Naru hodo 2 by Fagbokforlaget

For første gang foreligger nå en omfattende beskrivelse av moderne japansk grammatikk på norsk. Ambisjonen har vært å lage en framstilling som er elementær nok til å favne studenter på begynner- og mellomnivå, samtidig som den er dyptgående nok til å favne studenter på avansert nivå. Av praktiske årsaker er grammatikken delt i to bind, som samlet dekker alle nivåer i japanskstudiet.

HARRY SOLVANG er førsteamanuensis i japansk lingvistikk ved Institutt for fremmedspråk, Universitetet i Bergen. Han har doktorgrad fra Hiroshima University. Forskningsfeltet er tilegning av fremmedspråk, med spesiell vekt på innlæring av japansk. Solvang har tidligere forfattet to elementærgrammatikker i japansk språk og har publisert en rekke fagartikler i utenlandske tidsskrifter og bøker. Han har også lang erfaring med tolke- og oversettelsesarbeid relatert til japansk språk.

www.fagbokforlaget.no ISBN 978-82-450-1747-2

,!7II2E5-abhehc!

NARU HODO 2

Kapitlene er bygget opp slik at de starter med det enkle og elementære, mens drøftingen blir mer og mer kompleks og avansert dess lenger ut i kapitlene leseren kommer.

Harry Solvang

I dette bindet er hovedfokuset på verb og setninger. En skjematisk oversikt over ordklasseinndeling slik den framkommer i tradisjonell japansk skolegrammatikk, danner bokens avslutningskapittel.

Harry Solvang

NARU HODO Moderne japansk grammatikk – fra det enkle til det avanserte

なるほど Naru hodo Moderne japansk grammatikk – fra det enkle til det avanserte 2

Harry Solvang

なるほど Naru hodo Moderne japansk grammatikk – fra det enkle til det avanserte 2

比呂子ちゃん、かおりちゃん、慶ちゃんいつも応援してくれてありがとう

Grafisk produksjon: John Grieg AS, Bergen ISBN 978-82-450-1747-2 Omslag ved forlaget

Forfatteren har mottatt støtte fra Det faglitterære fond. Institutt for fremmedspråk, Universitetet i Bergen, har gitt støtte til språkkorrektur.

Spørsmål om denne boken kan rettes til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00, faks: 55 38 88 01 e-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no

Materialet er vernet etter åndsverkloven. Uten uttrykkelig samtykke er eksemplarfremstilling bare tillatt når det er hjemlet i lov eller avtale med Kopinor.

Forord Mens norske japanskstudenter og andre norskspråklige som har ønsket å skaffe seg innsikt i japanske grammatiske strukturer hittil har vært henvist til forklaringer på andre språk – fortrinnsvis engelsk – foreligger nå for første gang en omfattende beskrivelse av moderne japansk grammatikk på norsk. Ambisjonen har vært å lage en framstilling som er elementær nok til å favne studenter på begynner- og mellomnivå, samtidig som den er dyptgående nok til å favne studenter på avansert nivå. Grammatikken er imidlertid ikke altomfattende, i den forstand at den dekker alle aspekter ved japansk grammatikk. Jeg tror likevel at de godt og vel ett tusen sidene som presenteres vil være et nyttig redskap for studenter og andre som ønsker å tilegne seg det japanske språket. Av praktiske årsaker er grammatikken delt i to bind. Selv om bind 1 i utgangspunktet tar for seg mer grunnleggende forhold enn bind 2, er inndelingen temamessig bestemt. Kapitlene er bygget opp slik at de starter med det enkle og elementære, mens drøftingen blir mer og mer kompleks og avansert dess lenger ut i kapitlene leserne kommer. Dette betyr at avanserte problemstillinger ikke er forbeholdt bind 2, men at de også er å finne i bind 1. Målgruppen for denne grammatikken er i første rekke japanskstudenter ved norske universiteter. Samlet dekker de to bindene alle nivåer i japanskstudiet. Andre japanskinteresserte, som elever med japansk valgfag ved norske skoler som har dette tilbudet, folk som lærer japansk på andre typer kurs eller driver selvstudium, vil også finne mye nyttig informasjon til hjelp i studiet. Jeg antar at de fleste potensielle brukere har norsk som morsmål, og har derfor i så stor grad som mulig prøvd å ha en kontrastiv tilnærming til problemstillingene som tas opp. I bind 1 presenteres elementær japansk setningslære, hvor sentrale begreper som tema og kopula samt uttrykk for eksistens relatert til animate og inanimate subjekter er grundig belyst. Videre gjennomgås det japanske skriftspråket, translitterasjonssystemer, lydsystem og ordklasser. Bind 2 har hovedfokuset på verb og setninger. Verbenes ulike bøynings- og avledningssuffikser gjennomgås systematisk, samtidig som vesentlige trekk ved det japanske aspektsystemet også drøftes. Sammenhengen mellom språk og kultur tydeliggjøres spesielt i behandlingen av høflig og respektfullt språk, hvor vi ser at relasjonen mellom avsender og mottaker primært kommer til uttrykk gjennom valget av verb og verbform. De mange formelle substantivenes rolle i japansk frase- og setningsdanning vies også plass, sammen med en gjennomgang av ulike setningstyper og setningskoblinger. Videre ser vi på fundamentale forskjeller mellom norske og japanske relativkonstruksjoner. Endelig inneholder bind 2 en skjematisk oversikt 7

Naru hodo 2 over ordklasseinndeling slik den fremkommer i tradisjonell japansk skolegrammatikk. Tittelen なるほど, som er felles for begge bindene, er et japansk uttrykk som ofte brukes når man hører eller leser noe som virker logisk og overbevisende. På norsk vil vi bruke uttrykk som «jeg skjønner», «jeg er med», «akkurat» eller «aha» i tilsvarende situasjoner. Håpet er at grammatikken skal fungere som en portal til oppdagelser om det japanske språket, slik at du får mange anledninger til å nikke bifallende og ta i bruk uttrykket. Grammatikken ville vært vanskelig å realisere uten faglig støtte, råd og kommentarer fra flere hold. Fra norsk fagmiljø vil jeg spesielt nevne og takke mine uvurderlige støttespillere førsteamanuensis Tomoko Okazaki Hansen ved Institutt for kulturstudier og orientalske språk (Universitetet i Oslo) og førstelektor Benedicte Irgens ved Institutt for fremmedspråk (Universitetet i Bergen). Begge har stilt sin kompetanse i japansk lingvistikk til rådighet, og har gjennomlest og kommentert manuskriptet fortløpende. Fra japansk fagmiljø har jeg kunnet diskutere ulike problemstillinger med fremtredende spesialister i japansk grammatikk og japansk som fremmedspråk; i første rekke professor Takashi Masuoka ved Kobe University of Foreign Studies og professor Naoko Maeda ved Gakushuin University, Tokyo. Videre har professor emeritus Toshio Koura ved Hiroshima University, professor Setsuko Arita ved Ritsumeikan University og Takehiko Maruyama ved National Institute for Japanese Language and Linguistics bidratt med verdifulle innspill i løpet av skriveprosessen, mens Hiroko Solvang har bistått med å tilrettelegge relevante eksempler. Eventuelle feil eller mangler ved fremstillingen er selvsagt forfatterens ansvar alene. Bergen, juni 2015 Harry Solvang

Innhold INNLEDNING ................................................................................................................ 20 KAPITTEL 1 FORMELLE SUBSTANTIVER ......................................................................... 21 1.1「こと」 (koto) og 「の」 (no) ................................................................................ 21 1.1.1 Sammenhenger som fordrer 「の」(no) .......................................................... 23 1.1.1.1 Utbrytninger med「の」(no) ................................................................................... 24

1.1.2 Sammenhenger som fordrer「こと」(koto) .................................................... 25 1.1.2.1 Predikatet er kopula i en eller annen form ............................................................... 25 1.1.2.2 Idiomatiske uttrykk ................................................................................................... 26 1.1.2.2.1 「ことができる」 (koto ga dekiru)................................................................. 26 1.1.2.2.2「ことがある」 (koto ga aru) .......................................................................... 26 1.1.2.2.3「ことにする」 (koto ni suru) ......................................................................... 30 1.1.2.2.4 ｢ことになる｣ (koto ni naru) ............................................................................ 31 1.1.2.2.5 Andre tilfeller .................................................................................................... 32

1.1.3 Verken「の」(no) eller「こと」(koto) ............................................................ 33 1.1.4 Konklusjon.......................................................................................................... 34 1.2 「よう」 (yoo).......................................................................................................... 34 1.2.1 Adverbiell bruk av よう (yoo) ............................................................................ 37 1.2.2「ようにする」 (yoo ni suru) versus 「ようになる」 (yoo ni naru) .............. 39 1.3 「ところ」 (tokoro) ................................................................................................. 40 1.3.1 Noen observasjoner om verbtyper og 「ところだ」 (tokoro da).................... 42 1.3.2 Partikler som følger「ところ」(tokoro)........................................................... 43 1.3.3 Ydmyke uttrykk med 「ところ」 (tokoro) ....................................................... 45 1.3.4 「ところ」 (tokoro) og engangshendelse i fortid ............................................ 45 1.4 「時」 (toki) ............................................................................................................. 46 1.4.1 Partikler etter「時」(toki) ............................................................................... 47 1.4.2 Kombinasjoner av tider (tempus) i S1 og S2 ...................................................... 48 1.5「場合」(baai)........................................................................................................... 53 1.5.1 Faste uttrykk ...................................................................................................... 54 1.5.1.1 「～ている場合ではない」(-te iru baai de wa nai) ............................................... 55 1.5.1.2 「～場合もある」(-baai mo aru) ............................................................................ 55

1.6 「わけ」 (wake) ....................................................................................................... 55 1.6.1 Idiomatiske uttrykk ............................................................................................ 56 1.6.1.1「わけだ」 (wake da) ............................................................................................... 56 1.6.1.2「わけではない」 (wake de wa nai)........................................................................ 58 1.6.1.3 「わけがない」 (wake ga nai) ................................................................................ 60 1.6.1.4「わけにはいかない」 (wake ni wa ikanai) ............................................................ 61

Naru hodo 2 1.6.1.5「ないわけにはいかない」 (nai wake ni wa ikanai) .............................................. 62 1.6.1.6「わけ(は)ない」 (wake (wa) nai) ............................................................................ 62

1.6.2 Uttrykket 「そういうわけ」(soo iu wake) ...................................................... 62 1.7「はず」 (hazu) ......................................................................................................... 63 1.8「つもり」 (tsumori) ................................................................................................ 66 1.8.1「つもり」 (tsumori) i spørsmål ....................................................................... 67 1.8.2 「つもり」 (tsumori) og fortid i S2 .................................................................. 68 1.8.3「つもり」 (tsumori) i nektelser ....................................................................... 68 1.8.4 Annen bruk av 「つもり」 (tsumori) ............................................................... 70 1.9 「ため」 (tame) ....................................................................................................... 72 1.9.1 Fordel/favør ....................................................................................................... 72 1.9.2 Formål/hensikt ................................................................................................... 73 1.9.3 Årsak/grunn ....................................................................................................... 74 1.9.4 Generelt for 「ため」 (tame) ........................................................................... 75 1.9.4.1 Spørsmål ................................................................................................................... 75 1.9.4.2 Demonstrativer ......................................................................................................... 75 1.9.4.3 Partikkel .................................................................................................................... 76

1.10「もの」 (mono) ..................................................................................................... 76 1.10.1「もの」(mono) sammenlignet med 「こと」(koto) .................................... 77 1.10.2 Annen bruk av 「もの」 (mono) .................................................................... 78 1.10.2.1 Konvensjoner/regler ............................................................................................... 79 1.10.2.2. Naturlig sammenheng ............................................................................................ 80 1.10.2.3 Utsagn med stor grad av gyldighet ......................................................................... 81 1.10.2.4 Generaliseringer med 「というもの」 (to iu mono) ............................................ 81 1.10.2.5 Gjentatte hendelser eller situasjoner i fortid .......................................................... 81 1.10.2.6 Emosjonelle uttrykk ................................................................................................ 82 1.10.2.7 Årsak/unnskyldning ................................................................................................. 83 1.10.2.8 Avvisning ................................................................................................................. 84 1.10.2.9 Annet....................................................................................................................... 84

1.11「まま」 (mama) .................................................................................................... 85 1.11.1 Modifisert av verb ............................................................................................ 85 1.11.1.1 Når verbet er i nektende form ................................................................................ 86 1.11.1.2 Tilstedeværelse av partikkelen 「で」 (de)............................................................ 87

1.11.2 Modifisert av adjektiv ...................................................................................... 87 1.11.3 Modifisert av substantiv .................................................................................. 88 1.11.4 Modifisert av demonstrativ ............................................................................. 88 1.11.5「ままにする」 (mama ni suru) og「ままになる」 (mama ni naru) ........... 89 1.11.6 Objektspartikkelen「を」 (o).......................................................................... 90 1.11.7 Vilkårlighet ....................................................................................................... 90 1.12「あいだ」 (aida) .................................................................................................... 90

Innhold 1.12.1 Tidsperiode ...................................................................................................... 90 1.12.2 Fysisk mellomrom ............................................................................................ 91 1.13「うち」(uchi)......................................................................................................... 92 1.13.1 Partikkelbruk .................................................................................................... 94 1.13.2 Idiomatisk bruk ................................................................................................ 94 1.13.3「うち」(uchi) kontra「あいだ」(aida) ......................................................... 95 1.14 Relasjonelle substantiver ........................................................................................ 96 KAPITTEL 2 MODIFISERING AV SUBSTANTIVFRASER – RELATIVKONSTRUKSJONER ........ 99 2.1 Japanske substantivfraser ......................................................................................... 99 2.2 Forskjeller på japanske og norske substantivfraser ................................................ 100 2.3 Relativsetninger....................................................................................................... 101 2.3.1 Norske relativsetninger .................................................................................... 101 2.3.2 Japanske relativsetninger................................................................................. 101 2.3.3 Forskjeller mellom norske og japanske relativsetninger ................................. 102 2.3.4 Japanske relativsetninger med indre relasjon ................................................. 103 2.3.5 Japanske relativsetninger med ytre relasjon ................................................... 106 2.3.6 Kontrastering av relativsetninger med indre og ytre relasjon ......................... 107 2.3.6.1 Tvetydighet i setninger med indre relasjon (内の関係) ......................................... 108

2.3.7「の」(no) som markør av subjekt i relativsetninger ...................................... 108 2.3.8 Restriktive og ikke-restriktive relativsetninger ................................................ 110 KAPITTEL 3 KATEGORISERING AV VERB ...................................................................... 111 3.1 Statiske versus ikke-statiske verb ............................................................................ 111 3.2 Transitive og intransitive verb ................................................................................. 114 3.2.1 Transitive verb ................................................................................................. 114 3.2.2 Intransitive verb ............................................................................................... 114 3.2.3 Transitive/intransitive verb .............................................................................. 114 3.2.4 Transitive verb med valgfritt objekt................................................................. 115 3.2.5 Japanske verb og transitivitet .......................................................................... 115 3.2.5.1 Transitive verb......................................................................................................... 115 3.2.5.2 Intransitive verb ...................................................................................................... 116 3.2.5.3 Andre forskjeller mellom transitive og intransitive verb......................................... 116

3.3 Viljestyrte aktiviteter ............................................................................................... 117 3.3.1 Transitive, viljestyrte verb................................................................................ 117 3.3.4 Transitive, ikke-viljestyrte verb ........................................................................ 117 3.3.5 Intransitive, viljestyrte verb ............................................................................. 118 3.3.6 Intransitive, ikke-viljestyrte verb ..................................................................... 119 3.3.7 Problemer med inndeling etter kriteriet «vilje» .............................................. 120 3.4 Transitive og intransitive parverb............................................................................ 122

Naru hodo 2 3.4.1 Spesielle parverb .............................................................................................. 128 3.4.2 Å velge mellom transitivt og intransitivt verb .................................................. 132 3.4.3 Intransitive verb som tar direkte objektspartikkel........................................... 138 3.4.3.1 Potensielle problemområder .................................................................................. 142 3.4.3.1.1 「を」 (o) eller 「から」 (kara)?................................................................... 142 3.4.3.1.2「を」 (o) eller「で」 (de)? ........................................................................... 144 3.4.3.1.3「を」 (o) eller 「に」 (ni)? ........................................................................... 145

3.4.4 Grader av transitivitet ...................................................................................... 146 3.4.5 Sammensatte verb ........................................................................................... 148 3.4.5.1 Definisjon ................................................................................................................ 148 3.4.5.2 Klassifisering............................................................................................................ 148 3.4.5.2.1 Klassifisering basert på transitivitet ................................................................ 149 3.4.5.2.2 Klassifisering i leksikalske og syntaktiske sammensetninger ........................... 151 3.4.5.2.3 Semantisk klassifisering ................................................................................... 153 3.4.5.3 Mulige og umulige sammensetninger ..................................................................... 156

KAPITTEL 4 TEMPUS OG ASPEKT ................................................................................ 159 4.1 Tempus .................................................................................................................... 159 4.1.1 Det japanske tempussystemet ......................................................................... 159 4.1.1.1 Ulike predikater....................................................................................................... 162 4.1.1.1.1 Når predikatet er et statisk verb .................................................................... 162 4.1.1.1.2 Når predikatet er et ikke-statisk verb .............................................................. 163

4.2 Aspekt ...................................................................................................................... 166 4.2.1 Aspekt med utgangspunkt i norsk.................................................................... 166 4.2.1.1 Terminologi ............................................................................................................. 167

4.2.2 Aspekt i japansk ............................................................................................... 169 4.2.2.1 「～ている」 (-te iru)............................................................................................ 169 4.2.2.2 Kindaichis klassifisering av japanske verb ............................................................... 174 4.2.2.3 「～ている」 versus 「～た」 og 「～ていた」 ............................................... 177

4.2.3 Inkoativt aspekt................................................................................................ 179 4.2.3.1 「始める」 (hajimeru) ........................................................................................... 179 4.2.3.2 「～出す」 (-dasu) ................................................................................................ 180 4.2.3.3 「～かける」 (-kakeru) ......................................................................................... 180 4.2.3.4 「～ようとする」 (-yoo to suru) .......................................................................... 181 4.2.3.5 「～ところ」 (-tokoro) ......................................................................................... 182

4.2.4 Durativt aspekt................................................................................................. 182 4.2.4.1 「～続ける」(-tsuzukeru) ..................................................................................... 182 4.2.4.2 「～つつある」 (-tsutsu aru) ................................................................................ 183 4.2.4.3 「～っぱなし」 (-ppanashi).................................................................................. 184 4.2.4.4 「～ているところ」 (-te iru tokoro) .................................................................... 185 4.2.4.5 「～ている最中」 (-te iru saichuu)....................................................................... 185

4.2.5 Perfektivt/egressivt aspekt .............................................................................. 186

Innhold 4.2.5.1 「～たことがある」 (-ta koto ga aru) .................................................................. 186 4.2.5.2 「～たばかり」 (-ta bakari) .................................................................................. 186 4.2.5.3 「～たところ」 (-ta tokoro) ................................................................................. 187 4.2.5.4 「～終わる / 終える」 (-owaru/-oeru) .............................................................. 187 4.2.5.5 「～つくす」 (-tsukusu) ........................................................................................ 188 4.2.5.6 「～切る」 (-kiru) .................................................................................................. 189 4.2.5.7 「～やむ」 (-yamu) ............................................................................................... 190 4.2.5.8 「～とおす」 (-toosu) ........................................................................................... 190 4.2.5.9 「～たて」 (-tate).................................................................................................. 191 4.2.5.10 「～あげる」 (-ageru) ......................................................................................... 192 4.2.5.11 「～てある」 (-te aru)......................................................................................... 192 4.2.5.12 「～てしまう」 (-te shimau) .............................................................................. 194

4.2.6 Annet................................................................................................................ 195 4.2.6.1 「～てくる」 (-te kuru)......................................................................................... 196 4.2.6.2 「～ていく」 (-te iku) ........................................................................................... 197 4.2.6.3 「～てくる」 (-te kuru) versus 「～ていく」 (-te iku) ....................................... 198 4.2.6.4 「～ておく」 (-te oku) .......................................................................................... 201 4.2.6.5 「～てみる」 (-te miru) ........................................................................................ 202

4.2.7 Tempus eller aspekt – eller begge deler? ........................................................ 204 KAPITTEL 5 「助動詞」(JODOOSHI)........................................................................... 207 5.1 「ない」 (nai) ......................................................................................................... 209 5.2「た」(ta) ................................................................................................................ 209 5.3「ます」(masu) ....................................................................................................... 211 5.4 「だ」 (da).............................................................................................................. 211 5. 5「です」 (desu) ...................................................................................................... 212 5.6 Videre behandling av「助動詞」(jodooshi)........................................................... 212 KAPITTEL 6 POTENSIALFORMER OG POTENSIALUTTRYKK ........................................... 215 6.1 Med utgangspunkt i norsk ....................................................................................... 215 6.2 Potensialformer av japanske verb ........................................................................... 215 6.2.1 Potensialformens betydning ............................................................................ 217 6.2.1.1 Evne, kapasitet eller ferdighet ................................................................................ 217 6.2.1.2 Omstendigheter som muliggjør en handling ........................................................... 217 6.2.1.3 Attributt eller karakteristika.................................................................................... 218

6.2.2 Potensialform og partikkelbruk ....................................................................... 219 6.2.3 Verb uten potensialform .................................................................................. 220 6.2.4 Verbene 聞こえる(kikoeru) og 見える(mieru) ............................................... 221 6.2.5「ら抜きことば」(ra- nuki kotoba)................................................................ 223 6.2.6 Forveksle potensialform med oppslagsform? .................................................. 223 6.3 Å uttrykke potensial med strukturen「V ことができる」 ................................... 224

Naru hodo 2 6.4 Potensialform eller 「V ことができる」? ............................................................ 225 6.5 Potensialuttrykk i kombinasjon med「ようになりました」 ............................... 226 KAPITTEL 7 PASSIV ..................................................................................................... 229 7.1 Passiv i norsk ........................................................................................................... 229 7.2 Passiv i japansk ........................................................................................................ 229 7.2.1 Typer av passiv – bruksområder ...................................................................... 231 7.2.1.1 Vanlig passiv ............................................................................................................ 231 7.2.1.1.1 Andre agensmarkører enn ｢に｣(ni) ................................................................ 233 7.2.1.2 Ubekvemmelighetspassiv........................................................................................ 235 7.2.1.3 Respektfull form ...................................................................................................... 238 7.2.1.4 Spontanitet ............................................................................................................. 239

KAPITTEL 8 KAUSATIV ................................................................................................ 241 8.1 Kausativ med utgangspunkt i norsk ........................................................................ 241 8.2 Kausativ på japansk ................................................................................................. 241 8.2.1 Kausativformens morfologi .............................................................................. 241 8.2.2 Transitivt verb i kausativ form ......................................................................... 242 8.2.2.1 Betydning ................................................................................................................ 243

8.2.3 Intransitivt verb i kausativ form ....................................................................... 245 8.2.3.1 Markering av agens ................................................................................................. 245 8.2.3.1.1 Partikkelen「を」(o) som agensmarkør......................................................... 246

8.2.4 Forutsetninger for bruk av kausativ ................................................................. 249 8.2.5 Verb i kausativ form kombinert med donatoriske verb ................................... 251 8.2.6 Verbene 「見る」 (miru) og 「着る」 (kiru) ................................................. 253 8.2.7 Alternative kausativformer .............................................................................. 255 8.3 Kausativ-passiv ........................................................................................................ 256 KAPITTEL 9 VOLISJONALFORMER ............................................................................... 259 9.1 Suffiksene「よう」(yoo) og「う」(u)................................................................... 259 9.2 Bruksområde 1: Taleren i sentrum .......................................................................... 261 9.2.1 Usikkerhet ........................................................................................................ 263 9.2.2 Ikke fullført handling ........................................................................................ 263 9.2.3 Alternative uttrykksmåter ................................................................................ 264 9.3 Bruksområde 2: Taleren involverer samtalepartner ............................................... 264 9.3.1 Ikke hensyn til samtalepartners vilje ............................................................... 265 9.3.2 Hensyn til samtalepartners vilje....................................................................... 265 9.4 Bruksområde 3: Usikkerhet ..................................................................................... 266 9.4.1 Andre bruksområder ........................................................................................ 268 9.4.1.1 Søke bekreftelse fra samtalepartner ....................................................................... 268 9.4.1.2 Indirekthet .............................................................................................................. 269

Innhold 9.5 Suffikset「まい」(mai)........................................................................................... 270 KAPITTEL 10 DESIDERATIV ......................................................................................... 271 10.1 Suffikset 「たい」 (tai)......................................................................................... 271 10.2 Verb i desiderativ form er formelt et i-adjektiv .................................................... 271 10.3 Desiderativ form og 2. persons ønsker.................................................................. 272 10.4 Desiderativ uttrykt på en mindre direkte måte..................................................... 272 10.5 Desiderativ form ved forespørsler ........................................................................ 273 10.6 「が」(ga) eller「を」 (o)? ................................................................................. 274 10.7 Tredje persons ønske ............................................................................................ 276 10.7.1 Suffikset 「たがる」 (tagaru) ....................................................................... 276 10.7.1.1 Direkte objekt markeres med「を」(o). .............................................................. 277 10.7.1.2 Andre markører..................................................................................................... 278

10.8 Ønsker uttrykt med 「ほしい」 (hoshii).............................................................. 279 10.8.1 Ønske om et objekt ........................................................................................ 279 10.8.1.1 Talerens ønske ...................................................................................................... 279 10.8.1.2 Tredje persons ønske ............................................................................................ 280

10.8.2 Ønske om handlinger eller tilstander............................................................. 281 10.8.2.1 Handling ................................................................................................................ 281 10.8.2.1.1 Begrensninger og alternativer ....................................................................... 282 10.8.2.2 Tilstand .................................................................................................................. 282

KAPITTEL 11 EVIDENSIALER ........................................................................................ 285 11.1 Forklaring av begrepet .......................................................................................... 285 11.2 Evidensialer i japansk ............................................................................................ 285 11.2.1 Evidensialer – annenhånds informasjon ........................................................ 285 11.2.1.1 Setning + 「そうです」 (soo desu) ..................................................................... 285 11.2.1.2 Setning +「という」(to iu) eller「って」(tte) .................................................. 287

11.2.2 Evidensialer – førstehånds informasjon......................................................... 287 11.2.2.1 Stamme av verb eller adjektiv +「そうです」(soo desu).................................... 288 11.2.2.1.1 Negative slutninger – adjektiv ....................................................................... 289 11.2.2.1.2 Negative slutninger – verb ............................................................................ 291 11.2.2.1.3 Na-adjektiver ................................................................................................. 292 11.2.2.2 「ようです」 (yoo desu) ..................................................................................... 293 11.2.2.2.1 「ようだ」(yoo da) i nektelser .................................................................... 294 11.2.2.2.2 Metaforisk bruk ............................................................................................. 295 11.2.2.2.3 Eufemistisk bruk ............................................................................................ 295 11.2.2.3 Sammenligning av「そうだ」(soo da) og「ようだ」(yoo da) ........................... 297 11.2.2.4「みたい」 (mitai) ................................................................................................ 299 11.2.2.4.1「みたい」(mitai) er et adjektivisk suffiks .................................................... 300 11.2.2.5「らしい」 (rashii) ............................................................................................... 301 11.2.2.5.1 Førstehånds informasjon .............................................................................. 302

Naru hodo 2 11.2.2.5.2 Annenhånds informasjon .............................................................................. 304 11.2.2.5.3 「らしい」(rashii) og ansvarlighet .............................................................. 306 11.2.2.5.4 Ikke bare evidensial ....................................................................................... 307

OPPSUMMERING AV ORDKLASSEN「助動詞」(JODOOSHI) ....................................... 311 KAPITTEL 12 ANDRE FORMER ..................................................................................... 313 12.1 Tari-form ............................................................................................................... 313 12.1.2 Alternativ ....................................................................................................... 315 12.1.3 Attributiv bruk................................................................................................ 316 12.1.4 Erstatninger for 「する」(suru) .................................................................... 316 12.1.5 Apposisjonsuttrykk......................................................................................... 317 12.1.6 Kommentar om subjekt ................................................................................. 318 12.1.7 Sammenligning med te-form ......................................................................... 318 12.1.8 Negativ form .................................................................................................. 319 12.2 Befalende former .................................................................................................. 319 12.2.1 Imperativ ........................................................................................................ 319 12.2.2 Negativ imperativ........................................................................................... 321 12.2.3 Mild imperativ ................................................................................................ 322 12.2.4 「～てください」(-te kudasai) og beslektete uttrykk ................................ 323 12.2.4.1 ｢お～ください｣(o -kudasai) ................................................................................ 325 12.2.4.2 ｢～てくださいませんか｣ (-te kudasaimasen ka) ............................................... 325

KAPITTEL 13 BETINGELSESSETNINGER ........................................................................ 327 13.1 Definisjon med utgangspunkt i norsk .................................................................... 327 13.2 Japanske betingelsessetninger .............................................................................. 328 13.3 Kondisjonale markører .......................................................................................... 329 13.3.1 「と」(to)...................................................................................................... 329 13.3.1.2 Når predikatet i S2 står i ikke-fortid ...................................................................... 330 13.3.1.3 Når predikatet i S2 står i fortid .............................................................................. 332 13.3.1.3.1 Underkategorier ............................................................................................ 332 13.3.1.3.2 Begrensninger ............................................................................................... 335 13.3.1.4 Idiomatisk bruk ..................................................................................................... 338

13.3.2 「たら」(tara)............................................................................................... 340 13.3.2.1 Temporal eller kondisjonal tolkning ...................................................................... 341 13.3.2.2 Vurdering av foranliggende situasjon ................................................................... 342 13.3.2.3 Når predikatet i S2 står i fortid .............................................................................. 343 13.3.2.3.1 Underkategorier ............................................................................................ 344 13.3.2.4 Kontrafaktiske setninger ....................................................................................... 345 13.3.2.5 Begrensninger og muligheter ................................................................................ 347 13.3.2.6 Faste fraser og idiomatiske uttrykk ....................................................................... 350 13.3.2.6.1 Råd og forslag ................................................................................................ 350

Innhold 13.3.2.6.2 Substantiv + 「だったら」(dattara) ............................................................ 351 13.3.2.6.3「だったら」(dattara) som replikk .............................................................. 352 13.3.2.6.4 Uttrykket「もしかしたら」( moshi ka shitara) .......................................... 352 13.3.2.6.5 Substantiv +｢～ったら｣(–ttara) ................................................................... 353 13.3.2.6.6 Uttrykket｢ときたら｣(to kitara) .................................................................... 353 13.3.2.6.7 Strukturen ｢～たら～たで｣(–tara–ta de) .................................................... 354

13.3.3 「ば」(ba) ..................................................................................................... 355 13.3.3.1 Grunnleggende karakteristika ............................................................................... 355 13.3.3.2 Reelle betingelser.................................................................................................. 357 13.3.3.3 Ordspråk................................................................................................................ 358 13.3.3.4 Åpne betingelser ................................................................................................... 359 13.3.3.4.1 「最低条件」 (saiteijooken) ........................................................................ 360 13.3.3.4.2 Vurdering av foranliggende situasjon............................................................ 361 13.3.3.5 Fortid ..................................................................................................................... 361 13.3.3.6 Kontrafaktiske setninger ....................................................................................... 361 13.3.3.7 Begrensninger ....................................................................................................... 363 13.3.3.8 Idiomatiske uttrykk ............................................................................................... 366 13.3.3.8.1「～なければなりません」(– nakereba narimasen) .................................. 366 13.3.3.8.2 「～ば～ほど」(–ba – hodo) ...................................................................... 368 13.3.3.8.3 Sideordning ................................................................................................... 369 13.3.3.8.4 Innledende funksjon...................................................................................... 370 13.3.3.8.5 「～からみれば」(– kara mireba) .............................................................. 371 13.3.3.8.6 「～ばいい」(– ba ii) ................................................................................... 371

13.3.4 「なら」(nara) .............................................................................................. 372 13.3.4.1 S2 før S1 ................................................................................................................ 372 13.3.4.2 「なら」(nara) i replikk ....................................................................................... 373 13.3.4.3 「なら」(nara) med utspring i taler..................................................................... 377 13.3.4.3.1 Vurdering av situasjon i ikke-fortid ............................................................... 377 13.3.4.3.2 Hypotetiske utsagn........................................................................................ 377 13.3.4.4 Kontrafaktiske setninger ....................................................................................... 378 13.3.4.4.1 Halvkontrafaktiske setninger ........................................................................ 379 13.3.4.5 Spørreord .............................................................................................................. 380 13.3.4.6 Sideordning ........................................................................................................... 381 13.3.4.7 Begrensninger ....................................................................................................... 381

13.3.5 Pseudobetingelser ......................................................................................... 383 13.3.6 Foreløpig oppsummering ............................................................................... 384 13.3.7 Kondisjonal markør og modale restriksjoner ................................................. 386 13.3.7.1 Modalitet .............................................................................................................. 386 13.3.7.1.1 Epistemisk og deontisk modalitet ................................................................. 387 13.3.7.1.2 Modale uttrykk på japansk ............................................................................ 388 13.3.7.2 Kombinasjoner av kondisjonal markør i S1 og setningsfinal modalitet i S2 .......... 392 13.3.7.2.1「と」(to) og setningsfinal modalitet ........................................................... 392 13.3.7.2.2「たら」(tara) og setningsfinal modalitet .................................................... 393

Naru hodo 2 13.3.7.2.3「ば」(ba) og setningsfinal modalitet ........................................................... 394 13.3.7.2.4「なら」(nara) og setningsfinal modalitet ................................................... 396

KAPITTEL 14 INNRØMMELSESSETNINGER ................................................................... 399 14.1 Innrømmelsessetninger på japansk....................................................................... 399 14.1.1 「のに」(no ni) og「けれども」(keredomo) ............................................. 399 14.1.2 「～ても」(-te mo) ...................................................................................... 400 14.1.3 「ながら」(nagara) ...................................................................................... 402 14.1.4 「にもかかわらず」(ni mo kakawarazu) .................................................... 403 KAPITTEL 15 DONATORISKE VERB .............................................................................. 405 15.1 Innledning .............................................................................................................. 405 15.2 Å gi ut .................................................................................................................... 407 15.3 Å gi inn ................................................................................................................... 409 15.4 Å motta .................................................................................................................. 410 15.5 Oversikt over sju donatoriske verb ....................................................................... 412 15.6 Å gjøre eller motta en tjeneste ............................................................................. 412 15.6.1 Å gi ut (å gjøre noen en tjeneste)................................................................... 413 15.5.2 Å gi inn (noen gjør en tjeneste for taleren eller dennes inngruppe) ............. 414 15.6.3 Å motta tjenester ........................................................................................... 415 15.7 Inanimat tjenesteyter ............................................................................................ 415 15.7.1 Med frasen 「～てくれる」 (-te kureru) ..................................................... 415 15.7.2 Med frasen「～てもらう」(-te morau) ....................................................... 416 15.8 Unntaksmessig bruk av donatoriske hjelpeverb ................................................... 417 15.9 Noen enkle strategier ............................................................................................ 418 15.10 Nøytrale verb for gi og motta.............................................................................. 419 KAPITTEL 16 RESPEKTFULLT OG HØFLIG SPRÅK........................................................... 421 16.1 Grunnleggende spilleregler ................................................................................... 421 16.2 Verktøyet ............................................................................................................... 422 16.2.1 Respektfullt språk (尊敬語) ........................................................................... 423 16.2.1.1 Verbkonstruksjoner............................................................................................... 423 16.2.1.1.1 Prefikset 「お」 (o) + verbstamme + 「になる」 (ni naru) ........................ 423 16.2.1.1.2 Respektfulle «spesialutgaver» av verb .......................................................... 424 16.2.1.1.3 Sammenfall med verbenes passivform ......................................................... 426 16.2.1.1.4 Prefikset 「お」 (o) + verbstamme + 「です」 (desu) ................................ 428 16.2.1.2 Adjektiver .............................................................................................................. 430 16.2.1.2.1 Semantiske begrensninger ............................................................................ 432 16.2.1.3 Substantiver .......................................................................................................... 433

16.2.2 Ydmykt språk (謙遜語) .................................................................................. 435 16.2.2.1 Verbkonstruksjoner............................................................................................... 435

Innhold 16.2.2.1.1 Ydmyke «spesialutgaver» av verb ................................................................. 436 16.2.2.1.2 Prefikset 「お」(o) + verbstamme + 「する」 (suru) ................................. 438 16.2.2.1.3「～させていただく」(-sasete itadaku) ........................................................ 440 16.2.2.1.3 Noen semantiske begrensninger ................................................................... 441 16.2.2.2 Substantiver .......................................................................................................... 442 16.2.2.3 Noen pragmatiske begrensninger ......................................................................... 443

16.2.3 Høflig språk (丁寧語) ..................................................................................... 444 16.2.3.1 Alternativer til nøytrale ord .................................................................................. 449

16.2.4 Arenaer for respektfullt og høflig språk ......................................................... 450 16.2.5 Fra detaljer til helhet...................................................................................... 451 16.2.6 Det motsatte av keigo .................................................................................... 455 16.2.7 Feilbruk av keigo ............................................................................................ 457 16.2.8 Dobbel keigo .................................................................................................. 460 16.2.9 Baito keigo ..................................................................................................... 462 16.2.10 Annen klassifisering av keigo ....................................................................... 464 16.2.11 Noen kommentarer til kategorisering av substantiver ................................ 466 16.2.12 Tilfellet 「さしあげます」 (sashiagemasu) ............................................... 467 16.2.13 Tilfellet「おられます」 (oraremasu) ......................................................... 469 KAPITTEL 17 JAPANSK SKOLEGRAMMATIKK – ............................................................ 471 BESKRIVELSE AV EGET MORSMÅL .............................................................................. 471 17.1 Begrepet 「単語」 ............................................................................................... 471 17.1.1「自立語」 .................................................................................................... 472 17.1.1.1「自立語」med bøyning....................................................................................... 472 17.1.1.1.1「動詞」 ....................................................................................................... 472 17.1.1.1.2「形容詞」.................................................................................................... 478 17.1.1.1.3 「形容動詞」 ............................................................................................... 478 17.1.1.2 「自立語」uten bøyning ..................................................................................... 479 17.1.1.2.1「連体詞」.................................................................................................... 479

17.1.2 「付属語」 ................................................................................................... 481 STIKKORD .................................................................................................................. 483

Innledning Selv om japansk og norsk er nærmest kontrære språk, har du nå sannsynligvis studert nok japansk til å kunne slå fast at det også for en norsk morsmålsbruker er mulig å tilegne seg dette språket. Forhåpentligvis er du nysgjerrig på å oppdage flere kontraster mellom de to språkene, noe dette bindet gir deg rikelig anledning til. Også i dette bindet vil jeg ta utgangspunkt i metoder for å beskrive det japanske språket på som er mye brukt i undervisning til vestlige studenter. Jeg vil imidlertid også i langt større grad enn i bind 1 referere til den tradisjonelle japanske metoden for å beskrive språket; det vil si slik japansk blir beskrevet i japansk skolegrammatikk. Når man først har blitt fortrolig med begreper fra tradisjonelle vestlige forklaringsmodeller, kan det riktignok være vanskelig å forholde seg til terminologien som brukes i japansk skolegrammatikk, men på et mer avansert nivå er det absolutt nyttig å ha kjennskap også til forklaringsmodellen japanere undervises etter. Søker du for eksempel etter informasjon om japansk språk på nettet, vil du i tillegg til rene fagartikler også kunne finne en rekke blogger og hjemmesider som er skrevet av språkinteresserte japanere. Sannsynligheten for at slik informasjon tar utgangspunkt i tradisjonell japansk skolegrammatikk, er så absolutt til stede. Som i bind 1 er også kapitlene i dette bindet bygget opp slik at de starter med det forholdsvis enkle og elementære, mens drøftingen blir mer og mer kompleks og avansert dess lenger ut i kapitlene du kommer. Dersom du synes at slike drøftinger går over hodet på deg, bør du heller konsentrere deg om de store linjene og eventuelt gå tilbake til de mer avanserte delene på et senere tidspunkt. Heller ikke dette bindet er ment å skulle leses sammenhengende fra perm til perm. Jeg anbefaler å lese teksten i mindre doser, og at du studerer eksempelsetningene som er ment å illustrere det aktuelle grammatiske poenget nøye. Da vil det faglige utbyttet utvilsomt bli størst.

Kapittel 1 Formelle substantiver Vi har i flere av kapitlene i bind 1 sett hvordan en substantivfrase kan modifiseres.1 Her skal vi ta for oss substantivfraser som har et formelt substantiv som kjerne. Slike fins det flere av i det japanske språket. Noen er representert i eksempelsetningene som er benyttet så langt, uten at vi har kommentert fenomenet nærmere. Et formelt substantiv er en størrelse som ikke kan opptre alene, men som er avhengig av å ha et beskrivende eller modifiserende ledd foran seg. Forutsatt at det er modifisert, kan det fylle de samme grammatiske funksjonene som et «vanlig» substantiv kan, det vil si at det tar kasuspartikler på samme måten som et «vanlig» substantiv. I motsetning til et «vanlig» substantiv vil et formelt substantiv endre verbet eller adjektivet (eller setningen) som står foran til et substantivisk uttrykk.

1.1「こと」 (koto) og 「の」 (no)2 Vi starter med de formelle substantivene 「こと」 (koto) og 「の」 (no). Selv om det er visse likheter mellom disse to, skal vi se at de på ingen måte er identiske. Rent teknisk sett modifiseres begge på samme måte, av enten et verb, et i-adjektiv eller et na-adjektiv. Disse står i finitt form – nektende eller bekreftende, fortid eller ikkeか

おお

fortid. For å illustrere bruker vi verbet 「書く」 (kaku = skrive), i-adjektivet 「大かんたん

きい」 (ookii = stor) og na-adjektivet 「簡単な」 (kantan na = viktig). か

「書くこと／の」 (kaku koto/no = skriving, det å skrive) か

「書かないこと／の」 (kakanai koto/no = det å ikke skrive) か

「書いたこと／の」 (kaita koto/no = det at skriving skjedde) か

「書かなかったこと／の」 (kakanakatta koto/no = det at skriving ikke skjedde)

En substantivfrase kan bestå av ett enkelt substantiv eller en frase som har et substantiv som kjerne.

Denne 「こと」 (koto) må ikke forveksles med 「事」(koto), som betyr en ting i abstrakt forstand.

ことこと

お

Eksempel: 「そのような事はよく起きる」 (sono yoo na koto wa yoku okiru = slike ting skjer ofte). Merk deg at det formelle substantivet 「こと」 (koto) skrives med hiragana. Videre bør du merke deg at det er forskjell på det formelle substantivet 「の」 (no) og 「の」 (no) som står i stedet for et annet あか

ぼん

substantiv, som i følgende eksempel: 「きれいなバラですね。赤いのを三本ください」 (Kirei na bara desu ne. Akai no o sanbon kudasai = For noen flotte roser! La meg få tre røde er du snill).

Naru hodo 2 おお

「大きいこと／の」 (ookii koto/no = at noe er stort) おお

「大きくないこと／の」 (ookikunai koto/no = at noe ikke er stort) おお

「大きかったこと／の」(ookikatta koto/no = at noe var stort) おお

「大きくなかったこと／の」 (ookikunakatta koto/no = at noe ikke var stort) かんたん

「簡単なこと／の」 (kantan na koto/no = at noe er enkelt) かんたん

「簡単ではないこと／の」 (kantan de wa nai koto/no3 = at noe ikke er enkelt) かんたん

「簡単だったこと／の」(kantan datta koto/no = at noe var enkelt) かんたん

「簡単ではなかったこと／の」 (kantan de wa nakatta koto/no = at noe ikke var enkelt) I setningene under kan 「こと」 (koto) og 「の」 (no) i utgangspunktet brukes fritt om hverandre, likevel med mulige ørsmå nyanseforskjeller i betydning. Observasjoner viser at 「の」 (no) har en tendens til å inngå i sammenhenger som uttrykker noe subjektivt, og ofte dreier det seg om konkrete hendelser som kan erfares direkte. Til sammenligning ser det ut til at 「こと」 (koto) fortrinnsvis blir brukt i mer abstrakte sammenhenger, med andre ord når taleren uttrykker seg generelt og objektivt. Av den grunn kan 「こと」 (koto) oppfattes som å være boklig og noe formell. Ha disse opplysningene i bakhodet mens du studerer setningene som følger. わたし

た

しゅみ

私は美味しいものを食べること／のが趣味です。 Watashi wa oishii mono o taberu koto/no ga shumi desu.

Min interesse/hobby er å spise deilig mat. ゆうめい

あのホテルのサービスがいいこと／のは有名です。 Ano hoteru no saabisu ga ii koto/no wa yuumei desu.

Det er velkjent at det hotellet har god service. あさはや

お

にがて

朝早く起きるの／ことが苦手だ。 Asa hayaku okiru no/koto ga nigate da.

Jeg liker ikke å stå tidlig opp om morgenen.

Formene 「ではない」 (de wa nai) og 「ではなかった」 (de wa nakatta) trekkes ofte sammen til henholdsvis 「じゃない」 (ja nai) og 「じゃなかった」 (ja nakatta).

Kapittel 1 かんじ

か

むずか

漢字を書くの／ことは難しいです。 Kanji o kaku no/koto wa muzukashii desu.

Det er vanskelig å skrive kanji. きのう

こうさてん

じこ

き

昨日あの交差点で事故があったこと／のを聞きましたか。 Kinoo ano koosaten de jiko ga atta koto/no o kikimashita ka.

Har du hørt at det skjedde en ulykke i det krysset i går? Mens 「こと」(koto) og 「の」 (no) i mange tilfeller kan brukes fritt om hverandre, med de implikasjonene som er nevnt, er det utvilsomt situasjoner hvor den ene klart foretrekkes fremfor den andre. I noen tilfeller er preferansen så sterk at én av variantene aldri opptrer. Vi skal derfor se på noen typiske sammenhenger som utelukker 「こと」 (koto) eller 「の」 (no).4 1.1.1 Sammenhenger som fordrer 「の」(no) Vi tar utgangspunkt i eksemplet som følger. ちち

す

み

父がタバコを吸ったのを見た。 Chichi ga tabako o sutta no o mita.

Jeg så at pappa røykte. I tillegg til at innholdet i setning 6 er slik at det angår taleren direkte, fordi det dreier seg om vedkommendes erfaring, dreier det seg også om en konkret hendelse som kan iakttas eller oppfattes direkte. Hovedverbet er derfor typisk et sanseverb, det vil み

み

si verb som 「見る」 (miru = se), 「見える」 (mieru = «se» i betydningen «være き

き

synbar»), 「聞く」 (kiku = høre), 「聞こえる」 (kikoeru = «høre» i betydningen かん

«være hørbar») eller 「感じる」 (kanjiru = kjenne, føle). I slike sammenhenger finner man utelukkende 「の」 (no). Noen flere eksempler illustrerer ytterligere. となり

いえ

だれ

さけ

き

隣の家で誰かが叫ぶのが聞こえた。 Tonari no ie de dare ka ga sakebu no ga kikoeta.

Jeg hørte det var noen som skrek i nabohuset.

Det er farlig å si «aldri» når det gjelder språkbruk, for det går nesten alltid an å finne moteksempler.

Naru hodo 2 て

ふる

かん

手が震えたのを感じた。 Te ga furueta no o kanjita.

Jeg kjente at jeg skalv på hendene. ぼく

かのじょ

ひ

き

僕は彼女がピアノを弾いたのを聞いた。 Boku wa kanojo ga piano o hiita no o kiita.

Jeg lyttet til at hun spilte på piano. Annen tilstedeværelse av 「の」 (no) på bekostning av 「こと」 (koto) forklares generelt med henvisning til at predikatet i hovedsetningen utgjøres av spesielle verb. Dette er noe det kan være vanskelig å få taket på, fordi slike verb er vanskelige å kategorisere. Imidlertid dreier det seg ikke om mange verb. Vi illustrerer med noen eksempler: はこ

てつだ

10) このパソコンを運ぶのを手伝ってください。 Kono pasokon o hakobu no o tetsudatte kudasai.

Vær så snill å hjelpe meg med å bære denne PC-en. かれ

で

い

と

11) 彼が出て行こうとするのを止めた。 Kare ga dete iku no o tometa.

Jeg stanset han fra å gå sin vei. かのじょ

がいこくじん

こま

たす

12) 彼女は外国人が困っているのを助けた。 Kanojo wa gaikokujin ga komatte iru no o tasuketa.

Hun hjalp utlendinger som hadde problemer. かのじょ

でんわ

く

ま

13) 彼女から電話が来るのを待っています。 Kanojo kara denwa ga kuru no o matte imasu.

Jeg venter på telefon fra henne. Hva er det så som er felles i setningene over? Observasjonen som går ut på at hovedverbet (predikatet i hovedsetningen) uttrykker en viljestyrt handling med hensyn til situasjonen eller hendelsen som er beskrevet i den implanterte setningen, er kanskje det nærmeste vi kommer. 1.1.1.1 Utbrytninger med「の」(no)

Utbrytning vil si at man plasserer et element langt fremme i en setning for å fokusere på dette elementet. På norsk innledes en slik utbryting ofte med «det er / det var». 24

Kapittel 1 Hvis vi for eksempel vil formidle innholdet «far har sagt det», men ønsker å gi spesiell vekt til elementet far, kan vi si «det er far som har sagt det». På japansk brukes formelen 「X のは Y だ」 (X no wa Y da). X representerer kjent informasjon for tilhører, mens Y er ny informasjon. おし

たなか

14) このことを教えてくれたのは田中さんです。 Kono koto o oshiete kureta no wa Tanakasan desu.

Det var Tanaka som lærte meg dette. はなこ

せんこう

こうこがく

15) 花子が専攻しているのは考古学だ。 Hanako ga senkoo shite iru no wa kookogaku da.

Det er arkeologi Hanako spesialiserer seg i. かれ

しん

16) 彼のいうことを信じているのはあなただけだ。 Kare no iu koto o shinjite iru no wa anata dake da.

Det er bare du som tror på det han sier. いちばん

にほんじん

ともだち

17) 一番うれしかったのはたくさんの日本人と友達になれたことです。 Ichiban ureshikatta no wa takusan no nihonjin to tomodachi ni nareta koto desu.

Det som gledet meg mest, var at jeg fikk mange japanske venner. Som vi ser, er Y i formelen 「X のは Y だ」 representert ved et enkelt substantiv eller en substantivfrase foran 「です」 (desu) eller 「だ」 (da). I setning 16 ser vi videre at substantivet kan etterfølges av en partikkel.5 1.1.2 Sammenhenger som fordrer「こと」(koto) Vi skal så gå over til situasjoner som fordrer「こと」(koto) og samtidig utelukker 「の」(no). Disse kan oppsummeres slik: 1.1.2.1 Predikatet er kopula i en eller annen form わたし

しゅみ

えいが

み

18) 私の趣味は映画を見ることです。 Watashi no shumi wa eiga o miru koto desu.

Hobbyen min er å se film.

5 I dette tilfellet er det partikkelen 「だけ」 (dake). Partiklene 「が」(ga) og 「を」 (o) kan imidlertid ikke stå foran kopula.

Naru hodo 2 み

しん

19) 見ることは信じることだ。 Miru koto wa shinjiru koto da.

Man tror det man ser. 1.1.2.2 Idiomatiske uttrykk 1.1.2.2.1 「ことができる」 (koto ga dekiru)

Denne størrelsen er også nevnt som et alternativ til verbets potensialform, når man vil uttrykke at noen har evne, mulighet eller kapasitet til noe (for detaljer, se side 217). Foran uttrykket står det et verb i oppslagsform. Vi har dermed formelen 「X ことができる」 (X koto ga dekiru), hvor altså X står for oppslagsformen av et verb. På norsk kan dette gjengis med «det å X kan jeg». たなか

かこくご

はな

20) 田中さんは 3ヶ国語を話すことができる。 Tanakasan wa sankakokugo o hanasu koto ga dekiru.

Tanaka kan snakke tre språk. はなこ

ひ

21) 花子はバイオリンを弾くことができます。 Hanako wa baiorin o hiku koto ga dekimasu.

Hanako kan spille fiolin.

1.1.2.2.2「ことがある」 (koto ga aru)

Foran uttrykket står det et verb i kortform. Avhengig av om denne er fortid eller ikke-fortid, tolkes uttrykket forskjellig. Vi skal først gi noen eksempler på bruken av den første. い

22) ドイツへ行ったことがあります。 Doitsu e itta koto ga arimasu.

Jeg har vært i Tyskland. Uttrykket brukes altså til å formidle noe man har (eller ikke har) opplevd. Opplevelsen uttrykkes i verbet som står foran 「ことがある」 (koto ga aru), som altså står i kort fortidsform. Eventuell nekting gjøres i sluttverbet. Det kan være nyttig å gjengi uttrykket 「X ことがある」 (X koto ga aru) på norsk som «den ting som er beskrevet i verbet eksisterer», eller «det å … har jeg opplevd/erfart/gjort». I spørsmål passer det å oversette med «har du (noen gang) …?». 26

Kapittel 1 しょうせつ

よ

23)「1Ｑ84」という小説を読んだことがありますか。 Ichi kyuu hachi yon to iu shoosetsu o yonda koto ga arimasu ka.

Har du lest romanen «1Q84»? せんせい

いちど

はな

24) あの先生とはまだ一度も話したことがない。 Ano sensei to wa ichido o hanashita koto ga nai.

Jeg har ikke snakket med den læreren en eneste gang. Setninger som avsluttes med 「ことがある」 (koto ga aru) eller tilsvarende nektende variant, kan som andre setninger implanteres i en større setning, noe eksemplet under viser. かぶき

み

ひと

25) 歌舞伎を見たことがない人がたくさんいます。 Kabuki o mita koto ga nai hito ga takusan imasu.

Det er mange mennesker som ikke har sett kabuki6. Vi skal påpeke to forhold det kan være nyttig å merke seg når det gjelder bruken av 「X ことがある」 (X koto ga aru). Det ene er at erfaringer som ligger nær i tid, ikke kan formidles på denne måten. En setning som せんしゅう

えいが

み

26) 先週あの映画を見たことがある。* Senshuu ano eiga o mita koto ga aru.*

vil derfor være uakseptabel.7 Det andre forholdet vi skal peke på, er bruk av partikkel i nektende sammenhenger. Får man for eksempel et spørsmål av typen 「X ことがありますか」 (X koto ga arimasu ka), vil det i noen sammenhenger være naturlig å svare med 「X ことがありません」 (X koto ga arimasen), mens det i andre sammenhenger vil være naturlig å svare med 「X ことはありません」 (X koto wa arimasen).

Kabuki er en tradisjonell japansk teaterform. せんしゅう

えいが

み

「先週あの映画を見た」 (senshuu ano eiga o mita = jeg så den filmen forrige uke) er imidlertid ok. 7

Naru hodo 2 がいこく

い

27) A: 外国へ行ったことがありますか。8 Gaikoku e itta koto ga arimasu ka.

Har du (noensinne) vært i utlandet? がいこく

い

B: いいえ、外国へ行ったことがありません。 Iie, gaikoku e itta koto ga arimasen.

Nei, jeg har ikke vært i utlandet. 28) A: サッカーをやったことがありますか。 Sakkaa o yatta koto ga arimasu ka.

Har du noen gang spilt fotball? み

B: いいえ、サッカーを見たことはありますが、やったことはありません。 Iie, sakka o mita koto wa arimasu ga, yatta koto wa arimasen.

Nei, jeg har sett fotball, men ikke spilt selv. Vi ser at det i svaret til B i eksempel 28 er naturlig å bruke partikkelen 「は」 (wa). Denne har her en kontrastiv funksjon, altså «i motsetning til å ha sett (andre spille) fotball har jeg ikke spilt det selv».9 På samme måte ville for eksempel svaret 「いのぼ

いえ、登ったことはありません」 (iie, nobotta koto wa arimasen = nei, jeg har ふじさん

のぼ

ikke besteget det) på spørsmålet 「富士山に登ったことがありますか」 (Fujisan ni nobotta koto ga arimasu ka = har du besteget Fuji-fjellet?) implisere at selv om vedkommende rett nok ikke har besteget fjellet Fuji, så kjenner han/hun i det minste til dette fjellet. Som allerede nevn i fotnote 7 og 8 i dette kapitlet er det i praksis unødvendig å gjenta hele spørsmålet når man skal svare. Det gjør man selvsagt heller ikke dersom det kan utelates, verken på japansk eller på norsk.10

8 Et bekreftende svar på dette spørsmålet kunne ganske enkelt være 「はい、あります」 (hai, arimasu = ja, det har jeg). 9 Et alternativt svar som ville få frem den samme kontrasten, kunne være 「サッカーをやったことはありませんが」 (yatta koto wa arimasen ga), fordi det i uttrykket ligger implisitt at man har en eller annen erfaring med fotball. Man kunne selvsagt ha unngått hele problematikken med partikkelbruk ved enkelt å svare 「いいえ、ありません」 (iie, arimasen). 10 Et spørsmål som «Har du lest den siste boken av Murakami?» vil vanligvis ikke resultere i svar som «Nei, jeg har ikke lest den siste boken av Murakami» eller «Ja, jeg har lest den siste boken av Murakami», men i korte svar som «Nei, det har jeg ikke» eller «Ja, det har jeg», eventuelt bare «Ja» eller «Nei».

Kapittel 1 「ことがある」 (koto ga aru) får en annen tolkning når det er modifisert av et verb i oppslagsform.11 Uttrykket brukes når man vil formidle at en situasjon eller handling gjentar seg fra tid til annen. På norsk uttrykker vi dette med konstruksjoner som «det hender at …» eller lignende.12 よる

じす

かいしゃ

のこ

29) 夜９時過ぎまで会社に残ることがある。 Yoru kuji sugi made kaisha ni nokoru koto ga aru.

Det hender at jeg blir igjen på jobben til klokken er passert ni om kvelden. とけい

ときどきすす

30) この時計は時々進むことがあります。 Kono tokei wa tokidoki susumu koto ga arimasu.

Det hender at denne klokken går for fort. かんき

かげついじょう

あめ

ふ

31) 乾季には 2ヶ月以上も雨が降らないことがある。 Kanki ni wa nikagetsu ijoo mo ama ga furanai koto ga aru.

Det hender at det ikke regner på over to måneder i tørketiden. ろせん

ばす

おく

32) この路線のバスは遅れることがある。 Kono rosen no basu wa okureru koto ga aru.

Det hender at bussen på denne ruten er forsinket. たなか

ゆうじん

さけ

の

い

33) 田中さんはたまに友人とお酒を飲みに行くことがある。 Tanakasan wa tama ni yuujin to sake o nomi ni iku koto ga aru.

Tanaka går av og til ut for å drikke med venner. Siden det dreier seg om forhold som gjentar seg, finner vi ofte adverb som signaliserer hyppighet i slike setninger. Det kan vi se i setning 30 og 33 over, hvor vi finner ときどき

「時々」(tokidoki) og 「たまに」 (tama ni), som begge kan oversettes med «av og til», «noen ganger», eller lignende. 11

Dette er det mest vanlige, men uttrykket kan også modifiseres av et i-adjektiv eller et na-adjektiv. みせ

にちようび

やす

Det er også mulig å bruke et substantiv, selv om det ikke er særlig vanlig. 「この店は日曜日が休みのことがある」 (Kono mise wa nichiyoobi ga yasumi no koto ga aru = det hender at denne butikken holder lukket om søndager) kan tjene som eksempel. ひと

きみ

たず

Merk deg forskjellen med hensyn til sammenhenger som 「もう一つ君に尋ねたいことがある」 (moo hitotsu kimi ni tazunetai koto ga aru = jeg har en ting til jeg vil spørre deg om), hvor 「こと」 (koto) er brukt i betydningen «(abstrakt) ting».

Naru hodo 2 1.1.2.2.3「ことにする」 (koto ni suru)

Foran uttrykket står det et verb i nektende eller bekreftende form13, oftest en setning. På den måten uttrykker taleren at han/hun har bestemt seg for å opptre i tråd med innholdet i en slik implantert setning. あした

34) 明日からジョギングをすることにしました。 Ashita kara jogingu o suru koto ni shimashita.

Jeg har bestemt meg for å begynne å jogge fra i morgen. あま

た

35) これから甘いものを食べないことにする。 Kore kara amai mono o tabenai koto ni suru.

Jeg har bestemt meg for ikke å spise søte saker fra nå av. きょう

い

いえ

べんきょう

36) 今日はどこへも行かないで家で勉強することにした。 Kyoo wa doko e mo ikanai de ie de benkyoo suru koto ni shita.

I dag skal jeg ikke gå noen steder, men være hjemme og studere. はなし

き

37) この話は聞かなかったことにしよう。 Kono hanashi wa kikanakatta koto ni shiyoo.

La oss bestemme oss for at vi ikke har hørt denne historien. Som vi ser, er det talerens vilje som kommer til uttrykk. Noen ganger dreier det seg om en bestemmelse om noe som ligger i fremtid, men det kan også dreie seg om bestemmelser som allerede er iverksatt i form av handling. Som vi ser av setning 37, kan det dessuten dreie seg om en oppfordring til andre om å opptre på samme måte som taleren. Dersom uttrykket brukes i formen ｢ことにしている｣ (koto ni shite iru), har talerens bestemmelse resultert i en personlig vane. よる

こ

ひ

の

38) 夜はコーヒーを飲まないことにしているんです。 Yoru wa koohii o nomanai koto ni shite iru n desu.

Jeg har gjort det til en vane ikke å drikke kaffe om kvelden.

Vanligvis står det i ikke-fortidsform, men fortidsform er også mulig, slik vi ser i eksempel 37.

Kapittel 1 1.1.2.2.4 ｢ことになる｣ (koto ni naru)

Uttrykket ｢ことになる｣ (koto ni naru) modifiseres på samme måte som ｢ことにする｣ (koto ni suru). Imidlertid impliserer ｢ことになる｣ (koto ni naru) fravær av talerens vilje – han/hun har ikke hatt noen som helst påvirkning på bestemmelsen som beskrives. Det sies heller ikke eksplisitt hvem det er som er ansvarlig for den aktuelle bestemmelsen – noen har bestemt noe / kommet til enighet om noe. Man kan få inntrykk av at situasjonen som beskrives, har oppstått naturlig og automatisk, noe som selvsagt ikke er tilfellet. Det å skjule agens på denne måten kan ha flere funksjoner, for eksempel å tåkelegge eller unnlate å ta ansvar for en situasjon. Verbets passivform kan for øvrig fungere på samme måte (også på norsk). På norsk passer det å oversette ｢ことになる｣ (koto ni naru) med «det er blitt bestemt at …», «det er ordnet slik at …» eller lignende. Som eksemplene under viser, brukes uttrykket ofte i fortidsform. Det er underforstått at det har skjedd en endring fra en tilstand til en annen. らいねん

しがつ

しこく

てんきん

39) 来年の四月から四国に転勤することになりました。 Rainen no shigatsu kara Shikoku ni tenkin suru koto ni narimashita.

Det er blitt bestemt at jeg skal overflyttes til Shikoku fra april neste år. かいぎ

かい

かいぎしつ

おこな

40) 会議は６階の会議室で行うことになった。 Kaigi wa rokkai no kaigishitsu de okonau koto ni natta.

Møtet blir avholdt på møterommet i 6. etasje. しごと

たなか

たんとう

41) その仕事は田中さんが担当することになりました。 Sono shigoto wa Tanakasan ga tantoo suru koto ni narimashita.

Det er bestemt at Tanaka skal lede det arbeidet. Selv om ｢ことになる｣ (koto ni naru) i utgangspunktet innebærer fravær av talerens vilje, som beskrevet over, er det likevel ikke alltid at det stemmer i praksis. Se på eksemplet som følger. らいねん

はる

ようこ

けっこん

42) 来年の春、洋子さんと結婚することになりました。 Rainen no haru, Yookosan to kekkon suru koto ni narimashita.

Jeg skal gifte meg med Yooko neste vår.

Naru hodo 2 Hvis vi forutsetter at det ikke er tvang inne i bildet, må vi gå ut fra at taleren selv har vært med på å bestemme hvem han skal gifte seg med. Ved å bruke ｢ことになる｣ (koto ni naru) uttrykkes dette på en indirekte, forsiktig og noe ydmyk måte. Dersom uttrykket brukes i formen ｢ことになっている｣ (koto ni natte iru), er det snakk om en vane som har etablert seg som følge av at noen har bestemt noe. Noen ganger har en slik vane form av en lov eller regel. にほん

くるま

ひだりがわつうこう

43) 日本では車は左側通行になっています。 Nihon de wa kuruma wa hidarigawa tsuukoo ni natte imasu.

I Japan kjører bilene på venstre siden av veien. Etter denne gjennomgangen av idiomatiske uttrykk hvor ｢こと｣ (koto) inngår, skal vi tilbake til utgangspunktet og slå fast at ｢こと｣ (koto) ikke kan erstattes med 「の」 (no) i noen av disse uttrykkene. 1.1.2.2.5 Andre tilfeller

I tillegg til situasjonene som er skissert i paragrafene 1.1.2.1 og 1.1.2.2 over, fins det også andre tilfeller som fordrer 「こと」 (koto). Noen slike eksempler følger nedenfor. で

せんせい

つた

44) ゼミに出られないことを先生に伝えてください。 Zemi ni derarenai koto o sensei ni tsutaete kudasai.

Si til læreren at jeg ikke kan komme på seminaret, er du snill. ぶちょう

たなか

ほうこくしょ

ていしゅつ

めい

45) 部長は田中さんに報告書をすぐに提出することを命じた。 Buchoo wa Tanakasan ni hookokusho o sugu ni teishutsu suru koto o meijita.

Sjefen beordret Tanaka til å levere en rapport snarest. びょうき

はや

なお

いの

46) 病気が早く治ることを祈っています。 Byooki ga hayaku naoru koto o inotte imasu.

Jeg håper at (noen) blir frisk snart. りゅうがく

かんが

47) ドイツに留学することを考えています。 Doitsu ni ryuugaku suru koto o kangaete imasu.

Jeg vurderer om jeg skal studere i Tyskland.

Kapittel 1 For å forklare hvorfor 「こと」 (koto) foretrekkes i slike tilfeller, kan det være fruktbart å vende tilbake til utgangspunktet, nemlig til de grunnleggende forskjellene mellom「の」(no) og「こと」(koto). Som nevnt innledningsvis vil en implantert setning substantiveres med 「こと」(koto) når den uttrykker noe abstrakt. Siden de implanterte setningene i eksemplene over alle kan sies å beskrive situasjoner som ennå ikke har oppstått, må de oppfattes som å være abstrakte. Et annet trekk ved setningene over er at predikatet i hovedsetningen utgjøres av verb som også tar sitatpartikkelen「と」(to). Faktum er at slike verb, som vi har nevnt i kapitlet om sitater i bind 1 (kapittel 9), alltid er kombinert med「こと」 (koto) i den implanterte setningen. I tillegg til å være sitatverb, kan vi legge merke til at de samme verbene uttrykker viljestyrte handlinger. Det passer her å nevne at sitatfrasen 「という」 (to iu) ofte skytes inn foran 「こと」(koto) når predikatet i hovedsetningen er et sitatverb. Det gjøres særlig når den implanterte setningen er lang. Da oppnår man å bryte setningen opp og på den måten gjøre den lettere å oppfatte. はいきんぐ

ちゅうし

がくせい

つた

48) ハイキングが中止になったということを学生に伝えた。 Haikingu ga chuushi ni natta to iu koto o gakusei ni tsutaeta.

Jeg fortalte studentene at turen var avlyst. あした

あめ

ふ

はいきんぐ

ちゅうし

がくせい

つた

49) 明日もし雨が降ったらハイキングが中止になるということを学生に伝えた。 Ashita moshi ame ga futtara haikingu ga chuushi ni naru to iu koto o gakusei ni tsutaeta.

Jeg fortalte studentene at turen vil bli avlyst dersom det blir regn i morgen. 1.1.3 Verken「の」(no) eller「こと」(koto) Når den implanterte (innføyde) setningen er en spørresetning som inneholder spørだれ

reord som 「どこ」 (doko = hvor), 「なに」 (nani = hva), 「誰」(dare = hvem), 「いつ」 (itsu = når) og så videre, avsluttes setningen med spørrepartikkelen 「か」 (ka), og man bruker verken 「こと」 (koto) eller 「の」 (no).14

Dersom spørsmålet ikke inneholder et spørreord, men har form som et alternativ (altså kan besvares bekreftende eller nektende), brukes for øvrig 「かどうか」 (ka doo ka) eller 「かないか」 (ka nai たなか

く

し

ka). Eksempel:「田中さんが来るかどうか知っていますか」 (Tanakasan ga kuru ka doo ka shitte imasu ka = vet du om Tanaka kommer eller ikke?). Svaret på et slikt spørsmål kan for eksempel være く

し

「来るかどうか知らない」 (kuru ka doo ka shiranai = jeg vet ikke om han kommer eller ikke).

Naru hodo 2 ひなに

くわ

せつめい

50) その日何をしたか(を)詳しく説明しなさい。 Sono hi nani o shita ka (o) kuwashiku setsumei shi nasai.

Forklar utførlig hva du gjorde den dagen. たろう

ひ

おこな

し

51) 太郎がその日どこに行ったか(が)知りたい。 Taroo ga sono hi doko ni itta ka (ga) shiritai.

Jeg vil gjerne vite hvor Taro gikk den dagen. I dagligdags, uformell tale faller partiklene 「が」 (ga) og 「を」 (o) ofte bort, som antydet i eksemplene over. 1.1.4 Konklusjon Vi har sett på noen likheter og ulikheter mellom de formelle substantivene 「こと」 (koto) og 「の」 (no), og har trukket frem flere faktorer som har innvirkning på når det ene eller det andre skal velges. Det virker som et godt råd først og fremst å fokusere på 1) innholdet i den implanterte setningen og 2) predikatet i hovedsetningen. Hvis innholdet i den implanterte setningen er av abstrakt karakter, velger man 「こと」 (koto). I motsatt fall velger man「の」 (no). Videre, dersom predikatet i hovedsetningen er et sanseverb, velger man「の」(no), mens et sitatverb som predikat gir「こと」 (koto).

1.2 「よう」 (yoo) Det formelle substantivet 「よう」 (yoo) er omtalt i flere kapitler i bind 1, spesielt i kapitlet om demonstrative markører i japansk (kapittel 7), i kapitlet om partikler (kapittel 8) og i kapitlet om sitater (kapittel 9). I tillegg har vi støtt på denne størrelsen flere ganger i eksempelsetninger. Det er vesentlig å slå fast at 「よう」 (yoo) er fullstendig avhengig av å ha et modifiserende element foran seg. Alene kan det ikke brukes til noe som helst. Leter man etter en norsk oversettelse, passer det vanligvis bra å oversette 「よう」 (yoo) med «måte», «form» eller «utseende». Man bør imidlertid ikke lene seg for mye på slike tolkninger, men heller prøve å få taket på bruken direkte gjennom japanske eksempler. Siden 「よう」 (yoo) er et substantiv, kan det modifiseres direkte av et verb eller et i-adjektiv i uformell form. Modifiseres det av et substantiv, settes det automatisk et 「の」 (no) mellom substantivet og 「よう」 (yoo). Et na-adjektiv beholder 「な」 (na) foran 「よう」 (yoo). 34

Kapittel 1 み

き

さむ

つづ

52) 身を切るような寒さが続いている。 Mi o kiru yoo na samusa ga tsuzuite iru.

Den bitende kulden fortsetter. かれ

いそが

53) 彼は忙しいようだ。 Kare wa isogashii yoo da.

Han er visst travel. がつ

まなつ

あつ

54) 5月なのに真夏のような暑さだ。 Gogatsu na no ni manatsu no yoo na atsusa da.

Enda vi er i mai, er det varmt som om det skulle være midtsommers. たなか

ごるふ

す

55) 田中さんはゴルフが好きなようだ。 Tanakasan wa gorufu ga suki na yoo da.

Det virker som om Tanaka liker golf. 「よう」 (yoo) i attributiv posisjon (det vil si at det modifiserer et substantiv) oppfører seg som et na-adjektiv.15 ひと

56) あなたのような人はそんなにたくさんいません。 Anata no yoo na hito wa sonna ni takusan imasen.

Det er ikke mange som (er som) deg. かのじょ

おとこ

こえ

57) 彼女は男のような声をしています。 Kanojo wa otoko no yoo na koe wo shite imasu.

Stemmen hennes ligner på en mannsstemme. 「よう」 (yoo) i predikativ posisjon (det vil si at det inngår i predikatet) kan modifiseres på mange måter. I eksemplene som følger, er 「よう」 (yoo) modifisert av et substantiv. はなこ

せ

ひく

こ

58) 花子は背が低くて子どものようです。 Hanako wa se ga hikukute kodomo no yoo desu.

Hanako er lav av vekst, og ser ut som et barn.

Dette ser vi også i eksempelsetning 52 og 54 over.

Naru hodo 2 さくら

はな

ゆき

59) 桜の花びらは雪のようです。16 Sakura no hanabira wa yuki no yoo desu.

Kronbladene på kirsebærblomstene er som snø. Uavhengig av posisjon i setningen, ser vi at 「よう」 (yoo) brukes til beskrive hvordan noe ser ut eller oppleves for taleren. Noen ganger får dette form av en metafor (noe vi ser spesielt i setning 52 og 59 over). Setning 53 og 55, hvor 「よう」 (yoo) er modifisert av henholdsvis et i-adjektiv og et na-adjektiv, skiller seg noe fra de øvrige eksemplene.17 Slike behandles vanligvis under såkalte evidensialer, som er en fellesbetegnelse på grammatiske elementer som viser hvilke informasjonskilder en taler bygger sine utsagn på. I setninger som 53 og 55, så vel som i eksemplene vi skal se på nedenfor, signaliserer 「よう」 (yoo) at inntrykket taleren har av de beskrevne situasjonene, er basert på førstehånds informasjon – fortrinnsvis et visuelt inntrykk. Bakgrunnen for utsagnet i setning 55 kan for eksempel være at taleren direkte observerer at Tanaka drar av gårde med en golfbag. Ved nærmere ettertanke husker han/hun at et lignende scenario har gjentatt seg flere ganger tidligere. Denne erfaringen trekkes inn i en resonnerende prosess, som kulminerer med talerens tolkning av den foranliggende situasjonen. At denne tolkningen ikke nødvendigvis stemmer med virkeligheten, er en annen sak. Slike vurderinger er nemlig høyst subjektive, og taleren tar ikke ansvar for sannhetsverdien i disse. Vi skal illustrere dette poenget ytterligere ved å gi et eksempel hvor 「よう」 (yoo) er modifisert av et verb. Tenk deg følgende scenario: Du reiser hver morgen – på samme tidspunkt – med buss til byen. Bussturen tar vanligvis like lang tid hver gang. Denne morgenen går det imidlertid svært tregt. Trafikken står nærmest stille, og du undrer deg på hva årsaken kan være. Du titter ut av vinduet. Lenger fremme ser du at det står noen politifolk. I det fjerne ser du en sykebil med blå lys. Ved å føre en slags indre argumentasjon med deg selv, resonnerer du deg frem til at årsaken til at trafikken har stoppet opp, er at det har skjedd en ulykke på veien. Tilstedeværelse av politi og sykebil underbygger en slik konklusjon. Når du tenker nærmere etter, kan du huske at du har opplevd en lignende situasjon tidligere. Også den gangen ble du sittende og vente inne i bussen. I en slik situasjon vil du kunne snu deg mot en medpassasjer og si:

Beskrivelsen dreier seg om kirsebærblomster som drysser fra trærne. Et fellestrekk er likevel at 「よう」 (yoo) også i disse setningene brukes til å beskrive hvordan noe ser ut eller oppleves for taleren.

Kapittel 1 なに

じこ

60) 何か事故があったようですね。 Nani ka jiko ga atta yoo desu ne.

Det har visst skjedd en eller annen ulykke. Det kan være en plausibel forklaring på den langsomme trafikkavviklingen. Det kan likevel vise seg at den skyldes andre årsaker. For eksempel kan en rutinekontroll av trafikken (derav politifolk) føre til samme kødannelse. Sykebilen du så i det fjerne, tolket du inn i din forklaringsmodell fordi den passet godt. I virkeligheten kunne den like gjerne ha vært på vei mot et annet sted. Denne bruken av 「よう」 (yoo) er også omtalt i kapitlet om evidensialer (side 293). 1.2.1 Adverbiell bruk av よう (yoo) Når 「よう」 (yoo) brukes adverbielt, markeres det ved å sette 「に」 (ni) etter 「よう」 (yoo). Den betydningsmessige spennvidden er stor, noe de følgende eksemplene viser. はや

なお

たの

61) 早く直すように頼んだ。 Hayaku naosu yoo ni tanonda.

Jeg ba om at (noe) måtte repareres fort. か

はい

あみど

62) 蚊が入らないように網戸をつけています。 Ka ga hairanai yoo ni amido wo tsukete imasu.18

Vi har satt på netting slik at myggen ikke kommer inn. どあ

すむ

ず

ひら

あぶら

63) ドアがスムーズに開くように油をさした。 Doa ga sumuuzu ni aku yoo ni abura o sashita.

Jeg smurte med olje så døren skulle kunne åpnes lett. かれ

くる

はし

つづ

64) 彼は狂ったように走り続けた。 Kare wa kurutta yoo ni hashiritsuzuketa.

Han fortsatte å løpe som om han var gal.

あみど

「網戸」(amido) er en dør eller skjerm av netting som settes foran dører og vinduer slik at mygg og andre insekter ikke kommer inn. 18

Naru hodo 2 て

こおり

つめ

65) 手が氷のように冷たい。 Te ga koori no yoo ni tsumetai.

Hendene er kalde som is. さいきんさけ

の

66) 最近酒を飲まないようになった。 Saikin sake o nomanai yoo ni natta.

I det siste har jeg sluttet å drikke alkohol. ご

はな

67) ドイツ語を話せるようになりました。 Doitsugo o hanaseru yoo ni narimashita.

Jeg har lært meg å snakke tysk. Setning 61 er et eksempel på indirekte sitat, hvor det formidles at man påvirker en annen person til å opptre på en bestemt måte (se kapitlet om sitater, bind 1). Bortsett fra at setning 62 og 63 ikke er indirekte sitater, er likheten til setning 61 så absolutt til stede. Det ligger et formål eller en hensikt bak handlingene som uttrykkes i predikatet. Formålet eller hensikten er uttrykt i setningene som modifiserer 「ように」 (yoo ni). I setning 64 og 65 ser vi at bruken er billedlig. De to siste eksemplene (66 og 67), hvor 「ように」 (yoo ni) etterfølges av verbet 「なる」 (naru = bli) i fortidsform, krever noen ekstra kommentarer. Strukturen 「ようになった」 (yoo ni natta) indikerer nemlig at en situasjon eller tilstand har endret seg. Det at en endring har funnet sted, formidles ved verbet 「なった」 (natta), mens verbet foran 「よう」 (yoo) forteller hvordan tilstanden eller situasjonen er blitt etter endringen. Et poeng er at en tilstand vanligvis ikke endrer seg plutselig, men over noe tid. I setning 66 over skisseres en situasjon hvor taleren har sluttet å drikke alkohol. Et lignende eksempel følger nedenfor. となり

こ

さいきん

あいさつ

68) 隣の子どもたちは最近きちんと挨拶するようになった。 Tonari no kodomotachi wa saikin kichin to aisatsu suru yoo ni natta.

Nabobarna har begynt å hilse ordentlig i det siste. I setning 67 over er det et verb i potensialform som står foran 「ようになった」 (yoo ni natta). I slike tilfeller formidles det at noe som har vært umulig før, nå har

Kapittel 1 blitt mulig. I setning 67 har vedkommende lært noe han/hun ikke kunne tidligere. Vi avslutter med enda ett eksempel på slik bruk.19 めがね

つか

はじ

こくばん

じ

み

69) 眼鏡を使い始めたら黒板の字が見えるようになりました。 Megane o tsukaihajimetara kokuban no ji ga mieru yoo ni narimashita.

Etter at jeg begynte å bruke briller, kan jeg lese bokstavene på tavlen. 1.2.2「ようにする」 (yoo ni suru) versus 「ようになる」 (yoo ni naru) Vi har tidligere i dette kapitlet tatt opp forskjellen mellom uttrykkene 「ことにする」 (koto ni suru) og 「ことになる」 (koto ni naru). Vi skal her peke på at de samme forskjellene gjelder for uttrykkene 「ようにする」 (yoo ni suru) og 「ようになる」 (yoo ni naru). Mens 「ようにする」 (yoo ni suru) impliserer viljestyrte handlinger, markerer 「ようになる」 (yoo ni naru) i utgangspunktet det motsatte – nemlig fravær av vilje. Sammenlign de to følgende eksemplene. わたし

まいあさちょうしょく

た

70) 私は毎朝朝食を食べるようにした。 Watashi wa maiasa chooshoku o taberu yoo ni shita.

Jeg passer på å spise frokost hver morgen. わたし

まいあさちょうしょく

た

71) 私は毎朝朝食を食べるようになった。 Watashi wa maiasa chooshoku o taberu yoo ni natta.

Jeg har begynt å spise frokost hver morgen. Forskjellen mellom de to setningene består i at taleren i setning 70 har bestemt seg for å spise frokost hver morgen, og sørger aktivt for at det skjer. Taleren i setning 71 spiser også frokost hver morgen, men i motsetning til hva som er tilfellet for taleren i setning 70, er ikke dette noe han/hun har bestemt seg for. Det ligger altså ikke noen bevisst vilje bak, tilstanden har utviklet seg naturlig.20 Hvis vi vil understreke at vi har gjort noe til en vane, kan vi endre 「ようにする」 (yoo ni suru) til 「ようにしている」 (yoo ni shite iru).

En endring kan også uttrykkes med ikke-fortidsformen 「ようになる」 (yoo ni naru). Om vi forめがね

こくばん

じ

み

andrer litt på setning 69, til 「眼鏡をかかれば黒板の字が見えるようになります」 (megana o kakereba kokuban no ji ga mieru yoo ni narimasu = når jeg tar på meg briller kan jeg lese bokstavene på tavlen), ser vi det. 20 Det samme gjelder for setning 66 og 68.

Naru hodo 2 かし

た

72) お菓子は食べないようにしている。 Okashi wa tabenai yoo ni shite iru.

Jeg holder meg unna søtsaker. じ

き

73) ラジオの９時のニュースを聞くようにしている。 Rajio no kuji no nyuusu o kiku yoo ni shite iru.

Jeg har gjort det til en vane å høre på nyhetene i radio klokken ni.

1.3 「ところ」 (tokoro) Substantivet 「ところ」 (tokoro) kan opptre som både selvstendig og formelt substantiv. Som et selvstendig, uavhengig substantiv betyr det «sted» i konkret forstand. まつしま

ところ

74) 松島はきれいな所ですね。 Matsushima wa kirei na tokoro desu.

Matsushima er et vakkert sted. かのじょ

ところ

いちしゅうかんたいざい

75) 彼女の所に一週間滞在する。21 Kanojo no tokoro ni isshuukan taizai suru.

Jeg skal bo hos henne en uke. まち

あそ

ところ

76) あの町には遊ぶ所がたくさんあります。 Ano machi ni wa asobu tokoro ga takusan arimasu.

I den byen er det mange steder man kan more seg. かれ

どあ

ところ

た

ど

77) 彼はドアの所で立ち止まった。22 Kare wa doa no tokoro de tachidomatta.

Han stoppet opp ved døren.

Direkte oversatt blir dette «Jeg skal bo på hennes sted». Mens vi på norsk sier «jeg skal bo hos henne», «jeg stikker innom han», og så videre, må den understrekete delen uttrykkes med 「X のところ」 (X no tokoro) på japansk. Det betyr at om vi for eksempel vil uttrykke den norske setningen «jeg tar en tur til bestemor» på japansk, må vi ta i bruk den japanske uttrykksmåten «jeg tar en tur til bestemors ばあ

ところ

い

sted». Vi ender da opp med 「お祖母さんの所へ行ってきます」 (obaasan no tokoro e itte kimasu). ばあ

い

Man sier altså ikke 「お祖母さんへ行ってきます*」 (obaasan e itte kimasu). 22 Legg merke til forskjellen med hensyn til norsk uttrykksmåte. Direkte oversatt betyr setningen at «han stoppet opp ved dørstedet».

Kapittel 1 Som formelt substantiv beholder ところ (tokoro) betydningen «sted», men nå i abstrakt forstand. Det passer nesten alltid å tenke på dette som et «sted i tid». For øvrig endres skrivemåten nå til hiragana. Siden det ofte er et aktivitetsverb hvor handlingen er viljestyrt, som modifiserer denne 「ところ」(tokoro), og siden betydningen endrer seg avhengig av verbform, viser vi dette ved å sette opp fire nesten likelydende setninger nedenfor. For øvrig kan setningene enkelt settes i fortid ved å endre kopula「だ」 (da) til 「だった」 (datta). Dette er imidlertid ikke reflektert i forklaringene som følger etter setningene.23 ばんごはん

つく

78) 晩御飯を作るところだ。 Bangohan o tsukuru tokoro da.

Jeg skal akkurat lage middag. ばんごはん

つく

79) 晩御飯を作っているところだ。 Bangohan o tsukutte iru tokoro da.

Jeg holder på å lage middag. ばんごはん

つく

80) 晩御飯を作ったところだ。 Bangohan o tsukutta tokoro da.

Jeg har akkurat laget middag. ばんごはん

つく

81) 晩御飯を作ろうとしているところだ。 Bangohan o tsukuroo to shite iru tokoro da.

Jeg skal akkurat til å lage middag. Det som beskrives i de fire setningene, er eksakte øyeblikk for når en handling eller situasjon finner sted. Som vi ser av setning 78, vil et verb i oppslagsform signalisere at handlingen i taleøyeblikket ikke er påbegynt, men at den er nær forestående. I setning 79, hvor verbet står i progressiv form, formidles det at aktiviteten pågår i taleøyeblikket. I setning 80 indikerer verbets korte fortidsform foran 「ところ」 (tokoro) at aktiviteten nettopp er avsluttet. Uttrykksmåten 「V～おうとする」 (V – oo to suru), som vi ser i setning 81, er også svært vanlig. Det er svært liten forskjell på denne og uttrykksmåten i setning 78.24 23 Lar vi setningene ende på 「だった」 (datta) i stedet for 「だ」 (da), vil dette reflekteres i de norske oversettelsene på følgende måte: skal → skulle, holder → holdt, har → hadde. 24 Starttidspunktet for handlingen vil vanligvis oppleves som enda mer umiddelbart forestående med 「V～おうとする」 (V – oo to suru).

Naru hodo 2 1.3.1 Noen observasjoner om verbtyper og 「ところだ」 (tokoro da) a) Når verbet er et viljestyrt aktivitetsverb, som i eksemplene over, vil progressiv form og progressiv form etterfulgt av 「ところだ」 (tokoro da) uttrykke det samme, nemlig at en handling pågår. Med andre ord vil setning 82 nedenfor uttrykke det samme som setning 79 over.25 ばんごはん

つく

82) 晩御飯を作っている。 Bangohan o tsukutte iru.

Jeg holder på å lage middag. Når verbet derimot er et aktivitetsverb som uttrykker en handling som ikke er viljestyrt, brukes imidlertid ikke progressiv form etterfulgt av 「ところだ」 (tokoro da). あめ

ふ

En setning som 「雨が降っているところだ*」 (ame ga futte iru tokoro da) vil med andre ord ikke kunne realiseres. b) Et viljestyrt aktivitetsverb i oppslagsform plassert foran 「ところだ」 (tokoro da) uttrykker at det er like før noen går i gang med en handling, slik vi har sett i setning 78 over. Som de følgende to eksemplene viser, blir et ikke-viljestyrt verb i samme posisjon tolket noe annerledes. すこ

おお

じこ

83) もう少しで大きな事故になるところだった。 Moo sukoshi de ooki na jiko ni naru tokoro datta.

Det var like før det ble en stor ulykke. ともだち

やくそく

わす

84) 友達との約束を忘れるところだった。 Tomodachi to no yakusoku o wasureru tokoro datta.

Jeg holdt på å glemme avtalen med vennen min. Forskjellen består i at et ikke-viljestyrt verb i oppslagsform foran 「ところだ」 (tokoro da) formidler at situasjonen som er beskrevet i verbet, i virkeligheten ikke fant sted.

つく

Om det skulle være noen forskjell, måtte det være at 「作っている」 (tsukutte iru) legger mer vekt på handlingen enn 「作っているところ」 (tsukutte iru tokoro), som legger mer vekt på situasjonen.

Kapittel 1 c) Når verbet uttrykker en endring fra en tilstand til en annen, kan verbet i sin progressive form foran 「ところだ」 (tokoro da) tolkes på samme måte som et viljestyrt aktivitetsverb. いけ

こおり

と

85) 池の氷が解けているところだ。 Ike no koori ga tokete iru tokoro da.

Isen på vannet er i ferd med å smelte. Det karakteristiske med den beskrevne endringen er at den pågår over en viss tid. Når endringen derimot skjer momentant, det vil si når en handling går over i en vedvarende tilstand i samme øyeblikk som den finner sted, brukes ikke progressiv form sammen med 「ところだ」 (tokoro da). En setning som ねこ

し

86) うちの猫が死んでいるところだ*。 Uchi no neko ga shinde iru tokoro da.*,

med intendert betydning «katten vår holder på å dø», vil altså ikke kunne realiseres.26 1.3.2 Partikler som følger「ところ」(tokoro) Når 「ところ」 (tokoro) er modifisert av en setning og derved inngår som et substantivisk ledd i en større setning, følges dette substantiviske leddet oftest av en partikkel. Denne viser hvilken funksjon leddet har i den større setningen, og typiske partikler her er 「を」 (o), 「に」 (ni) og 「で」 (de). かれ

いえ

で

み

87) 彼が家から出てくるところを見た。 Kare ga ie kara dete kuru tokoro o mita.

Jeg så han da han kom ut av huset. けいさつ

はんにん

ぎんこう

で

つか

88) 警察は犯人が銀行から出てくるところを捕まえた。 Keisatsu wa hannin ga ginkoo kara dete kuru tokoro o tsukamaeta.

Politiet fakket forbryteren idet han kom ut av banken.

ねこ

いまし

Situasjonen kan for eksempel beskrives med 「うちの猫が今死にそう」 (uchi no neko ga ima shinisoo). 26

Naru hodo 2 Når 「ところ」 (tokoro) følges av partikkelen 「を」 (o), er subjektet i det substantiviske leddet (den implanterte setningen) ofte direkte objekt i hovedsetningen.27 Når 「ところ」 (tokoro) derimot følges av partikkelen 「に」 (ni), beskriver den implanterte setningen en situasjon som danner bakteppet for det som uttrykkes i hovedsetningen.28 Samtidighet er et nøkkelord her. Innholdsmessig er det ofte slik at situasjonen som er beskrevet i den implanterte setningen, blir forstyrret av det som skjer i hovedsetningen. で

でんわ

89) 出かけようとしたところに電話がかかってきた。 Dekakeyoo to shita tokoro ni denwa ga kakatte kita.

Jeg skulle akkurat til å gå ut da telefonen ringte. ふとん

ほ

あめ

ふ

だ

90) 布団を干したところに雨が降り出した。 Futon o hoshita tokoro ni ame ga furidashita.

Da jeg hadde hengt ut madrassen, begynte det å regne. Til forskjell fra partikkelen 「に」 (ni) markerer partikkelen 「で」 (de) etter 「ところ」 (tokoro) at det er et lite opphold mellom de to handlingene/situasjonene som beskrives. De skjer altså ikke samtidig, men i rekkefølge.29 ねむ

つ

こ

な

だ

91) やっと眠りに着いたところで子どもが泣き出した。 Yatto nemuri ni tsuita tokoro de kodomo ga nakidashita.

Jeg hadde akkurat falt i søvn da barnet begynte å gråte.

いえ

で

かれ

み

Om vi skriver om setning 87 til en relativsetning med indre relasjon 「家から出てくる彼を見た」かれ

(ie kara dete kuru kare o mita), ser vi dette tydelig. I denne setningen er 「彼」 (kare) direkte objekt, かれ

いえ

で

mens det er subjekt i setningen 「彼が家から出てくる」 (kare ga ie kara dete kuru). Det samme ぎんこう

で

はんにん

けいさつ

つか

forholdet har vi i setning 88. Skriver vi den om til 「銀行から出てくる犯人を警察が捕まえた」はんにん

(ginkoo kara dete kuru hannin o keisatsu ga tsukamaeta), ser vi at 「犯人」(hannin) er direkte objekt. はんにん

ぎんこう

で

はんにん

I setningen 「犯人が銀行から出てくる」 (hannin ga ginkoo kara dete kuru) er 「犯人」 (hannin) imidlertid subjekt. 28 Denne 「に」 (ni) markerer retning for bevegelse med vekt på kontakt med ankomststed (se side 348 i bind 1) i abstrakt forstand (til det sted i tiden / til den situasjonen som den implanterte setningen angir, ankom innholdet av hovedsetningen). 29 「で」 (de) markerer stedet (i overført betydning) hvor handlingen/situasjonen i hovedsetningen inntreffer.

Kapittel 1 ろんぶん

さいご

いちぎょう

か

とつぜんき

うしな

92) 論文の最後の一行を書いたところで突然気を失った。 Ronbun no saigo no ichigyoo o kaita tokoro de totsuzen ki o ushinatta.

Da jeg hadde skrevet siste linje i artikkelen, besvimte jeg plutselig. 1.3.3 Ydmyke uttrykk med 「ところ」 (tokoro) 「ところ」 (tokoro) brukes ofte i situasjoner hvor taleren føler (eller i hvert fall uttrykker) at han/hun utsetter (eller har utsatt) samtalepartneren for bryderi. I slike tilfeller modifiseres 「ところ」 (tokoro) av et substantiv eller et adjektiv. いそが

でんわ

93) お忙しいところをお電話してすみませんでした。 Oisogashii tokoro o odenwa shite sumimasen deshita.

Beklager at jeg ringer når du er opptatt. やす

じゃま

94) お休みのところをお邪魔してすみません。 Oyasumi no tokoro o ojama shite sumimasen.

Beklager at jeg bryr deg nå når du har fri. たぼう

95) ご多忙なところ、よくきてくださいました。 Gotaboo na tokoro, yoku kite kudasaimashita.

Takk for at du kom enda du er fryktelig opptatt. I praksis er slike uttrykk mer eller mindre faste formularer for å formidle unnskyldninger eller takknemlighet. Merk deg at partikkelen 「を」 (o) vanligvis følger 「ところ」 (tokoro) i slike sammenhenger, noe det ikke alltid er like lett å høre. Når partikkelen er utelatt (som i setning 95), markeres dette med et kort opphold etter 「ところ」 (tokoro).30 1.3.4 「ところ」 (tokoro) og engangshendelse i fortid

Den siste bruken av 「ところ」 (tokoro) vi skal nevne her, er vist i eksemplene nedenfor.

I tidsuttrykk som inneholder ord tilsvarende «nå», «i øyeblikket», «for tiden» og så videre, kan for いま

いじょうもう

øvrig også partikkelen に (ni) utelates. Vi tar med to slike eksempler: 1) 「今のところこれ以上申あ

し上げられません」 (ima no tokoro kore ijoo mooshiageraremasen = jeg kan ikke si noe mer enn げんざい

おうぼしゃ

やく

にん

dette på nåværende tidspunkt), og 2) 「現在のところ応募者は約 100人ほどです」 (genzai no tokoro oobosha wa hyakunin hodo desu = for øyeblikket er det cirka 100 søkere).

Naru hodo 2 せんせい

ねが

さっそくしょうだく

へんじ

96) 先生にお願いしたところ、早速承諾のお返事をいただいた。 Sensei ni onegai shita tokoro, sassoku shoodaku no ohenji o itadaita.

Da jeg ba læreren, fikk jeg med en gang et positivt svar. たかくけいえい

の

だ

かいしゃ

ぎょうせき

97) 多角経営に乗り出したしたところ、会社の業績があがった。 Takakukeiei ni noridashita tokoro, kaisha no gyooseki ga agatta.

Da vi spredte driften, gikk firmaets resultat opp. En slik bruk har mye til felles med verbets tara-form, når denne refererer til en engangshendelse i fortid (se side 344). Betingelsene for å bruke 「ところ」 (tokoro) slik, er at verbet foran 「ところ」 (tokoro) står i uformell fortidsform, og at det er viljestyrt. Videre må handlingen i den implanterte setningen forårsake situasjonen som er beskrevet i hovedsetningen. Merk deg at det ikke er et opplagt årsak–virkning-forhold mellom de to setningene.

1.4 「時」 (toki) とき

「時」(toki) kan oversettes med «tid» eller «tidspunkt». Det er mulig å finne ekとき

sempler hvor 「時」(toki) opptrer som et uavhengig, selvstendig substantiv. 31 とき

Bortsett fra i slike marginale tilfeller har 「時」 (toki) en modifiserende frase eller setning foran seg. がくせい

とき

「学生の時」(gakusei no toki = «studenttiden», det vil si «når man er student») ね

とき

「寝る時」(neru toki = «leggetiden», det vil si «når man skal legge seg») わか

とき

「若い時」(wakai toki = «ungdomstiden», det vil si «når man er ung») しあわ

とき

「幸せな時」(shiawase na toki = «lykketiden», det vil si «når man er lykkelig»)

とき

かね

とき

Det gjør det for eksempel i ordtakene 「時は金なり」 (toki wa kane nari = tid er penger) og 「時さいりょう

くすり

とき

た

は最良の薬だ」 (toki wa sairyoo no kusuri da = tiden leger alle sår) og i uttrykket 「時が経つにつれて」 (toki ga tatsu ni tsurete = som tiden går).

Kapittel 1 1.4.1 Partikler etter「時」(toki) とき

Substantivfrasen eller setningen som har 「時」(toki) som kjerne, blir noen ganger etterfulgt av partikkelen 「に」 (ni) eller temapartikkelen 「は」 (wa).32 こ

とき

ねつ

だ

98) 子どもの時よく熱を出した。 Kodomo no toki yoku netsu o dashita.

Da jeg var barn, hadde jeg ofte feber. とうきょう

す

とき

かぶき

み

い

99) 東京に住んでいた時よく歌舞伎を見に行った。 Tookyoo ni sunde ita toki yoku kabuki o mi ni itta.

Da jeg bodde i Tokyo, gikk jeg ofte for å se kabuki. こ

とき

にほん

いじゅう

100) 子どもの時に日本へ移住した。 Kodomo no toki ni nihon e ijuu shita.

Da jeg var barn, flyttet jeg til Japan. とうきょう

す

とき

たなか

し

あ

101) 東京に住んでいた時に田中さんと知り合った。 Tookyoo ni sunde ita toki ni Tanakasan to shiriatta.

Da jeg bodde i Tokyo, ble jeg kjent med Tanaka. こ

とき

ともだち

かんけい

じゅうよう

102) 子どもの時（に）は、友達との関係がとても重要だ。 Kodomo no toki (ni) wa, tomodachi to no kankei ga totemo juuyoo da.

Når man er barn, er forholdet til venner svært viktig. こま

き

103) 困ったとき（に）はいつでも来てください。 Komatta toki (ni) wa itsu de mo kite kudasai.

Kom når som helst når du har problemer. こ

とき

I setning 98 og 99 er frasene 「子どもの時」 (kodomo no toki = «barndomstiden», とうきょう

す

とき

det vil si «da jeg var barn»33) og 「東京に住んでいた時」(tookyoo ni sunde ita toki = da jeg bodde i Tokyo) ikke etterfulgt av noen partikkel. Som vi ser, beskriver 32

Vi skal presisere at observasjonene av partikkelbruken som er beskrevet nedenfor, må oppfattes som tendenser, og ikke som noe absolutt. こ

とき

Isolert sett betyr 「子どもの時」 (kodomo no toki) «barndomstiden». Om denne skal tolkes som fortid eller ikke, avhenger av predikatet i setningen. I setning 98 står predikatet i fortid, og derfor tolkes 33

こ

とき

frasen 「子どもの時」 i dette tilfellet som «da jeg var barn».

Naru hodo 2 hovedsetningen en gjentatt hendelse/tilstand i fortid. Den spenner over hele det store tidsrommet som er beskrevet i de to frasene, og kan derfor naturlig nok ikke kobles til et spesifikt tidspunkt. Sammenligner vi med setning 100 og 101, ser vi at disse beskriver en engangshendelse i fortid. I slike tilfeller er det en tendens til å la partikkelen 「に」 (ni) etterfølge frasen eller setningen. På den måten fremheves det spesifikke tidspunktet. Det er imidlertid ikke obligatorisk med partikkelen 「に」 (ni). I setning 102 og 103 er det temapartikkelen 「は」 (wa) som etterfølger den aktuelle frasen. Det karakteristiske er at hovedsetningen består av en generell uttalelse som gjelder for tilfeller som er beskrevet i temaleddet. 1.4.2 Kombinasjoner av tider (tempus) i S1 og S2 とき

Vi skal kalle setningen som har 「時」(toki) som kjerne, for S1, og hovedsetningen for S2. Avhengig av tempus i predikatene i S1 og S2 vil betydningen av helheten kunne endres. Vi bruker verbet する (suru) for å illustrere de fire kombinasjonsmulighetene som fins. どき

「S1 する時

S2 する」

(S1suru toki S2 suru)

S2 した」

(S1suru toki S2 shita)

S2 する」

(S1shita toki S2 suru)

S2 した」

(S1shita toki S2 shita)

どき

「S1 する時どき

「S1 した時どき

「S1 した時

Vi skal i punktene a), b) og c) nedenfor peke på noen forhold som viser hvordan ulike kombinasjoner av tempus i S1 og S2 påvirker tolkningen av helheten. Sentralt er hvorvidt predikatet i S1 er et handlingsverb, et bevegelsesverb eller et tilstandsverb, og hvorvidt handlingene i S1 og S2 skjer samtidig eller i rekkefølge. a) Predikatet i S1 er et handlingsverb (minus bevegelsesverb); handlingene i S1 og S2 er selvstendige og uavhengige. I slike tilfeller angir oppslagsform (=ikke-fortid) とき

foran 「時」 (toki) at handlingen ennå ikke har startet. Handlingen i S2 finner sted før handlingen i S134 35.

あさお

は

Derfor er en setning som 「朝起きるとき歯をみがく*」ikke grammatisk. 35 Med andre ord er tempus i S1 relativ til tempus i S2 og ikke til ytringstidspunktet, slik det er på norsk. 34

Kapittel 1 ともだち

あたら

みせ

いわ

おく

104) 友達の新しい店がオープンするとき、お祝いを贈ります。 Tomodachi no atarashii mise ga oopun suru toki, oiwai o okurimasu.

Når den nye butikken til vennen min åpner, skal jeg sende gratulasjoner. ともだち

あたら

みせ

いわ

おく

105) 友達の新しい店がオープンするとき、お祝いを贈りました。 Tomodachi no atarashii mise ga oopun suru toki, oiwai o okurimashita.

Da den nye butikken til vennen min skulle åpne, sendte jeg gratulasjoner. とき

Fortidsform foran 「時」(toki) innebærer et tidspunkt hvor handlingen allerede har skjedd. Handlingen i S2 finner nå sted etter handlingen i S1. ともだち

あたら

みせ

いわ

106) 友達の新しい店がオープンしたとき、お祝いにかけつけます。 Tomodachi no atarashii mise ga oopun shita toki, oiwai ni kaketsukemasu.

Når den nye butikken til vennen min har åpnet, skal jeg skynde meg dit og gratulere. ともだち

あたら

みせ

いわ

107) 友達の新しい店がオープンしたとき、お祝いにかけつけました。 Tomodachi no atarashii mise ga oopun shita toki, oiwai ni kaketsukemashita.

Da den nye butikken til vennen min åpnet, skyndte jeg meg dit for å gratulere. Når predikatet i S1 er et bevegelsesverb, bør man være ekstra forsiktig med valg av tempus. Bevegelsesverb har stor semantisk rekkevidde, i den forstand at de avhengig av situasjon kan referere til et tidspunkt før eller etter bevegelsen har startet, så vel い

som til et tidspunkt for bevegelsens slutt og tiden etter. Siden verbet 「行く」 (iku = gå, dra) er et hyppig brukt bevegelsesverb, skal vi ta utgangspunkt i dette verbet i eksemplene som følger. にほん

い

とき

にほんりょうり

た

おも

108) 日本に行く時、日本料理を食べようと思う。 Nihon ni iku toki, nihon ryoori o tabeyoo to omou.

Før jeg drar til Japan, har jeg tenkt å spise japansk mat. På veien til Japan har jeg tenkt å spise japansk mat. Som vi ser, er det to mulige tolkninger av denne setningen, avhengig av hvordan vi い

oppfatter verbet 「行く」 (iku). En pragmatisk tilnærming, der vi vurderer dette ut

Naru hodo 2 fra helheten, vil muligens resultere i at den siste oversettelsen oppfattes som mest naturlig?36 い

Endrer vi derimot på tempus og setter 「行く」 (iku) i fortid, blir setningen imidlertid entydig. にほん

い

とき

にほんりょうり

た

おも

109) 日本に行った時、日本料理を食べようと思う。 Nihon ni itta toki, nihon ryoori o tabeyoo to omou.

Når jeg er kommet til Japan, har jeg tenkt å spise japansk mat. I de to neste eksemplene er predikatet i S2 i fortid, mens predikatet i S1 veksler mellom ikke-fortid og fortid. にほん

い

とき

にほんりょうり

た

110) 日本に行く時、日本料理を食べた。 Nihon ni iku toki, nihon ryoori o tabeta.

Da jeg skulle dra til Japan, spiste jeg japansk mat. I dette tilfellet kan «da jeg skulle dra til Japan» tolkes som «før jeg dro til Japan » eller «på vei til Japan». Den neste setningen gir bare én tolkningsmulighet. にほん

い

とき

にほんりょうり

た

111) 日本に行った時、日本料理を食べた。 Nihon ni itta toki, nihon ryoori o tabeta.

Da jeg var i Japan, spiste jeg japansk mat. I praksis er problemet skissert ovenfor mindre enn det kan se ut for. I tilfeller som kan forårsake tvil og misforståelser vil man kunne bruke andre uttrykksmidler for å unngå dette. 37

Man kunne selvsagt tenke seg at vedkommende ville øve seg på forhånd, ved å spise japansk mat før avreise til Japan. Men er det sannsynlig? とき

まえ

Avsenderen i 108 og 110 kan for eksempel bytte ut 「時」(toki) med 「前に」(mae ni=før) og si にほん

い

まえ

「日本に行く前に」(nihon ni iku mae ni)for å rydde bort eventuell tvil. En talesituasjon inneholder きないしょく

ofte også andre leksikalske ledetråder. Hvis vi for eksempel endrer S2 i eksempel 108 til 「機内食をた

おも

食べようと思う」(kinaishoku o tabeyoo to omou=har tenkt å spise flymat), er det innlysende at dette må finne sted på veien til Japan.

Kapittel 1 b) Predikatet i S1 er et handlingsverb; handlingene i S1 og S2 skjer samtidig og utføres av samme subjekt. Verbet i S1 er holdt i ikke-fortidsform. にほんたいざいちゅう

わしょく

た

とき

はし

つか

112) 日本滞在中、和食を食べる時は箸を使いました。 Nihon taizaichuu, washoku o taberu toki wa hashi o tsukaimashita.

Når jeg spiste japansk mat da jeg var i Japan, brukte jeg pinner. おおさか

しゅっちょう

とき

しんかんせん

の

113) 大阪へ出張する時は新幹線に乗る。 Oosaka e shucchoo suru toki wa shinkansen ni noru.

Når jeg drar på forretningsreise til Osaka, reiser jeg med Shinkansen. いえ

はい

とき

うらぐち

はい

114) 家に入る時、いつも裏口から入った。 Ie ni hairu toki, itsumo uraguchi kara haitta.

Når jeg gikk inn i huset, tok jeg alltid bakdøren. Det er pragmatikk – konteksten og vår kunnskap om verden – som forteller oss at at det ikke kan være være tale om noe før-etter forhold mellom handlingene i S1 og S2 i eksemplene over. Vi vet at det ikke gir mening å skulle spise med pinner før spisingen starter (112), at å reise med Shinkansen (tog) er en del av forretningsreisen og ikke noe som skjer før reisen (113), og at man ikke går inn bakdøren før man går inn (114). I tillegg til at de uttrykker samtidige handlinger, er det felles for eksempelsetningene over at S1 uttrykker en habituell (vanemessig) handling, mens S2 spesifiserer måten handlingen foregår på. Ikke sjelden understrekes det vanemessige med adverb som「いつも」(alltid), slik vi ser i setning 114. Når det er en uavhengig, enkeltstående handling snarere enn en vanemessig som uttrykkes, er det en tendens til at verbet i S1 står i fortidsform38. はじ

まんが

よ

えいご

よ

115) 初めてその漫画を読んだとき、英語で読みました。 Hajimete sono manga o yonda toki eigo de yomimashita.

Første gang jeg leste den tegneserien, leste jeg den på engelsk.

てん

Siden det er tale om tendens går det selvsagt an å finne moteksempler, som for eksempel「天ぷらあ

あぶら

やけど

を揚げているときに油がはねて火傷してしまった」(tenpura o agete iru toki ni abura ga hanete yakedo shite shimatta= da jeg laget tempura, skvatt oljen og jeg forbrant meg).

Naru hodo 2 Sammenligner vi eksempelsetningene i denne paragrafen, ser vi at et verb i ikkeとき

fortidsform foran 「時」(toki) vil tilsvare vårt norske «hver gang når», mens et verb i fortidsform gir tolkningen «den gang da». c) S1 uttrykker en tilstand. Når predikatet i S2 er i fortidsform, kan tilstanden i S1 beskrives både med ikkefortid og fortid.39 Som eksemplene viser, finner situasjonen som er angitt i S2 sted på ett eller flere tidspunkter innenfor tidsperioden som er angitt i S1. とうきょう

とき

いろいろたの

けいけん

116) 東京にいる／いた時は、色々楽しい経験をした。 Tookyoo ni iru/ita toki wa, iroiro tanoshii keiken o shita.

Da jeg var i Tokyo, gjorde jeg diverse morsomme erfaringer. こ

ちい

とき

いろいろくろう

おお

117) 子どもがまだ小さい／小さかった時は色々苦労が多かった。 Kodomo ga mada chiisai/chiisakatta toki wa iroiro kuroo ga ookatta.

Da barna var små hadde vi mangt et strev. ふろ

は

かみなり

な

118) お風呂に入っている/入っていたときに雷が鳴った。 Ofuro ni haitte iru/haitte ita toki ni kaminari ga natta.

Mens jeg var i bad tordnet det. わたし

とき

たず

119) 私がうちにいる/いた時に、セールスマンが訪ねてきた。 Watashi ga uchi ni iru/ita toki, seerusuman ga tazunete kita.

Mens jeg var hjemme kom det en selger på døren. Når predikatet i S2 står i ikke- fortidsform, uttrykker helheten oftest et generelt eller generisk utsagn. いえ

とき

は

120) 家にいる時はいつもスリッパを履く。 Ie ni iru toki wa itsumo surippa o haku.

Når jeg er hjemme har jeg alltid på meg tøfler. 39 Selv om det rent betydningsmessig ikke er noen forskjell enten tilstanden i S1 uttrykkes med ikkefortid eller med fortid, vil nok enkelte språkbrukere likevel oppfatte subtile forskjeller. Fortid i S1 kan nemlig for noen inneholde en nyanse av `mimring`; at man tenker tilbake på tiden som var, eller at man sammenligner situasjonen i dag med den gang, eller lignende. Bortsett fra slike tilfeller er det mest とき

vanlig at verbet/adjektivet foran 「時」 (toki) står i ikke-fortidsform.

Kapittel 1 あつ

121) 暑いときはビールがおいしい。 Atsui toki wa biiru ga oishii.

Det smaker godt med øl når det er varmt. てんき

とき

さんぽ

で

122) 天気がいい時には散歩に出かける。 Tenki ga ii toki ni wa sanpo ni dekakeru.

Når været er pent, går jeg på spasertur.

1.5「場合」(baai) とき

ばあい

I likhet med 「時」(toki) kan også 「場合」(baai) opptre som regulært substantiv, med betydningen «tilfelle», «omstendighet» eller lignende. ばあい

おも

123) 場合によってはうそをついてもいいと思う。 Baai ni yotte wa uso o tsuite mo ii to omou.

Jeg synes det er helt greit å lyve i enkelte tilfeller. とき

ばあい

き

こと

124) 時と場合によってはこのドレスを着る事もある。 Toki to baai ni yotte wa kono doresu o kiru koto mo aru.

Det hender at jeg tar på meg denne kjolen, avhengig av sted og anledning40. とくべつ

ばあい

125) 特別な場合のためにこのワインをとっておく。 Tokubetsu na baai no tame ni kono wain o totte oku.

Jeg skal reservere denne vinen for en spesiell anledning. うてん

ばあい

じゅんえん

126) 雨天の場合は順延します。 Uten no baai wa junen shimasu.

I tilfelle regn blir (det) utsatt. ばあい

Siden 「場合」(baai) er et substantiv, blir det naturlig nok modifisert på samme måten som andre substantiver. Når det modifiserende elementet er en setning, passer det vanligvis å oversette med «i tilfelle av», «under slike omstendigheter», «når» ばあい

eller «hvis» på norsk. 「場合」 (baai) uttrykker derfor ofte hypotetiske tilfeller.

とき

ばあい

Dette er en direkte oversettelse av uttrykket 「時と場合によって」(toki to baai ni yotte). Ofte passer det bedre å oversette uttrykket med «avhengig av tid og sted».

Naru hodo 2 はっこう

ばあい

てすうりょう

127) キャッシュカードをはじめて発行する場合、手数料はかかりません。 Kyasshukaado o hajimete hakkoo suru baai, tesuuryou wa kakarimasen.

Første gang vi utsteder et minibankkort påløper det ikke noe gebyr. ぶひん

た

ばあい

ばんごう

でんわ

128) 部品が足りない場合にはこの番号に電話してください。 Buhin ga tarinai baai ni wa kono bangoo ni denwa shite kudasai.

Vennligst ring dette nummeret hvis det mangler noen deler. あめ

ふ

ばあい

しあい

ちゅうし

129) 雨が降った場合、試合が中止になります。 Ame ga futta baai shiai ga chuushi ni narimasu.

Kampen blir avlyst i tilfelle regn. わす

ばあい

130) パスワードを忘れた場合はどうしたらいいですか。 Pasuwaado o wasureta baai wa doo shitara ii desu ka.

Hva skal jeg gjøre hvis jeg glemmer (har glemt) passordet mitt? Når det modifiserende elementet er ikke-fortidsform av et verb eller adjektiv (127, 128), er det et generelt, åpent utsagn som uttrykkes. Hele setningens innhold uttrykker en mulighet som kan bli reell i fremtid. Når fortidsformen brukes, fremstiller taleren en situasjon eller hendelse som om den allerede har inntruffet (129, 130). I ばあい

noen tilfeller kan også kontrafaktiske utsagn uttrykkes med 「場合」 (baai)41, selv om slike utsagn vanligvis uttrykkes med andre midler (se kapittel 13). にんずう

あつ

ばあい

しあい

ちゅうし

131) もし人数が集まらなかった場合には、試合が中止になっていただろう。 Moshi ninzuu ga atsumaranakatta baai ni wa shiai ga chuushi ni natte ita daroo.

Hvis ikke vi hadde hatt nok folk (spillere), hadde nok kampen blitt avlyst. Situasjoner som med sikkerhet vil oppstå er vesensforskjellig fra hypotetiske tilfeller, ばあい

og kan derfor ikke uttrykkes med 「場合」(baai)42. 1.5.1 Faste uttrykk ばあい

Til slutt nevner vi to faste og nyttige uttrykk hvor 「場合」(baai) inngår. 41

Kontrafaktiske utsagn er situasjoner som uttrykker det motsatte av hva som har vært tilfelle; i eksempel 131 spekuleres det i hvilken situasjon som ville ha oppstått hvis man ikke hadde klart å samle nok spillere – noe man altså klarte, slik at kampen i virkeligheten ikke ble avlyst. はる

ばあい

はな

さ

Setninger som 「* 春になった場合、花が咲きます」( *Haru ni natta baai, hana ga sakimasu) vil derfor være helt umulige.

Kapittel 1 1.5.1.1 「～ている場合ではない」(-te iru baai de wa nai)

Umiddelbart foran «formelen» over plasseres et verb i te-form. いま

な

ばあい

132) 今は泣いている場合じゃないよ。 Ima wa naite iru baai ja nai yo.

Dette er ikke tiden for å gråte. ぎろん

ばあい

こうどう

133) もう議論している場合ではない。行動あるのみだ。 Moo giron shite iru baai de wa nai. Koodoo aru nomi da.

Dette er ikke tidspunktet for mer diskusjon. Nå er det bare å handle. Som vi ser av eksemplene, kan uttrykket oversettes med «dette er ikke tidspunktet for å …» eller lignende. 1.5.1.2 「～場合もある」(-baai mo aru)

Foran uttrykket kan det i prinsippet stå både substantiv, adjektiv og verb. Som illustrert i eksemplene som følger, formidles det enten et unntak fra en regel (134)43eller at alternativer kontrasteres (126). Uttrykkes oversettes best med «det hender at», «det er også en mulighet at…», «noen ganger», « i noen tilfeller» og lignende. かんじゃ

じょうたい

しゅじゅつ

ばあい

134) 患者の状態によっては手術できない場合もある。 Kanja no jootai ni yotte wa shujutsu dekinai baai mo aru.

Det hender at man ikke kan operere avhengig av pasientens tilstand. か

ばあい

ま

ばあい

135) 勝つ場合があれば、負ける場合もある。 Katsu baai ga areba, makeru baai mo aru.

Noen ganger vinner man, andre ganger taper man.

1.6 「わけ」 (wake) Den opprinnelige betydningen av「わけ」 (wake) kan gjengis med «årsak», «fornuft», «logikk» eller «omstendighet». Denne betydningen ser man godt når「わけ」 (wake) brukes som uavhengig substantiv.

I setning 134 er den generelle situasjonen altså at operasjon er mulig. Unntaket er når pasienten er for dårlig til dette.

Naru hodo 2 じひょう

ていしゅつ

おし

136) 辞表を提出するわけを教えてください。 Jihyoo o teishutsu suru wake o oshiete kudasai.

Vær snill og forklar meg grunnen til / omstendighetene som gjør at du sier opp. 137) どういうわけでこうなったのですか。 Doo iu wake de koo natta no desu ka.

Hva er årsaken til at det er blitt slik?

1.6.1 Idiomatiske uttrykk Som vi skal se, inngår 「わけ」 (wake) i en rekke idiomatiske uttrykk, hvor slektskapet med grunnbetydningen skinner gjennom i større eller mindre grad. I utgangspunktet er det få restriksjoner på hva som kan modifisere 「わけ」 (wake), men verb og adjektiv forekommer nok hyppigst.44 1.6.1.1「わけだ」 (wake da)

Det typiske er at taleren på bakgrunn av en direkte eller indirekte erfaring (noe han har hørt/lest) utleder en konklusjon basert på denne informasjonen. たいじゅう

はか

きろ

せんしゅう

きろ

138)さっき体重を測ったら 65キロになった。先週は 62キロだったから、いちしゅうかん

きろふと

一週間で 3キロ太ってしまったわけだ。 Sakki taijuu wo hakattara rokujuugokiro ni natta. Sensuu a rokujuunikiro datta kara, isshuukan de san kiro futotte shimatta wake da.

Da jeg veide meg nettopp, var jeg 65 kilo. Forrige uke veide jeg 62 kilo; det betyr at jeg har lagt på meg tre kilo. てんきよほう

あした

あめ

139) A: 天気予報では明日は雨ですねよ。 Tenkiyohoo de wa ashita wa ame desu yo.

Ifølge værmeldingen skal det jammen bli regn i morgen.

たべ

Bortsett fra verbformene som uttrykker fremtid/vilje (for eksempel 「食べよう」) og imperativ (for か

eksempel 「書け」), er det ingen restriksjoner så lenge verbene og adjektivene står i finitt form. Naadjektiver beholder na foran 「わけ」 (wake). Når et substantiv en sjelden gang modifiserer 「わけ」 (wake), følges substantivet av sitatfrasen 「という」 (to iu) eller kopula 「である」 (de aru), noe du vil se hvis du studerer eksemplene. Vi tar også med at 「わけ」 (wake) ofte modifiseres av ulike demonstrativer.

Kapittel 1 あした

しあい

ちゅうし

かのうせい

たか

B: ということは明日の試合は中止の可能性が高いわけですね。45 To iu koto wa ashita no shiai wa chuushi no kanoosei ga takai wake desu ne.

Det betyr jo at muligheten er stor for at kampen i morgen blir avlyst. あそ

かね

140) 遊んでばかりいるのだからお金がなくなるわけだ。 Asonde bakari iru no da kara okane ga nakunaru wake da.

Det er ikke rart at pengene forsvinner når du bare driver og morer deg. かれ

ねんかん

ちゅうごく

りゅうがく

ちゅうごくご

とくい

141)彼は 5年間も中国に留学していたんだから中国語は得意なわけだ。 Kare wa gonenkan mo chuugoku ni ryuugaku shite ita n da kara, chuugokugo wa tokui na wake da.

Fordi han har studert fem år i Kina, er han naturlig nok flink i kinesisk. きょうだいがく

そつぎょう

あした

がくせい

142) 今日大学を卒業した。明日からは学生ではないわけだ。 Kyoo daigaku o sotsugyoo shita. Ashita kara wa gakusei de wa nai wake da.

I dag gikk jeg ut fra universitetet. Det betyr at jeg ikke er student fra i morgen. かのじょ

ちちおや

わたし

はは

おとうと

かのじょ

わたし

どうし

143) 彼女の父親は私の母の弟だ。つまり、彼女と私はいとこ同士な

わけだ。 Kanojo no chichioya wa watashi no haha no otooto da. Tsumari, kanojo to watashi wa itoko dooshi na wake da.

Hennes far er min mors lillebror. Altså er hun og jeg søskenbarn. かのじょ

ゆうめい

ねんかんりょうり

しゅぎょう

144) 彼女はフランスの有名なレストランで 5年間料理の修業をしたそうだ。

つまりプロの料理人であるわけだ。 Kanojo wa furansu no yuumei na resutoran de gonenkan ryoori no shuugyoo o shita soo da. Tsumari puro no ryoorinin de aru wake da.

Hun har visst gått fem år og lært kokkekunst ved en berømt restaurant i Frankrike. Med andre ord er hun en proff kokk. Som vist i eksemplene presenteres informasjonen som legges til grunn, først, og deretter følger en logisk konklusjon.46 Imidlertid kan det også forholde seg annerledes,

「ということ」 (to iu koto = det betyr, det vil si, etc.), som innleder utsagnet til B, er relativt vanlig når taleren trekker en slutning på grunnlag av informasjon fra samtalepartneren. 46 Ofte innledes konklusjonen med ord som 「すなわち」 (sunawachi = med andre ord, det vil si), 45

したが

よう

「つまり」 (tsumari = altså, med andre ord), 「従って」 (shitagatte = følgelig), 「要するに」 (yoo suru ni = kort sagt) og lignende.

Naru hodo 2 nemlig slik at situasjonen nevnes først og årsaken eller omstendighetene som ligger bak denne situasjonen, etterpå. かのじょ

ねこびき

いぬいっぴき

か

ひとりぐ

さび

145) 彼女は猫 3匹と犬一匹を飼っている。一人暮らしで寂しいわけだ。 Kanojo wa neko sanbiki to inu ippiki o katte iru. Hitorigurashi de sabishii wake da.

Hun har tre katter og en hund. Det er fordi det er ensomt å bo alene. I de fleste tilfeller er det et naturlig årsak–virkning-forhold som fører til talerens konklusjon. Det gjelder imidlertid ikke i alle situasjoner, og forhastete og feilaktige konklusjoner kan forekomme. I en samtalesituasjon hvor deltakerne naturlig kommenterer hverandres uttalelser, vil man kunne presentere tilleggsinformasjon slik at en eventuell feilaktig konklusjon kan oppdages. Se på samtalen som følger. たなか

くるまおお

か

146) A: 田中さん、車大きいのに買いかえたらしいよ。 Tanakasan, kuruma ookii no ni kaikaeta rashii yo.

Tanaka har visst skiftet ut bilen, enda den er stor. こ

う

まえ

ちい

B: へえ。3 人目の子どもが生まれて前のが小さくなったわけだな。 Hee. Sannin me no kodomo ga umarete mae no ga chiisaku natta wake da na.

Jaså. Siden hun har fått sitt tredje barn, er nok den gamle blitt for liten. たん

しんしゃ

A: いや、そうじゃなくて、単に新車がほしくなっただけのことらしいけど。 Iya, soo ja nakute, tan ni shinsha ga hoshikunatta dake no koto rashii kedo.

Nei, det er ikke det som er grunnen. Hun hadde visst bare lyst på ny bil. 1.6.1.2「わけではない」 (wake de wa nai)47

Dette er 「わけ」 (wake) i nektende form. Man kan nekte innholdet av en setning helt eller delvis. わたし

た

い

147) 私たちは食べるために生きているわけではない。 Watashitachi wa taberu tame ni ikite iru wake de wa nai.

Vi lever jo ikke for å spise.

「わけではない」(wake de wa nai) trekkes i mange sammenhenger sammen til 「わけじゃない」 (wake ja nai).

Kapittel 1 I dette eksemplet ser vi at hele setningen, det vil si alt som står foran 「わけ」 (wake), blir nektet ved hjelp av 「ではない」 (de wa nai).48 I neste eksempel forholder det seg annerledes. つゆ

あめ

まいにちふ

148) A: 梅雨には雨が毎日降るんでしょう。 Tsuyu ni wa ame ga mainichi furu n deshoo.

I regntiden regner det vel hver dag. ふ

まいにちふ

B: 降るといっても、毎日降るわけではないんです。 Furu to itte mo mainichi furu wake de wa nai n desu.

Selv om det regner, betyr det ikke at det regner hver dag. Her ser vi at B ved å bekrefte at det regner i regntiden, delvis bekrefter A’s utsagn. Imidlertid blir utsagnet like mye avkreftet, siden B benekter at det regner hver dag. I slike situasjoner er det typisk at det nektende utsagnet innledes med et ord eller en frase som viser at det er motsetning mellom det som er sagt så langt, og det som sies etterpå.49 Et nytt eksempel følger nedenfor. きゃく

とくべつ

149) このレストランはいつも客がいっぱいだが、だからといって特別におい

美味しいわけではない。 Kono resutoran wa itsumo kyaku ga ippai da ga, da kara to itte tokubetsu ni oishii wake de wa nai.

Denne restauranten er alltid full av gjester, men det er ikke ensbetydende med at maten er fortreffelig. I forhold til regulær nekting av predikatet er nekting med 「わけではない」 (wake de wa nai) mer indirekte og formildende. I eksemplet ovenfor, hvor taleren først slår fast at den aktuelle restauranten er godt besøkt, for så å advare mot å bruke det han/hun sier, som bevis for at maten er fortreffelig, kunne vedkommende selvsagt Vi kan tenke oss at 「わけではない」(wake de wa nai) tilsvarer uttrykk som «det er ikke slik at», «det er ikke noen fornuft i å si / hevde at» eller lignende på norsk. I eksempelsetning 147 nektes påstanden «vi lever for å spise» ved hjelp av «jo ikke». 49 Typiske slike markører er 「だからといって」 (da kara to itte = det betyr imidlertid ikke …), 「と 48

とく

はいっても」 (to wa itte mo = selv om …), 「でもか」 (de mo = men, imidlertid), 「特に」 (toku ni = spesielt) og lignende.

Naru hodo 2 りょうり

おい

ha vært langt mer direkte og sagt「料理は美味しくない」 (ryoori wa oishikunai = maten er ikke god). Det er for øvrig relativt vanlig at sitatfrasen 「という」 (to iu) skytes inn foran 「わけではない」 (wake de wa nai), slik at eksemplet over like gjerne kunne ha sett slik ut: きゃく

とくべつ

150) このレストランはいつも客がいっぱいだが、だからといって特別におい

美味しいというわけではない。 Kono resutoran wa itsumo kyaku ga ippai da ga, da kara to itte tokubetsu ni oishii to iu wake de wa nai.

Når 「わけではない」 (wake de wa nai) modifiseres av et verb eller adjektiv i nektende form, får vi en dobbel negasjon. Det kan i seg selv være en kognitiv utfordring, men husk bare regelen om at minus og minus gir pluss. わかもの

みなけいご

つか

ひと

151) 若者が皆敬語が使えないわけではない。使える人もいる。 Wakamono ga mina keigo ga tsukaenai wake de wa nai. Tsukaeru hito mo iru.

Det er ikke slik at ikke alle ungdommer kan bruke ærbødig språk. Det fins noen som kan. 1.6.1.3 「わけがない」 (wake ga nai)

Også frasen 「わけがない」 (wake ga nai) innebærer nekting. Man benekter at det fins grunn til å tro at innholdet av setningen som står foran frasen, er tilfellet. Selve ideen i dette kan på norsk gjengis med uttrykk som «det er ikke naturlig at det forholder seg slik», «kan ikke regne med at», «det er ingen grunn til å tro at», «det er selvsagt ikke slik at», «det er umulig at», og lignende. I praksis vil man likevel bruke mer idiomatiske norske oversettelser, som vist i eksemplene som følger. むずか

わ

152) そんな難しいことこどもに分かるわけがない。 Sonna muzukashii koto kodomo ni wakaru wake ga nai.

Barn forstår da ikke slike vanskelige saker.

Kapittel 1 こうきゅう

と

やす

153) あの高級なホテルに泊まるのがそんなに安いわけがない。 Ano kookyuu na hoteru ni tomaru no ga sonna ni yasui wake ga nai.

Det kan da umulig være så billig å bo på det fasjonable hotellet. Vi nevner at 「わけがない」 (wake ga nai) i eksemplene over kan byttes ut med frasen 「はずがない」 (hazu ga nai), uten at betydningen endres. 1.6.1.4「わけにはいかない」 (wake ni wa ikanai)

Foran frasen 「わけにはいかない」 (wake ni wa ikanai) står et verb i bekreftende ikke-fortidsform (oppslagsform). Det formidles at noe er umulig på grunn av en eller annen ytre omstendighet. Denne omstendigheten eller årsaken er imidlertid ikke fysisk betinget, men av sosial, moralsk eller følelsesmessig art.50 さそ

あした

しけん

い

154) カラオケに誘われたが、明日から試験なので行くわけには行かない。 Karaoke ni sasowareta ga, ashita kara shikenn na no de iku wake ni wa ikanai.

Jeg ble invitert med på karaoke, men siden det er eksamen fra i morgen, kan jeg ikke godt gå. びねつ

きょう

だいじ

かいぎ

しごと

やす

い

155) 微熱があるが、今日は大事な会議があるので仕事を休むわけには行かない。 Binetsu ga aru ga, kyoo wa daiji na kaigi ga aru no de shigoto o yasumu wake ni wa ikanai.

Jeg har lett feber, men siden det er et viktig møte på jobben i dag, kan jeg ikke godt være borte. せつやく

たか

か

い

156) 節約しないといけないのであまり高いものを買うわけには行かない。 Setsuyaku shinai to ikenai no de amari takai mono o kau wake ni wa ikanai.

Ettersom jeg er nødt til å spare, kan jeg ikke akkurat kjøpe noen dyre ting.

わたし

さけ

の

Legg merke til forskjellen på en setning som 「私はお酒が飲めない」 (watashi wa osake ga さけ

の

い

nomenai = jeg kan ikke drikke alkohol) og en setning som 「お酒を飲むわけには行かない」 (osake o nomu wake ni wa ikanai = jeg kan ikke godt drikke alkohol). Mens den første uttrykker at det er en fysisk grunn til at vedkommende ikke drikker alkohol, uttrykker den andre at det er spesielle omstendigheter som ligger bak – for eksempel at vedkommende kjører bil.

Naru hodo 2 1.6.1.5「ないわけにはいかない」 (nai wake ni wa ikanai)

「ないわけにはいかない」 (nai wake ni wa ikanai) er det nektende motstykket til frasen ovenfor, det vil si at den modifiseres av et verb i nektende ikke-fortidsform. Altså får vi også her en dobbel negasjon. Holder man tungen rett i munnen, ser man imidlertid at «kan ikke godt la være ikke å …» rett og slett betyr at man «må».51 しょくひ

たか

た

157) 食費が高いからといって食べないわけにはいかない。 Shokuhi ga takai kara to itte tabenai wake ni wa ikanai.

Selv om maten er dyr, kan man ikke godt lå være å spise. しゃちょう

めいれい

ざんぎょう

い

158) 社長の命令だから残業しないわけには行かない。 Shachoo no meirei da kara zangyoo o shinai wake ni wa ikanai.

Siden det er sjefens ordre, er jeg nødt til å jobbe overtid. 1.6.1.6「わけ(は)ない」 (wake (wa) nai)

Frasen 「わけ(は)ない」 (wake (wa) nai) formidler at noe er enkelt. I muntlig dagligspråk utelates ofte 「は」 (wa), slik at man bare hører 「わけない」 (wake nai). I eksemplet står 「わけない」 (wake nai) adverbielt, derav formen 「わけなく」 (wake naku). ごうかく

159) わけなく合格する。 Wake naku gookaku suru.

Å stå (på eksamen) enkelt (det vil si uten å anstrenge seg) 1.6.2 Uttrykket 「そういうわけ」(soo iu wake) Helt til sist skal vi ta opp en kommentar fra fotnote 44 over. Vi slo der fast at 「わけ」 (wake) kan modifiseres av demonstrativer. Det gjelder i særlig grad demonstrativen 「そう」 (soo) i kombinasjon med verbet 「いう」 (iu). かれ

かのじょ

ぶじょく

かのじょ

おこ

160) 彼が彼女を侮辱した。そういうわけで彼女が怒った。 Kare ga kanojo o bujoku shita. Soo iu wake de kanojo ga okotta.

Han fornærmet henne. Det er grunnen til at hun ble sint. Det fins også andre måter å uttrykke «må» på på japansk, for eksempel 「なければならない」 (nakereba naranai). Se for øvrig side 366.

Kapittel 1 みのが

161) A: 見逃してくれ。 Minogashite kure.

Se gjennom fingrene med det. B: いや、そういうわけにはいかないよ。52 Iya, soo iu wake ni wa ikanai yo.

Nei, det går ikke.

1.7「はず」 (hazu) Det formelle substantivet 「はず」 (hazu) formidler en naturlig forventning om at noe skal/skulle forholde seg på en bestemt måte. En slik antakelse er ikke tatt rett ut av luften, men bygger på erfaringer og bakgrunnsinformasjon som taleren har. Taleren er altså overbevist om at det han/hun sier eller skriver, er sant. きょう

にちようび

こ

162) 今日は日曜日だからデパートは混んでいるはずです。 Kyoo wa nichiyoobi da kara depaato wa konde iru hazu desu.

Siden det er søndag i dag, kan man regne med at butikkene er fulle av mennesker. かのじょ

べんごし

ほうりつ

くわ

163) 彼女は弁護士だから法律に詳しいはずだ。 Kanojo wa bengoshi da kara hooritsu ni kuwashii hazu da.

Siden hun er advokat, er hun ventelig godt kjent med lovverket. I eksemplene over er bakgrunnen som forventningen dannes på grunnlag av, nevnt først. Det kan også forholde seg motsatt. かれ

うた

おんがくだいがく

で

164) 彼は歌がうまいはずだ。音楽大学を出たそうだから。 Kare wa uta ga umai hazu da. Ongaku daigaku o deta soo da kara.

Han er ventelig flink til å synge. Han har visstnok gått på Musikkakademiet.

みのが

Her står 「そういう」 (soo iu) i stedet for 「見逃してやる」 (minogashite yaru = jeg skal se gjennom fingrene med det). Med andre ord er setningen 「そういうわけにはいかない」 ensbety-

みのが

dende med 「見逃してやるわけにはいかない」。

Naru hodo 2 Når taleren oppfatter en situasjon til å være noe unaturlig eller mystisk, men så oppdager grunnen til hvorfor den er slik, uttrykker han/hun sin nyvunne forventning/overbevisning etterfulgt av årsaken. I slike tilfeller passer det å oversette med «det er bare naturlig at», «det er ikke rart at» og lignende. へや

さむ

まど

あ

165) この部屋、寒いねえ。寒いはずだ。窓が開いているよ。 Kono heya, samui nee. Samui hazu da. Mado ga aite iru yo.

Dette rommet er jamen kaldt! Ikke rart at det er kaldt. Vinduet er jo åpent. Negative forventninger kan uttrykkes på to forskjellige måter: enten ved å la nektingen skje i verbet som modifiserer 「はず」 (hazu), eller ved å sette kopula i nektende form. きょう

どようび

かれ

かいしゃ

い

166) 今日は土曜日だから彼は会社に行かないはずだ。 Kyoo wa doyoobi da kara kare wa kaisha ni ikanai hazu da.53

Siden det er lørdag i dag, er jeg ganske sikker på at han ikke går på jobb i dag. きょう

どようび

かれ

かいしゃ

い

167) 今日は土曜日だから彼は会社に行くはずはない。54 Kyoo wa doyoobi da kara kare wa kaisha ni iku hazu wa nai.

Siden det er lørdag i dag, er jeg sikker på at han ikke går på jobb i dag. Som vi ser, er oversettelsen i setning 166 litt forskjellig fra den i 167. Denne siste måten å uttrykke negativ forventning på er altså «sterkest», det vil si at muligheten for at den ikke skal slå til, er nærmest lik null. 「はず」 (hazu) modifiseres som et regulært substantiv. I eksemplene som følger, er 「はず」(hazu) modifisert av henholdsvis et substantiv (168), et na-adjektiv (169), et verb i fortid (170), et i-adjektiv i fortid (171) og en demonstrativ (172). ねん

ことし

こ

そつぎょう

168) あれから 4年たったのだから今年はあの子も卒業のはずだ。 Are kara yonen tatta no da kara kotoshi wa ano ko mo sotsugyoo no hazu da.

Det er fire år siden den gang, så hun/han skal ventelig også gå ut (av skole) i år. 53 Men helt sikker kan man ikke være: negativ form foran 「はず」(hazu) innebærer at det er en mulighet for at situasjonen kan inntreffe, selv om den ikke forventes. 54 「はずはない」 (hazu wa nai) er det samme som 「はずがない」 (hazu ga nai). I muntlig dagligspråk kan man også høre 「はずない」 (hazu nai).

Kapittel 1 しょうてんがい

しず

169) 商店街にあるアパートが静かなはずがない。 Shootengai ni aru apaato ga shizuka na hazu ga nai.

Man kan ikke regne med at en leilighet i et butikkstrøk er stille og rolig. し

きんこ

かぎ

あ

170) おかしいことに、閉めたはずの金庫の鍵が開いていた。55 Okashii koto ni, shimeta hazu no kinko no kagi ga aite ita.

Det som var enda merkeligere, var at safen som skulle være låst, var åpen. くるま

たか

171) あの車は高かったはずだ。 Ano kuruma wa takakatta hazu da.

Jeg regner med at den bilen var dyr. かいぎ

いちじ

172) A: 会議は一時からですか。 Kaigi wa ichiji kara desu ka.

Er møtet fra klokken ett? B: ええ、そのはずです。 Ee, sono hazu desu.

Ja, det regner jeg med. Selv om 「はず」 (hazu) innebærer en overbevisning/forventning som har sin rot i erfaring og annen informasjon, er det selvsagt ikke alltid at den slår til i virkeligheten. Det kan uttrykkes på flere måter. Én måte å uttrykke det på er å sette 「はずだ」 (hazu da) i fortid.56 りろんじょう

じっさい

173) 理論上はうまくいくはずだったが、実際にやってみるとうまくいかなかった。 Rironjoo wa umaku iku hazu datta ga, jissai ni yatte miru to umaku ikanakatta.

I teorien skulle det gå greit, men da jeg prøvde det i praksis, fungerte det ikke.

し

I denne setningen ser vi at 「はず」(hazu), som er modifisert av 「閉めた」 (shimeta = låst), igjen きんこ

modifiserer substantivet 「金庫」 (kinko = safe). 56 「はずだ」 (hazu da) i fortid er 「はずだった」 (hazu datta). Hvis man refererer til en situasjon i かのじょ

べんごし

ほうりつ

くわ

nåtid, bruker man ofte 「はずなのに」 (hazu na no ni): 「彼女は弁護士だから法律に詳しいけんぽう

し

はずなのに憲法さえろくに知らない」 (Kanojo wa bengoshi da kara hooritsu ni kuwashii hazu na no ni kenpoo sae roku ni shiranai = Til tross for at hun er advokat og det forventes at hun kjenner godt til lovverket, kjenner hun ikke engang grunnloven skikkelig).

Naru hodo 2 てんきよほう

ふ

あめ

ふ

174) 天気予報では降らないはずだったのに、雨が降ってきた。 Tenkiyohoo de wa furanai hazu datta no ni, ame ga futte kita.

Enda det ifølge værmeldingen ikke skulle bli regn, begynte det å regne. Den motsatte ideen, nemlig at noe som ikke er forventet, har vist seg å bli virkelighet, kan uttrykkes med negativ fortidsform av 「はずだ」 (hazu da). おも

175) こんなはずではなかった。もっとうまくいくと思っていたのに。 Konna hazu de wa nakatta. Motto umaku iku to omotte ita no ni.

Dette hadde jeg ikke regnet med. Jeg hadde trodd at det ville gå mye bedre.

Typisk i begge tilfeller er at det er overraskelse eller skuffelse (eller begge deler) som uttrykkes.

1.8「つもり」 (tsumori) Substantivet 「つもり」 (tsumori) har flere bruksområder, som alle har sprunget ut av grunnbetydningen «overbevisning». Den mest typiske måten å bruke 「つもり」 (tsumori) på er å formidle at taleren har en hensikt eller intensjon om å opptre på en bestemt måte i fremtid. I slike sammenhenger er det kun et verb som kan modifisere 「つもり」 (tsumori). しょうらい

いしゃ

176) 将来は医者になるつもりだ。 Shoorai wa isha ni naru tsumori da.

I fremtiden har jeg tenkt å bli lege. あした

いえ

やす

177) 明日は家でゆっくり休むつもりです。 Ashita wa ie de yukkuri yasumu tsumori desu.

I morgen skal jeg slappe av og hvile hjemme. Som eksemplene viser, er ikke bestemmelsen tatt på stedet, vi skjønner at det ligger planmessighet bak.57 Når 「つもり」 (tsumori) brukes på denne måten, er subjektet

I en sammenheng som den følgende vil det altså ikke være mulig å bruke 「つもり」 (tsumori): A: あめ

ふ

かさ

も

「雨が降りそうだよ」 (ame ga furisoo da yo = det ser ut for å bli regn). B: 「じゃあ、傘を持っ

Kapittel 1 vanligvis 1. person. Siden det er umulig å erfare andre personers vilje direkte, blir 「つもり」 (tsumori), når subjektet er 3. person, ledsaget av såkalte evidensialer (om evidensialer, se side 285). かれ

べんごし

178) 彼は弁護士になるつもりのようだ。 Kare wa bengoshi ni naru tsumori no yoo da.

Det virker som om han har til hensikt å bli advokat. かれ

べんごし

179) 彼は弁護士になるつもりらしい。 Kare wa bengoshi ni naru tsumori rashii.

Han skal visstnok ha bestemt seg for å bli advokat.58 1.8.1「つもり」 (tsumori) i spørsmål For øvrig er det helt kurant (og temmelig vanlig) å bruke「つもり」 (tsumori) i henvendelser til 2. person. Det dreier seg da naturligvis om spørsmål.59 あした

い

180) 明日はどこへ行くつもりですか。 Ashita wa doko e iku tsumori desu ka.

Hvor har du tenkt deg i morgen? なつやす

181) 夏休みにはアルバイトをするつもりですか。 Natsuyasumi ni wa arubaito o suru tsumori desu ka.

Har du tenkt å jobbe i sommerferien?

ていくつもろだ*」 (jaa, kasa o motte iku tsumori da*). I et slikt tilfelle kunne B’s svar for eksempel かさ

も

være 「じゃあ、傘を持っていくことにする」 (jaa, kasa o mottei ku koto ni suru = vel, da tar jeg med paraply). 58 Under forutsetning av at subjektet er en person som står taleren svært nær, for eksempel familie, kan かれ

べんごし

følgende setning realiseres: 「彼は弁護士になるつもりだ」 (kare wa bengoshi ni naru tsumori da = han har tenkt å bli advokat). 59 Når et spørsmål kan besvares med «ja» eller «nei», gjentar man vanligvis ikke hele setningen, men なつやす

lar innholdet bli representert av demonstrativen 「その」 (sono). Spørsmålet 「夏休みにはアルバイトをするつもりですか」 (natsuyasumi ni wa arubaito o suru tsumori desu ka = har du tenkt å jobbe i sommerferien?) kan altså enkelt besvares med 「はい、そのつもりです」 (hai, sono tsumori desu = ja, det har jeg tenkt) eller 「いいえ、そのつもりはない」 (iie, sono tsumori wa nai = nei, det なつやす

har jeg ikke tenkt). 「その」(sono) står altså i stedet for 「夏休みにはアルバイトをする」 (natsuyasumi ni wa arubaito o suru).

Naru hodo 2 Legg merke til at 「つもり」 (tsumori) ikke brukes i spørsmål til 2. person når dette er en person med høyere status enn deg selv. Om du for eksempel vil spørre den japanske læreren din om hvor han/hun har tenkt seg kommende helg, bør du ikke si せんせい

こんど

しゅうまつ

い

182) 先生は今度の週末どこへ行くおつもりですか。 Sensei wa kondo no shuumatsu doko e iku otsumori desu ka.60

1.8.2 「つもり」 (tsumori) og fortid i S2 Når predikatet i hovedsetningen står i fortid, endres synsvinkelen slik at talerens intensjon refererer til et punkt i fortid, altså til et tidspunkt før taleøyeblikket. きょうかぎ

じょうし

はな

い

183) 今日限りやめるつもりで、上司に話しに行った。 Kyoo kagiri de yameru tsumori de, jooshi ni hanashi ni itta.

Jeg hadde til hensikt å slutte på dagen, og gikk for å si det til min overordnede. でんしゃ

なか

た

べんとう

か

た

もくてきち

184) 電車の中で食べるつもりで弁当を買ったが、食べないうちに目的地につ

着いてしまった。 Densha no naka de taberu tsumori de bento wo katta ga, tabenai uchi ni mokutekichi ni tsuite shimatta.

Jeg kjøpte lunsjboks for å spise den på toget, men før jeg kom så langt, var vi fremme. 1.8.3「つもり」 (tsumori) i nektelser Når hensikten er negativt betinget, kan dette formidles på to forskjellige måter. Det vanligste er å la nektingen skje i verbet som modifiserer 「つもり」 (tsumori). はなこ

あやま

185) 花子に謝らないつもりだ。 Hanako ni ayamaranai tsumori da.

Jeg akter ikke å be om unnskyldning til Hanako. けっ

す

186) タバコはもう決して吸わないつもりだ。 Tabako wa moo kesshite suwanai tsumori da.

Jeg akter å ikke røyke mer. 60 Det hjelper ikke at 「つもり」 (tsumori) er «pyntet» med det prefikset o. En slik spørsmålsstilling blir uansett for direkte og oppfattes som uhøflig, selv om den grammatisk sett er ok. Sier man i stedet せんせい

こんど

しゅうまつ

い

よてい

「先生は今度の週末どこへ行かれるご予定ですか」 (sensei wa kondo no shuumatsu doko e ikareru goyotei desu ka = hvor har De tenkt Dem i helgen, lærer?), er man mer på den sikre siden.

Kapittel 1

Den andre metoden går ut på å la nektingen finne sted til slutt i setningen, i uttrykket 「つもりはない」 (tsumori wa nai). Denne metoden regnes for å være den sterkeste benektelsen av de to, og er fortrinnsvis brukt når man avviser et forslag fra en samtalepartner. はなこ

あやま

187) A: 花子に謝ったらどうですか。 Hanako ni ayamattara doo desu ka.

Hva om du ber Hanako om unnskyldning? はなこ

あやま

B: いいえ、花子に謝るつもりはない。 Iie, Hanako ni ayamaru tsumori wa nai.

Nei, jeg akter på ingen måte å be om unnskyldning til Hanako. じょうけん

なん

う

188) A: この条件で何とか売っていただけないでしょうか。 Kono jooken de nan to ka utte itadakenai deshoo ka.

Er det ikke mulig å selge på disse betingelsene? かね

とち

う

B: いくらお金をもらってもこの土地を売るつもりはない。かえ

帰ってください。 Ikura okane o moratte mo kono tochi o uru tsumori wa nai. Kaette kudasai.

Uansett hvor mye penger jeg får, så selger jeg ikke denne tomten. Vær vennlig å gå. Merk deg at det ikke dreier seg om「ではない」 (de wa nai), altså nektende form av kopula, i disse tilfellene, men at det er eksistensen av 「つもり」 (tsumori) som nektes med kortformen av verbet 「あります」 (arimasu).61 Det er ikke ensbetydende med at uttrykket 「つもりではない」 (tsumori de wa nai) ikke fins, men det brukes i en annen betydning enn 「つもりはない」 (tsumori wa nai). Det typiske er at taleren har sagt eller gjort noe som han/hun umiddelbart føler kan skape feiloppfatninger hos samtalepartneren, og at han/hun derfor ønsker å ta brodden av denne eventuelle feiloppfatningen. Slike utsagn har derfor naturlig preg av unnskyldning. Fortidsformen 「つもりではなかった」 (tsumori de wa nakatta) er også brukt.62

61 Foran kortformen 「ない」 (nai) kommer temapartikkelen 「は」 (wa), slik at uttrykket blir 「はない」 (wa nai). 62 I disse eksemplene er det ikke lenger talerens intensjon om å opptre på en bestemt måte i fremtid som formidles.

Naru hodo 2 わたし

いけん

むし

189) 私はあなたの意見を無視するつもりではないのです。 Watashi wa anata no iken o mushi suru tsumori de wa nai no desu.

Det er ikke min hensikt å ignorere dine synspunkter. じゃま

190) すみません、あなたの邪魔をするつもりではなかったんです。 Sumimasen, anata no jama o suru tsumori de wa nakatta n desu.

Unnskyld, jeg mente ikke å forstyrre deg. 1.8.4 Annen bruk av 「つもり」 (tsumori) Uten å la inndelingen bli altfor omfattende og spesialisert, skal vi se at 「つもり」 (tsumori) i tillegg til verb også kan modifiseres av substantiver og adjektiver. Betydningen «hensikt» eller «intensjon», som har sprunget ut fra grunnbetydningen «overbevisning», er hele tiden i bakgrunnen. かんれき

むか

わか

191) 還暦を迎えましたが、まだまだ若いつもりです。 Kanreki o mukaemashita ga, madamada wakai tsumori desu.

Jeg har passert seksti, men betrakter meg selv som fremdeles ung. なに

ひと

じょおう

192) 何よ、あの人。女王のつもりかしら。 Nani yo, ano hito. Jooo no tsumori kashira.

Hva er det med hun der? Tror hun at hun er en dronning, eller? かのじょ

じぶん

びじん

193) 彼女は自分が美人のつもりでいるらしい。 Kanojo wa jibun ga bijin no tsumori de iru rashii.

Hun lever visst i den troen at hun er en skjønnhet. れい

194) これはお礼のつもりです。 Kore wa orei no tsumori desu.

Dette er et tegn på takknemlighet. Forskjellen med hensyn til eksemplene som følger, er at reaksjoner fra omgivelsene, i form av direkte tilbakemelding63, viser at subjektets mening/hensikt ikke er blitt forstått (setning 195 og 196), eller at subjektet må revurdere sin egen kapasitet (setning 197).

Det dreier seg her om tilbakemelding i betydningen verbale eller non-verbale signaler.

Kapittel 1 じょうだん

い

195) 冗談のつもりで言っただけです。 Joodan no tsumori de itta dake desu.

Jeg sa det bare på tøys. え

なに

か

196) A: この絵は何を描いたのですか。 Kono e wa nani o kaita no desu ka.

Hva er det du har tegnet her? ねこ

B: 猫のつもりですが．．． Neko no tsumori desu ga…

Det skal forestille en katt, men … げんき

ていど

つか

197) まだまだ元気なつもりだったが、あの程度のハイキングでこんなに疲とし

れてしまうとはね。もう年かなあ。 Madamada genki na tsumori datta ga, ano teido no haikingu de konna ni tsukarete shimau to wa ne. Moo toshi kanaa.

Jeg trodde jeg var sprek, men at jeg skulle bli så trøtt etter den fotturen, da. Jeg er kanskje blitt for gammel til slikt. En noe annen betydning får vi når verbet som modifiserer 「つもり」 (tsumori), står i fortidsform. Det kan fremdeles assosieres til overbevisning, men denne er nå tilsynelatende og følgelig ikke reell. I virkeligheten er det et tankeeksperiment subjektet (vanligvis taleren) gjør. Subjektet forestiller seg altså en situasjon som han/hun vet ikke stemmer med virkeligheten. Et fellestrekk er at 「つもり」 (tsumori) i disse eksemplene følges av te-formen 「で」 (de) av kopula 「だ」 (da). むかし

もど

いちどいち

なお

198) 昔に戻ったつもりで、もう一度一からやり直してみます。 Mukashi ni modotta tsumori de, moo ichido ichi kara yarinaoshite mimasu.

Jeg vil prøve å starte på nytt en gang til, som om jeg har vendt tilbake til gamle dager. りょこう

かね

ちょきん

199) 旅行したつもりで、お金は貯金することにした。 Ryokoo shita tsumori de, okane wa chokin suru koto ni shita.

Jeg forestilte meg at jeg hadde vært og reist, og sparte pengene.64

Vedkommende lot altså være å reise, og sparte reisepengene i stedet.

Naru hodo 2 かのじょ

いろいろ

200) 彼女はプロのモデルになったつもりで、色々なポーズをとった。 Kanojo wa puro no moderu ni natta tsumori de, iroiro na poozu o totta.

Hun forestilte seg at hun var profesjonell modell, og inntok forskjellige positurer. Helt til slutt nevner vi at 「つもり」 (tsumori) har likhetstrekk med verbets volisjonalform, som også uttrykker vilje og hensikt (se kapittel 9). Men de er imidlertid ikke identiske. Innlysende nok, siden volisjonalformen er en verbform, kan den kun brukes når 「つもり」 (tsumori) er modifisert av et verb. Et annet poeng er at valget av 「つもり」 (tsumori) innebærer en sterkere forpliktelse overfor eget utsagn enn det valget av volisjonalform gjør. Muligens er det derfor 「つもり」 (tsumori) blir oppfattet som å være en mer direkte uttrykksmåte enn volisjonalformen, som regnes som mer indirekte og forsiktig. Endelig kan volisjonalformen innebære at en bestemmelse er tatt på stedet, mens det ofte ligger en mer gjennomtenkt plan bak når 「つもり」 (tsumori) brukes. I eksemplet nedenfor skulle det følgelig være mest naturlig å bruke volisjonalformen. Likevel er det fullt mulig også å bruke 「つもり」 (tsumori). かぜ

ぐあい

わる

こんばん

はや

ね

おも

201) 風邪をひいて具合が悪いので今晩は早く寝ようと思う。 Kaze o hiite guai ga warui no de konban wa hayaku neyoo to omoimasu.

Siden jeg ikke er i form fordi jeg er forkjølet, har jeg tenkt å legge meg tidlig i kveld.

1.9 「ため」 (tame) 「ため」 (tame) kan modifiseres på ulike måter, avhengig av hvilken betydning det bærer. Med andre ord forekommer 「ため」 (tame) i ulike sammenhenger, som kan deles inn i tre semantiske kategorier. Disse skal vi i det følgende kalle for «Fordel/favør», «Formål/hensikt» og «Årsak/grunn». 1.9.1 Fordel/favør Når 「ため」 (tame) modifiseres av et substantiv, uttrykkes det at handlingen i S2 utføres til fordel for dette substantivet. Det indirekte objektet – personen eller gruppen handlingen utføres til fordel for – markeres med partikkelen 「に」 (ni).

Kapittel 1 あね

202) 姉のためにパーティーをしましょう。 Ane no tame ni paatii o shimashoo.

La oss lage en fest for storesøster. ははおや

こ

や

203) 母親は子どもたちのためにケーキを焼きました。 Hahaoya wa kodomotachi no tame ni keeki o yakimashita.

Moren bakte kake til barna (for barnas skyld). せかいへいわ

こくさいかいぎ

ひら

204) 世界平和のために国際会議が開かれる。 Sekaiheiwa no tame ni kokusaikaigi ga hirakareru.

Det blir holdt en internasjonal konferanse for verdensfreden. 1.9.2 Formål/hensikt まいにちうんどう

205) やせるため(に)毎日運動をしています。 Yaseru tame (ni) mainichi undoo o shite imasu.

Jeg trener hver dag for å kunne slanke meg. にゅうじょうけん

て

い

あさ

なら

206) 入場券を手に入れるため(に)朝から並んだ。 Nyuujooken o te ni ireru tame (ni) asa kara naranda.

Jeg sto i kø fra morgenen av for å få tak i en inngangsbillett. くるま

めんきょ

と

まんえん

つか

207) 車の免許を取るため(に)40万円を使った。 Kuruma no menkyo o toru tame (ni) yonjuu man`en o tsukatta.

Jeg brukte tretti tusen kroner på å ta bilsertifikat. Vi ser at eksemplene over består av to setninger: en underordnet setning (S1), det vil si setningen som modifiserer 「ため」 (tame), og den etterfølgende hovedsetningen (S2). Innholdet i S1 beskriver formålet med innholdet i S2. For at 「ため」 (tame) skal kunne tolkes som formidler av formål/hensikt i slike sammenhenger, er det en forutsetning at subjektet i S1 og S2 er identisk. Videre beskriver både S1 og S2 situasjoner som kan realiseres ved hjelp av subjektets vilje. Verbet som står umiddelbart foran 「ため」, (tame), er i oppslagsform. Vi nevner at 「ため」, (tame) som formidler av formål/hensikt har likhetstrekk med 「のに」 (no ni). Det betyr likevel ikke at de to uttrykksmåtene fritt kan erstatte

Naru hodo 2 hverandre. En generell regel går ut på at 「のに」 (no ni) ikke er kompatibelt med et aktivitetsverb som predikat i S2.65 1.9.3 Årsak/grunn たの

うんどうかい

あめ

ちゅうし

208) 楽しみにしていた運動会は雨のため(に)中止になりました。 Tanoshimi ni shita undookai wa ame no tame (ni) chuushi ni narimashita.

Idrettsdagen som jeg hadde gledet meg til, ble avlyst på grunn av regn. かぶか

きゅうらく

しじょう

こんらん

209) 株価が急落したため(に)市場が混乱している。 Kabuka ga kyuuraku shita tame (ni) shijoo ga konran shite iru.

Fordi aksjekursene falt plutselig, er markedet i villrede. かんじ

にがて

にほんご

しんぶん

よ

210) 漢字が苦手なため(に)日本語の新聞が読めない。 Kanji ga nigate na tame (ni) nihongo no shinbun ga yomenai.

Siden jeg er dårlig i kanji, kan jeg ikke lese en japansk avis. きょねん

なつ

きおん

ひく

ちほう

こめ

ふさく

211) 去年の夏は気温が低かったため(に)、この地方では米が不作だった。 Kyonen no natsu wa kion ga hikukatta tame (ni), kono chihoo de wa kome ga fusaku datta.

Fordi sommertemperaturen var lav i dette området i fjor, ble risavlingen dårlig. Når setningen som modifiserer 「ため」 (tame), ender på et verb i fortid (setning 209) eller et adjektiv (setning 210 og 211), formidler denne en årsakssammenheng. Det samme gjelder når S2 beskriver en situasjon som er utenfor subjektets kontroll (setning 208). Skulle man være i tvil om tolkningen av en gitt setning med 「ため」 (tame), er dette klare holdepunkter.66

み

い

Derfor kan vi for eksempel ikke si 「ピラミッドを見るのにエジプトへ行った*」 (piramiddo o み

い

miru no ni ejiputo e itta*), mens「ピラミッドを見るためにエジプトへ行った」 (piramiddo o miru tame ni ejiputo e itta = jeg drar til Egypt for å se pyramidene) er helt kurant. Omvendt: 「ピラミみ

じかん

ッドを見るのに 4時間がかかった」 (piramiddo o miru no ni yojikan ga kakatta = jeg brukte fire み

じかん

timer på å se pyramidene) er kurant, mens 「ピラミッドを見るために 4時間がかかった*」 (piramiddo o miru tame ni yojikan ga kakatta*) er uakseptabel. 66 På grunn av forskjellen fortid/ikke-fortid i verbet som avslutter S1, vil 「ため」 (tame) i 「ハワイい

ちょきん

すく

へ行ったために貯金が少なくなった」 (Hawai e itta tame ni chokin ga sukunaku natta = fordi jeg い

ちょきん

reiste til Hawaii, minket det på sparepengene) formidle årsak, mens det i 「ハワイへ行くために貯金をした」 (Hawai e iku tame ni chokin o shita = jeg sparte for å kunne reise til Hawaii) er formål/hensikt

Kapittel 1 Som kjent kan årsakssammenhenger blant annet også uttrykkes med 「ので」 (no de) eller 「から」 (kara). En forskjell er at 「ため」 (tame) regnes for å være mer formell og skriftlig enn disse. 1.9.4 Generelt for 「ため」 (tame) 1.9.4.1 Spørsmål

Naturlig nok kan 「ため」 (tame) også inngå i spørsmål. Dersom dette innledes だれ

med spørreordet「誰」 (dare = hvem), er det klart at handlingen i S2 gjøres til nytte/fordel for et ukjent indirekte objekt i S1. だれ

がんば

212) 誰のためにこんなに頑張っているのですか。 Dare no tame ni konna ni ganbatte iru no desu ka.

For hvem sin skyld er det du anstrenger deg sånn? Imidlertid er det vanskelig å bedømme om 「ため」 (tame) spør etter årsak eller formål/hensikt ut fra et enkelt spørsmål. Her må vi kjenne konteksten. なん

き

213) 何のため(に)ここに来たんですか。67 Nan no tame (ni) koko ni kita n desu ka.

Hvorfor er du kommet hit? 1.9.4.2 Demonstrativer

Noen ganger innledes en setning med en demonstrativ etterfulgt av 「ため」 (tame). I slike tilfeller fungerer demonstrativen anaforisk, det vil si at den refererer til noe som er nevnt tidligere.

のうむ

み

som formidles. Videre vil 「ため」 (tame) i en setning som 「濃霧のためにほとんど見えなかった」 (noomu no tame ni hotondo mienakatta = jeg kunne nesten ikke se noen ting på grunn av tykk tåke) tolkes som formidler av årsak, siden situasjonen i S2 er utenfor subjektets kontroll. Til sammenつか

いや

はい

ligning kontrolleres situasjonen i S2 av subjektet i 「疲れを癒すためにサウナに入った」 (tsukare o iyasu tame ni sauna ni haitta = for å ta bort trettheten gikk jeg i badstue), og derfor blir tolkningen av 「ため」 (tame) her formål/hensikt. 67 Dette spørsmålet kan tolkes som «hva er årsaken til at du er kommet hit?» eller «hva er hensikten din med å komme hit?».

Naru hodo 2 たいよう

のぼ

きり

は

214) 太陽が昇ってきた。そのため霧が晴れた。68 Taiyoo ga nobotte kita. Sono tame kiri ga hareta.

Solen sto opp. Derfor lettet tåken. Det er oftest demonstrativene 「この」 (kono) og 「その」 (sono) som brukes, aller mest sistnevnte. 1.9.4.3 Partikkel

Som det fremgår av eksemplene som er brukt, er det i mange tilfeller valgfritt om man vil la partikkelen 「に」 (ni) etterfølge 「ため」 (tame) eller ikke. Merk deg imidlertid at 「に」 (ni) er obligatorisk etter 「ため」(tame) når handlingen i S2 gjøres til nytte/fordel for det indirekte objektet i S1.

1.10「もの」 (mono) Det er vanlig å si at grunnbetydningen til 「もの」 (mono) er «ting» i konkret forstand. へや

いろいろ

もの

215) この部屋には色々な物がある。 Kono heya ni wa iroiro na mono ga aru.

Det er forskjellige ting i dette rommet. た

もの

なに

216) 食べる物は何もない。 Taberu mono wa nani mo nai.

Det er ingenting å spise. あか

うご

きょうみ

しめ

217) うちの赤ちゃんは動かないものには興味を示さない。 Uchi no akachan wa ugokanai mono ni wa kyoomi o shimesanai.

Babyen vår viser ikke interesse for ting som ikke beveger seg. りょうり

ほん

わたし

ひと

218) この料理の本には私にできるものは一つもない。 Kono ryoori no hon ni wa watashi ni dekiru mono wa hitotsu mo nai.

I denne kokeboken står det ikke en eneste ting jeg kan lage.

たいよう

のぼ

きり

は

Setningene kan selvsagt settes sammen til én: 「太陽が昇ってきたため霧が晴れた」 (taiyoo ga nobotte kita tame kiri ga hareta). 68

Kapittel 1 やま

けむり

み

219) 山のすそに煙のようなものが見えた。 Yama no suso ni kemuri no yoo na mono ga mieta.

Ved foten av fjellet så jeg noe som så ut som røyk. ふる

ぞうしょ

なか

220) 古い蔵書の中でおもしろいものをみつけた。 Furui zoosho no naka de omoshiroi mono o mitsuketa.

I den gamle boksamlingen oppdaget jeg noe interessant / en morsom sak. Som eksemplene illustrerer, viser 「もの」 (mono) til fysiske objekter. Jo mer håndgripelige «ting» det refereres til, jo sikrere kan vi være på at substantivet skrives もの

med kanjien 「物」(mono).69 Når 「もの」 (mono) opptrer som selvstendig substantiv, det vil si uten å være modifisert, er det veldig tydelig at 「もの」(mono) også har abstrakte egenskaper.70 ひと

し

221) あの人はあまりものを知らない。 Ano hito wa amari mono o shiranai.

Han/hun der kjenner svært dårlig til ting (er lite orientert). しょうがくせい

か

す

222) 小学生のころからものを書くのが好きだった。 Shoogakusei no koro kara mono o kaku no ga suki datta.

Helt fra jeg begynte på barneskolen, har jeg likt å skrive. かれ

わたし

かんが

がた

ちが

223) 彼と私とは、ものの考え方が違う。 Kare to watashi to wa, mono no kangaekata wa chigau.

Han og jeg tenker ulikt i forhold til ting. 1.10.1「もの」(mono) sammenlignet med 「こと」(koto) Det er lett å snuble i bruken av 「もの」 (mono) og blande denne sammen med 「こと」 (koto). Vanligvis forklares forskjellen med at「もの」 (mono) viser til

Sammenlign setning 215 og 216 med de øvrige. Bruken av 「もの」 (mono) som vist i eksemplene er marginal, men vi har likevel valgt å ta den med. 70

Naru hodo 2 en konkret ting, mens 「こと」 (koto) viser til en abstrakt ting. Denne fremstillingen er i store trekk korrekt og viktig å holde fast ved.71 Forskjellen kommer tydelig frem i de to følgende setningene. じてんしゃ

だれ

224) この自転車は誰のものですか。 Kono jitensha wa dare no mono desu ka.

Hvem sin sykkel er dette? わたし

きのうい

おぼ

225) 私が昨日言ったこと、覚えている？ Watashi ga kinoo itta koto, oboete iru?

Husker du det jeg sa i går? Følgelig vil vi ikke kunne si はな

226) 話したいものがある。* Hanashitai mono ga aru.*

dersom vi vil uttrykke at vi har noe vi ønsker å snakke (med noen) om. I stedet må vi si はな

227) 話したいことがある。 Hanashitai koto ga aru.

Jeg har noe jeg vil snakke med deg om. 1.10.2 Annen bruk av 「もの」 (mono) Vi skal i det følgende se at 「もの」 (mono) inngår i flere sammenhenger hvor det ikke er ideen «ting» i konkret forstand som uttrykkes. Snarere er det betraktninger av ulik art som fremstilles som ting ved hjelp av 「もの」 (mono). Som vi i første omgang skal se, dreier det seg ikke om engangshendelser, men om mer generelle, allmenngyldige utsagn.

Ikke la dette bildet bli forstyrret av den marginale, abstrakte bruken av 「もの」 (mono), som vi refererte til for noen linjer siden.

Kapittel 1 1.10.2.1 Konvensjoner/regler そうしき

くろ

ふく

き

228) 葬式では黒い服を着るものだ。 Sooshiki de wa kuroi fuku wo kiru mono da.

I begravelser har man på seg sorte klær. じん

たす

れい

い

229) 人に助けてもらったときはお礼を言うものだ。 Hito ni tasukete moratta toki wa orei o iu mono da.

Når man har fått hjelp av noen, må man takke. ひと

はなし

き

230) 人の話はよく聞くものだ。 Hito no hanashi wa yoku kiku mono da.

Man hører etter når folk snakker. すこ

がまん

231) 少しは我慢するものだ。 Sukoshi wa gaman suru mono da.

Man bør være litt tålmodig. Som vi ser, uttrykker eksempelsetningene hvordan ting ideelt sett bør være, og hvordan man generelt bør oppføre seg, det dreier seg med andre ord om konvensjoner og sosiale normer. Legg for øvrig merke til at setningene som modifiserer 「もの」 (mono) over, ender på et verb som uttrykker viljestyrt aktivitet. Avhengig av kontekst kan slike uttalelser oppfattes som indirekte kommandoer eller irettesettelser. De kan også uttrykkes med motsatt ladning, altså ved at noe påpekes som ikke-positivt. Som eksemplene viser, kan dette gjøres på to måter: enten ved å sette kopula som etterfølger 「もの」 (mono) i nektende form, eller ved å sette verbet foran 「もの」 (mono) i nektende form.72

Selv om det er liten forskjell på de to setningene, kan vi merke oss at setning 232 refererer en vanlig ひと

わるくち

い

regel for god oppførsel. Det som fremstilles som positivt eller ønsket, er altså 「人の悪口を言わない」 (hito no waruguchi o iwanai = ikke snakke stygt om andre). Dersom situasjonen var at man ville irettesette noen som nettopp hadde snakket stygt om andre, ville man imidlertid ha brukt uttrykksmåten ひと

わるくち

い

i setning 233. Det kommer av at vedkommende ved å 「人の悪口を言う」 (hito no waruguchi o ひと

わるくち

い

iu = snakke stygt om andre) nettopp bryter den sosiale regelen「人の悪口を言わない」 (hito no waruguchi o iwanai = ikke snakke stygt om andre).

Naru hodo 2 ひと

わるぐち

い

232) 人の悪口は言うものではない。 Hito no waruguchi wa iu mono de wa nai.

Man snakker ikke stygt om andre. ひと

わるぐち

い

233) 人の悪口は言わないものだ。 Hito no waruguchi wa iwanai mono da.

Man snakker ikke stygt om andre. 1.10.2.2. Naturlig sammenheng

Når uttrykket 「A は B ものだ」 (A wa B mono da) ikke kan tolkes som beskrevet over, er det A’s iboende natur eller typiske karakteristika som beskrives med B. Det er altså en naturlig sammenheng mellom elementene A og B. こ

234) 子どもはいたずらをするものだ。 Kodomo wa itazura o suru mono da.

Å gjøre narrestreker er en del av det å være barn. こ

かぜ

235) 子どもはよく風邪をひくものだ。 Kodomo wa yoku kaze o hiku mono da.

Det er typisk for barn å bli ofte forkjølet. じぶん

けってん

わ

236) 自分の欠点はなかなか分かりにくいものです。 Jibun no ketten wa nakanaka wakarinikui mono desu.

Det er vanskelig å innse sine egne svakheter. じん

うんめい

わ

237) 人の運命は分からないものだ。 Hito no unmei wa wakaranai mono da.

Man kjenner ikke folks skjebne. とし

め

わる

238) 年をとると目が悪くなるものだ。 Toshi o toru to me ga waruku naru mono da.

Når man blir eldre, svekkes synet naturlig. Som eksemplene viser, er det oppsamlet kunnskap og erfaring som kommer til uttrykk i slike allmenngyldige utsagn. Det ser ut til å være et gjennomgående trekk at setningen som modifiserer 「もの」 (mono), beskriver situasjoner som ikke er viljeavhengige, men dette er ikke absolutt.

Kapittel 1 1.10.2.3 Utsagn med stor grad av gyldighet

Uttrykket 「A は B ものだ」 (A wa B mono da) kan også brukes selv om det ikke er en opplagt, naturlig sammenheng mellom elementene A og B. Det brukes også når situasjonen som beskrives, er noe som vanligvis holder stikk. ふつう

ひと

かんが

がた

239) 普通の人はこんな考え方はできないものです。 Futsuu no hito wa konna kangaekata wa dekinai mono desu.

Vanlige mennesker klarer (vanligvis) ikke å tenke slik. こううん

きゅう

240) 幸運はそう急にこないものだ。 Kooun wa soo kyuu ni konai mono da.

Hell er ikke noe som pleier å oppstå plutselig. 1.10.2.4 Generaliseringer med 「というもの」 (to iu mono)

Noen ganger generaliserer man ved å plassere sitatfrasen 「という」 (to iu) i kombinasjon med 「もの」 (mono) etter et substantiv. Deretter følger beskrivelsen av grunnleggende karakteristika hos dette substantivet i sin alminnelighet. I eksemplene som følger, er det henholdsvis kvinner, penger og mennesker som omtales – ikke som konkrete størrelser, men som begreper. おとこ

おんな

なぞ

241) 男にとって女というものはいつまでたっても謎だ。 Otoko ni totte onna to iu mono wa itsu made tatte mo nazo da.

For en mann vil kvinnen for alltid være en gåte. かね

こま

242) 金というものは、なくても困るしありすぎても困る。 Kane to iu mono wa nakute mo komaru shi, arisugite mo komaru.

Penger gir problemer om man ikke har dem, og også om man har for mye av dem. にんげん

ふかかい

243) 人間というものは不可解だ。 Ningen to iu mono wa fukakai da.

Mennesket er umulig å forstå. 1.10.2.5 Gjentatte hendelser eller situasjoner i fortid

Taleren tar et nostalgisk tilbakeblikk og kommenterer minner fra et tidspunkt (vanligvis langt) tilbake i tid. Som regel er det positive minner det dreier seg om. 81

Naru hodo 2 こうこうじだい

244) 高校時代はよくテニスをしたものだ。 Kookoojidai wa yoku tenisu o shita mono da.

Da jeg gikk i videregående skole, spilte jeg ofte tennis. こ

かわ

およ

245) 子どものころにはよくその川で泳いだものだ。 Kodomo no koro ni wa yoku sono kawa de oyoida mono da.

Da jeg var barn, svømte jeg ofte i den elven. あた

たんぼ

246) むかしはこの辺りも田圃があったものだ。 Mukashi wa kono atari mo tanbo ga atta mono da.

Før i tiden var det rismarker her omkring også. 1.10.2.6 Emosjonelle uttrykk

Taleren uttrykker hva han/hun føler med hensyn til en situasjon. ひと

めいわく

へいき

かお

247) 人に迷惑をかけてよく平気な顔をしていられるものだ。 Hito ni meiwaku o kakete yoku heiki na kao o shite irareru mono da.

Hvordan kan du bry folk og se uberørt ut? むすめ

にんぎょう

だ

ねむ

248) 娘は人形を抱いたままで眠ってしまった。かわいいものだ。 Musume wa ningyoo o daite nemutte shimatta. Kawaii mono da.

Datteren vår sovnet med dukken i armene. Noe så søtt! わか

がいこく

く

249) 若いうちにぜひ外国で暮らしてみたいものだ。73 Wakai uchi ni zehi gaikoku de kurashite mitai mono da.

Jeg har lyst til å prøve å bo utenlands mens jeg ennå er ung. へいわ

せいかつ

つづ

250) このまま平和な生活が続いてほしいものだ。 Kono mama heiwa na seikatsu ga tsuzuite hoshii mono da.

Jeg ønsker at denne fredelige tilværelsen kan fortsette. むかし

おも

よ

なか

おも

251) 昔のことを思うと、いい世の中になったものだと思う。 Mukashi no koto o omou to, ii yo no naka ni natta mono da to omou.

Når jeg tenker på gamle dager, så synes jeg jammen verden er blitt bedre!

Ønsker som blir uttrykt på denne måten, kan ikke være enkelttilfeller eller en impuls som har oppstått あした

と

か

もの

i øyeblikket. Derfor kan man for eksempel ikke si 「明日はデパートで買い物をしたいものだ*」 (ashita wa depaato de kaimono o shitai mono da*).

Kapittel 1 Som vi kan se, er det et spekter av følelser som uttrykkes – alt fra overraskelse og kritikk (setning 247) via beundrende utrop (setning 248) til ønsker (setning 249 og 250) og overbevisning (setning 251). 1.10.2.7 Årsak/unnskyldning

Taleren gir en forklaring på egen oppførsel. Det krever selvsagt en kontekst. Ofte er forklaringen et svar på en kommentar eller et spørsmål fra samtalepartneren. Forklaringen får i mange tilfeller et unnskyldende preg – rettferdiggjøring av egne handlinger eller holdninger er vanlig. で

252) A: また出かけるの？ Mata dekakeru no?

Skal du ut nå igjen? もり

い

B: うん。だって森さんも行くんだもの。 Un. Datte, Morisan mo iku n da mono.

Ja, for Mori skal også gå.74 253) A: もうすこしいたら？ Moo sukoshi itara?

Kan ikke du være (her) litt til? かえ

B: いっぱいやることがあるんだもの。帰らなくちゃ。 Ippai yaru koto ga aru n da mono. Kaeranakucha.

Jeg har mye jeg skal ha gjort, så jeg er nok nødt til å dra hjem. わたし

あね

おとうと

しんぱい

あ

まえ

254) 私、姉ですもの。弟の心配をするのは当たり前でしょう。 Watashi, ane desu mono. Otooto no shinpai o suru no wa atarimae deshoo.

Jeg er jo (hans) storesøster, så det er jo opplagt at jeg bekymrer meg for min lillebror. さかな

た

255) A: お魚も食べなさい。 Osakana mo tabe nasai.

Spis fisken også! ほね

B: だって、骨があるんだもん。 Datte, hone ga aru n da mon.

Men det er jo bein i den … 74

Betydningen er altså følgende: «Siden Mori skal gå, så er det vel greit at jeg også går?»

Naru hodo 2 Slik bruk av 「もの」 (mono) hører hjemme i uformelt dagligspråk. Ofte forkortes 「もの」 (mono) til 「もん」 (mon), som vi ser i eksempel 255. 1.10.2.8 Avvisning

Også denne måten å bruke 「もの」 (mono) på er et trekk ved uformelt dagligspråk. Som det fremgår av eksemplene, er det talerens avvisning av et nærmere spesifisert forhold som er fremtredende. Talerens negativitet er uttrykt i et retorisk spørsmål. たなか

いちばん

256) A: 田中さんが一番になったそうですね。 Tanakasan ga ichiban ni natta soo desu ne.

Tanaka ble visst nummer én. なに

まちが

B: そんなことがあるもんか。何かの間違いだろう。 Sonna koto aru mon ka. Nani ka no machigai daroo.

Det kan da ikke være tilfellet. Det er sikkert en feil. さそ

だれ

257) 誘われたって、誰がいくものか。 Sasoware tatte, dare ga iku mon ka.

Selv om jeg er invitert, tror du virkelig jeg går? ひと

ぼうねんかい

よ

258) あんないやな人を忘年会に呼んでやるもんか。 Anna iya na hito o boonenkai ni yonde yaru mon ka.

Tror du jeg inviterer en slik ufyselig type til nyttårselskapet? 1.10.2.9 Annet

Selv om det er litt på siden, skal vi til slutt kort nevne to andre sammenhenger som inkluderer 「もの」 (mono). Den første er en idiomatisk bruk av frasen 「というもの」 (to iu mono), som fungerer understrekende med hensyn til tidsuttrykket det etterfølger. けっこん

かね

つか

かた

き

259) 結婚してからというもの、お金の使い方に気をつけるようになった。 Kekkon shite kara to iu mono, okane no tsukaikata ni ki o tsukeru yoo ni natta.

Etter at jeg giftet meg, har jeg blitt forsiktig med hvordan jeg bruker penger.

Kapittel 1 Som vi ser, etterfølger frasen 「というもの」 (to iu mono) her et tidsledd som består av te-formen av et verb samt partikkelen 「から」 (kara). På den måten understrekes det at tilstanden som beskrives fra startpunktet, har vedvart helt frem til taleøyeblikket.75 Den andre sammenhengen vi skal nevne, er at 「もの」 (mono) etterfulgt av 「の」 (no) utgjør en konjunksjonspartikkel som uttrykker at det er motsetning mellom de to setningene som bindes sammen, på samme måte som 「が」 (ga), 「けれども」 (keredomo) og 「のに」 (no ni). か

つか

かた

ぜんぜん

260) パソコンを買ったものの、使い方が全然わからない。 Pasokon o katta mono no, tsukaikata ga zenzen wakaranai.

Jeg har kjøpt PC, men jeg vet ikke hvordan den brukes.

1.11「まま」 (mama) Uavhengig av om 「まま」 (mama) modifiseres av et verb, et substantiv, et adjektiv eller en demonstrativ, formidler 「まま」 (mama) at en situasjon eller tilstand vedvarer / har vedvart uforandret. 1.11.1 Modifisert av verb Et verb står vanligvis i kort fortidsform foran 「まま」 (mama). かれ

せんしゅう

かいしゃ

やす

261) 彼は先週からずっと会社を休んだままだ。 Kare wa senshuu kara zutto kaisha o yasunda mama da.

Han har vært borte fra jobben helt siden forrige uke. かのじょ

せんげつまんえん

か

262) 彼女には先月 4万円を借りたままだ。 Jeg lånte 3000 kroner av henne forrige måned, og har ikke betalt tilbake ennå. Som eksemplene viser, har handlingen som er angitt i verbet, blitt perfektivert, og har deretter gått over i en tilstand som har vedvart uforandret frem til taleøyeblikket.

ふたり

しあわ

Eventyr på japansk ender ofte på setninger som 「それからというもの、二人はいつまでも幸く

せに暮らしました」 (sore kara to iu mono, futari wa itsu made mo shiawase ni kurashimashita = så levde de to lykkelig i alle sine dager). I eventyr kan en tilstand som kjent vare til evig tid.

Naru hodo 2 Noen ganger avsluttes ikke setningen med kopula, som i eksemplene over, men etterfølges i stedet av en annen setning. Subjektet er identisk for de to setningene. まど

あ

で

263) 窓を開けたまま出かけてしまった。 Mado o aketa mama dekakete shimatta.

Jeg gikk ut mens vinduet var åpent. でんき

ね

264) 電気をつけたまま寝てしまった。 Denki o tsuketa mama nete shimatta.

Jeg falt i søvn med lyset på. がんきょう

ふろ

はい

265) 眼鏡をかけたまま風呂に入った。 Megane wo kaketa mama furo ni haitta.

Jeg gikk i badekaret med brillene på. Merk deg at ikke alle verb kan brukes på denne måten. Betingelsen er at det er et verb som kan forårsake en momentan endring hos subjektet eller den/det handlingen まど

retter seg mot. I setning 238 skjer det for eksempel en endring i 「窓」(mado = あ

vindu), som et resultat av handlingen 「開ける」(akeru = åpne). Denne endringen まど

あ

fortsetter som tilstanden 「窓を開けたまま」 (mado o aketa mama).76 かれ

し

ろじょう

はっけん

Man skulle kanskje tro at en setning som 「彼は死んだまま路上で発見された」 (kare wa shinda mama rojoo de hakken sareta)77 skulle være kurant, ettersom det opplagt må ha skjedd en momentan endring. Et vesentlig poeng er imidlertid at tilstanden skal kunne reverseres, noe som selvsagt er umulig når noen er død. Til sammenligning kan man sette vinduet tilbake i lukket tilstand i setning 238, slå av lyset i setning 239 og ta av seg brillene i setning 240. 1.11.1.1 Når verbet er i nektende form

Når 「まま」 (mama) modifiseres av et verb i negativ form, står dette i ikke-fortidsform.

かれ

うた

で

Setninger som 「彼は歌ったまま出かけてしまった*」 (kare wa utatta mama dekakete shiうた

matta*) vil derfor være unaturlige. 歌ったまま er nemlig ikke en vedvarende tilstand som er et resultat av en endring. 77 Setningens intenderte betydning er at «han ble funnet død i veien».

Kapittel 1 け

がっこう

き

266) ガスストーブを消さないまま学校に来てしまった。 Gasusutoobu o kesanai mama gakkoo ni kite shimatta.

Jeg kom til skolen uten å ha slukket gassovnen. いそ

い

かえ

267) 急いでいたのでさよならも言わないまま帰ってしまった。 Isoide ita no de sayonara mo iwanai mama kaette shimatta.

Siden jeg hadde hastverk, dro jeg hjem uten engang å si adjø. 1.11.1.2 Tilstedeværelse av partikkelen 「で」 (de)

Noen ganger er 「まま」 (mama) fulgt av partikkelen 「で」 (de), uten at det utgjør noen forskjell i betydning. Om vi for eksempel legger til 「で」 (de) etter 「まま」 (mama) i eksempelsetning 263 over, får vi まど

あ

で

268) 窓を開けたままで出かけてしまった。 Mado o aketa mama de dekakete shimatta.

Jeg gikk ut mens vinduet var åpent. Det ser ut til å være en tendens til at når 「で」 (de) legges til 「まま」 (mama), følger det et verb umiddelbart etter, det vil si at det ikke er noe ledd mellom 「まま」 (mama) og verbet. Dette verbet kan imidlertid ikke være 「する」 (suru) eller 「なる」 (naru). 1.11.2 Modifisert av adjektiv Selv om 「まま」 (mama) i prinsippet også kan modifiseres av et adjektiv, er det ikke slike eksempler det er flest av.78 とし

269) 年をとっても、きれいなままでいたい。 Toshi o totte mo, kirei na mama de itai.

Selv om jeg blir eldre, har jeg lyst til å bevare skjønnheten.

Det fins imidlertid enkelte eksempler med verb i negativ kortform, ikke-fortid. Slike verbformer er som kjent formelt sett å betrakte som i-adjektiver.

Naru hodo 2 にほんしゅ

つめ

の

す

270) 日本酒を冷たいままで飲むのが好きだ。 Nihonshu o tsumetai mama de nomu no ga suki da.

Jeg liker å drikke saken kald.79 1.11.3 Modifisert av substantiv Når 「まま」 (mama) modifiseres av et substantiv, følger underordningspartikkelen 「の」 (no) naturlig nok etter dette substantivet. ねん

あ

かれ

むかし

271) 20年ぶりに会ったが、彼は昔のままだった。 Nijuunenburi ni atta ga, kare wa mukashi no mama datta.

Jeg traff han etter tjue år, men han var som i gamle dager. ゆかた

ろうか

で

272) ホテルでは浴衣のまま廊下に出てはいけません。 Hoteru de wa yukata no mama rooka ni dete wa ikemasen.

På hoteller må man ikke gå ut i korridorene mens man er kledd i yukata80. かわ

た

273) りんごを皮のままで食べます。 Ringo o kawa no mama de tabemasu.

Jeg spiser epler med skallet på. なま

た

274) これは生のままで食べられますか。 Kore wa nama no mama de taberaremasu ka.

Kan man spise denne rå? 1.11.4 Modifisert av demonstrativ Man kan relativt ofte finne 「まま」 (mama) modifisert av en demonstrativ. 275) このままずっとここにいたい。 Kono mama zutto koko ni itai.

Jeg har lyst til å være her og ha det slik alltid.

にほんしゅ

「日本酒」 (nihonshu) er det vi ofte kaller for «sake» på norsk – altså japansk risvin. ゆかた

Her refererer 「浴衣」 (yukata) til en bomullskimono som hoteller holder for sine boende gjester. Den brukes fortrinnsvis etter at man har badet. 80

Kapittel 1 276) そのままにしておいてください。 Sono mama ni shite oite kudasai.

La det være slik (det vil si ikke forandre den nåværende tilstanden). けん

277) あの件はあのままである。 Ano ken wa ano mama de aru.

Den saken er uforandret (ennå ikke løst/avgjort). Merk deg for øvrig at 「どの」 (dono), som tilhører samme «serie» av demonstrativer, ikke fins i denne posisjonen. 1.11.5「ままにする」 (mama ni suru) og「ままになる」 (mama ni naru) Når 「まま」 (mama) etterfølges av verbet 「する」 (suru) eller 「なる」 (naru), følger partikkelen 「に」 (ni) også med. Det heter altså 「ままにする」 (mama ni suru) og 「ままになる」 (mama ni naru). あつ

あ

278) 暑いのでドアを開けたままにしておいてください。 Atsui no de doa o aketa mama ni shite oite kudasai.

Vær snill og la døren stå åpen siden det er varmt. びょうき

わる

279) 病気がだんだん悪くなってきている。このままにしておいてはいけない。 Byooki ga dandan waruku natte kite iru.Kono mama ni shite oite wa ikenai.

Sykdommen er gradvis blitt verre. Vi kan ikke etterlate han/henne i denne tilstanden. しょっき

みず

280) 食器が水につけたままになっていた。 Shokki ga mizu ni tsuketa mama ni natte ita.

Oppvasken ble liggende i oppvaskvannet. ときいらい

こわ

281) あの時以来ドアが壊れたままになっている。 Ano toki irai doa ga kowareta mama ni natte iru.

Siden den gangen har døren vært ødelagt.

Naru hodo 2 1.11.6 Objektspartikkelen「を」 (o) Noen ganger tar 「まま」 (mama) objektspartikkelen 「を」 (o).81 えんりょ

おも

い

282) 遠慮なく思ったままを言ってください。 Enryo naku omotta mama o itte kudasai.

Bare si rett ut det du tenkte. み

はな

283) 見たままを話してください。 Mita mama o hanashite kudasai.

Vennligst fortell det slik du så det. たなか

き

つた

284) 田中さんに聞いたままを伝えただけです。 Tanakasan ni kiita mama o tsutaeta dake desu.

Jeg har bare fortalt historien slik jeg hørte den fra Tanaka. Som vi ser av eksemplene, dreier det seg om å formidle noe man har sett, hørt, tenkt eller erfart på annen måte. Det vesentlige er at innholdet gjengis uten at man legger til eller trekker fra noe, med andre ord at det gjengis nøyaktig slik det er/var. 1.11.7 Vilkårlighet Vi avslutter med et eksempel hvor 「まま」 (mama) formidler at man mer eller mindre overlater en situasjon til tilfeldighetene, at man gjør som man vil, eller lignende. あし

む

き

む

たび

で

285) 足の向くまま、気の向くまま、ふらりと旅に出た。 Ashi no muku mama, ki no muku mama, furari to tabi ni deta.

Jeg dro ut på en reise uten mål, og dro dit føttene og humøret førte meg.

1.12「あいだ」 (aida) 「あいだ」 (aida) angir en tidsperiode eller et fysisk mellomrom. 1.12.1 Tidsperiode Vi skal først se at 「あいだ」 (aida), etterfulgt av partikkelen「に」(ni), brukes til とき

å angi at to hendelser skjer innenfor samme tidsperiode. I motsetning til「時」(toki),

Men den kan også være utelatt.

Kapittel 1 som kan ha både durative og punktuelle hendelser foran seg, kan「あいだ」 (aida) bare ha durative hendelser foran seg. 82 かれ

せんたく

あいだ

かのじょ

てれび

み

286) 彼が選択をしている間、彼女はテレビを見ていた。 Kare ga sentaku o shite iru aida, kanojo wa terebi o mita.

Mens han vasket klær, så hun på TV. I slike tilfeller, altså i tilfeller hvor hendelsen i både leddsetningen og hovedsetningen er durativ, kan de to hendelsene overlappe hverandre fullstendig i tid. Når hendelsen i hovedsetningen derimot er punktuell, betyr det at denne hendelsen skjedde på et eller annet spesifikt tidspunkt innenfor tidsperioden som er angitt i leddsetningen. I slike tilfeller brukes partikkelen 「に」 (ni) etter 「あいだ」 (aida). かれ

み

あいだ

でんわ

287) 彼がテレビを見ている間に、電話がかかってきた。 Kare ga terebi o mite iru aida ni, denwa ga kakatte kita.

Mens han så på TV, ringte telefonen. Når subjektet i de to setningene er forskjellig, slik som i eksemplene over, markeres subjektet i leddsetningen med が(ga). Subjektet kan imidlertid også være identisk i de to setningene. かれ

にほん

あいだ

にほんご

べんきょう

288) 彼は日本にいる間、日本語を勉強した。 Kare wa nihon ni iru aida, nihongo o benkyoo shita.

Mens han var i Japan, studerte han japansk. 1.12.2 Fysisk mellomrom I setningene nedenfor angir 「あいだ」 (aida) fysisk mellomrom. しんじゅく

あいだ

えき

289) 新宿までの間に駅はいくつありますか。 Shinjuku made no aida ni eki wa ikutsu arimasu ka.

Hvor mange stasjoner er det før vi ankommer Shinjuku? かのじょ

へや

はい

あいだ

かれ

En setning som 「彼女が部屋に入った間、彼はテレビをいていた*」 (Kanojo ga heya ni haitta aida, kare wa terebi o mite ita*) vil følgelig ikke kunne realiseres.

Naru hodo 2 きぎ

あいだ

やまごや

290) 木々の間に山小屋がたっていた。 Kigi no aida ni yamagoya ga tatte iru.

Det står en fjellhytte mellom trærne. なごや

きょうと

あいだ

はし

291) バスは名古屋と京都の間を走っている。 Basu wa nagoya to kyooto noa ida o hashitte iru.

Bussen går mellom Nagoya og Kyoto. Vi nevner at dette fysiske mellomrommet også brukes metaforisk, i betydningen «forhold». ふうふ

あいだ

292) 夫婦の間がまずくなった。 Fuufu no aida ga mazuku natta.

Forholdet mellom ektefellene ble anstrengt.

1.13「うち」(uchi) På samme måte som「あいだ」(aida) angir også 「うち」(uchi) en tidsperiode eller et fysisk mellomrom, og det modifiserende elementet er alltid av durativ art. Det vil si at foran 「うち」(uchi) finner vi typisk tilstandsverb83 eller adjektiver. Disse står alltid i ikke-fortidsform, uansett hvilken tempus som kommer i sluttpredikatet. La oss kalle setningen som modifiserer 「うち」(uchi) for S1 og ettersetningen for S2. Betydningsmessig impliserer「うち」(uchi) at tilstanden beskrevet i S1 ikke er evigvarende, men at den på et eller annet tidspunkt vil endres. Før dette skjer; med andre ord før den beskrevne tilstanden blir ugyldig, inntreffer hendelsen uttrykt i S2. Som eksemplene viser, kan predikatet i S2 være både viljestyrt (293297) og ikke-viljestyrt (298, 299). あめ

ふ

かえ

293) 雨が降らないうちに帰ったほうがいいですよ。 Ame ga furanai uchi ni kaetta hoo ga ii desu yo.

Det er best å komme seg hjem mens det ikke regner. くら

きたく

294) 暗くならないうちに帰宅した。 Kuraku naranai uchi ni kitaku shita.

Jeg dro hjem før det ble mørkt.

Husk at et verb i te-iru-form eller negativ form regnes som tilstand.

Kapittel 1 にほん

い

295) 日本にいるうちにディスニーランドへ行ってみたい。 Nihon ni iru uchi ni dizuniirando e itte mitai.

Mens jeg er i Japan, har jeg lyst til å dra til Disneyland. わか

べんきょう

296) 若いうちに勉強しておきなさい。 Wakai uchi ni benkyoo shite okinasai.

Lær (studér) mens du er ung. りょうしん

げんき

にほん

い

297) まだ両親が元気なうちに日本に行っておこう。 Mada ryooshin ga genki na uchi ni nihon ni itte okoo.

La oss dra til Japan mens foreldrene (våre) fremdeles er friske. ほん

よ

ねむ

298) 本を読んでいるうちに眠くなってきた。 Hon o yonde iru uchi ni nemuku natte kita.

Mens jeg leste begynte jeg å bli søvnig. かのじょ

はな

かお

まっか

299) 彼女が話しているうちに顔が真っ赤になった。 Kanojo ga hanashite iru uchi ni kao ga makka ni natta.

Mens hun snakket ble hun sprutrød i ansiktet. Det er også mulig å la「うち」(uchi) bli modifisert av et substantiv. I slike tilfeller er det en fast (iboende) egenskap ved substantivet at det impliserer varighet84. こ

はなら

なお

300) 子どものうちに歯並びを治しましょう。 Kodomo no uchi ni hanarabi o naoshimashoo.

Man må få rettet tannstillingen mens man er barn. あさ

しゅくだい

301) 朝のうちに宿題をすませよう。 Asa no uchi ni shukudai o sumaseyoo.

La oss bli ferdig med leksene i løpet av morgentimene.

En annen funksjon av 「うち」(uchi) er å begrense mengden av et foranstående substantiv. Eksemみっ

す

えら

pel: ｢三つのうちから好きなものを選びなさい｣(Mittsu no uchi kara suki na mono o erabinasai=velg den du liker (best) av tre ting). Denne bruken er også eksemplifisert i kapitlet om adjektiver i bind 1.

Naru hodo 2 1.13.1 Partikkelbruk Vanligvis er「うち」(uchi) etterfulgt av partikkelen 「に」 (ni), noe du finner i samtlige eksempler over. Noen ganger kan vi imidlertid finne 「うちは」 (uchi wa). I slike tilfeller understrekes det at hendelsen uttrykt i S2 ikke vil inntreffe (ville ha inntruffet) om tilstanden i S1 endrer (hadde endret) seg. かね

みな

よ

302) 金があるうちは皆が寄ってきた。 Kane ga aru uchi wa mina ga yotte kita.

Så lenge jeg hadde penger, kom alle (og ville være venner med meg). つぎ

すす

303) これができないうちは、次へは進めません。 Kore ga dekinai uchi wa tsugi e wa susumemasen.

Så lenge du ikke klarer dette, kommer du ikke videre. 1.13.2 Idiomatisk bruk I noen sammenhenger må vi karakterisere bruken av 「うち」(uchi) som idiomatisk. Det første vi skal nevne er uttrykket「そのうち」(sono uchi), som uttrykker nær fremtid85. På norsk passer det oftest å oversette slik bruk med «snart», «om ikke så lenge» eller lignende. たなか

く

おも

304) 田中さんはそのうちに来ると思います。 Tanakasan wa sono uchi kuru to omoimasu.

Tanaka kommer nok snart, tror jeg. Videre brukes 「うち」(uchi) for å signalisere at en hendelse skjer innenfor et meget kort tidsrom. せん

しず

305) 船がみるみるうちに沈んでしまった。 Fune ga mirumiru uchi ni shizunde shimatta.

Båten sank foran øynene våre. Den siste idiomatiske bruken vi skal nevne følger mønsteret «V-ru ka V-nai uchi ni», hvor V står for det samme verbet. På denne måten uttrykkes det at hendelsen i S2 skjer umiddelbart etter at hendelsen i S1 er realisert. 85

Dette er mer et muntlig enn et skriftlig trekk ved japansk.

Kapittel 1 かえ

かえ

あめ

ふ

306) 帰るか帰らないうちに雨が降ってきた。 Kaeru ka kaeranai uchi ni ame ga futte kita.

Vi var ikke før kommet hjem før det begynte å regne. あさ

め

さ

でんわ

307) 朝まだ目が覚めるか覚めないうちに電話がかかってきた。 Asa mada me ga sameru ka samenai uchi ni denwa ga kakatte kita.

Jeg hadde akkurat våknet om morgenen da telefonen ringte. 1.13.3「うち」(uchi) kontra「あいだ」(aida) I svært mange tilfeller kan 「うち」(uchi) og 「あいだ」(aida) brukes om hverandre med samme betydning. En vesentlig forskjell er at「あいだ」(aida) refererer til et tidsintervall med tydelig start- og sluttpunkt, noe som ikke gjelder for「うち」 (uchi). Sagt på en annen måte: bare 「あいだ」(aida) refererer til et tidsintervall som kan måles i tidsenheter. I setninger som den følgende kan「うち」(uchi) derfor ikke realiseres. いちじ

にじ

き

308) 一時と二時のあいだに来てください。 Ichiji to niji no aida ni kite kudasai.

Vennligst kom mellom klokken to og tre. I setninger som 309 nedenfor, hvor det er umulig å spesifisere en tidsenhet, er det derimot bare「うち」(uchi) som kan realiseres, mens både 「うち」(uchi) og 「あいだ」(aida) kan realiseres i sammenhenger som illustrert i setning 310. あたた

の

309) 温かいうちにスープを飲みなさい。 Atatakai uchi ni suupu o nominasai.

Drikk suppen mens den er varm. こ

ね

そうじ

310) 子どもが寝ているうちに／あいだにリビングを掃除した。 Kodomo ga nete iru uchi ni/aida ni ribingu o sooji shita.

Jeg gjorde rent i stuen mens barna sov. Legg for øvrig merke til at størrelsen som modifiserer 「あいだ」(aida) ikke kan være i nektende form, noe som utelukker 「あいだ」(aida) i setninger som nedenfor.

Naru hodo 2 こ

め

さ

せんたく

311) 子どもが目を覚まさないうちに洗濯した。 Kodomo ga me o samasanai uchi ni sentaku shita.

Jeg vasket klær før barna våknet.

1.14 Relasjonelle substantiver Uten å gjøre et større poeng ut av det, skal vi nevne at flere av substativene som er omtalt i dette kapitlet, så vel som i bind 1, også vil kunne klassifiseres som såkalte relasjonelle substantiver. Med relasjonelle substantiver menes substantiver som refererer til en relativ posisjon i tid eller rom. Alene indikerer de ikke et slikt spesifikt punkt, men får sin betydning fra et modifiserende ledd. For eksempel indikerer subまえ

stantivet 「前」 (mae) tid (med betydningen «før»), eller rom (med betydningen «foran»). Hvilken tid («før hva?») eller hvilket rom («foran hva?») det er tale om, konkretiseres av det modifiserende leddet. Er dette for eksempel「クリスマス」まえ

(kurisumasu = jul), bestemmes tidspunktet til 「クリスマスの前」(kurisumasu no しけん

mae = før jul). Er det modifiserende leddet derimot 「試験」(shiken = eksamen), しけん

まえ

bestemmes tidspunktet til「試験の前」(shiken no mae = før eksamen). På samme えき

måte vil de respektive modifiserende elementene「駅」(eki = stasjon) og 「ホテえき

まえ

ル」(hoteru = hotell) referere til to ulike posisjoner; 「駅の前」(eki no mae) til まえ

«foran stasjonen»og 「ホテルの前」(hoteru no mae) til «foran hotellet». うえ

した

Typiske relasjonelle substantiver er 「上」(ue = på), 「下」(shita = nedenまえ

うし

あと

みぎ

for), 「前」(mae = foran, før), 「後ろ」(ushiro = bak), 「後」(ato = etter), 「右」ひだり

なか

あいだ

(migi = høyre), 「左」(hidari = venstre), 「中」 (naka = i), 「間」(aida = blant, mellom, mens), 「うち」(uchi = mens, i løpet av), 「そば」(soba = ved siden av). Som vi ser vil mange av disse bli oversatt med en preposisjon på norsk. Vi avslutter dette kapitlet med noen eksempler hvor relasjonelle substantiver inngår. わたし

かれ

ある

うし

ある

312) 私は彼が歩いている後ろを歩いた。 Watashi wa kare ga aruite iru ushiro o aruita.

Jeg gikk bak han.

Kapittel 1 わたし

かれ

けっこん

ぜんじつ

けっこん

313) 私は彼らが結婚した前日に結婚した。 Watashi wa karera ga kekkon shita zenjitsu ni kekkon shita.

Jeg giftet meg dagen før de giftet seg. あらし

まえ

しず

314) 嵐の前の静けさだった。 Arashi no mae no shizukesa datta.

Det var stille før stormen. あらし

あと

しず

あさ

315) 嵐の後の静かな朝だった。 Arashi no ato no shizuka na asa datta.

Det var en stille morgen etter stormen.

Kapittel 2 Modifisering av substantivfraser – relativkonstruksjoner 2.1 Japanske substantivfraser En substantivfrase86, som godt kan bestå av ett enkelt substantiv, kan modifiseres på ulike måter. Som nevnt i bind 187 kan vi kalle substantivfrasen som modifiseres, for kjerne eller overledd og det modifiserende leddet for underledd. Når en substantivfrase utgjør underleddet, plasseres underordningspartikkelen 「の」 (no) mellom underleddet og kjernen/overleddet. ともだち

いえ

｢友達の家｣ (tomodachi no ie = vennens hus) くるま

｢ドイツの車｣ (doitsu no kuruma = tysk bil) おとこごせんせい

｢男の先生｣ (otoko no sensei = mannlig lærer) Substantivfrasen som er underledd, kan noen ganger være fulgt av en partikkel eller en partikkelfrase. ちゅうごく

りゅうがくせい

｢中国からの留学生｣ (chuugoku kara no ryuugakusei = utenlandsstudent fra Kina) せいじ

はなし

｢政治についての話｣ (seiji ni tsuite no hanashi = praten om politikk) Det modifiserende leddet kan også være et adverb eller en kombinasjon av tallord og klassifikator. さんびき

｢三匹のヤギ｣ (sanbiki no yagi = tre geiter) ひとびと

｢たくさんの人々｣(takusan no hitobito = mange mennesker) Når det er et adjektiv som utgjør det modifiserende leddet, plasseres dette direkte foran overleddet/kjernen. Underordningspartikkelen 「の」(no) er altså ikke lenger nødvendig.

86 87

Eller nominalfrase, om du foretrekker det. Se kapitlene om substantiver og adjektiver i bind 1.

Naru hodo 2 はなし

｢おもしろい話｣(omoshiroi hanashi = morsom historie) はな

｢きれいな花｣ (kirei na hana = vakker blomst) Det modifiserende leddet kan også utgjøres av et verb eller en verbfrase, dersom verbet er i finitt kortform.88 Sagt på en annen måte kan det modifiserende leddet bestå av en setning. と

｢泊まるホテル｣ (tomaru hoteru = hotellet som vi skal bo på) よ

ほん

｢読んだ本｣(yonda hon = boken jeg leste) はし

くるま

｢走っている車｣ (hashitte iru kuruma = bilen som kjører)

2.2 Forskjeller på japanske og norske substantivfraser と

よ

はし

I eksemplene over er ｢泊まる｣ (tomaru), ｢読んだ｣ (yonda) og ｢走っている｣ (hashitte iru) eksempler på minimale japanske setninger. Disse modifiserer de ほん

くるま

respektive kjerneleddene ｢ホテル｣ (hoteru), ｢本｣(hon) og ｢車｣ (kuruma). Vi ser at verbfrasene (setningene), på samme måte som substantiver (+の) og adjektiver, står direkte foran kjerneleddet som modifiseres. På norsk er det også slik at når en substantivfrase modifiseres av et adjektiv, settes adjektivet umiddelbart foran substantivfrasen, som i rød bil eller stort hus. Det er også rikelig med eksempler på sammensetninger av substantiver hvor det første modifiserer det andre (som halstørkle, brusflaske, postbud, fjelltur og så videre). Når en substantivfrase modifiseres av en verbalfrase/setning på norsk, er det imidlertid slutt på likhetene. I motsetning til japansk, hvor setningen plasseres foran kjerneleddet, plasseres den etter på norsk.89 En slik setning kaller vi på norsk for en relativsetning.90 88 Det har ingenting å bety om det er i ikke-fortid eller fortid, nektende eller bekreftende form. Høflig form er imidlertid uvanlig og begrenset til ekstremt formelle situasjoner, som taler. 89 Språk som plasserer modifiserende setninger etter (til høyre for) kjerneleddet, kalles høyreforgrenete språk. Språk som plasserer slike setninger foran (til venstre for) kjerneleddet, kalles for venstreforgrenete språk. Norsk og japansk representerer altså eksempler på språk med slik ulik forgrening. れんたいせつ

I japansk skolegrammatikk kalles slike setninger for ｢連体節｣(rentaisetsu). Når det refereres til かんけいせつ

relativsetninger i eksempelvis germanske språk, brukes imidlertid betegnelsen ｢関係節｣(kankeisetsu). れんたいせつ

For øvrig omfatter ｢連体節｣ (rentaisetsu) mer enn bare relativsetninger. Termen brukes om alle typer setninger som modifiserer et nominal.

100

Kapittel 2

2.3 Relativsetninger 2.3.1 Norske relativsetninger En relativsetning kan defineres som en setning som modifiserer et nominalt ledd. Dette leddet (nominalfrasen) kalles korrelat. Korrelatet har sin plassering utenfor relativsetningen, og er relatert til en underforstått tom posisjon inne i denne. Denne posisjonen kan vi kalle den relativiserte posisjonen. Nedenfor følger to eksempler på helsetninger som inneholder relative setninger.91 De relative setningene finner vi innenfor hakeparentesene. Korrelatet er i uthevet skrift, og den relativiserte posisjonen er markert med R. 1) Gutten ［som R står der borte ］, er min bror. 2) Politiet arresterte tyven, ［som R var en gammel kjenning］. Hvis vi tenker oss at korrelatet settes i R-posisjonen, ser vi at relativsetningene over blir til helsetninger – henholdsvis «Gutten står der borte» og «Tyven var en gammel kjenning». Dette viser tydelig båndet mellom korrelatet og den relativiserte posisjonen. Nominalet som er modifisert av relativsetningen, kan ha varierende funksjon i helsetningen. I setning 1 over er det subjektet som er relativisert, mens det i setning 2 er objektet som er relativisert.92 2.3.2 Japanske relativsetninger I fortsettelsen skal vi konsentrere oss om japansk. Vi skal ta utgangspunkt i en enkel setning. たか

3) カメラは高かったです。 Kamera wa takakatta desu.

Fotoapparatet var dyrt. Nominalet ｢カメラ｣ (kamera) kan modifiseres av ulike typer setninger, fra enkle til mer kompliserte.

91 En relativsetning omtales ofte som en ledd-delsetning. En ledd-delsetning defineres som en setningstype som bare kan fylle en del av et ledd, den står altså som en del av en frase. 92 I helsetningen «Gutten［som Mari ga en klem til R］, er min bror» er det derimot det indirekte objektet som er relativisert.

101

Naru hodo 2 たか

4) 新しいカメラは高かったです。 Atarashii kamera wa takakatta desu.

Det nye fotoapparatet var dyrt. きのうか

たか

5) 昨日買ったカメラは高かったです。 Kinoo katta kamera wa takakatta desu.

Fotoapparatet som jeg kjøpte i går, var dyrt. はは

きのうか

たか

6) 母が昨日買ったカメラは高かったです。 Haha ga kinoo katta kamera wa takakatta desu.

Fotoapparatet som min mor kjøpte i går, var dyrt. はは

きのう

か

たか

7) 母が昨日キタムラで買ったカメラは高かったです。 Haha ga kinoo Kitamura de katta kamera wa takakatta desu.

Fotoapparatet som min mor kjøpte hos Kitamura i går, var dyrt.93 Som vi ser, består den modifiserende setningen i setning 4 av et enkelt i-adjektiv, mens den deretter gradvis bygges ut i tråd med vanlige syntaksregler. 2.3.3 Forskjeller mellom norske og japanske relativsetninger Så langt kan vi slå fast at det er to iøynefallende forskjeller mellom relativsetninger i henholdsvis norsk og japansk: 1) På norsk plasseres relativsetningen etter substantivfrasen som modifiseres, mens den på japansk plasseres foran. 2) På norsk innledes en relativsetning med ordet som.94 95 På japansk fins det ikke et tilsvarende ord.96

Kitamura er navnet på en japansk forretningskjede som har spesialisert seg på fotoutstyr. Også andre ord kan ha samme funksjon som ordet som på norsk, for eksempel hvor og hvilken, men det er ikke poenget her. 95 Dette er ikke absolutt. Spesielt når det er et objekt som er relativisert, kan som utelates. Eksempel: «Jeg har lest boken (som) du ga meg.» Når det er subjektet som er relativisert, kan som imidlertid aldri utelates. Prøver vi for eksempel å utelate som i setningen «Her er boken som har fått så god kritikk», ser vi dette tydelig. 96 Det er vanlig å si at japansk mangler relativt pronomen. Tradisjonelt har nettopp relativt pronomen vært betegnelsen på som, men vi har så langt unngått å bruke denne betegnelsen. Nyere norske grammatikker, som Norsk referansegrammatikk, regner som til den nye ordklassen subjunksjoner (= underordnet konjunksjon), en term Språkrådet for øvrig har autorisert for skolebøker. For å gjøre det klart: Selv om som offisielt har fått nytt navn, innleder ordet fremdeles relativsetninger! Og om du fremdeles vil tenke på som som relativt pronomen, er du ikke alene – det fins norske grammatikere som gjør det samme! 94

102

Kapittel 2 I tillegg er det vesentlig å merke seg følgende karakteristika ved japanske relativsetninger: a) Temapartikkel har ingen plass.97 98 b) Predikatet i relativsetningen må være i finitt kortform.99 c) Setningsfinale partikler har ingen plass.100 d) Kommandoer har ingen plass.101 For å venne seg til den japanske strukturen i relativsetninger kan det være nyttig å uttrykke også norske setninger med tilnærmet japansk syntaks. Spesielt vil man ha god effekt av å øve seg på å flytte det modifiserte leddet til slutten av relativsetningen. For eksempel kan leddsetningen «mannen som står der borte» reformuleres til «som står der borte mannen», «jenta som venter på bussen» kan reformuleres til «som venter på bussen jenta», og så videre. 2.3.4 Japanske relativsetninger med indre relasjon I den japanske setningen som følger, kan flere ledd relativiseres. Kan du se hvilke? たなか

きっさてん

の

8) 田中さんが喫茶店でコーヒーを飲んでいる。 Tanakasan ga kissaten de koohii o nonde iru.

Tanaka drikker kaffe på kafeen.

97 Dette

har med rekkevidde å gjøre. Mens et temaledd har logisk rekkevidde til hovedverbet, har et subjektsledd bare rekkevidde til det nærmeste verbet (i denne sammenhengen til verbet i relativsetningen). はは

み

ちち

み

Et unntak er når 「は」 (wa) brukes kontrastivt, som i eksemplet 「母は見たけれど父は見ていえいが

ない映画」 (haha wa mita keredo chichi wa mite inai eiga = en film som mamma, men ikke pappa har sett). いちばんずき

いろ

むらさき

Det gjelder ikke i tilfeller hvor predikatet er et na-adjektiv. Som eksemplet 「一番好きな色は紫です」 (ichiban suki na iro wa murasaki desu = den fargen jeg liker best, er lilla) viser, endres ikke na til den finitte formen da. 99

ふ

100

あめ

ふ

Mens for eksempel 「降る雨」 (furu ame = regnet som faller) er en kurant relativsetning, vil 「降あめ

るよ雨」 (furu yo ame) være helt umulig. い

En setning som 「あっちへ行け」 (acchi e ike = kom deg vekk) kan altså ikke modifisere en substantivfrase. 101

103

Naru hodo 2 たなか

きっさてん

Svaret er at både subjektet ｢田中さん｣ (Tanakasan), adverbialet ｢喫茶店｣ (kissaten) og det direkte objektet ｢コーヒー｣ (koohii) kan relativiseres, altså gjøres til kjernen i en substantivisk frase som blir modifisert av en setning.102 きっさてん

の

たなか

a) 喫茶店でコーヒーを飲んでいる田中さん Kissaten de koohii o nonde iru Tanakasan

Tanaka, som drikker kaffe på kafeen たなか

の

きっさてん

b) 田中さんがコーヒーを飲んでいる喫茶店 Tanakasan ga koohii o nonde iru kissaten

Kafeen hvor Tanaka drikker kaffe たなか

きっさてん

の

c) 田中さんが喫茶店で飲んでいるコーヒー Tanakasan ga kissaten de nonde iru koohii

Kaffen som Tanaka drikker på kafeen Disse substantiviske frasene kan inngå som nominale ledd i en helsetning. For eksempel kan setning a) over bygges ut til きっさてん

の

たなか

わたし

し

あ

9) 喫茶店でコーヒーを飲んでいる田中さんが私の知り合いです。 Kissaten de koohii o nonde iru Tanakasan ga watashi no shiriai desu.

Tanaka som drikker kaffe på kafeen, er en bekjent av meg.103 Når det er en relasjon mellom den nominale kjernen som modifiseres, og predikatet i setningen som modifiserer denne, vist ved ulike kasuspartikler, betegnes dette på

の 102

Alle de tre nevnte leddene står i relasjon til verbalfrasen/predikatet 飲んでいる (nonde iru), vist i たなか

の

きっさてん

の

rekkefølgen a, b, c, som over:「田中さんが飲んでいる」, 「喫茶店で飲んでいる」, 「コーヒの

ーを飲んでいる」. たなか

103

Substantivfrasene b) og c) kan selvsagt også inngå i en helsetning, som (b): 「田中さんがコーヒの

きっさてん

さいきんわだい

ーを飲んでいる喫茶店は最近話題になっています」 (Tanakasan ga koohii o nonde iru kissaten wa saikin wadai ni natte imasu = Kafeen hvor Tanaka drikker kaffe, er blitt et samtaleemne i det siste), たなか

きっさてん

の

けっこうたか

og (c): 「田中さんが喫茶店で飲んでいるコーヒーは結構高いです」 (Tanakasan ga kissaten de nonde iru koohii wa kekkoo takai desu = Kaffen som Tanaka drikker på kafeen, er temmelig dyr).

104

Kapittel 2 うち

かんけい

japansk som ｢内の関係｣ (uchi no kankei = indre relasjon). Slike relasjoner illustreres ved følgende eksempler – setningene til venstre er de «opprinnelige» setningene, mens setningene til høyre viser de relativiserte substantivfrasene: おとこ

た

a) 男があそこに立っている。

おとこ

あそこに立っている男

Otoko ga asoko ni tatte iru.

Asoko ni tatte iru otoko

Mannen står der borte.

Mannen som står der borte

きのうしんぶん

きのうよ

b) 昨日新聞を読んだ。

しんぶん

昨日読んだ新聞

Kinoo shinbun o yonda.

Kinoo yonda shinbun

I går leste jeg avisen.

Avisen jeg leste i går

がっこう

い

あしたい

c) 明日学校へ行く。

がっこう

明日行く学校

Ashita gakkoo e iku.

Ashita iku gakkoo

I morgen skal jeg gå til skolen.

Skolen jeg skal gå til i morgen

わたし

まち

す

d) 私は町に住んでいる。

まち

私が住んでいる町

Watashi wa machi ni sunde iru.

Watashi ga sunde iru machi

Jeg bor i byen.

Byen jeg bor i

ほうちょう

にく

き

にく

e) 私は包丁で肉を切った。

き

ほうちょう

私が肉を切った包丁

Watashi wa hoochoo de niku o kitta.

Watashi ga niku o kitta hoochoo

Jeg skar kjøtt med kniv.

Kniven jeg skar kjøtt med

Vi ser at de substantiviske leddene som er relativiserte, har ulike funksjoner i den opprinnelige setningen.104 Det er imidlertid ikke slik at alle ledd kan relativiseres, uten at vi her skal gå inn på noen diskusjon rundt denne problematikken.105

104 105

Henholdsvis subjekt (が), direkte objekt (を), stedsadverbial (へ og に) og måtesadverbial (で). En slik diskusjon hører hjemme på et høyere nivå. Vi skal likevel gi noen eksempler som illustrerer ゆにゅう

problemet. Om man for eksempel tar utgangspunkt i en setning som ｢イタリアからトマトを輸入した」 (Itaria kara tomato o yunyuu shita = (Noen) importerte tomater fra Italia) og så prøver å relativisere leddet som er markert med partikkelen 「から」 (kara), ser vi at det ikke uten videre er enkelt. ゆにゅう

Hva skulle i så fall「トマトを輸入したイタリア」 (Tomato o yunyuu shita Itaria) bety? Prøver vi videre å relativisere leddet som er markert med partikkelen ｢で｣(de = markør av årsak) i setningen かぜ

がっこう

やす

「風邪で学校を休んだ」 (Kaze de gakkoo o yasunda = (Noen) var borte fra skolen grunnet forkjøがっこう

やす

かぜ

lelse), får vi 「学校を休んだ風邪」 (Gakkoo o yasunda kaze), noe som vil være en umulighet. Vi tar med ett eksempel til: Om vi nå prøver å relativisere leddet som er markert med partikkelen 「まで」てい

ある

(made) i setningen 「バス停まで歩いた」 (Basutei made aruita = (Noen) spaserte til bussholdeplasある

てい

sen), får vi 「歩いたバス停」 (Aruita basutei), noe som klinger svært dårlig. Konklusjonen er at ledd som er markert med partikler som i eksemplene a–e over, enkelt kan relativiseres, men at ledd som er

105

Naru hodo 2 2.3.5 Japanske relativsetninger med ytre relasjon Mens samtlige av leddene som er relativiserte i setningene a–e over, inngår som ledd i de opprinnelige setningene, er situasjonen en annen i de følgende eksemplene. かれ

けっこん

うわさ

き

10) 彼が結婚するという噂を聞いた。 Kare ga kekkon suru to iu uwasa o kiita.

Jeg har hørt ryktene om at han skal gifte seg. しょうじょ

ひ

え

ゆうめい

11) 少女がピアノを弾いているルノワールの絵は有名だ。 Shoojo ga piano o hiite iru runowaaru no e wa yuumei da.

Renoirs maleri av piken som spiller piano, er berømt. なんじかん

べんきょう

つか

ねむ

12) 何時間も勉強した疲れを眠っていやす。 Nanjikan mo benkyoo shita tsukare o nemutte iyasu.

Jeg skal sove av meg trøttheten etter å ha lest i mange timer. さかな

や

にお

13) 魚が焼ける匂いがする。 Sakana ga yakeru nioi ga suru.

Det lukter stekt fisk (fisk som stekes). I alle disse setningene er forholdet slik at relativsetningen modifiserer et substantiv som ikke utgjør noe syntaktisk argument i relativsetningen (altså som er utenfor selve relativsetningen). Uansett hvilken partikkel man prøver med, er det ikke mulig うわさ

え

å inkorporere verken 「噂」(uwasa = rykte), 「ルノワールの絵」 (Runowaaru つか

にお

no e = maleri av Renoir), 「疲れ」(tsukare = trøtthet) eller 「匂い」 (nioi = lukt) i de respektive relativsetningene i 10, 11, 12 og 13. På japansk kalles en slik relasjon そと

かんけい

for 「外の関係」(soto no kankei = ytre relasjon). Betrakter vi forholdet mellom relativsetningene og de modifiserte substantivene i eksempelsetningene over, er det mulig å oppdage to underliggende mønstre. Det ene går ut på at relativsetningen betegner innholdet av det modifiserte substantivet. うわさ

Det ser vi i setning 10 og 11. I setning 10 er innholdet av「噂」 (uwasa = rykte) かれ

けっこん

しょうじょ

at「彼が結婚する」 (kare ga kekkon suru = han skal gifte seg), mens「少女がひ

ピアノを弾いている」(shoojo ga piano o hiite iru = piken spiller piano) betegner

markert med partikler som 「から」(kara), 「まで」(made) eller 「で」(de = markør av årsak), er vanskelige eller umulige å relativisere.

106

Kapittel 2 え

innholdet av「ルノワールの絵」 (Runowaaru no e = maleri av Renoir) i setning 11.106 Det andre mønstret, som vi kan se i setning 12 og 13, går ut på at det modifiserte substantivet er et resultat av hendelsen som er uttrykt i relativsetningen. I setつか

なんじかん

ning 12 er「疲れ」(tsukare = trøtthet) oppstått som et resultat av 「何時間もべんきょう

勉強した」(nanjikan mo benkyoo shita = leste i mange timer), mens 「におい」さかな

や

(nioi = lukt) i setning 13 oppstår som følge av 「魚が焼ける」 (sakana ga yakeru = fisk stekes). 2.3.6 Kontrastering av relativsetninger med indre og ytre relasjon うち

かんけい

そと

かんけい

Forskjellen på 「内の関係」(uchi no kankei) og 「外の関係」 (soto no kankei) kan oppsummeres ved å sette opp et kontrastivt eksempel, som nedenfor: や

おとこ

a) チキンを焼く男 (Chikin o yaku otoko = mannen som steker kylling) うち

かんけい

「内の関係」や

にお

b) チキンを焼く匂い (Chikin o yaku nioi = lukten av stekt kylling) そと

かんけい

「外の関係」おとこ

おとこ

や

Mens 「男」(otoko) er underliggende subjekt i eksempel a,「男がチキンを焼にお

く」, kan 「匂い」(nioi) umulig ha tilsvarende rolle i eksempel b. にお

や

Setningen「*匂いがチキンを焼」går simpelthen ikke. Det kommer av at utや

førelse av handlingen「焼く」 (yaku = steke, grille, brenne) krever en person (agens). Fra et rent syntaktisk ståsted er imidlertid frasene identiske.107

Typiske slike setninger er setninger som inneholder sitater, ofte markert med sitatfrasen 「という」 (to iu) og et substantiv som assosieres med sitat eller tanke. Setning 10 illustrerer dette poenget. Sitater kan du for øvrig lese om i bind 1 (kapittel 9). 106

きのうき 107

はなし

Det samme forholdet har vi mellom frasene 「昨日聞いた話」 (Kinoo kiita hanashi = fortelかめ

たす

はなし

lingen jeg hørte i går) og 「亀を助けた話」 (Kame o tasuketa hanashi = fortellingen om skilpadden som ble reddet).

107

Naru hodo 2 2.3.6.1 Tvetydighet i setninger med indre relasjon (内の関係)

Selv om relativsetningen modifiserer et substantiv som selv inngår som syntaktisk うち

かんけい

argument i setningen (内の関係 ), er det ikke alltid like klart hvilken relasjon det er mellom det modifiserte substantivet og dets predikat. La oss illustrere med substanさが

いぬ

tivfrasen 「探している犬」 (sagashite iru inu). Skal「犬」(inu = hund) her tolさが

kes til å stå i en subjektsrelasjon eller i en objektstrelasjon til verbet「探している」なに

さが

(sagashite iru = leter)? I det første tilfellet må frasen oppfattes som「何かを探しいぬ

ている犬」 (Nani ka o sagashite iru inu = hunden som leter etter noe), og i det andre だれ

さが

いぬ

tilfellet må den oppfattes som「（誰かが）探している犬」((Dare ka ga) saかのじょ

す

かれ

gashite iru inu = hunden som noen leter etter). Frasen 「彼女が好きな彼」(kanojo ga suki na kare) er et lignende eksempel. Er det hun som liker han, eller er det omvendt? Nå vil man kunne innvende at konteksten vil kunne rydde slike strukturelle uklarheter eller tvetydigheter av veien, og i direkte kommunikasjon kan man i tillegg spørre dersom man er i tvil. Imidlertid er det slett ikke sikkert at man oppfatter at det fins noen uklarhet ved et muntlig eller skriftlig utsagn. Er det for eksempel noen uklarheter ved den følgende setningen? わたし

ひ

こ

いえ

おお

にわ

14) 私が引っ越した家には大きな庭があった。 Watashi ga hikkoshita ie ni wa ooki na niwa ga atta.

Det er et faktum at setningen ikke gir noen holdepunkter for å avgjøre hvilken わたし

ひ

こ

relasjon det er mellom 「私が引っ越した」 (watashi ga hikkoshita = jeg いえ

いえ

ひ

こ

flyttet) og「家」 (ie = hus). Dersom det er「家から引っ越した」(ie kara hikkoshita) som er underliggende, har vedkommende flyttet fra et hus. Derいえ

ひ

こ

som det er「家に引っ越した」(ie ni hikkoshita) som er underliggende, har vedkommende derimot flyttet til et hus. 2.3.7「の」(no) som markør av subjekt i relativsetninger Subjektet i en japansk relativsetning markeres vanligvis med partikkelen 「が」 (ga). Imidlertid vil denne i noen tilfeller kunne erstattes med partikkelen 「の」(no) uten at betydningen endres. 108

Kapittel 2 あめ

ふ

ばん

むかし

ともだち

ぐうぜん

であ

15) 雨が／の降る晩に昔の友達に偶然に出会った。 Ame ga/no furu ban ni mukashi no tomodachi ni guuzen ni deatta.

Kvelden det regnet, traff jeg tilfeldigvis en gammel venn. わたし

み

えいが

なか

いちばん

16) 私が／の見た映画の中でこれが一番よかった。 Watashi ga/no mita eiga no naka de kore ga ichiban yokatta.

Dette er den beste av alle filmene jeg har sett. にほんご

ひと

き

17) 日本語が／のわかる人に聞いたほうがいい。 Nihongo ga/no wakaru hito ni kiita hoo ga ii.

Det er best du spør en som forstår japansk. I eksemplene over følger predikatet umiddelbart etter subjektsleddet. Når disse leddene er adskilt av andre substantiviske ledd, er det imidlertid vanskeligere å bruke 「の」 (no), fordi det ofte medfører betydningsendring. Sammenlign setning 18 og 19 nedenfor.108 109 110 わたし

かのじょ

ひ

じしん

18) 私が彼女に会った日に地震があった。 Watashi ga kanojo ni atta hi ni jishin ga atta.

Den dagen jeg traff henne, var det et jordskjelv. わたし

かのじょ

ひ

じしん

19) 私の彼女に会った日に地震があった。 Watashi no kanojo ni atta hi ni jishin ga atta.

Den dagen (noen) møtte kjæresten min, var det et jordskjelv.

108

Betydningsendringen skyldes at underordningspartikkelen「の」 mellom to substantiver ofte vil oppfattes som et genitivsuttrykk. はなこ 109

へや

よ

ほん

Lignende eksempler er det mange av. Vi tar med enda et:「花子が部屋で読んだ本」(Hanako ga はなこ

へや

よ

ほん

heya de yonda hon = boken som Hanako leste på rommet) versus「花子の部屋で読んだ本」 (Hanako no heya de yonda hon = boken som (noen) leste på Hanakos rom). 110 Eksponeres man i stor grad for japansk litteratur, vil man ganske sikkert kunne støte på eksempler hvor subjektet i en relativsetning er markert med「の」(no) til tross for at det er avstand mellom subjektet og predikatet. Dette vil i så fall være eldre litteratur, fortrinnsvis romaner. For kuriositetens skyld かれ

とうきょう

はな

かのじょ

ま

くに

かえ

とうぜん

tar vi med et slikt eksempel:「彼のすぐ東京を離れ彼女の待つ国へ帰ろうとしたことは当然であった」(Kare no sugu Tookyoo o hanare kanojo no matsu kuni e kaeroo to shita koto wa toozen de atta = Det var naturlig at han bestemte seg for å forlate Tokyo og dra tilbake til landet hvor hun ventet).

109

Naru hodo 2 2.3.8 Restriktive og ikke-restriktive relativsetninger I tillegg til de forskjellene mellom norske og japanske relativsetninger som vi allerede har beskrevet, skal vi til slutt nevne enda en. På norsk skiller vi mellom såkalte restriktive og ikke-restriktive relativsetninger. 111 For eksempel har setningen «NHH-studenter som skal bli ledere, må jobbe hardt» en annen betydning enn «NHH-studenter, som skal bli ledere, må jobbe hardt». I det første tilfellet gjelder utsagnet «må jobbe hardt» bare en spesiell gruppe NHH-studenter, nemlig de som skal bli ledere. Det er underforstått at ikke alle NHH-studenter skal bli ledere. Den første setningen er altså en restriktiv relativsetning. I det andre tilfellet er relativsetningen derimot ikke restriktiv, fordi utsagnet «må jobbe hardt» gjelder alle NHHstudenter. I tillegg inneholder relativsetningen informasjon som gjelder NHH-studenter generelt, nemlig at de alle sammen skal bli ledere. På japansk er det ingen forskjell på restriktive og ikke-restriktive relativsetninger. Det er konteksten som avgjør om en gitt setning skal tolkes som det ene eller det andre. Setningen nedenfor kan tolkes på to måter. くるま

ねんぴ

20) スウェーデンで買った車が燃費がいい。 Bilen som jeg kjøpte i Sverige, bruker lite bensin. Bilen, som jeg kjøpte i Sverige, bruker lite bensin.

111

Slike relativsetninger betegnes også som nødvendige og unødvendige.

110

www.fagbokforlaget.no ISBN 978-82-450-1747-2

,!7II2E5-abhehc!

NARU HODO 2

Kapitlene er bygget opp slik at de starter med det enkle og elementære, mens drøftingen blir mer og mer kompleks og avansert dess lenger ut i kapitlene leseren kommer.

Harry Solvang

I dette bindet er hovedfokuset på verb og setninger. En skjematisk oversikt over ordklasseinndeling slik den framkommer i tradisjonell japansk skolegrammatikk, danner bokens avslutningskapittel.

Harry Solvang

NARU HODO Moderne japansk grammatikk – fra det enkle til det avanserte