunn for naturvernet, vart vassdragsnaturen her sett som meir verdfull enn den som fanst i Bjoreio og Vøringsfossen.

menneska og naturen og måten ressursane vart forvalta på, no

Men i tillegg til å vera ein strid mellom verneinteressene og

vart sett i sentrum. Vidare vart det etablert nye forvaltningssys-

dei nasjonale vassdragsstyresmaktene vart Eidfjord-utbygginga

tem. Miljøverndepartementet kom i 1972. Det såkalla Sperstad-

òg ein strid om synet på kva som var best for lokalsamfunnet. I

utvalet si innstilling låg til grunn for den første verneplanen for

dei mange vassdragsutbyggingane som var gjennomførte i etter-

vassdrag, som kom i 1973. Dette var eit plansystem som søkte å

krigstida, hadde lokalsamfunna vore dei beste allierte for utbyg-

integrera alle verneinteresser knytte til elvenaturen.41 Motstan-

gingsprotagonistane i NVE. Sjølv om utbyggingane i mange

den mot kraftutbygging vart ein katalysator for framveksten

tilfelle skipla tradisjonelle levesett i bygdene der dei fann stad, var

av det nye naturvernet. Dette hang òg saman med at det fanst

ønsket om materiell framgang i dei fleste tilfella større. Velstands-

få heile elvesystem att i Noreg, nettopp med bakgrunn i dei

utvikling trumfa dei tradisjonelle levemåtane.45 Ønsket om lokal

omfattande utbyggingane som hadde kjenneteikna etterkrigs-

utvikling var òg sterkt når det gjaldt Eidfjord-utbygginga – særleg

perioden.

i Eidfjord-delen av Ullensvang herad. Her omfatta Eidfjord Nord i første rekkje område i tidlegare Eidfjord herad og i Ulvik, medan

Eidfjord-utbygginga

den sørvestlege delen av Eidfjord Syd låg i gamle Kinsarvik- og

Den nye måten å sjå vassdragsnaturen på, kom tydeleg fram etter

Ullensvang-trakter. Med dette fekk planane verknader for heile

at NVE sin generalplan for Eidfjord-utbygginga var ferdig. I mars

det nye Ullensvang herad som hadde vorte etablert i 1964.

1968 vart det skipa til eit debattmøte på Fossli hotell ved Vørings-

I ei høyringsfråsegn i 1969 gjekk Ullensvang heradsstyre inn

fossen i regi av Norges Naturvernforbund.42 Statskraftverka hadde

for utbygging, «i hovudsaka i samsvar med dei planane som ligg

utgreidd utbygging av Vøringsfossen og hadde sett i gang føre-

føre», altså både av Eidfjord Nord og Eidfjord Syd.46 Sjølv om ei

arbeid for dette. Men planane omfatta så langt berre områda i

utbygging ville føra med seg mange skadar og ulemper, var utbyg-

Eidfjord Syd – altså Veig-vassdraget – som òg vart sett som minst

ginga «så verdfull for distriktet og kraftforsyninga i landet at hera-

kontroversielt. Overraskinga for Statskraftverka var at det ikkje

det meiner det ikkje er rett å gå imot». Heradet peika på ulemper

lenger var enkeltattraksjonar som Vøringsfossen som fekk hovud-

med somme av løysingane for kraftstasjonane og vassføringa,

merksemda i opinionen, men vern av heile elveområde, og sær-

men godtok dei under føresetnad av kompensasjon. Det vart òg

skilt slike der det fanst eit stort biologisk mangfald. Slike område

peika på skadeverknader for turisme, beite og bruk av fjellet og

fann ein i Eidfjord Syd. Med dette skifta debatten kring utbyg-

på moglege vanskar med arbeidskraft til jordbruket i anleggstida.

ginga i Eidfjord tema. Frå å vera ein diskusjon om Vøringsfossen

Vøringsfossen representerte så store kraftmengder at det ikkje var

vart det ein diskusjon om kva ein skulle diskutera.43

«forsvarleg og rett» å lata vera å byggja han ut, men både Bjoreio

Det såkalla Hardangervidde-utvalget vart oppretta i framhald

og fossen måtte sikrast vasstilførsel sommartid. Men samla støtta

av møtet, med representantar for bygdenæringar, universitet,

fråsegna til Ullensvang herad i 1969 planane om utbygging. I okto-

turisme, økonomi og næringsliv og verneinteresser.44 Natur-

ber 1973 skulle naturverngruppa Samarbeidsgruppen for natur- og

vernforbundet fekk rolla som overordna og koordinerande organ

miljøvern (snm), som hadde vore svært synlege i motstanden mot

i utvalet. Gjennom utvalet sitt arbeid vart vern av Eidfjord Syd

Mardøla-utbygginga, demonstrera i Eidfjord. Demonstrasjonen

løfta fram som det sentrale. Det var særskilt Kinso-vassdraget

vart i staden ei kraftfull markering av eidfjordingane sine ønske

som vart sett som viktig å verna. Ut frå dei nye kriteria som låg til

om utbygging. Naturvernarane vart møtte med banner der som

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 299

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

299

27.02.15 13.38

Kraftstasjonane er storfelte byggverk. Dei som kom i Hardanger frå byrjinga av 1900­talet, var reiste som store katedralar i landskapet. Dei nyare anlegga, som her i Simadal, er bygde inne i fjellet.

kravde full utbygging, og som slo fast at eidfjordingane sjølve rådde over sine eigedommar, at «Naturvern lever på staten», og at «Kraftverk skal byggast ut – SNM-karane ryddast ut». Dei tilreisande naturvernarane vart nekta å ta ordet og fekk heller ikkje overnatta i bygda. «Eidfjordingene (var) døve for alt snakk om naturvern», som det heitte i eit avisoppslag.47 Men Statskraftverka la likevel lita vekt på den lokale støtta dei fekk. Lokale og regionale interesser var lite viktige frå deira synsstad. Det var det overordna perspektivet, dei nasjonale omsyna, som ville vega tyngst når utbyggingsplanane skulle handsamast i departement og av politikarane, og som dermed måtte framhevast i generalplanen. Men her forrekna ein seg. Dei lokale interessene kom saman med dei nye natur- og miljøvernomsyna til å spela ei viktig rolle for den vidare lagnaden til Eidfjord-utbygginga. Det vart no utvikla nye prosedyrar for søknadshandsaming i reguleringspolitikken, der nettopp natur- og friluftsinteressene skulle inn i enda sterkare grad.48 Spelereglane for utbygginga endra seg.

Når Sperstad-utvalet i 1971 slo fast at vassdraga i Eidfjord Syd hadde ein så stor verneverdi at dei burde vernast mot utbygging for den neste tiårsperioden, var det òg slutt på den lokale semja om behovet for ei utbygging.49 I Ullensvang vaks no motstanden mot kraftutbygginga på den delen av Hardangervidda som låg inntil eller i Kinsarvik og Ullensvang sine tradisjonelle område. I mai 1971 vart 722 underskrifter frå folk i Kinsarvik og Ullensvang lagde ved eit aksjonsskrift som vart sendt til styresmaktene.50 Underskrivarane vende seg til regjeringa, NVE og skog-, vassdrags- og industrikomiteen i Stortinget. I skrivet bad ein om at kraftutbygginga som omfatta Eidfjord Syd, vart utsett i minst ti år. 69 av underskrivarane var òg grunneigarar i det aktuelle utbyggingsområdet. I skrivet heitte det mellom anna: «Mest av alt ottast me at ei oppjaga anleggstid vil føra til så store vanskar for det vanlege arbeids- og næringsliv, og for heile bygdemiljøet, at det vil føra til varige skadeverknader for bygdene våre. Dette er påvist ved granskingar av kraftutbygging i andre bygder.»51

300

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 300

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

Skrivet må òg sjåast på bakgrunn av at fjellområda i Eidfjord

Statskraftverka fekk eit godt samarbeid med fylkesnivået, og

Syd låg i område der grunneigarar og gamle bygdeallmenningar i

hordalandspolitikarane vart viktige støttespelarar. Ein meir aktiv

Eidfjord og Ullensvang hadde grensa mot kvarandre og gjeve opp-

vassdragspolitikk på fylkesnivå vart utvikla. Men det var først mot

hav til hundreårlange motsetnader. Mange av grunneigarane i

slutten av 1980-åra at fylket vart medeigar i kraftverket, då det

Ullensvang/Kinsarvik meinte at dei ikkje ville ha same nytten av

fekk overta 35 % av Eidfjord Nord.

52

ei utbygging på sin del av dei planlagde utbyggingsområda på fjel-

Statskraftverka la fram planar for utbygginga av Eidfjord

let som eidfjordingane ville ha. Skrivet reflekterte òg at det i det

Nord i tråd med stortingsvedtaket frå desember 1973.59 Sperstad-

gamle Ullensvang framleis var ein tydeleg skepsis mot endringar

utvalet hadde vore delt i synet på Veig-vassdraget. I utvalet gjekk

som kunne skipla dei tradisjonelle næringane i bygda. Dette var

NVE inn for overføring til Sysenvatnet. Fleirtalet gjekk inn for

på same tid ein refleks av haldningane som hadde manifestert

vern av heile Eidfjord Syd-området.60 Utvalet sitt ønske om vern

seg så langt tilbake som i 1913, då det gamle storheradet vart delt

må sjåast i samband med eit anna moment som no òg ramma inn

i tre. Mange i Ullensvang hadde då frykta industrialiseringa og

ordskiftet om utbygginga: planane om nasjonalpark på Hardan-

konsekvensane ho kunne føra med seg (jf. kapittel 5).

gervidda. Arbeidet for å få oppretta nasjonalparkar i Noreg vart

53

intensivert i 1960- og 1970-åra. Det var dei same tildriva som låg

Ressursar og regionale omsyn

bak dette arbeidet som for vassdragsvernet sin del. Sentralt i så

Då framlegget for den første verneplanen for vassdrag vart gjort

måte var å verna heile økologiske system. Eit argument som no

kjent i mai 1972, var Eidfjord Syd altså ikkje lenger med.54 Planen

òg vart artikulert, var at Noreg hadde særskilde internasjonale

som vart lagd fram for utbygginga, omfatta ei avgrensa utbygging

plikter i så måte.61

av Eidfjord Nord. Eit spørsmål som no òg hadde vorte ein del av

Statskraftverka gav etter kvart opp å få bygd ut Veig-vassdra-

prosessen, var kva konsekvensar ei utbygging i Eidfjord Syd ville

get. Den tredje generasjonen av planar for Eidfjord-utbygginga

få for villreinen. Frå forskarhald hadde det mellom anna vorte

vart såleis lagde fram i november 1977. No vart ho sett i saman-

hevda at anleggsverksemd i denne delen av fjellet ville gjera ende

heng med den påemna utbygginga av Dagali. Kampen vart til slutt

på villreinstamma på Hardangervidda.55

avgjord i stortingsgruppa til Arbeidarpartiet i desember 1978. I

Spørsmålet om villreinen si framtid vart såleis løfta inn i saks-

det som har vorte kalla ein konfrontasjon mellom kraftsosialistar

handsaminga. I tillegg vart det diskutert vidare kva utbygging av

og ein ny energipolitisk fløy i partiet, vart sluttresultatet 31–30

Veig hadde å seia for kva lokalsamfunna kunne få att i kraftpen-

for vern. Dette vart følgd opp med vedtak om nasjonalpark på

gar, og kva konsekvensane av ei redusert utbygging kunne verta.57

Hardangervidda i oktober året etter.62 Då gjekk anleggsperioden i

56

I Statskraftverka var ein redd for lokal motstand mot utbyg-

Eidfjord Nord mot slutten, Eidfjord hadde vorte eigen kommune

ginga, noko Naturvernforbundet sitt engasjement gjorde til mog-

og fått dei beste vilkåra som til då hadde vorte oppnådd i samband

leg scenario. Den regionale dimensjonen ved kraftutbygginga vart

med ein utbyggingskonsesjon.

i det heile sterkare utover i 1970-åra. Ei årsak var at kraftmagasinet Halne-Hein og dermed Buskerud vart fjerna frå Eidfjord Nord i

Hardangervidda

1972, slik at prosjektet berre kom til å omfatta område i Horda-

Dei mange og langvarige stridane kring Eidfjord-utbyggingane

land. Hordaland fylke kom òg på bana og tok opp eit ønske som

handla djupast sett om det nære tilhøvet hardingane har til Har-

først hadde vorte artikulert i 1970: om medeigarskap i Eidfjord-

dangervidda. I fleire hundre år har ressursane på Vidda vore ein

verka. Fylket trong krafta frå ei utbygging, vart det slått fast.

viktig del av livsgrunnlaget for mange bygder i regionen. Førestil-

58

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 301

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

301

27.02.15 13.38

linga om at det ligg til hardingane å forvalta ressursane på Vidda

at dei fastbuande protesterte. Sørsamane si reindrift vart skulda

sjølve, er grunnfest. Derfor har det òg vore stort engasjement i alle

for å øydeleggja beita for andre husdyr. Dei fekk jamvel skulda for

saker som har med Hardangervidda å gjera.

at villreinen forsvann:

Kring 1900 hadde konkurransen om ressursane på Vidda

«Vildreinen oplyses … at slaa sig i Følge med Tamrenhjordene

vorte hardare. Hardingane hadde i stor grad avvikla stølsdrifta

og kan da med Lethed nedskydes av Lapperne, for hvem Fristel-

inne på sentralvidda.63 Men det vart framleis drive støling, og

sen under saadanne Omstændigheder ligger nær til heller ikke

Vidda var eit viktig ressurskammer for beite, jakt, fiske og anna

at respektere Fredningtiden, da de skudte Dyr selvfølgelig med

hausting. Frå andre halvdel av 1800-talet hadde ressursutnyttinga

Ledhed kan udgives for at være Tamren.»68

vorte meir intens. Tilkomsten av nye kommunikasjonsmiddel i

Det var eit heller nedlatande syn på samane som kom til

denne fasen gjorde at det vart mogleg å nå marknaden med pro-

uttrykk i slike vurderingar, og det var særskilt den nomadiske

dukta frå Vidda, som rein, ryper, fjellaure og molter.64 På same

livsstilen til samane som vart sett som framand. Fjellbeitekomi-

tid tok fleire no til å interessera seg for det Vidda hadde å tilby. I

teen som utgreidde fjellbeita på Hardangervidda i 1911, hevda òg

andre halvdel av 1800-talet vart jakt og fiske i aukande grad ein fri-

at lova i 1897 kom til mellom anna som følgje av ein sterk lokal

tidssyssel for det høgare borgarskapet. Sportsfiskarar fann grad-

«opinion … mot nomadernes indtrængen sydover».69 Ei anna side

vis vegen til dei rike vassdraga i høgfjellet. I jakta kom nye våpen

ved denne historia er likevel at somme av dei reindriftssamane

som remingtonrifla og haglgeværet i bruk. Særskilt for reinsdyrs-

som kom til Eidfjord, slo seg ned her, og dei lærte òg bygdefolket

tamma var dette dramatisk. I 1870-åra var det dei som hevda at

mykje om tamreindrift (sjå bind 2, kapittel 3).70

villreinen på vidda var utrydda. I jaktlovgjevinga heitte det at

I innstillinga til fjellbeitekomiteen var omfanget av ressurs-

reinsjakta var fri, berre avgrensa av freding mellom 1. april og 1.

utnyttinga på Hardangervidda estimert. Komiteen rekna med at

august. I 1880-åra vart lovgjevinga stramma til, mellom anna etter

om lag 1400 tamrein var på beite i Eidfjord allmenning og Sima-

press frå den nyskipa Norges Jæger- & Fisker-Forening. Frå 1889

dal-sameiget. På Ullensvang-allmenningen var det småfeet som

var jakttida på villrein fastsett frå 15. august til 16. september.66

rådde, om lag 1300 småfe var på sommarbeite her. På Røldal sin

65

I bygdelaga rundt Vidda vart den nye jaktlovgjevinga sett som

del av Vidda var det eit mindre tal storfe som gjekk på sommar-

eit alvorleg inngrep i den lokale råderetten over ressursane.67 Ei

beite, og her var høgfjellsbeitet slik ikkje så viktig.71 På Vestvidda

anna lovgjeving som hadde verknader for ressursutnyttinga på

var jakta klart viktigast i Eidfjord og fjellbygda Røldal: 60 reinsdyr

Hardangervidda – men som kom til mellom anna etter ønske frå

vart rapportert felte på Eidfjord-området i 1910, 30 i Røldal. På

bygdelaga ikring – var ei lov om samisk reindrift sør for Troms.

Eidfjord vart heile 12 000 ryper fanga i snare eller skotne med

Denne vart vedteken i 1897. Reinsdyrkjøt var ein viktig del av livs-

hagle. I Røldal vart det rapportert om at det var felt om lag 6000

grunnlaget i somme av bygdelaga som strekte seg innover Vidda.

ryper. På Ullensvang-allmenningen vart det rapportert inn ei

I Hardanger gjaldt dette i særskilt grad for Eidfjord og Røldal. Då

avskyting på 20 reinsdyr.72

villreinstamma tok til å minka, tok eidfjordingane – på same vis

Med nær tilgang til fjorden og betre dyrkingsmark var det

som fleire bygdelag austpå – til med organisert tamreindrift. Men

meir å hausta av i Ullensvang enn i dei skrinne fjellbygdene. Men

i andre halvdel av 1800-talet hadde òg mange sørsamar teke til

i enkelte grendelag var fjellet heilt sentralt for busetnad og leve-

med tamreindrift på Hardangervidda, etter at dei gradvis vart for-

måte òg i dette heradet. Haldor O. Opedal fortel til dømes om kor

trengde frå Hedmark og Sør-Trøndelag, der dei hadde drifta gjen-

viktig reinsjakta og fjellfisket var for brukarane i Reinsnos, som

nom fleire hundre år. I Hardanger og andre regionar førte dette til

ligg i viddekanten øvst oppe i Odda-dalen. Her kunne det vera

302

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 302

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

Hardangervidda har vore eit ressurskammer for hardingane i fleire tusen år. Både kjøt, fisk og bær har vorte hausta i rikt mon. Vidda har likeins vore viktige beiteområde. Her er det molter som vert hausta inn.

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 303

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

303

27.02.15 13.38

Industrialiseringa frå byrjinga av 1900­talet gjorde at ressursane på Hardangervidda fekk ein heilt ny verdi. Gjennom Høgfjellskommisjonen sitt arbeid vart staten sine eigedomar i høgfjellet

kartlagde og sikra. Fjellbeitekommisjonen utgreidde beiteareala på vidda og uttalte seg òg om lokalsamfunna sin bruk av fjellet.

Dette kartet vart utarbeidd i samband med

«reine naudi, om dei ikkje nådde i reinen». Ein gammal mann hadde hevda at «Fjedle æ stabuæ aokan».73

Fjellbeitekommisjonen sitt arbeid. Dei grøne felta syner stølsbeite, og dei gule beite for sau og rein.

Dei raude områda vart rekna som private.

Då lova om høgfjellskommisjonen vart vedteken, var det utbyggingar i gang i Tyssedal og Kinsarvik. I Eidfjord og Osa var

Tala som fjellbeitekommisjonen samla inn, dekte såleis truleg over store lokale variasjonar.

det kjøpt opp vassrettar med tanke på industriell kraftutnytting.

For alle desse prosjekta handla det om vassdrag som strekte seg innetter Hardangervidda. Rettstilhøva på Hardangervidda var

Rettsprosessane om Hardangervidda

derfor dei første høgfjellskommisjonen tok fatt på.77

Etableringa av konsesjonslovene og ordninga med heimfall til

Høgfjellskommisjonen tok utgangspunkt i bygdefolket sin

staten hadde, som me har sett, bakgrunn i faren for at vassres-

historiske bruk av fjellet. Ein av premissane for arbeidet var at

sursane kunne koma på private hender til evig tid. Det same

han skulle fatta avgjerdene sine i tråd med allmugen sin historiske

scenarioet låg til grunn for at staten konsoliderte eigedomsret-

bruk av fjellområda i ulike regionar. Forutan den juridiske kompe-

tane sine i høgfjellet. Framgangsmåten vart her først å etablera

tansen skulle kommisjonen derfor til kvar tid ha éin medlem som

høgfjellskommisjonen i 1908, som fekk oppdraget med å fast-

var «lokalkjendt i vedkommende distrikt», og to medlemmer som

setja grensene mellom privat og offentleg grunn. Dinest vart det

var «i besiddelse av praktisk erfaring i høifjeldsforhold».78 For Har-

etablert ei forvaltningsordning for statsallmenningane i desse

dangervidda sin del vart det òg gjennomført ei historisk utgreiing

områda. Dette skjedde gjennom vedtaket av fjellova i 1920.

om bruken av fjellet, ført i pennen av sokneprest i Ullensvang,

I denne prosessen fekk avklaringane i høve Hardangervidda ei

Olaf Olafsen.79

74

prinsipielt formande rolle.

I hardangerbygdene meinte folk at allmenningane i høgfjellet

Staten hadde eigentleg ikkje brydd seg så mykje om å regulera

var bygdeallmenningar dei sat på både eigedoms- og bruksretten

eigedomstilhøva i høgfjellet. Oppfatninga var at der ikkje anna

til. Dette hadde bakgrunn i historiske og topografiske tilhøve. På

gjaldt, var slike område å rekna som «Kongens allmenning». Men

vestsida var vegen til fjells lang og strevsam. Inne på viddepla-

det var uklart kvar allmenningsgrensene gjekk, og det var heller

tået hadde det derfor stort sett ikkje vore råd for privatpersonar

ikkje reglar for korleis områda skulle forvaltast. Under tida si på

å utøva ein bruk av områda som kvalifiserte for eigedomsrett.

Stortinget tok Lars J. Aga initiativ til å få ordna opp i desse tilhøva.

Dette var ein kontrast til austsida av fjellet, der dei topografiske

Initiativet kom då lovgjevinga om statsallmenningsskog vart eta-

tilhøva tilsa at det var råd å utøva ein samanhengande privat eige-

blert i 1848 (jf. bind 2, kapittel 4). Skogen hadde lenge representert

domsrett, til dømes til fiske og jakt, heilt frå bygdene og opp på

ein stor økonomisk verdi for staten. Då ressursane i høgfjellet kom

høgfjellsplatået.80

inn i eit tilsvarande lys, vart to tilhøve særskilt vektlagde frå sty-

I Hardanger meinte ein at heller ikkje statsmakta hadde vore

resmaktene si side. Dette var «de kolossale ertsforekomster paa

i stand til å utøva ei kontinuerleg og samanhengande forvaltning

høifjeldet» og «den store efterspørsel efter vandkraft», som det

over «Kongens almending». Det var såleis heradsstyra som no sat

heitte i proposisjonen om høgfjellskommisjonen.75 Grunna det

på forvaltaransvaret, og som rådde over beite-, jakt- og fiskeret-

nye steget som industrialiseringa no gjorde, vart det altså sen-

tane. Dette vart framheva i Eidfjord-saka, som var den første som

tralt for staten å sikra eigedommane sine i høgfjellet juridisk, som

var oppe til doms. Eidfjord kommune påstod at fjellområda gjen-

det var sentralt å sikra eigedomsretten til vasskrafta. I den poli-

nom fleire hundre år hadde vorte utnytta av folk i lokalsamfunna

tiske handsaminga av desse spørsmåla vart dette personifisert av

på ein måte som kvalifiserte for eigedomsrett til grunnen. Og frå

Johan Castberg. Som justisminister leia han arbeidet både med

1838, då formannskapslovene byrja å gjelda, hadde allmennin-

ervervslova og lova om høgfjellskommisjonen.76

gane vorte forvalta av sokne- eller heradsstyret på vegner av alle

304

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 304

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 305

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

305

27.02.15 13.38

innbyggjarane i kommunen. Dessutan var bygdeallmenningane

avviste påstanden om kommunal eigedomsrett til grunnen og sa

skuldsette som kommunal eigedom. Då det gamle Ulvik herad

at det var ein bruksrett kommunen forvalta på vegner av innbyg-

vart delt i herada Eidfjord, Granvin og Ulvik i 1891, fekk det aktu-

gjarane sine.86 Bruksretten som låg til kommunen, omfatta då føl-

elle fjellområdet eige gards- og bruksnummer. Eigedomsretten

gjeleg berre den bruken innbyggjarane tradisjonelt hadde nytta

vart tilkjend Eidfjord kommune.81

seg av – beite, jakt og fiske. Den nye restretten som no hadde kome

Slike synspunkt vart òg hevda av Ullensvang, Røldal og Ulvik. Det vart mellom anna vist til ulike tvistemål og rettspro-

til – vasskrafta som kunne utbyggjast til industrikraftproduksjon – låg til staten som grunneigar.87

sessar kring beite- og stølsrettar opp gjennom åra som hadde

Høgsterettsdomen om Eidfjord frå 1916 danna presedens.

som utgangspunkt at bygdene sat på eigedomsretten til allmen-

Året etter fekk Høgsterett ei tilsvarande sak om Hardangervidda

ningane. Det hadde såleis danna seg «en bestemt opinion inden

i hende, og no gjaldt det spørsmålet om høgfjellsområdet rundt

Hardangerbygderne om en større ret for vedkommende bygder

Finse i tillegg til Austdal- og Langevasshamnene var statsallmen-

enn den som ligger i selve det gamle almenningsforhold», som

ning eller bygdeallmenning som låg til Ulvik herad. Høgfjellskom-

det heitte i ein av domane til høgfjellskommisjonen.82

misjonen hadde sagt ein dom der ein tilkjende Ulvik eigedomsrett

I utgreiinga si avviste Olaf Olafsen at den historiske bruken

til beitestrekningane i Finsedalen og området rundt der Finse

av fjellet kvalifiserte for kommunal eigedomsrett til grunnen. Sta-

stasjon ligg. Grunnlaget for dette var det same som i kommisjo-

ten hadde aldri gjeve opp eigedomsretten sin i høgfjellet, hevda

nen sin dom om Eidfjord allmenning: Sidan formannskapslo-

han. Bygdene sin historiske bruk av fjellet kvalifiserte berre for

vene kom, hadde Ulvik kommune forvalta områda «i den sikre

ein bruksrett, og dei ulike rettsprosessane som hadde vore i til-

tro, at de nu ei alene var bruksberettigede til, men eiere av selve

knyting til stølbruket på Vidda, var avgrensa til dette: «I grunden

beitestrækningerne i Finsedalen».88 På same vis som i saka om

er det ikke Eiendomsspørgsmaalet, som man tvister om … Det

Eidfjord la kommisjonen òg vekt på at staten hadde opptredd på

er kun Brugsrettens Udøvelse og Begrændsning overfor andre

ein slik måte at det var rimeleg for heradet å tru at det eigde bei-

Brugere.»83 Olafsen vart ikkje vidare populær rundt i Hardanger

testrekningane i området. Med bakgrunn i dei tidlegare domane

etter utgreiinga si. Han vart òg dels gått imot både av fjellbeite-

tilkjende Høgsterett likevel staten alle eigarrettar i dei aktuelle

komiteen og høgfjellskommisjonen. Fjellbeitekomiteen meinte

allmenningsområda.89

at eigedomsretten burde tilkoma bygdene, sidan det var dette

Med desse domane var staten sin eigedomsrett over høgfjells-

som ville sikra den beste ressursutnyttinga og bygdefolket inn-

grunnen uomtvisteleg, og dei økonomiske interessene til staten

tektene frå fjellet.84 Og i Eidfjord-saka ville høgfjellskommisjonen

var sikra. Allmenningane var statsallmenningar, og bygdeallmen-

tilkjenna Eidfjord kommune eigedomsrett til den delen av all-

ningsomgrepet fall bort frå høgfjellsforvaltninga. Men det vart

menningen som låg nord for Nordmannslågen. Grunnlaget for

også slege fast at bygdene hadde ein historisk nedarva bruksrett

dette var 70 års samanhengande bruk av beita i desse områda,

til ressursane i allmenningane. Gjennom fjellova i 1920 vart det

som kommisjonen meinte kvalifiserte for eigedomsrett på grunn-

etablert ei forvaltningsordning for statsallmenningane. Lova

lag av hevd.85

regulerte òg bruksrettstilhøva. I ordninga som Stortinget vedtok,

Både staten og Eidfjord anka høgfjellskommisjonen sin dom

fekk kommunane ein sentral posisjon på to vis: For det første vart

inn til Høgsterett, sidan båe partar meinte at dei sat med eige-

forvaltningsansvaret for allmenningane lagt til heradsstyra. I dei

domsrett til heile allmenningen. Eidfjord gjorde no felles sak med

kommunane der det var statsallmenning, skulle allmenningen

Ullensvang. Utfallet gjekk i kommunane sin disfavør. Høgsterett

forvaltast av eit eige fjellstyre oppnemnt av heradsstyret.90 For

306

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 306

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

Gjennom ein serie dommar i Høgsterett i 1916 vart staten sin eigedomsrett til allmenningane på Hardangervidda slått fast. Fjellova frå 1920 sikra folket i bygdene rundt vidda ein førerett i ressursutnyttinga. Denne bruksretten hadde

bakgrunn i bygdene si historiske forvalting av fjellet. I fjellova heitte det mellom anna at fastbuande hadde førerett til garnfiske. Her frå Litlosvatnet.

det andre gav lovgjevinga innbyggjarane i dei aktuelle herada ein førerett til å utnytta ressursane i allmenningane. Beiteretten i statsallmenningane gjaldt i utgangspunktet dei som «fra gammel tid» hadde hatt slik rett, altså jordbrukarane i dei tilgrensande bygdene.91 Fiskerettane vart i prinsippet gjorde allmenne.

Men her vart det sondra mellom innanbygdsbuande og andre.

Innbyggjarar i dei aktuelle kommunane fekk automatisk rett til avgiftsfritt stongfiske i statsallmenningane. Dei som ikkje var innbyggjarar i kommunen, måtte betala avgift til fjellstyret for slikt fiske. I tillegg låg det til fjellstyret å gje innanbygdsbuande løyve til å fiska med garn. Folk som ikkje var innbyggjarar, kunne ikkje få slikt løyve.92 Alle norske borgarar fekk rett til småviltjakt utan hund i statsallmenningane. Men det låg til fjellstyret å tildela løyve både til slik jakt og til reinsjakt. Dessutan fekk fjellstyra høve til å setja jaktavgiftene høgare for dei som ikkje var innbyggjarar i dei aktuelle kommunane.93 Utforminga av fjellova og forvaltningsordninga var langt på veg ei tilpassing av den gamle bruksretten bygdene hadde i høgfjellsallmenningane, til dei utfordringane som kom i kjølvatnet av det moderne samfunnet. Dette gav seg òg utslag ved at gardbrukarane fekk ei særstilling i det nye systemet, ved at fleirtalet av representantane i dei kommunalt oppnemnde fjellstyra skulle vera gardbrukarar.94 I odelstingsordskiftet om fjellova i 1920 spegla det seg òg ei klar oppfatning av at dette var ei lovgjeving som først og fremst var til fordel for bondestanden og bygdene. Og sjølv om staten var grunneigar og kommunane forvaltarar, var det allmenningsretten heller enn allemannsretten som var normgjevande i det systemet som vart etablert.95

Forvaltning og vitskap på Vidda For hardingane fekk det nye forvaltningssystemet for Hardangervidda lite å seia dei første tiåra etter at ho kom i stand. Bruken av Vidda var stort sett den same, og lokalsamfunna heldt fram med å forvalta dei ressursane dei hausta av. Ved sida av beite og jakt var fisket – og særskilt garnfisket – viktig.96 Dei kommunale fjellstyra tildelte jakt- og fiskerettar til dei fastbuande og selde jakt- og

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 307

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

307

27.02.15 13.38

fiskekort til folk som kom utanfrå. Inntektene av salet gjekk inn

hans vart øydelagd av den tyske okkupasjonsmakta, bidrog han

i fjellkassene. Og sjølv om staten var grunneigar, rådde fjellstyra

sterkt til å auka kunnskapen om fjellauren sin biologi.100

framleis over kven som skulle få lov å setja opp buer og hytter i

Frå 1970-åra og frametter har særskilt Reidar Borgstrøm –

statsallmenningane. Men Vidda hadde vorte stadig meir tilgjen-

professor ved Noregs Landbrukshøgskole (Universitetet for miljø-

geleg òg for andre. Opninga av Bergensbanen i 1909 var viktig i så

og biovitskap) – drive mykje forsking kring auren i vassdraga på

måte. Ein ny milepåle var at vegen over fjellet frå Eidfjord til Hau-

Hardangervidda. Forskinga til Borgstrøm og studentane hans

gastøl var ferdig i 1928. Områda frå Nordmannslågen og sørover

konsentrerte seg mellom anna om samanhengen mellom fisketil-

vart no mykje lettare tilgjengeleg òg for fjellturistar. I tiåra etter

vekst og temperatur- og snøtilhøve, samanhengen mellom garn-

1910 vart det etablert eit samanhengande rutenett over Vidda, i

fiske og populasjonen i vatna, og korleis tilstanden til årsklassane

tillegg til at det vart reist ei rekkje turisthytter. Sandhaug hadde

av fisken verkar inn på tilveksten og vandringane til fisken.101

kome alt i 1890. Seinare kom hyttene Demmevass (1909), Bjo-

Forvaltninga av villreinen

reidalen (1912), Hedlo (1922), Litlos (1922), Besso (1934), Dyranut (1934) og Stavali (1939).97

I tiåra etter okkupasjonen vart reinsjakt ein aktivitet for fleire og

Fleire tok no òg til å interessera seg for forvaltninga av res-

fleire hardingar. Tidlegare hadde dette gjerne vore ein syssel for

sursane på Hardangervidda. I 1930-åra finansierte Norsk Jæger- &

folk med særskild tilknyting til Vidda, slike som hadde tilgang

Fisker-Forbund fiskeribiologiske undersøkingar i enkelte av vass-

til hytter og gamle stølsbuer i allmenningane. I 1950- og 1960-åra

draga på vidda. Sportsfiske vart ein aktivitet for dei breiare sosiale

fekk fleire høve til å vera med på jakta, og som når det gjaldt for

laga i denne perioden. Fiskeutstyret vart billegare, og nye typar

fisket i mellomkrigsåra, hadde dette samanheng med at Vidda

reiskapar – som fiskestenger i stål og med kastesluk – kom i bruk.

vart lettare tilgjengeleg.102 I 1960-åra kom traktoren i bruk på Vest-

Med dette melde det seg òg ei frykt for at det skulle vera råd for

vidda, og etter kvart òg sjøflyet. Hardingane kunne no nå inn til

sportsfiskarane å tømma vassdraga for den ettertrakta fjellauren.

buene sentralt inne på fjellet, og turisthyttene så vel som fleire

Og for sportsfisket sin del var det særleg grunn til uro over at det

hytter som fjellstyra sette opp, vart eit utgangspunkt for jakt. Kart-

no vart fanga mindre stor fisk i vassdraga på Hardangervidda.98

legginga av reinbestanden på Vidda vart òg meir systematisk. I

Dei fiskeribiologiske undersøkingane som kom i gang frå 1930,

1954 vart den første flyteljinga av villreinstamma gjennomført.

er særskilt knytte til zoologen Iacob Sømme. På grunnlag av under-

Denne estimerte at det fanst om lag 12 000 villrein på Vidda. Tel-

søkingar han utførte gjennom fleire somrar i 1930-åra, hevda han

jingar i 1960 og 1965 synte at talet på dyr auka kraftig. I 1965 hadde

at sports- og garnfisket førte til at aurebestanden på Hardanger-

stamma kome opp i om lag 26 000 dyr. Auken innebar at presset

vidda vart skatta på feil måte. Slikt fiske førte til at det vart fanga

på vinterbeitet vart for stort, og det vart derfor opna for mange

for mykje små fisk, og grunnlaget for reproduksjon og ei berekraftig

fleire jaktløyve. I åra mellom 1965 og 1969 var det ei avskyting på

aurestamme vart såleis svekt. Fangsten måtte derfor underordnast

nær 31 000 dyr offisielt. Dette var meir enn stamma kunne tola,

hushaldsprinsippet, meinte Sømme. Dette innebar sterkare krav til

og reinen på Hardangervidda vart derfor freda først i 1970-åra.103

korleis og når fisket vart drive. Sømme tok såleis til orde for krav om

Stamma auka kraftig att utetter dette tiåret og nådde nye top-

minstemål på fiskegarna og for fiskeforbod til visse tider gjennom

par i 1980-åra. Etter kvart vart teljemetodane betre, slik at ein òg

sesongen.99 Sømme gjorde òg forsøk med setjefisk og samla likeins

fekk større kunnskapar om kjønnssamansetjinga i reinsstamma.

kunnskap om gyteforholda for fjellauren. Sjølv om forskinga hans

Teljingane vart ein reiskap for å gjera avskytinga meir berekraf-

var kontroversiell i samtida, og sjølv om ein stor del av resultata

tig.104 Men eit vedvarande problem i forvaltninga har vore mang-

308

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 308

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

«Eg girar og gjev gass, eg spinne så ein helt. Bak meg heng ei hytta, eg ska ikkje bu i telt.» Dette var omkvedet i ein heller ironisk tekst skriven av journalisten og spelemannen Bjørn Borge (1966–2007). Frå 1960­åra byrja

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 309

eidfjordingane og brukarar frå Sørfjorden å nytta traktor på veg inn i fjellet. Farkostane var forseggjorde, og minna nesten om prærievognene i det ville Vesten.

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

309

27.02.15 13.38

Ein mykje ettertrakta skapning for hardingane – villreinen. I jakttida på hausten er det få tema som engasjerer meir i hardangerbygdene enn om kor reinen står.

310

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 310

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

I fjellforvaltinga har det vore eit stadig tilbakevendande tema i kva grad uttaket av rein gjennom jakt er berekraftig for stamma. Flyteljing er ein av metodane som er i bruk for å fastsetja talet på villrein.

lande samsvar mellom uttaket av dyr og fellingskvotar. Ettersom jaktløyva gjeld for avgrensa område, anten i statsallmenningane eller dei private områda, er fellingsprosenten kvart år sterkt påverka av reinen sine vandringar over Vidda. Vandringane er på si side avhengig av vêr og vind, men òg skiftande trekkruter og beiteområde for reinen.105 Somme år kan avskytinga vera særs låg i enkelte av statsallmenningane. Til dømes var det i 2005 ei avskyting på berre 15 prosent i Eidfjord allmenning.106 Det vart òg gjort tiltak for å betra forvaltninga av reinsjakta og anna ressursutnytting på Vidda. Kring 1970 vart det oppretta eit samarbeidsråd mellom fjellstyra rundt Hardangervidda. Desse kom med ulike innspel til forvaltninga.107 I den same perioden vart det oppretta eit villreinutval, som vart lovheimla gjennom den nye fjellova i 1975. Etter kvart vart det etablert eit forvaltningssystem der Direktoratet for naturforvaltning stod som utøvande statleg forvaltningsorgan. Villreinnemnda for Hardangervidda-området vart oppnemnd av direktoratet etter forslag frå kommunane. På nivået under skulle villreinutvalet løysa meir dagsaktuelle oppgåver på området.108 Dette forvaltningssystemet spegla såleis ein tanke om at den lokale bruken av og kunnskapen om Vidda skulle vera ein viktig premiss i forvaltninga. Det er til dømes villreinutvala som først føreslår fellingskvotar for kvart år.

Men i fleire tilfelle har den statlege og den lokale oppfatninga av kva som tener forvaltninga best, vore på kollisjonskurs. Ved byrjinga av 2000-talet var direktoratet og dei regionale og lokale forvaltningsorgana usamde om storleiken på stamma. Direktoratet meinte at stamma tolte jakt, medan villreinnemnda og villreinutvalet – støtta av ulike forskarar – meinte det motsette.

I 2003 oppstod den paradoksale situasjonen at fjellstyra og private grunneigarar rundt Vidda boikotta salet av jaktkort på rein, etter at direktoratet og Miljøverndepartementet hadde overprøvd fredingsvedtaka til dei regionale og lokale forvaltningsorgana. Aksjonen hadde brei støtte blant lokale reinsjegerar i Hardanger.109 I 2004 gjekk direktoratet òg inn for freding, etter å ha erkjent at det ikkje var heldig å opna for jakt med bakgrunn i reinteljingane dette året.110

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 311

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

311

27.02.15 13.38

Denne striden syner i røynda at det vantar mykje på kunn-

semda si mot bygdefolket sine rettar på Vidda generelt og i nasjo-

skapen ein har om åtferda til reinen, og at denne dessutan kan

nalparken spesielt. Det vart for det første stilt spørsmål ved om

tolkast ulikt hjå dei ulike aktørane som er involverte i forvalt-

ein nasjonalpark på Hardangervidda i det heile var turvande.

ninga av han. Striden syner òg at lokalsamfunna i Hardanger

Mange ottast òg at nasjonalparken ville føra med seg massetu-

nærer eit djupt engasjement for eit naturgode som ein lenge

risme, som kunne vera ei stor påkjenning for fjellområda. Byg-

hadde forvalta sjølv. På same tid illustrerte striden utviklinga i

defolket meinte at det lovverket som allereie fanst i fjellova, ville

dei verdiane denne forvaltninga var tufta på: Det sentrale argu-

gje ei fullgod forvaltning. Kommunane i regionen gjekk òg imot at

mentet både frå direktoratet og lokalsamfunna si side var å sikra

det skulle etablerast nasjonalpark, og føreslo at det vart oppretta

ei berekraftig forvaltning av reinsstamma. Jakt for matauken sin

eit landskapsvernområde i staden. Ei slik løysing ville gje færre

del var eit lenge tilbakelagt stadium. I det heile var den miljømes-

restriksjonar på bruken av Vidda.111

sige sida ved forvaltninga av Hardangervidda og andre fjellområde sentral.

Den regionale motstanden mot nasjonalpark på Hardangervidda førte ikkje fram. Her måtte Hardanger strekkja våpen for nasjonalt – og internasjonalt – definerte vernetildriv, sjølv om

Nasjonalparkane i Hardanger

vernetilhengjarane ville gjera forvaltninga av nasjonalparken

Kraftutbyggingane og forvaltninga av Hardangervidda synte at

strengare enn han vart. I åra etter at Hardangervidda nasjonal-

nasjonalt definerte interesser og mål etter kvart la sterkare og ster-

park vart etablert, har òg miljøforvaltninga på Vidda vorte stren-

kare føringar for den lokale ressursforvaltninga i Hardanger. Det

gare. Hardangervidda kom i 1986 på lista til den internasjonale

er i dette lyset ein òg må sjå etableringa av dei to nasjonalparkane

natur- og naturressursunionen IUCN over truga naturvernom-

i regionen: Hardangervidda nasjonalpark (1980) og Folgefonna

råde.112 Med dette kom det i gang arbeid med å laga nye vernefor-

nasjonalpark (2005).

skrifter. Handsaminga av forskriftene tok tid: Dei vart vedtekne i

Utgreiinga om å etablera nasjonalpark på Hardangervidda

1997 og gjorde gjeldande frå 1. januar 1998. Desse innebar i reali-

starta opp med etableringa av Hardangervidda-utvalet i 1971. I

teten ei sterk innskrenking av den motoriserte ferdsla på Vidda.

utvalet sat representantar for alle kommunane med område på

Bakgrunnen var at denne hadde auka sterkt òg etter at lova om

vidda, i tillegg til involverte departement, inkludert det nye Mil-

motorferdsle i utmark og vassdrag kom i 1977. Lova hadde gjeve

jøverndepartementet. Utgreiinga kom i 1974, og her gjekk ein inn

kommunane stor grad av sjølvråderett i tildelinga av løyve til

for nasjonalpark. På same vis som for kraftutbyggingane i Eidfjord

skuterkøyring og sjøfly, samt – der det var aktuelt – til traktor.

gav nasjonalparkspørsmålet opphav til nye krasse ordskifte og

Praksisen var meir liberal enn lovgjevarane hadde sett føre seg.

politiske aksjonar – og utgreiingar. Og på same vis var det særskilt

Talet på skuterløyve i nasjonalparken auka til dømes frå om lag

i Eidfjord og Ullensvang at det vart frustrasjonar.

6000 i 1975 til 30 000 i 1987.113

I den store utgreiinga om Hardangervidda som kom i 1974,

Utgangspunktet for eit nytt forvaltningsregime for Hardan-

vart det lansert ulike alternativ for kor omfattande ein nasjo-

gervidda frå 1998 var at kommunane skulle driva ein restriktiv

nalpark skulle vera. Lokalt var haldninga klar: Ein nasjonalpark

politikk for motorferdsle. Transporten skulle avgrensast til eit

måtte berre omfatta statsallmenningen og ikkje privateigedom

visst tal turar der ein følgde faste løyper.114 Resultatet var at mange

rundt Vidda. Då det i 1979 vart klart at det ikkje vart ytterlegare

traktorsleper vart lagde ned. I det heile vart store område vanske-

utbygging av Eidfjord-anlegga, men derimot nasjonalpark ut frå

legare å nytta til næringsføremål, meinte mange. Nyttekøyringa

det mest omfattande alternativet, retta lokalsamfunna merk-

vart hemma, og mange grunneigarar kjende seg lurte i høve til

312

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 312

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

Då spørsmålet om å byggja sommarskisenter på Folgefonna kom opp i 1980­åra, hevda somme at dette ville øydeleggja kjensla av det unike i den spektakulære naturen i Hardanger.

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 313

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

313

27.02.15 13.38

det som hadde vorte sagt då nasjonalparken vart etablert. 28.

det i 1957 over alle rettane til vassdraget.122 Då kraftutbygginga

mai 1995 opna Hardangervidda Natursenter i Øvre Eidfjord, rett

i Mauranger starta i 1968, omfatta ho vatnet frå felta til Storelva

før stigninga i Måbødalen oppover mot Vidda for alvor byrjar.115

i Herand (Jondal) i nord og til Bondhusbreen i sør, inkludert ei

Senteret var sterkt tufta på tanken om vern og vart i 1997 offisielt

overføring av Bleie-elva (Ullensvang). Etter at nasjonalparken

nasjonalparksenter.116

vart etablert, var det råd å få ut meir kraft. Men då var det likevel

29. april 2005 vart Folgefonna nasjonalpark – den 25. i Noreg – oppretta gjennom regjeringsvedtak. Den offisielle opninga skjedde så 14. mai då dronning Sonja løfta til sides bunadsforkledet som

berre overføring av Eikemoelva som var realistisk å få til, samt ombygging av Muradalen kraftverk.

Dei første planane om nasjonalpark på Folgefonna kom i

skjulte ein kampestein med dronningsignaturen i gull inne i

1980-åra. Desse vart utvikla på bakgrunn av det som vart kalla

Bondhusdalen. Med på opninga var òg miljøvernminister Knut

ein ny start for nasjonalparkarbeidet i Noreg. Målet var å ta vare

Arild Hareide og kulturminister Valgerd Svarstad Haugland.117

på eit representativt system av norske naturvernområde gjennom

Som for Hardangervidda sin del tok diskusjonane rundt Fol-

eit nordisk samarbeid.123 Det gjaldt å få fleire naturtypar med og

gefonna nasjonalpark utgangspunkt i forholdet mellom kraftut-

laga eit system av nasjonalparkar og landskapsvernområde der

bygging og naturvern. Men når det gjaldt Fonna, var det omsynet

det norske naturvernarbeidet vart sett i samanheng med nasjo-

til turismen som først og fremst spela inn. Spørsmål som var

nalparkarbeidet globalt.124

knytte til annan bruk, som motorferdsle i samband med jakt og

Verneområdet for Folgefonna nasjonalpark var i første

fiske, var ikkje aktuelt. Dei estetiske aspekta vart òg eit tema på ein

omgang tenkt lagt i Kvinnherad som Folgefonna Vest. Då nasjo-

annan måte. Folgefonna er godt synleg frå delar av det hardanger-

nalparkplanen var ferdig i 1992, omfatta han òg område i Odda

ske fjordlandsskapet og vert gjerne oppfatta som sjølve kvintes-

og Ullensvang, der politikarane begge stader ønskte heile Folge-

sensen av Hardanger som nasjonalt symbol. Då spørsmålet om

fonna som nasjonalpark.125 Samtidig med Nasjonalparkmeldinga

å få etablert eit sommarskisenter i Jondal kom opp i slutten av

kom Samla plan for vassdrag og Verneplan IV for vassdrag. Desse

1980-åra, hevda til dømes Randi Storaas og Bjørn Brynjolf Peder-

skulle «klarlegge alle bruker- og verneinteressene» i dei aktuelle

sen i eit avisinnlegg at Fonna «er ei av dei finaste naturperlene i

vassdraga.126 Her vart det opna for opprusting av eksisterande

Hardanger … For hardingane er ho ein del av identiteten. Som-

kraftverk om dette ikkje kom i strid med verneinteressene.

marskisenteret vil øydeleggje opplevinga av det unike, det mystiske, den grensesprengjande kjensla av natur».118

Direktoratet for naturforvalting (DN) fekk våren 2004, etter ei lokal høyring, sendt over oppsummering og tilråding frå Fylkes-

Nasjonalparken kom i eit område der det hadde vore turist-

mannen kring Folgefonna nasjonalpark. Området som vart føre-

ferdsle sidan 1850-åra.119 Men mange av vassdraga frå Folgefonna

slått, vart ein del mindre enn det i utgangspunktet hadde vore.

var bygde ut. Då nasjonalparken kom, hadde Statkraft og Kvinn-

Mellom anna vart grensa justert slik at ei eventuell utviding av

herad Energi Folgefonnverka og Muradalen kraftverk i Hatteberg-

sommarskisenteret i Jondal fall utanfor.127 Vidare var det utbyg-

dalen i området.

gingsinteresser og bruk av stølsområde i Kvinnherad og Odda som

120

På Folgefonnhalvøya kom det første elektrisitetsverket i

vart tekne ut av planen. «Kraftaktørane» med Statkraft og NVE i

Opsangerelva på Sunde i Kvinnherad i 1908.121 Ei rekkje små og

spissen saman med Kvinnherad kommune ønskte ei endring av

spreidde kraftverk vart etablerte i området i tida fram mot andre

vernegrensene for å sikra ei overføring av Blådalsvatn til Jukla-

verdskrigen. Under krigen vart det lagt planar om å byggja ut Blå-

vatn.128 For desse var utgangspunktet at prosjektet vart halde utan-

fallsvassdraget. Etter at Sunnhordland Kraftlag vart skipa, tok

for Samla plan som eit typisk effektiviseringsprosjekt som kunne

314

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 314

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

gå til konsesjonshandsaming. Miljøvernorganisasjonane viste på

i Odda, Kinso i Kinsarvik, Eio, Bjoreio og Sima i Eidfjord, Granvin-

si side til all kraftutbygginga som hadde funne stad i området, og

svassdraget, Øysteseelva og Steinsdalselva i Kvam og Jondalselva

at det var viktig å ta omsyn til det som var att av urørt natur.

i Jondal. I gammal tid var laks og sjøaure eit viktig innslag i kos-

I 2005 vart det føreslått ein verneplan for Folgefonna som

ten for oppsitjarane langs vassdraga, særskilt i fiskesesongen om

inkluderte nasjonalpark og ei rekkje landskapsvernområde på og

sommaren. Til dømes vert det fortalt både frå Granvin og Eidfjord

rundt breen. Området sør for Hardangerfjorden, avgrensa av Sør-

at tenarane rundt på gardane kravde at det skulle vera slik fisk på

fjorden og Åkrafjorden, strekte seg frå lågland til høgfjell og med

bordet berre tre gongar i veka. Både tenestefolk og husbondsfolk

Søre Folgefonna – Noregs tredje største bre – som utgangspunkt.

vart matleie av denne rikt tilgjengelege ressursen.133

Arealet var på nesten 600 km , noko som inkluderte delar av har-

Men mot slutten av 1800-talet vart det større konkurranse

dangerkommunane Odda, Ullensvang og Jondal, samt Kvinnhe-

om laksen. Som tilfellet var med ressursane i høgfjellet, vart lak-

rad i vest og Etne i sør.129 44 prosent av området låg på statleg

sen meir etterspurd. Meir og raskare samband til bysentera i Sta-

grunn, resten var privat.

vanger og Bergen la til rette for sal og eksport, og laksen vart eit

2

Kommentarane frå dei lokale interessentane og frå pri-

luksusgode. På same tid tok engelske lakselordar no til å koma til

mærnæringane, representert ved Bondelaget, frykta kva vern

Hardanger. Somme av desse prominensane kom over mange år

Her viste

for å fiska i den same elva. Oxford-professoren Henry Boyd kom til

Fylkesmannen til at omfanget av privat grunn var om lag som

dømes til Odda for å fiska i Opo første gong i 1875, og han skal ha

for Hardangervidda sin del, og dermed innanfor det som var lagt

leigd alle fiskerettane i elva i heile 40 år.134 Sportsfisket etter laks

til grunn i rettspraksis. Privat grunn vart som for Vidda sett som

og sjøaure gav nye høve til inntekter for oppsitjarane ved at dei

«eit tillegg» til den statlege grunnen som gjennom sin verneverdi

selde fiskeløyve og tok jobben som klepparar for sportsfiskarane.

motiverte vernet. På same tid vart det lagt vekt på at det skulle

Laksefisket var òg ein del av turistnæringa i regionen i ein vidare

leggjast til rette for vidare drift av stølsområde, dyrka mark og

forstand, ved at det gav inntekter til dei som leigde ut husvære

beiteområde, og at det skulle vera råd å driva næringsutvikling.

eller dreiv transport.

ville føra med seg av avgrensingar for eigen bruk.

130

På fylkesnivået fekk dei lokale interessene langt på veg støtte.

Med større verdi vart laksen meir ettertrakta, og etter kvart

Hordaland fylkesting ønskte såleis å flytta grensa for nasjonal-

byrja hardingane òg å fanga laks ved å setja laksenøter i fjorden.

parken fleire stader, med tanke på så vel skogshogst som dei

Dette gjorde innhogg i laksebestanden i elvane, og det melde seg

påtenkte vassdragsprosjekta. Dette var til stor frustrasjon for

såleis eit behov for å forvalta laksefisket betre. Overordna styres-

Naturvernforbundet og andre som ønskte sterkast mogleg vern.131

makter intensiverte arbeidet for å regulera laksefisket allereie

Ordførarane i Fonna-kommunane var på si side frustrerte over det

frå 1860-åra, mellom anna ved lengre fredingsperiodar gjennom

dei opplevde som hastverk frå sentralt hald under høyringane.

året.135 Regionalt i Hardanger vart det òg gjort eigne tiltak tidleg,

Kjensla av å ikkje ha høve til reell innverknad irriterte, der mang-

til dømes ved at det vart danna elveeigarlag. Laget i Granvin skal

lande dialog og avklaringar, som det vart halde fram, kunne skapa

ha vorte skipa alt i 1860-åra og må såleis ha vore eitt av dei eldste

framtidige konfliktar.132

i landet.136 Forutan å formidla sal av fiskekort arbeidde elveeigarlaga etter kvart med kultivering. Slikt arbeid kom mellom anna

Anna ressursforvaltning: Villaksen

i gang i Bjoreio i 1920-åra.137 Lokalt meinte ein at kultiveringa

Hardanger er ein gammal villaksregion. Den atlantiske villaksen

dempa verknadene av årvisse syklusar i fangstmengda som følgje

vandrar innetter fjorden for å gyta i ei rekkje elvar i regionen: Opo

av fiskeuttak og vêr- og temperaturtilhøve.

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 315

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

315

27.02.15 13.38

Fleire av elvene i Hardangerfjorden er gyteområde for den atlantiske villaksen.

Her frå storfiske i Eio.

Forvaltninga vart driven på ulike vis rundt om. Lakserettane vart leigde ut til folk utanfrå, eller dei vart gjorde tilgjengelege for eigne innbyggjarar. I Bjoreio leigde elvelaget til dømes ut fisket til Bergen Sportsfiskere gjennom mange år.138 I industrikommunen Odda vart lakse- og sjøaurefisket derimot gjort til eit kollektivt gode for innbyggjarane. Her vart det skipa jakt- og fiskelag i 1930åra som fekk avtale om å leiga fiskerettar hjå grunneigarane. Mot å arbeida dugnad for laget fekk medlemmene fiskeløyve i byte. I 1971 stod eit stort klekkeri og klubbhus ferdig i Øyna i Opo, som då vart eit sentrum for laget sitt arbeid. Dette var ein samlingsstad for alle samfunnslag på industristaden – og for kvinner og menn: Odda jakt- og fiskelag hadde eige damelag. Men damene var ikkje med for å fiska laks. Dei bidrog til drifta og organiseringa av laget.

Sjølve fisket var ein maskulin aktivitet.139 Det var såleis grenser for kor kollektivt laksegodet vart forvalta.

Kampen om laksen Elvane i Hardanger var gode lakse- og sjøaureelvar utetter 1900talet. Tidleg i 1970-åra kom til dømes Granvinsvassdraget inn på lista over dei 20 beste elvane i landet.140 Opo var særskilt kjend for at det vart teke stor laks der. Men i 1990-åra kom villaksen og sjøauren i Hardanger i krise. Det vart rapportert om kraftig nedgang i fangsten. I mange elvar dukka det opp rømt oppdrettslaks, som var ein nykomling. Sesongen 1999 vart det til dømes rapportert at innslaget av rømt laks av den samla fangsten i Eio var på 75 prosent. I dei andre elvane i regionen var tilstanden stort sett likeins.141 Hardangerfjordbassenget hadde etter kvart vorte eitt av tyngdepunkta for oppdrettsnæringa i Noreg. Frå Bømlo yst i fjordsystemet og like inn til Ytre Ålvik i Kvam hadde det vorte etablert ei mengd oppdrettsanlegg for laks og sjøaure.142 Ein del av fisken som rømte frå anlegga, fann vegen inn til lakseelvane og kryssa seg med villaksen. Frå forskarhald vart det hevda at dette truga villaksstamma. Studiar frå 1970-åra og frametter har dokumentert at villaksen er oppdelt i mange populasjonar som genetisk sett er meir eller mindre ulike. Nyare studiar syner at villaksen i hardangerelvane er genetisk endra. Forskarar hevdar at dette mest truleg

316

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 316

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

skuldast den rømte oppdrettslaksen, og at dette kjem i konflikt

sert frå strekket Utne–Lussand og utover, medan dei beste elvane

med miljøpolitiske mål om genetisk mangfald.143

låg inst i fjorden, der det ikkje fanst anlegg. Politikarane i regionen

Eit anna problem som dukka opp, var ein kraftig auke i

synte lenge lite engasjement i spørsmålet, sjølv om spørsmålet om

omfanget av lakselus. Dette var eit alvorleg miljøproblem sett

å gjera Hardangerfjorden til nasjonal laksefjord kom opp tidleg i

både frå oppdrettsnæringa, sportsfiskarane og forskarane si side.

2000-åra.146 Berre ein del av fjordsystemet – Etnefjorden i Sunn-

Lakselusa er ein parasitt som beitar på skinn og blod hjå laks og

hordland – vart teken med i den nye forvaltningsplanen.

sjøaure og utset med dette fisken for infeksjonar og sjukdom. Tid-

Men i 2008 tok Fiskeri- og kystdepartementet initiativet til

leg i 1990-åra vart det oppdaga store konsentrasjonar av lakselus

å gjera havbruksnæringa i Hardangerfjorden til eit særskilt for-

på sjøauren i Hardangerfjorden og etter kvart òg på laksen. Smol-

valtningsområde. Dette ville innebera at det vart lagt klarare

ten som gjekk ut fjorden etter å ha vore klekt ut i elvane, måtte

restriksjonar på havbruksnæringa i regionen, mellom anna ved å

forbi det som av somme vart kalla eit «lusebelte» ved oppdretts-

innføra tak for kor stor biomasse det kunne vera i fjordbassenget

anlegga, og det same galdt for laksen som var på veg innover for å

til kvar tid.147 Framlegget vart møtt med mistru og protestar frå

Dette gjorde katastrofale innhogg i villaksstamma, og det

mange hald, og desse avspegla i røynda dei svært divergerande

vart derfor teke til orde for meir systematisk overvaking og tiltak

interessene i spørsmålet om villaksen si framtid. Frå forskarhald

som kunne gjera noko med problemet.

vart det hevda at dei nye forskriftene ikkje gjekk langt nok for å

gyta.

144

Men det var uklart kven som skulle vera ansvarleg for å orga-

hindra utrydding av villaksen i Hardanger.148 Dette vart òg hevda

nisera ei slik overvaking. Feltet var underlagt så vel fiskeri-, mil-

av miljøvernavdelinga hjå Fylkesmannen i Hordaland, som hadde

jøvern- som landbruksstyresmaktene. Etter kvart kom det likevel

sentrale forvaltningsoppgåver på området. Næringa hevda på si

i gang ulike prosjekt som skulle auka kunnskapen om tilhøvet

side at forslaget gjekk altfor langt, og at det innebar at Hardanger-

mellom havbruk og fjord- og kystøkologi. Basert på ulike under-

fjorden i røynda ville verta underlagd det same forvaltningsregi-

søkingar frå 2004 slo forskarane fast at hardangerlaksen no var

met som dei nasjonale laksefjordane.149

på veg mot utrydding. Kjernen i problemet var at det ikkje lenger

Hardangerrådet vedtok på si side ei fråsegn der ein fram-

var tilstrekkelege mengder av villaks som gjekk opp i elvane for

heva at det var sentralt å sikra at havbruksnæringa i Hardanger

å gyta. Med dette var bestandane ikkje sjølvrekrutterande lenger.

var berekraftig, men at dei reglane som departementet føreslo,

I ein rapport som var utarbeidd av Havforskingsinstituttet, vart

var «drastiske» for næringa.150 Rådet gjekk såleis langt i retning

det hevda at «det [er] ganske klart at oppdrettsnæringen må ta en

av å støtta næringa, men her stod ikkje regionen samla. Tre kom-

betydelig del av ansvaret for den kritiske situasjonen for de ville

munar, Odda, Jondal og Kvam, kom med eigne fråsegner. Odda

bestander av laks og sjøørret i Hardangerfjorden». Når det gjaldt

kommune sa at ein var medviten om at føreskriftene ville inne-

problemet med lakselus, meinte forskarane såleis at det berre var

bera reduksjon i produksjonen av oppdrettsfisk, men at omsynet

to løysingar: å redusera mengda av oppdrettslaks i området eller

til villaksen var viktigare. Oppdrettskommunane Jondal og Kvam

«å redusere nivået av lakselusinfeksjon i oppdrettsbestanden».

145

uttalte på si side at ein bad om ytterlegare utgreiingar for kva

Kampen om villaksen og sjøauren i Hardangerfjorden var

forskrifta hadde å seia økonomisk for oppdrettsverksemdene.151

ein kamp om truverdet til forskarane og ein kamp med mange

Granvin hadde ved fleire høve uttalt seg mot at det skulle koma

aktørar: forskarar, miljøvernarar, sportsfiskarar, tunge næringsin-

fleire oppdrettsanlegg i Hardangerfjorden, og politisk sett gjekk

teresser, forvaltning og politikarar. I regionen var det utfordrande

det såleis eit skilje mellom villaks- og oppdrettskommunane i

å balansera desse ulike interessene. Oppdrettsnæringa var lokali-

regionen.152

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 317

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

317

27.02.15 13.38

Usemja mellom kommunane spegla ei tilsvarande konflikt-

Sandvik si utsegn var paradoksal i lys av at Fiskeri- og Hav-

line mellom forskarane og miljøvernarane på den eine sida og

bruksnæringens Landsforening var ei avdeling i NHO. Ei anna

næringa på den andre. Her kan ein i røynda tala om manglande

avdeling i samanslutninga, NHO-Reiseliv, arbeidde parallelt for

tillit. Då departementet tok initiativ til å gjera oppdrettsnæ-

å hindra dei estetiske såra som ei masteutbygging i Hardanger

ringa i Hardangerfjorden til eige forvaltningsområde, fremja ein

ville innebera, nettopp ut frå omsynet til Hardangerfjorden som

på same tid tiltak som skulle betra dialogen mellom dei ulike

nasjonalt ikon (jf. ovanfor). Dette er eit treffande uttrykk for at

aktørane på feltet. Mellom anna deltok kyst- og fiskeriministeren

ikoniseringa av Hardanger kan aktiviserast på mange ulike vis.

på eit dialogmøte mellom dei ulike aktørane i 2011. Fiskeri- og

Kampen om laksen illustrerer på eit treffande vis dei kjens-

havbruksnæringens Landsforbund trekte seg i første omgang frå

lene som knyter seg til forvaltninga av naturressursane i Har-

dette samarbeidet. På Hardangerfjordseminaret i 2012, der stats-

danger. Stridane om naturressursane har vore kjenneteikna

råden òg var med, kom det fram at det var svært ulike oppfatnin-

av motsetnader mellom nærings- og fritidsinteresser, mellom

gar om tilstanden i elvane frå næringa og forskarane si side.153

nærings- og miljøinteresser og mellom kravet om lokal og regio-

Representantar frå næringa uttalte ved fleire høve at ein ikkje

nal råderett og nasjonal forvaltning. Gjennom 1900-talet har fleire

hadde tiltru til at forskinga var uavhengig nok. Skyteskiva var

og fleire aktørar, fleire og fleire organ og fleire og fleire typar av

særskilt forskingsmiljøa som arbeidde med prosjekt i Hardan-

interesser gradvis vorte involverte i naturressursforvaltninga i

gerfjorden, som Havforskingsinstituttet. I eit intervju med bla-

regionen. Dette speglar ei nasjonal og internasjonal utvikling.

det Forskning uttalte Håkon Tombre, leiar for samanslutninga av

Naturen i Hardanger vert på 2000-talet forvalta i tråd med nasjo-

oppdrettarar i Hardangerfjorden, at forskarane fokuserte for ein-

nale føringar og internasjonale krav som Noreg er forplikta av. På

sidig på næringa som årsakene til problemet. Forskarane hadde

same tid vert rikdomen som naturressursane representerer, i dag

for tette relasjonar seg imellom og til særskilde miljø i regionen,

førte ut av regionen på eit anna vis. «Krafta er vår», var et sentralt

vart det hevda. Forskinga var derfor ikkje uavhengig, og næringa

slagord under Tyssedalsaka tidleg i 1980-åra. Ettersom dei fleste

tok såleis til orde for å få inn andre forskingsmiljø. Tombre fekk

store kraftanlegga i regionen kring 2010 var del av Statkraft sin

støtte frå ein av leiarane i Fiskeri- og Havbruksnæringens Lands-

portefølje, gav ikkje eit slikt slagord meining lenger.

forening, Sveinung Sandvik. Han hevda at forskinga ikkje var

Bruken av og kjenslene som er knytte til fjellet, og særskilt

«objektiv», og knytte dette til posisjonen Hardangerfjordland-

Hardangervidda, er likevel noko av det som framleis kjenneteiknar

skapet har i det norske nasjonale medvitet: «Hardangerfjorden

Hardanger som region. Få spørsmål set slike kjensler i sving som

er akkurat som resten av kysten. Men Brudeferden i Hardanger

spørsmålet om i kva grad fjellet framleis skal forvaltast lokalt. Dette

foregikk ikke i for eksempel Gryllefjord. Hardangerfjorden har

er uttrykk for ein historisk kontinuitet i regionen og er eitt av dei

blitt et ikon.»154

områda der tradisjonen framleis er ei viktig ramme for folkelivet.

318

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 318

Hardanger – ei regionhistorie

Etter 1900

27.02.15 13.38

Hardangerfjordbassenget er eit av tyngdepunkta for oppdrettsnĂŚringa i Noreg.

Dette har kome i konflikt med villaksinteressene i regionen.

Kapittel 9

00 104500 GRMAT Hardanger 140101 Bind 3.indb 319

Ressursutnytting og ressurskonfliktar

319

27.02.15 13.38