Om det å lafte

Vi har ein ufatteleg rikdom av variasjon over temaet laft og nov i tømmer her i landet. Difor kjem ikkje denne boka lenger enn til å omtala sjølve laftet.

Korleis hjørna og tømmer blir til hus av ymse slag, blir tema i band 2.

Boka er laga som eit felles prosjekt. Tre personar med litt ulik bakgrunn har samarbeidd. Henning Olstad er tradisjonsberaren. Han har lafta heile sitt vaksne liv og vel så det. Det er Henning som demonstrerer, les laft og forklarar det han ser. Steinar Moldal er tømrar. Han har arbeidd med dei eldre delane av tømringa sidan slutten av 1980-åra. Steinar er også god til å teikne.

Han har laga dei teikna illustrasjonane. Jon Bojer Godal har arbeidd i og med tre i mesteparten av sitt vaksne liv. Han er også trena i å ordleggje seg.

Jon har såleis penneført denne boka.

ISBN 978-82-450-1867-7

,!7II2E5-abighh!

BAND 1 – HANDVERK, LOGIKK OG PROSESS

www.fagbokforlaget.no

OM DET Å LAFTE

Handverk er komplekst. Denne boka tek difor også for seg prinsipielt om det å utøve handverk.

GODAL | OLSTAD | MOLDAL

Dette er ei bok om det å lafte. Laftaren uttrykkjer seg i rørsler med eit verktøy mot materialar. Det er handverk. Når huset er ferdig, ligg verktyet i ro.

Det er som med felespelaren. Når slåtten er låten, ligg bogen i ro. Det er kva tømraren gjer, som er temaet her. Det som er borte når huset er ferdig.

JON BOJER GODAL

HENNING OLSTAD

STEINAR MOLDAL

OM DET Å

LAFTE BAND 1 – HANDVERK, LOGIKK OG PROSESS

Om det 책 lafte

35571 Om det og lafte.indd 1

15.07.15 12.17

35571 Om det og lafte.indd 2

15.07.15 12.17

Om det 책 lafte Band 1 Handverk, logikk og prosess Jon Bojer Godal i samarbeid med Henning Olstad og Steinar Moldal

35571 Om det og lafte.indd 3

15.07.15 12.18

Copyright © 2015 by Fagbokforlaget Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved ISBN: 978-82-450-1867-7 Grafisk produksjon: John Grieg AS, Bergen Omslagsdesign ved forlaget Framsidebilete: Lafting i Verdal, våren 2015 To av omslagsbilda er tekne av Jon Bojer Godal.

Biletet til høgre på baksida er teke av Henning Olstad.

Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 Faks: 55 38 88 01 e-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova.

Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillaten når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

35571 Om det og lafte.indd 4

15.07.15 12.18

Innhald Forord......................................................................................................................................................... 11 1 Innleiing............................................................................................................................................... 15 2 Handverk............................................................................................................................................. 19 2.1 Å ta i med kraft og glede ......................................................................................................................19 2.2 Handverk er komplekst ........................................................................................................................19 2.3 Handverket har verdi ............................................................................................................................20 vi har behov for handverk ......................................................................................................20 kulturell verdi ............................................................................................................................21 eksistensiell verdi.......................................................................................................................22 2.4 Handverket i samfunnet.......................................................................................................................23 yrke og handverk ........................................................................................................................23 heile prosessar .............................................................................................................................24 2.5 Rolle i samfunn .....................................................................................................................................24 klasse ...............................................................................................................................................24 design og maksel ..........................................................................................................................25 laugsvesen og bygdehandverk ................................................................................................26 uformell opplæring ....................................................................................................................27 2.6 Å uttrykkje seg som handverkar .........................................................................................................28 handlingsboren kunnskap ........................................................................................................28 når rørsler i rom blir form .....................................................................................................28 teori og praksis ............................................................................................................................29 om å tenkje framover og bakover .........................................................................................29 å sjå for seg er mellom anna å rekne baklengs.................................................................30 to tenkjesett, men ei framstilling.........................................................................................30 2.7 Handverk er prosess .............................................................................................................................31 å skrive ............................................................................................................................................31 vi utøver handverk ....................................................................................................................31 rørsle og kroppsbruk .................................................................................................................32 handlingsmønster .......................................................................................................................33 fingerkjensle .................................................................................................................................34 syn, målsyn og augemål .............................................................................................................34 høyrsel ............................................................................................................................................34 kjensle for lukt og smak ...........................................................................................................34

5

35571 Om det og lafte.indd 5

15.07.15 12.18

kunnskap om og kjensle for det romlege............................................................................34 materialforståing .......................................................................................................................35 verktyforståing...........................................................................................................................35 formforståing ..............................................................................................................................35 produktforståing ........................................................................................................................36 allmenn utvikling ......................................................................................................................36 evne til samarbeid .......................................................................................................................37 yrkeskjensle ...................................................................................................................................37 når slåtten er låten ...................................................................................................................37 utøving av handverk er kultur .............................................................................................38

3 Drag i arbeidet................................................................................................................................... 39 3.1 Tradisjonen om drag er sterk...............................................................................................................39 3.2 Det vi treng ............................................................................................................................................39 tømmer.............................................................................................................................................39 verkty ..............................................................................................................................................40 mål, ku, mal og sikting ..............................................................................................................40 merking............................................................................................................................................41 arbeidsevne ....................................................................................................................................42 konsentrasjon, indre ro og flyt i arbeidet ........................................................................42

4 Å lafte. ................................................................................................................................................... 43 4.1 Ord og gjerning .....................................................................................................................................43 4.2 Vi har eit særleg ansvar ........................................................................................................................44 noko stort og omfattande .......................................................................................................44 å kunna ............................................................................................................................................47 4.3 Å arbeide i tømmer ...............................................................................................................................48 tre frå skogen...............................................................................................................................48 tre er levande ...............................................................................................................................50 snu og kasting ...............................................................................................................................52 4.4 Å leggje tømmer i kryss........................................................................................................................53 nemningsmåtar i samanhogginga ..........................................................................................53 stokk på stokk ...............................................................................................................................55 stokkformer i bruk til lafting...............................................................................................57 4.5 Å binde tømmer til tømmer ................................................................................................................59 å felle ..............................................................................................................................................59 su, médrag, og mosefar ..............................................................................................................60 mosapipe ..........................................................................................................................................62 4.6 Fellingsmåtar i nova..............................................................................................................................62 loddrett felling, skrå felling eller felling etter stokken .......................................62 tømmeret grip om einannan .....................................................................................................63 halsing eller kinning? ...............................................................................................................63 lange eller korte kinningar ...................................................................................................64 flytting av médragsmot opp eller ned ................................................................................66 fall (brattleik) ............................................................................................................................66

6

35571 Om det og lafte.indd 6

15.07.15 12.18

løynd kinning ................................................................................................................................68 kverk og barke..............................................................................................................................70 å hengje opp eller klubbe? ........................................................................................................71 utnov................................................................................................................................................72 tapp, dømling, nagle og plugg .................................................................................................74 dimensjon på tapp og hake ........................................................................................................75 4.7. Verktyet vi brukar til lafting ................................................................................................................76 økser .................................................................................................................................................76 sliping av øks .................................................................................................................................82 bryning og heining ......................................................................................................................84 méde ..................................................................................................................................................84 passar og tommestokk................................................................................................................84 pjål ....................................................................................................................................................85 bandkniv .........................................................................................................................................86 vater og loddstokk .....................................................................................................................86 kolsnor (kritsnor) ......................................................................................................................87 navar.................................................................................................................................................87 haldhakar ......................................................................................................................................87 hoggjarn .........................................................................................................................................88 sag .....................................................................................................................................................88 klubbe eller pjekkert .................................................................................................................88 laftetvinge ....................................................................................................................................89 saks og løftekrok........................................................................................................................89 vendhake.........................................................................................................................................90 lessekamerat .................................................................................................................................90

5 Systematikk for laft?........................................................................................................................ 91 5.1 Grunnlag for karakteristikk .................................................................................................................91 kva skal vi ta utgangspunkt i? ................................................................................................91 5.2 Dei eldste lafta som er funne ...............................................................................................................93 funn i brønnar og gravhaugar ...............................................................................................93 opphavlege slags laft i ståande hus? ...................................................................................96

6 Prosess og detalj laft med skalle.............................................................................................. 101 6.1 Noko felles i mange slags laft .............................................................................................................101 grunnprosedyre som gjeld for alle laft? .........................................................................101 6.2 Enkle laft med midthals .....................................................................................................................102 firkanthalsen – den trønderske knutnova .....................................................................102 lafting med nils samuelsen i kåfjord .................................................................................107 prosedyre for knutnov ............................................................................................................114 hjartenov med tapp, kverk og firkanta hals ...................................................................121 blaknov, luslaft, nov med bloke ..........................................................................................121 enkel sekskanta hals ................................................................................................................122 6.3 Nokre laft med underhals ..................................................................................................................123 grøyplaft (vagenov) .................................................................................................................123

7

35571 Om det og lafte.indd 7

15.07.15 12.18

6.4 6.5 6.6 6.7

6.8 6.9

6.10

6.11

rännknute ....................................................................................................................................130 findalslaft med halsing og fals (skrå kverk).................................................................139 findalslaft i rund stokk og løynd kinning ......................................................................143 Overhals ...............................................................................................................................................159 findalshogg opp ned?................................................................................................................159 østerdalslaft med henning søndmør .................................................................................160 Rævskoro..............................................................................................................................................170 rævskorolaftet er noko for seg ..........................................................................................170 vi høgg ei rævskoro ..................................................................................................................171 Halvkløyvningslaft ..............................................................................................................................176 fleire døme...................................................................................................................................176 Utviklinga mot raulandslaftet ............................................................................................................183 hypotesar om utviklingsvegar mot raulandslaftet ...................................................183 vossalaft ......................................................................................................................................183 rennebunova ................................................................................................................................185 misværnova ...................................................................................................................................186 raulandslaft...............................................................................................................................189 raulandslaft med henning olstad ......................................................................................193 raulandslaft med ottar romtveit ......................................................................................199 fleire døme på raulandslaft .................................................................................................208 Barkelaft ...............................................................................................................................................209 stor variasjon .............................................................................................................................209 fars oppskrift på barkelaft ...................................................................................................210 Moglege utviklingssteg mot laft med barke .....................................................................................213 frå knutnov til barkelaft? ...................................................................................................213 frå findalslaft og rännknute til svensknov..................................................................215 frå overhals til barkelaft?...................................................................................................216 Barkelaft med tapp ..............................................................................................................................216 fleire variantar .........................................................................................................................216 ekholtlaft med tor sørbø ......................................................................................................216 hjartenov (romsdal) .................................................................................................................232 Overhals med tapp ..............................................................................................................................233 målselvlaft med roald haugli..............................................................................................233

7 Prosess og detalj i laft utan skalle. .......................................................................................... 245 7.1 Vi manglar fellesnemning ..................................................................................................................245 7.2 Laft med plugg .....................................................................................................................................245 7.3 Laft med tapp, utan sink og hake ......................................................................................................246 midtstilt tapp ..............................................................................................................................246 sidestilt tapp ...............................................................................................................................249 kon tapp .........................................................................................................................................249 7.4 Laft med sink .......................................................................................................................................250 døme ...............................................................................................................................................250 7.5 Laft med hake ......................................................................................................................................254 hakanov ........................................................................................................................................254 laft med sink og hake ..............................................................................................................257

8

35571 Om det og lafte.indd 8

15.07.15 12.18

laft med sink, og tapp ..............................................................................................................258 laft med sink, hake og tapp ....................................................................................................260 7.6 Når hus ikkje er rektangulære ...........................................................................................................260 allment .........................................................................................................................................260 laft i åttekant ...........................................................................................................................261 7.7 Motorsaga laft ......................................................................................................................................263 7.8 Styrken i ulike nover ...........................................................................................................................263

8 Når vi gjer feil.................................................................................................................................. 267 8.1 Dei vanlegaste feilane som vi gjer .....................................................................................................267 gløymer noko ..............................................................................................................................267 stokk som ikkje passar ..............................................................................................................267 hoggefeil ......................................................................................................................................268 merkefeil ......................................................................................................................................268 småe knep ......................................................................................................................................268 særskilt for barkelaft ............................................................................................................268 særskilt for findalslaft (med løynd kinning) ................................................................269 særskilt for rævskoro .............................................................................................................269

Litteratur................................................................................................................................................. 271 Stikkord................................................................................................................................................... 273 Om forfattarane................................................................................................................................... 279

9

35571 Om det og lafte.indd 9

15.07.15 12.18

35571 Om det og lafte.indd 10

15.07.15 12.18

Forord Som småbarnsfar må jeg ofte finne på oppgaver for barna mine; har vi en ledig stund, vil de ha spørsmål de må finne svar på. Særlig dyreoppgavene er populære. For en stund siden spurte jeg en av dem hvilken fugl det er som bruker hodet som verktøy når den bygger seg sted å bo. Etter å ha tenkt seg om en liten stund sa sønnen min: «Men pappa, alle må jo bruke hodet hvis de skal bygge noe!»

Med det kunne jeg fastslå at femåringen er klokere enn de mange voksne menneskene som for tjue år siden møtte mitt valg av utdanning med bemerkelsesverdig like kommentarer: «Hvorfor skal du bli maler, du som er så glad i å lese bøker?»

Vi lever i et samfunn som har utviklet et kunnskapssyn som er så snevert at det ikke bare er blindt for en masse menneskers kunnskap og kompetanse, men som også snevrer inn unge menneskers valgfrihet. Det å ta en praktisk utdanning innen et håndverks- eller industrifag har for mange blitt så fremmed at byggfaglinjene noen steder går under økenavnet «polakklinja». Færre ungdommer søker seg til byggfagene, flere faller fra underveis, og i den andre enden er det likevel ikke nok lærlingplasser til dem som har kommet seg gjennom videregående. Som Jonas Gahr Støre har sagt: «Hadde vi sett noe liknende innen medisinfaget, hadde vi for lengst slått nasjonal alarm.»

I stedet har dette gått under radaren i den offentlige samtalen i Norge. Mange politikere har snakket om kunnskapssamfunnet som noe vi er på vei mot, og ledet tankene mot akademia og såkalt høyere utdanning. Men Norge er allerede et kunnskapssamfunn – for den som kan se. Skal vi klare å videreutvikle og nyttiggjøre oss av all den kompetansen og kunnskapen som finnes, må vi innse at vi har den – og ta vare på den. Det dreier seg om noe så

grunnleggende som å sikre arbeid og velferd – men også om respekt for menneskers arbeid.

I skyggen av den offentlige samtalen om kunnskapssamfunnet finnes det mange arbeidende mennesker som har følt seg nedvurdert eller oversett.

Jeg har snakket med mange av dem – og husker selv følelsen fra den gang jeg jobbet som maler. For noen går det på selvverdet løs; for de fleste er det heldigvis mest en kilde til mild, men vedvarende irritasjon, både over jåleriet og uvitenheten. Men for Norge som samfunn gjør dette noe mer enn å irritere: Det graver grøfter. Grøfter mellom mennesker som lever av såkalt praktisk arbeid, og dem som er teoretikere; mellom dem som visstnok bare bruker hendene, og dem som bare bruker hodet; mellom dem med kortere formell utdanning og dem med lengre.

Dette er skiller som er skadelige for alle, på begge sider av grøfta. For hender og hoder fungerer best når de får jobbe sammen. Og samfunnet blir bedre for alle dersom vi står i øyehøyde med hverandre, og om vi kan forstå og anerkjenne hva det er andre driver med. I dag er det dessverre i stedet ofte sånn at praktikeren forakter akademikeren, mens akademikeren ser ned på praktikeren.

Denne boka bygger bro over slike grøfter. «Vi bør prøve å kople dei to måtane å tenkje på», skriver forfatterne – og gjør nettopp det. Som håndverker – og senere utdannet akademiker – vet jeg at akkurat det er lettere sagt enn gjort. Man skal være habil både som håndverker og skribent for å kunna skrive om det man har lært gjennom praksis – i alle fall dersom det skal være et språk som kan forstås av andre enn fagfeller.

Forfatterne av denne boka har klart det mesterstykket. Ikke bare i beskrivelsen av selve arbeidet, men også i måten de skildrer prosessen og tenknin11

35571 Om det og lafte.indd 11

15.07.15 12.18

gen på som ligger til grunn for håndverket. «For å få til det han skal lage, lyt handverkaren tenkje mykje og klårt. Desse tankane uttrykkjer han, like lite som musikaren gjer det, i ord. Uttrykket kjem i første omgang som rørsler og i neste omgang som form. I handverket blir rørsle til romleg form. Dette er heilt sentralt. Handverkarene uttrykkjer primært tankane sine på annan måte enn i ord. Det tyder ikkje at handverket er tyst, at det ikkje kan talast om.» Og et annet sted: «Kva vart det av musikken dersom pianisten skulle leite etter tangentane?

Nettopp ved at fingrane så og seia sjølve veit, kan han uttrykkje tonen», skriver de.

Forfatterne beskriver en ikke-verbal kultur, en «rørslekultur» – og sier, helt riktig, at man ikke kan lære slikt sittende ved en pult. Med det er vi tilbake til grøftene og hva det er som graver dem dypere i stedet for å bygge broer. For hva slags kunnskapssyn er det som preger norsk skole, om ikke den akademiske læringskulturen?

I Oslo er antallet søkere til byggfagene halvert på få år. Jeg tror ti års studieforberedende skole er en viktig del av forklaringen på at vi har havnet der. Å fortsette på høyskole og universitet fremstår som logisk og trygt, man vet hva man får. Har man aldri holdt i en hammer, aldri brukt kroppen sammen med hodet, fremstår tømrer- eller murerfaget som en fremmed verden. Jeg vet, for jeg hadde det sånn selv.

For meg var nettopp det en grunn til å velge malerfaget: Jeg følte det utfordret meg. Jeg var som allerede nevnt glad i bøker, en såkalt teoristerk elev.

Men jeg vil også beskrive meg som praksissvak. På barne- og ungdomsskolen jeg gikk på, besto sløydfaget i å pusse på ei brødfjøl læreren hadde sagd til.

I dag tror jeg ikke sløydsalen finnes lenger engang.

Likevel; jeg var så heldig at jeg hadde nok håndverkere rundt meg til å forstå at svakheten ikke skyldtes ti tommeltotter; det skyldtes at også praktiske ferdigheter inneholder kunnskap som må læres.

For meg var derfor valget lett. Jeg var lei av å sitte stille og lese. Jeg ville jobbe, jeg ville lære noe nytt.

Jeg forsto raskt at jeg ikke var alene om dette.

Mesteren jeg kom i lære hos, var selv utdannet jurist – men opplevde malerfaget mer givende.

Likevel er det et åpent spørsmål om han – eller jeg – ville valgt likt i dag. Grunnen er at maler-

faget, i alle fall i Oslo, på svært kort tid har gått i oppløsning. Faget er blitt henvist til en smal nisje der man bør beherske avansert restaureringsarbeid og dekormaling for å være sikret et utkomme. Alt det andre arbeidet man skal beherske som maler, er henvist til et gråmarked som er så preget av sosial dumping og arbeidslivskriminalitet at fagforeningene og Arbeidstilsynet nærmest har måttet kaste inn håndkleet: Å rydde opp i bransjen er blitt en politisak.

Dette henger også sammen med hva slags syn vi har på handlingsbåren kunnskap. For et samfunn som ikke stiller krav til godt håndverk, sier også at dette bryr vi oss ikke om. I stedet for å stille krav til kompetanse, kvalitet og produktivitet etterspør man den tilsynelatende lavest mulige prisen. Jeg sier tilsynelatende, for jeg har sett nok av mislykkede byggeplasser i Oslo til å vite hvilke skjulte, langsiktige kostnader som ligger gjemt bak passe godt sparklede overflater. Som forfatterne av denne boka selv sier, er vi inne i en periode der det blir lagt stor vekt på hvordan ting ser ut, mens iboende kvaliteter man ikke ser ved første øyekast, blir glemt.

Også det er et utslag av et «kunnskapssamfunn» som bare anerkjenner én form for kunnskap.

Den danske mureren og forfatteren Mattias Tesfaye har i sin bok Kloge hænder brukt det prestisjefylte og prisbelønte boligkomplekset «8-tallet» i København som eksempel på denne utviklingen.

«De mange priser til boligkomplekset på Vestamager er afslørende for vores tid», skriver han. «De fortæller nemlig de kommende generationer, hvad vi værdsatte i denne periode af de skandinaviske folkeslags historie»: Vi verdsetter: Ideen Arkitekten Å ville Det umiddelbare helhetsinntrykk Skisser og akvareller Papirets forenklinger Ornamentikk

Vi verdsetter ikke: Utførelsen Håndverkeren Å gjøre Detaljen Plan- og snittegninger Materialenes kompleksitet Konstruksjon

Av Mattias har jeg lært et gammelt vestafrikansk ordtak: «En gammel håndverker er som et bren-

12

35571 Om det og lafte.indd 12

15.07.15 12.18

nende bibliotek.» Den erfaringsbaserte kunnskapen en håndverker besitter, kan ikke skrives ned og læres gjennom pugging: Den må overføres gjennom praksis, ved å arbeide i fellesskap, ved å se, kjenne, lytte og lære. Kunnskapsoverføringen krever kontakt mellom generasjonene, formidlet gjennom kunnskapsbærende arbeidsfellesskap.

Som forfatterne av denne boka sier, blir dette utfordret av den nærmest totale aldersseparasjonen som preger samfunnet i dag. Selv syntes jeg dette var noe av det beste med å begynne i lære som maler – å få jobbe med gamle folk, med en kunnskap – og ikke minst et drag i arbeidet – som man raskt lærte seg å respektere – og forsøke å ta etter. Om de gamle håndverkerne ikke lærer bort faget sitt til andre, tar de med seg faget i graven. Biblioteket brenner ned. Et samfunn som lar det skje, mister ikke bare verdifull kompetanse, men også en viktig del av sin kulturhistorie.

De siste årene har jeg som fagforeningsmann møtt mange fortvilte tillitsvalgte fra industri og bygg som forteller at snittalderen i bedriften deres ligger på mellom 50 og 60 år. Lærlinger tas sjelden eller aldri inn, og nyansettelser er blitt erstattet av innleie og bortsetting. Fagarbeiderne forsvinner ut bakdøra i forrykende tempo, samtidig som inn-

gangsdøra er stengt. Klarer vi ikke snu utviklingen, vil vi mangle mange titusener fagarbeidere om få år. Dette er en av de store politiske oppgavene for vår tid, ikke minst med tanke på hvilke formidable byggeoppgaver vi som samfunn står overfor, i møte med både befolkningsvekst og en global oppvarming som det haster å få gjort noe med.

Skal vi klare å snu denne utviklingen, må vi både gjøre noe med utdanningsssystemet og med arbeidslivet ungdommen skal ut i. Og så må vi bygge broer. Forfatterne av denne boka gir et godt bidrag til den dugnaden vi skal i gang med, og til å bygge bro mellom de to kunnskapsformene, den akademiske og håndverkerens, det litterære og det «romleg-rørlege» språket.

Men ikke minst klarer forfatterne å formidle – på en måte jeg tror selv rendyrkede teoretikere vil forstå – hva håndverk egentlig er for noe. «Handverk er kultur, ei vidareføring av ein viss måte å handle på og ein innfallsvinkel til å utvikle seg som menneske, til å forstå så vel som til å kunne lage nyttige ting.» Så enkelt, og så vanskelig. Og noe vi vil miste for alltid om vi ikke evner å ta vare på det før det er for sent.

Jonas Bals

13

35571 Om det og lafte.indd 13

15.07.15 12.18

35571 Om det og lafte.indd 14

15.07.15 12.18

Innleiing 1 Frå for om lag 1000 år sidan og fram til kring 1950 var lafting heilt dominerande byggjemåte når det galdt bustadhus i mesteparten av landet. I reindriftsområda og i skogfattige strøk lengst mot nordvest har det vore bygd gammar. I byane fekk vi leigegardar i tegl og stein i siste delen av denne lange perioden.

Kor mange lafta hus vi har i Noreg i dag, er det vel ingen som veit. Eit anslag kan vera ein stad mellom 500 000 og 1 million. Trass i dette har ikkje det å lafte vore del av formell opplæring i Noreg nokon gong. Vonleg kjem det i gang slik opplæring i samband med studium i utøvande bygghandverk som etter planane skal starte ved Høgskolen i Sør-Trøndelag hausten 2015.

Det er skrive mange bøker om lafta hus og jamvel noko om det å lafte (sjå litteraturlista). Ingen av dei bøkene som hittil er komne, har freista seg på ei samlande framstilling av prinsipp, logikk og prosess. I denne boka prøver vi å sjå laftet slik som laftaren ser det medan han arbeider. Vi ønskjer å formidle laftaren sine tankar med det han gjer. Å lafte er eit handverk. Difor lyt vi ta for oss noko om kva det er for slags måte å uttrykkje seg på. Handverk er noko komplekst. Det omfattar eit tenkjande, ei formoppfatning, ei forståing for prosess, ein idrottsleg dimensjon, godt utvikla motorikkverkty og verktyforståing, og til slutt ikkje minst ei forståing for funksjonen til den tingen som blir laga.

Til eit kvart handverk høyrer ei mengd ord og uttrykk. Spreidd i teksta kjem det fram ord som treng forklaring. Det prøver vi å hugse på der dei kjem første gongen. Av og til kjem eigne avsnitt med ordforklaringar. Registeret gir oversyn over det vi meiner er viktige oppslagsord.

Figur 01 Ole Husås frå Snåsa i kjend stil med «røyarøksa» si. Ole Husås var arbeidsglad. Han var ein lun og underfundig formidlar.

Å lafte er å arbeide i tømmer. Difor har vi ei framstilling om tre og trematerial, som kjem i band 2.

Noko av dette er slikt som går under nemninga treteknologi. Noko har å gjera med oppleving. Den som arbeider i tre, sansar, kjenner og ser eigenskapar som enno ikkje er fanga inn av vitskapen.

Framfor alt er lafting noko svært omfattande. Vi kan lafte både med og utan utnov. Med utnov er 15

35571 Om det og lafte.indd 15

15.07.15 12.18

Figur 02 Ole Olstad (1929) har bore familietradisjonen i det å tømre. Sonen Henning vart sett i gang med øksa i oppgjerder på tømmerhus alt i 10-års alderen. Difor er han med dei fremste til å lafte som vi har her i landet i dag.

(Foto: Henning Olstad)

det skalle eller novhovud utanfor sjølve laftet der tømmeret er hogge saman. I laft med utnov er det minst 25 ulike slags halsar, og stokkane kan ha i alle fall tre prinsipielt ulike slags kinningar.

Alternativet til kinning er halsing (tilhogging av stokkforma utanfor laftet). Av slike er det to (loddrett og skrådd). Somme laft har også tapp. Den kan plasserast på minst fire prinsipielt ulike stader i halsen og fire ulike stader utanfor halsen. Når det gjeld laft utan utnov, har vi fire hovudformer òg som kan kombinerast til fleire slags tappingar. Hittil har vi registrert eitt døme med plugg i nova.

Tømmeret kan ha ulik form. Det kan vera rundt, sidehogge eller maga, og av magingar finst det fleire slags. Det kan ha stor eller lita avsmalning. Jamvel halvkløyvningar har vore nytta, og dei finst i kombinasjonar til fleire slags utformingar av halsen.

Om vi gangar saman dei teoretisk moglege kombinasjonane, blir det minst 6000 teoretiske variantar. I praksis kan vi ikkje vente å finne alle desse. Visse kombinasjonar er moglege, men er ikkje tekne i bruk. Visse lèt seg kombinere berre i teorien. Vi oppdagar likevel stadig variantar vi ikkje visste at fanst. Vi kan konstatere at talet på ulike slags novingar som vi kan vente å finne, i alle fall går opp i mange hundre.

Det er Noreg som er så rik på variantar. Berre vi kjem til Sverige, er det færre. Lenger mot sør og aust minkar talet på variantar, etter det vi veit, endå meir. Av di variasjonen er størst her i landet, har vi ei særleg oppgåve i det å taka vare på tradisjonen, på kunnskapen å hogge laft og i mange variantar med varierande logikk og ulik framgangsmåte.

Av di tilfanget er så overveldande, vonar vi at denne boka legg til rettes for å kunna forstå og karakterisere laft. Det er ei prinsipiell forståing vi lyt ty til når variasjonen er stor. Vokabular og forståing er nødvendig for å kunna karakterisere og herme. Å kunna karakterisere og herme er vilkår for å kunna utøve godt bygningsvern. Vi vonar at stoffet kan vera til hjelp for den som skal lære seg til å utøve den edle kunst.

Eit lafta hus er meir enn hjørna. Når vi byggjer, skal det bli heile hus. Denne boka konsentrerer seg likevel berre om det prinsipielle grunnlaget, handverket og novene. I neste band vil vi gå inn på det å byggje heile hus, og vi vil sjå på mange hus rundt om i landet.

For å koma fram til resultatet har vi prøvehogge mange nover, og vi har reist for å treffe tømrarar og for å sjå på hus. Dokumentasjonsmaterial som er arkivert hos Norsk handverksinstitutt, har også vore til stor nytte. Ikkje minst har vi kvar for oss eit ikkje uvesentleg arkiv å dra fram ymse tilfang frå.

Ideelt skulle vi ha reist mykje meir, og vi skulle ha samarbeidd med mange fleire.

Vi kan vel ikkje seia anna enn at det var dette vi fekk til så langt. Vona er at vi har starta ein stafett, der mange yngre krefter kan ta pinnen i det lange laupet som trengst for ein meir fullstendig gjennomgang.

Berre lesaren kan avgjera om vi har lykkast med å formidle ei god forståing av det vi framstiller.

Berre den som skal nytte boka i si utvikling til laftar, kan avgjera om ho er til nytte i den samanhengen.

Subjektet vi kjem att i mange setningar. Desse vi er for det første Henning Olstad, Steinar Moldal og Jon Bojer Godal. Vi står saman om det som blir presentert. Det vi syner og skriv, er henta frå mange hald. Boka er såleis som ei utroping frå mange røyster. Det er i realiteten eit stort vi attom oss.

Det er som regel skikk vi talar om. Skikk er noko kollektivt. Skikken er overpersonleg. I respekt for

16

35571 Om det og lafte.indd 16

15.07.15 12.18

den tyr vi til fleirtalsform i subjektet. Å seia eg eller eit snevert vi når vi prøver å vera audmjuke representantar for ein felles kulturarv, ville vera direkte kjepphøgt.

Vi har fått hjelp. Bak eit arbeid som dette ligg det ein tradisjon. Tradisjonane er borne av mange.

Når det gjeld tømringa, er det likevel slik at det er nokre som har vore særskilt viktige formidlarar inn i notida. Av desse vil vi særleg nemne: Ole Karl Prøis (Drammen) stod utrøytteleg på for å vinne respekt for laftinga. Ole Husås (Snåsa) sende gneistar inn i oss med sin logne og løglege måte å formidle sitt store kunnande. Ole Olstad sette sonen sin i gang med å lafte i tiårsalderen. Det har vore umisseleg for oss som har kunne snylte på dette.

På reisene har vi treft mange som har ytt både i ord og gjerning. Ingen nemnd, og ingen gløymd.

Utan økonomiske tilskott hadde prosjektet ikkje vore mogleg. Vi har fått stønad frå mange: Norsk kulturråd, Riksantikvaren, Norsk handverksinstitutt, Norsk kulturminnefond, Oppland fylke, Hedmark fylke, Halsa kommune og Hjerleidlegatene.

Figur 03 Ole Karl Prøis kunne mykje, og han var glad i å formidle den tradisjonen han stod i.

Takk.

17

35571 Om det og lafte.indd 17

15.07.15 12.18

35571 Om det og lafte.indd 18

15.07.15 12.18

Handverk 2 2.1 Å ta i med kraft og glede Handverk er ei omfattande sak. Å definere kva som skjer når ein utøver det, er slett ikkje lett. Handverk er knytt til handlingar i rommet og er kopla til innøvde rørsler, trena sansing og tydelege indre bilete av kva som skal lagast. Dertil kjem forståing for material, verkty og funksjonen til produktet.

Før vi kan gå laus på temaet lafting, lyt vi prøve å sirkle inn kva handverk dreiar seg om. Det gamle ordet for handverkar i Noreg var iðnaðarmaðr og iþróttamaðr. Det tyder som arbeider med iver og glede. Ordet fortel oss det som vi kan lesa ut av dei eldste husa våre. Dei gamle handverkarane hadde ei idrottsleg glede av å gjera. Iðnaðarmaðr (handverkar) og iþróttamaðr (idrettsutøvar) er då også tilnærma synonym.

Det nyare ordet handverk har dels med sosial status i eit klassedelt samfunn å gjera, dels med at visse yrke vart definerte som handverk. I Noreg vart omgrepet handverk ført inn saman med bytvangen (som frå byen si side var eit privilegium) heilt i slutten av mellomalderen. Handverkarar fekk berre lov til å etablere seg i byar.

Då vart det spørsmål om kva som var handverk. Gullsmed var handverkar, medan sylvsmed ikkje var det. Difor hadde vi gullsmedar i byane og sylvsmedar i bygdene. Skipsbygging var handverk, medan båtbygging ikkje var det. Det var først med lovrevisjonen av 1979 at båtbygging fekk status av handverk her til lands og ei formell utdanning. Før skipsbygginga vart fristilt (i 1840), kunne det klinkast store skrog i ei bygd for så å bli slepa til byen for å bli tømra opp som skip. Å lafte var slikt som gjekk for seg på bygdene.

Det var såleis ikkje handverk og er heller ikkje i dag ordinær del av ei yrkesopplæring som tømrar.

Om det skulle byggjast eit lafta hus i ein by, vart det tømra på landet av ein formelt sett ufaglært laftar og kledd og innreidd av ein tømrar i byen. Dette er bakgrunnen for mange forvirrande drag som gjeld handverksopplæring jamvel i dag. Til desse forunderlege draga ved norsk utdanning høyrer dette at det å lafte framleis ikkje er eit formelt fag eller ein formell del av det å vera tømrar i Noreg. Lafting er noko som eksisterer utanfor utdanningssystema.

2.2 Handverk er komplekst Noko typisk for handverket er at det ønskte resultatet styrer handlingane: val av material, formkonsept osb. Handverkaren tenkjer, og så blir det han lagar

til. Handverk er såleis først og fremst eit tenkjande.

Det handverkaren uttrykkjer, er eit konkret fysisk produkt med nytteverdi. Det kan vera eit krus, ein 19

35571 Om det og lafte.indd 19

15.07.15 12.18

bolle, eit par ski, ein vott, ei skjorte, ein båt, ei øks eller eit hus.

Det handverkaren nyttar seg av i sitt arbeid med å nå fram til det tenkte resultatet, er: 1 Emne (material) av ulike slag 2 Verkty og reiskap av ulike slag 3 Innøvde handgrep og handlingsmønster og ikkje minst: 4 ei finstrengt og trena sansing. Grunnleggjande er også 5 tradisjonsborne formkonsept som er vilkår for subtil detaljering.

Handverkarar kan tala med kvarandre om det dei gjer, og dei nyttar mange handverkarborne ord som er lite tilgjengeleg for andre. Den verbale kontakten mot grupper utan tilsvarande røynsler er difor sparsam og vanskeleg.

Ein vanleg påstand er at handverkarane formidlar taus kunnskap, men det er ikkje sant. Dei som hevdar dette, har ikkje høyrt båtbyggjarar diskutere innlaup i båt eller tømrarar snakke om fall, hals og kinningar i laft. Ord er nyttande berre når det ligg føre ei felles forståing av kva dei står for. I og med at handverket i så stor grad er knytt til handlingsmønster, form og sansing, ligg det i saka at ein kommunikasjon krev eit felles grunnlag av røynsler. I utgangspunktet formidlar ord såleis heller dårleg utanfor krinsen av dei kunnige.

Den ibuande kunnskapen i dei tradisjonsborne handverka byggjer på lang tids røynsle. Handverk og handverksprodukt er såleis ein del av vår historie og på ein svært djuptpløyande måte. Handverk og handverksprodukt er nær knytte til det vi kallar

kjensle av eigenart eller identitet. Det uttrykkjer noko om kva vi er.

Mennesket er ein reiskapsbrukande art. Vi uttrykkjer noko heilt karakteristisk og eksistensielt menneskeleg ved å nytte material til å laga eit produkt vi har bruk for.

Framleis har vi bruk for handverksprodukt, men i stadig aukande grad tek industriprodukt over for dei i snever forstand nyttige gjenstandane. I dagleglivet ter handverket seg som langt på veg unyttig.

Dette er likevel ei kortsiktig og ytleg haldning. Det samfunnet vi kom frå, var eit lågenergisamfunn.

Det er eit påtrengjande behov i notida igjen å utvikle eit slikt. Handverk er eit viktig verkemiddel for å kunna produsere nært og med låg innsats av energi. På den måten er handverk og miljøvern to sider av same sak.

Det har også kome til syne ein ny dimensjon ved det moderne samfunnet og midt inne i det som har prega vår tid meir enn noko anna. Det er teknologi driven fram av høgt utvikla ingeniørfag. I dag er ingeniørar med yrkesfagleg bakgrunn og praktisk arbeidsrøynsle høgt prioriterte. Ingeniørar som berre har gått den vanlege teoretiske utdanningsvegen, fell gjennom i tevlinga om tilsetjingar. Det blir hevda at det er mangelen på romleg forståing, det å vera handlingsbudd og løysingsorientert som gjer at den boklærde ingeniøren fell igjennom.

Denne erkjenninga er truleg uttrykk for at det eksistensielle behovet som vi har for å uttrykkje oss konkret ved hjelp av verkty i eit materiale, er djupt og omfattande. Vi treng det konkrete og praktiske handverket rett og slett for å utvikle potensialet vårt som menneske. Konsekvensen av mangelen på handverk og tilsvarande uttrykksformer er med andre ord uoverskodeleg stor.

2.3 Handverket har verdi vi har behov for handverk

Eg vil påstå at handverk bør førast vidare av di det er knytt til

• eksistensielle behov • kulturell identitet • eit berekraftig samfunn og på lang sikt især

20

35571 Om det og lafte.indd 20

15.07.15 12.18

Dertil er det slik at: • Handverk krev fysisk utvikling og har såleis idrettslege dimensjonar.

• Handverk krev lang tids trening av sansar og minner såleis om musikalsk utvikling.

• Handverk er eit eksakt tenkjande, det er ein filosofi og krev støttefag som fysikk, kjemi og matematikk.

• Handverk stimulerer romleg forståing, skaparevne og løysingsorientering.

• Handverk nyttar naturprodukt og treng såleis nær kontakt med naturfag som biologi, treteknologi og geologi.

• Mange handverk nyttar verkty som er av stål. Handverkaren treng viss innsikt i metallurgi.

Om vi vil handverk for framtida, vil vi då trenge dette: Tidleg start. Som for musikk bør den handverksfaglege utviklinga starte i førskolealderen. Som for kroppsøving, matematikk, historie og norsk bør den handverksfaglege utviklinga vera integrert til all grunnopplæring.

1 Yrkesretta trening bør starte straks etter avslutta grunnskole. Teori bør koma etter kvart.

All røynsle syner at det er mykje lettare å gi teoretisk innsikt til ein trena praktikar enn å utvikle praktisk dugleik hjå ein teoretikar.

2 Fagleg utvikling bør halde fram parallelt med anna høgre utdanning til nivå, bachelor, master, ph.d. og postdoktor.

3 Det bør opprettast eit eige forskingsfelt som vi kan kalle handverksforsking. Handverksforskinga bør omfatte forsking i, om og for handverk.

kulturell verdi

Ein stor del av kulturen vår er handverk, har oppstått av handverk eller har synlege uttrykk som vitnar om handverk. For at vi skal forstå kulturen, er altså handverket viktig. Vi treng det rett og slett for å kunna erkjenne kva vi som kulturelt vesen er for noko.

Språket er ein viktig del av kulturen. Det gir vilkår for kommunikasjon og samkjensle. Vi har mange språk her i landet. Anten vi no talar eitt av dei fem samiske, det finske, det romaniske eller ei eller anna form for norsk, synst vi at språk er ein viktig del av det å vera den vi er. Vi trur at også handverk er ein grunnleggjande del av kulturen på same måten som språket er det. Handverket gir vilkår for kommunikasjon og samkjensle i tillegg til at det gir oss ting vi har bruk for.

Høgt prioriterte handverk i denne samanhengen vil vera slike som ber i seg omfattande kulturelle pakker der alt det som karakteriserer handverk, er med. Bygging av ein oselvar (båt) er eit godt døme.

Vi treng ikkje lenger slike båtar for livsopphaldet, men vi treng dei for å kunna føre vidare vårt kulturelle mangfald.

Dinest treng vi handverk som rettar seg mot strategisk viktig produksjon. Smia er då sentral, likeins som handteinen, rokken, vevstolen, kjøkenbenken og alt som høyrer til den. Utan verkty, klede og hushald med mat var vi lite her i nord.

Denne innfallsvinkelen til verdsetjing av handverket gir eit viktig perspektiv. Den kulturelle verdien er knytt til prosessen. Handverket uttrykkjer seg gjennom handling, og det er denne handlinga som er kulturen. Vi treng handverket for å forstå oss sjølve som kulturelt vesen. Å definere eit behov for yrkesutøvarar ut frå dette motivet er vanskeleg. Handverket som kulturberar gjeld oss alle. Det omfattar små ting i dagleglivet, så som å kløyve ved, strikke og laga mat, samstundes som det omfattar den høgt utvikla og spesialiserte.

Mykje av det vi kalla kulturarbeid, har med såkalla fritid å gjera. Det er aktivitetar som går for seg utanfor ordinær arbeidstid. Idrett, film, musikk og dans har dei fleste av oss som såkalla fritidssyssel.

Samstundes finst det spesialistar som har denne slags aktivitet som heiltids yrke. Vi ser for oss ein tilsvarande modell når det gjeld vidareføring av handverkskulturen.

Vi bør alle dyrke handverk som ein viktig del av det å vera eit kulturelt menneske, akkurat som vi dyrkar viktige uttrykksformer som musikk, dans og idrett. For at handverket skal bli ein slik allmenn del av livet vårt, trengst det at somme held oppe handverket på ein meir omfattande måte enn det 21

35571 Om det og lafte.indd 21

15.07.15 12.18

som kvar og ein av oss kan stå for. Desse særlege kulturberarane, spesialistane, yrkesutøvarane vil ha som si oppgåve å halde faget levande ved å føre det vidare og å utvikle det i heile sin kompleksitet.

Vi dreg parallellen til musikk fullt ut.

Vi treng desse kulturberarane for at dei kvalitative rammene til kvar tid skal vera klårt definerte og liggje på eit høgt nivå. Vi treng dei som førebilete, som lærarar i tillegg til at vi treng produkta deira.

Av di desse produkta i dette kulturelle perspektivet så å seia er eit biprodukt, vil det vera viktig å leggje til rettes for same slags økonomiske rammer som dei vi har i anna kulturarbeid. Vi har yrkesmusikarar både på statleg og fylkeskommunalt nivå som er lønte av det offentlege. Fylkesmusikarane får løn for å utøve faget og for å formidle om det og å lære opp nye musikarar.

For å halde oppe handverket som allmenn kultur treng vi lærarar i handverk på alle nivå. Vi treng handverkarar frå førskole til universitet. Desse lærarane i handverk lyt ha sin eigen verkstad, men som kan vera knytt til lærestaden. Elevar og studentar lyt dit for å lære. Handverk lyt utøvast, men handverkarane kan også koma inn i klasserommet, men då er det for å fortelje om handverket, om særdrag, føresetnader, rammevilkår og samanhengar.

Motivert som kultur der handverkaren blir definert som kulturberar på line med musikarar, blir behovet for handverkarar ganske stort.

Innanfor den delen av kulturen vår som går under kategorien kunst, finst det statlege innkjøpsordningar. Til dømes skal ein viss del av byggjekostnader gå til utsmykking. Det er på høg tid at vi får offentlege innkjøpsordningar også for slikt som gjeld handverk. Det kan til dømes vera båtar til bruk i skoleverket. Det kan vera kvilebuer langsetter vandrarstigar utførte i samsvar med lokal byggjeskikk.

eksistensiell verdi

Avgjerande i det å vera menneske er å kunna uttrykkje seg. Vi uttrykkjer oss i språk, tonar, rørsler (dans og kroppsspråk) og framferd (handlingsmønster, skikkar og moral). Ein av dei uttrykksmåtane som har følgt så lenge vi veit av å kalle oss menneske, er slikt som i dag går under nemninga

handverk. Vi er ein reiskapsbrukande art. Handverk som uttrykksform har stått sentralt i det å vera menneske så langt attende som vi ser.

Verktyet, reiskapen, har følgt mennesket så langt som vi kan sjå attover. Vi definerer mennesket som kulturberande, og der er nettopp verktyet, handverket, ein konstituerande del. Hjerneforskarar så vel som utviklingspsykologar er opptekne av fysisk utfalding som vilkår for mental utvikling. Der er handverket sentralt.

Akkurat som språk, musikk, rørsler og framferd er det, er handverk i ei eller anna form noko sentralt i det å utvikle oss og til det å vera menneske. Vi veit at det å kunna røre seg og det å utvikle språk på ein eller annan måte heng i hop. Ordblinde kan bli hjelpte ved å trene på å krabbe på alle fire. Etter kvart er det utvikla mange program for sensomotorisk trening for barn med utviklingshemming.

Vi kan (enno) ikkje av den grunn snu rekkjefølgja om og seia at å krabbe er vilkår for å lære å snakke.

Vi veit berre at vi står andsynes samanhengar.

Koplingar mellom uttrykksformer finst på fleire felt. Musikk og matematikk er på ein eller annan måte kopla inni oss ein stad. Fargar påverkar sinnsroa i oss. Det påfallande er at vi veit så lite om kva handverket og det romleg-rørlege kunnandet er kopla til. Vi veit at det er naturleg å gestikulere når vi snakkar. Vi har altså behov for også å vera romlege når vi uttrykkjer oss med ord. Det heiter at vi grip tanken.

Skal vi våge oss til påstandar om kva handverk i vid tyding står for som føresetnad for personleg utvikling, blir det: Svært mykje. Vi trur det er kopla til språk, skaparevne, personleg tryggleik og evne til abstraksjon, især til abstraksjon av form.

Først og sist ber handverket i seg mange verdiar, og dei er knytte opp mot det å vera menneske på ein slik måte at vi trur det er kritisk dersom vi sluttar med å dyrke det. Denne måten å argumentere for handverk på gir høgste verdien til det prosessuelle.

Vi kan vel konkludere med at vi treng handverket både som reiskap og som livsform. Truleg kjem vi fram til at blandingane mellom slikt som er laga for prosessen si skuld og slikt som er laga for produktverdien si skuld, bør bli andre enn i dag.

Med større vekt på dei prosessuelle og eksistensielle verdiane blir det viktig å produsere. Det blir vik-

22

35571 Om det og lafte.indd 22

15.07.15 12.18

tigare å laga enn å ha. Dette vil også verke inn på kva som er yrke og kva som er livsform, kva som er betalt arbeid og kva som er idrett, kva vi gjer for livsopphaldet sin del og kva vi gjer som det å leve.

No står vi midt oppe i ei nesten vanvitig profesjonalisering. Vi held på å bli supereffektive produksjonsmaskinerioperatørar med høgt utvikla spesi-

alitetar. På den hi sida er vi hjelpelause forbrukarar som ikkje eingong kan laga vår eigen mat. Vi kjøper halvferdige rettar i posar som skal vermast. Denne bølgja kjem til å slå attende. I dette attfallet vil vi vera med. Vi vil vera med på å styrkje dette som vi er i ferd med å misse.

2.4 Handverket i samfunnet yrke og handverk Før vi går vidare, lyt vi gjera ein distinksjon mellom yrke og handverk. Vi lever i eit spesialisert yrkesdelt samfunn. Det er ganske nytt. Behovsvare som berre for ein mannsalder sidan var del av dagleg tilverking i heimen, blir no masseprodusert av fjerntliggjande industriverksemder. Personleg gjekk eg ikkje til dagleg i kjøpte skjorter før etter midten av 1970-åra. Skjorter var noko som vart laga i alle heimar. Tilsvarande galdt for ein stor del av kleda, for mykje av maten, for leiker til ungane, for musikk, og vi las høgt. Jamvel idrott er i dag profesjonalisert, medan sunn sjel i sunn lekam var det vi vaks opp med. Viktigaste idrettsplassen var heime i tunet der vi slo ball, hoppa, kasta, skaut, gjekk på hendene og kjætte oss på mangslags vis.

Av slikt vi i dag oppfattar som spesialisert handverk, var ein heil del fagleg utøving utan at det vart sett på som yrke. Det galdt maten som kom frå fjell, vatn, fjord, åker, hage eller fjøs. Det galdt ein heil del klesplagg, så som vottar, luer, genserar, trøyer og skjorter. Det galdt ein heil del tøler (husgeråd) som sleiver, tvorer, vispar, mjølkerynjer, krakkar og mykje anna.

I denne vår nære fortid var det berre visse slags handverk som var så krevjande at dei var spesialiserte til yrke. Slike var til dømes det å vera smed, båtbyggjar, snikkar, gjørtlar, skomakar, draktsaumar, skreddar eller fiskevrakar.

I vår tid lyt vi tenkje over kva slags kunnskap det er vi skal ta vare på uavhengig av om det har vore yrke eller allmenn kunnskap. Vi lyt også tenkje uavhengig av kva det kostar å kjøpe den slags ting

som erstattar det heimelaga eller yrkeslaga. Vi vil då koma til at det trengst gjennomgangar av kva innhaldet i fag lyt vera no og for framtida.

Her får vi truleg ein disputt med økonomane.

Dei måler berre det som blir omsett og betalt for med pengar. Økonomane skil ikkje mellom pris (i pengar) og verdi (i form av tilfredsstilt behov).

Det gode dømet er luft. Utan den ville vi alle døy.

Lufta har såleis tilnærma uendeleg verdi. Av di lufta ikkje blir omsett i pengar, figurerer ho i økonomisk samanheng med den nette verdien 0, slik all natur gjer for økonomane.

Det er ikkje noko poeng å få alt inn i eit pengemålt verdisystem, men det er eit stort poeng å gjera oss medvitne om at pengar ikkje er alt. Vi lyt styre liv og politikk ut frå ein klar tanke om at det er noko som heiter realverdiar, som i stor grad ikkje blir målt med pengar, og økonomiske verdiar, som er den delen av livsutfaldinga vår som er influert av pengebyttet.

Dette vil i høg grad gjelde korleis vi skal halde oss til handverk og handverkskunnskap. Ein del av handverksutøvinga og handverkskunnskapen dreiar seg om eksistensielle og kulturelle verdiar som dels ikkje kan og dels ikkje bør bli vurderte ut frå kva dei representerer i pengehushaldet.

For å få med oss turvande kunnskap og faglege behov er vi med andre ord nøydde til å tenkje gjennom rammer for fag og kunnskapsutvikling ut frå faktiske behov. Det blir ei interessant oppgåve å ta fatt på.

Når det er prosessen som er behovet og ikkje produktet, er det mangt som lyt vurderast på nytt.

23

35571 Om det og lafte.indd 23

15.07.15 12.18

På nytt er dansen eit godt døme. Dans kan vera eit produkt, ei framsyning vi betalar for å sjå på. Samstundes er dansen noko vi som kulturelt og fysisk vesen bør drive med. Det styrkjer kroppen. Det styrkjer helsa, og det er med på å manifestere oss som kulturelt vesen. Framsyning av dans kan ikkje erstatte det å danse, jamvel om båe delar er viktige.

Jamvel om vi kan kjøpe mange handverksprodukt, kan ikkje dette erstatte eigen dans med kropp og verkty i eit materiale fram mot noko vi har bruk for.

heile prosessar

Dei eldre norske handverka omfatta som oftast heile prosessen frå natur til kulturprodukt, ofte jamvel bruken av produktet. Båtbyggjaren hadde ofte eigen skog og henta vyrket i denne. Mange båtbyggjarar tok også del i fisket og fekk på den måten kjennskap til om båtane dei produserte, fungerte etter sin intensjon.

Tømrarane (snikkarane) bygde ofte av tømmer frå huskjøparen sin skog, men var med på å ta ut tømmeret til huset som skulle byggjast. Ull og lin kom oftast frå eigen avl og vart verka til ferdig plagg. Det var del av jordbruket. Komagar laga av reinskinn var kvar manns arbeid og såleis del av reindrifta. Tilsvarande var prinsipp i mykje av det

som i dag blir rekna som fag, men ikkje i alle. Skomakaren kom i somme bygder til gards og kunne der få den ferdig garva huda å saume sko av. Gjørtlaren fekk det ferdige metallet frå ei smeltehytte.

Det innarbeidde tømrarfaget, slik det fungerer i yrkesopplæringa no for tida, omfattar ikkje tilverking og sortering av materialen. Kokken tek ikkje lenger del i slakting. Båtbyggjaren tek ikkje lenger del i fisket. Skomakaren og knivmakaren treng lêr og skinn som er garva til føremålet, men slikt er ikkje lenger å få hos granne eller hos lêrhandlar. Vi lyt langt av lei for å skaffe.

Den som skal utøve tradisjonell tømring og restaurere gamle hus, kan ikkje vente å få kjøpt den trematerialen som han treng. Korkje sagbruka eller skogsfolka har i dei fleste tilfella kunnskap om kva slags behov som skal stettast, og korleis dei trea skal vera som tømraren treng.

Skogskjøtsel med sikte på å få fram eit breitt utval av sortiment, frå sveig og staur til takbord eller grovt gammalt sponvyrke er fjernt for den moderne skogbrukaren. Tømraren lyt difor kunne skjøtte skog, drive ut tømmeret og vera sin eigen sagmeister. Tømrarane lyt ha avtaler med skogeigarar om stell og drift av teigar til føremål tømring. Dette representerer ei sterk utviding av faget i høve til slik som det fungerer i moderne yrkesopplæring.

2.5 Rolle i samfunn klasse Handverk kan vera å forstå ut frå ein sosial synsstad, arbeidsoppgåver som er knytte til den delen av borgarskapet som vart kalla handverkarar. Språkhistorisk sett har orda handverk og handverkar, som vi nemnde, kome inn i norsk gjennom innføringa av eit borgarskap i byane.

Så seint som i 1970 definerer Aschehougs konversasjonsleksikon ordet handverkar slik: Håndverker «kalles en som driver håndverk, enten som håndverksmester eller som håndverkssvenn». Vi vil nedanfor gjera ei forenkla framstilling. Vi lyt presisere at det finst svært mange nyansar og detal-

jar i biletet. Vi målar med brei pensel. Det er slett ikkje så enkelt som her skrive. Somme hovuddrag i biletet kjem vonleg likevel fram.

Den eldre typen handverkarar stod for produktet sitt i større grad enn det som er det vanlege i dag. Tømraren henta tømmeret i skogen, hogg til materialen, bygde huset og innreidde i alle fall ein del av det. Han var korkje avhengig av å kjøpe trelast eller å ha teikningar frå ein arkitekt.

Det dreia seg om ein integrert produksjon. Tilsvarande har vi hatt innanfor mange handverk, jamvel om graden av integrering har variert frå fag til fag.

24

35571 Om det og lafte.indd 24

15.07.15 12.18

I dag kjøper handverkarane meir eller mindre ferdige materialar. Kontrollen med materialkvaliteten er såleis svekt. Handverkaren er til dels prisgjeven ein industri som arbeider ut frå andre behov.

Svært mange produkt som tidlegare vart laga som handverk, blir i dag laga av industrien. Dette avgrensar marknaden for handverket svært mykje.

Handverket er salderingspost. Samstundes blir krava til å laga noko som skil seg frå industrivarene, skjerpa. Kravet til teknisk kvalitet er ikkje alltid større, men til at tingen skal ha eit synleg preg av å vera handverk. Diverre gir dette seg av og til utslag i ein slags påklistra primitivisme. Ein ytre glans som fort vil falme.

Handverkarane har også mist ein del av marknaden sin til designarane. Det er ikkje lenger tømraren som formar huset, men arkitekten. Han lagar teikningar som tømraren lyt halde seg til. Like eins er det i svært mange fag. Snikkaren har ein møbelarkitekt til å styre seg. Glasblåsaren og keramikaren kan ha ein designar osb. Dette er så gjennomført at det ordet som står for den integrerte produksjonen, ordet å maksle, i dag er ukjent for svært mange.

Design og arkitektur er rekna som kunst, medan handverk og byggjeskikk og maksel ikkje er det.

Kunst har høg prestisje i samfunnet vårt. Design i høve til maksel har difor også med sosial lagdeling å gjera. Arkitekten og designaren har høgare status i samfunnet enn handverkaren. Denne skilnaden i status har med historia vår å gjera.

design og maksel Maksel tyder måte å laga ting på. Det er såleis maksel som høyrer saman med handverk. Vi kan gjerne kalle det intern formgjeving, at utforminga er ein integrert del av det å lage.

Design eller ekstern formgjeving er noko som vi eigentleg berre kan forstå som del av ein industriell produksjon eller i eit sterkt lagdelt samfunn. Designaren gir ordre til maskinane. Dei er lydige trælar.

Ved innføringa av ordet design til erstatning for ordet maksel har vi også fått ei dreiing av å oppfatte kvalitet som i første rekkje knytt til det ytste synlege laget. Vi er inne i ein periode då det blir lagt stor vekt på korleis ting ser ut, ofte ved første augnekast, medan det blir lagt mindre vekt

på kvalitetar som til dømes slitestyrke, funksjon og andre sanseinntrykk. Eit hus kan få pris for arkitektur, jamvel om det rotnar etter mindre enn ti år.

Denne vektlegginga av det ytste synlege på kostnad av andre ibuande kvalitetar har av og til ført til det reine kulissemakeriet. Det gjeld i byggjebransjen generelt og i bygningsvernet spesielt.

Vi står neppe andsynes ulike nivå av menneskelege kvalitetar. At handverk skulle vera uttrykk for noko mindre utvikla eller mindre verdfullt enn det som kallar seg kunst, er ikkje særleg forståeleg.

Det er stor grunn til å tenkje over dette både i høve til utdanning og i høve til måten vi byggjer opp produksjon på.

Arbeidsdeling kan vera uttrykk for rasjonalisering, at vi gjer produksjonen meir effektiv. Dersom det å laga har verdi, kan vi få konflikt mellom måla.

Den effektive produksjonen gjer at gleda med å laga kan minke samstundes som produksjonen blir billegare. Vi misser gleda ved å plukke bæra når vi kjøper det ferdige syltetøyet. Vi misser gleda ved å sy klede når vi kjøper konfeksjon. Den optimale delinga mellom industri og handverk ligg på eit anna lægje enn der det er i dag. Det er noko å vinne om handverket blir frigjort frå å vera salderingspost når det gjeld graden av industrialisering. Vi bør tenkje over dette både i valet av personleg livsform og i dei politiske prioriteringane.

Over tid har handverket skift i sosial status og økonomisk rolle. Det var store skilnader mellom det regulerte handverket i byane og dei frie handverka på bygdene. Pedagogisk var skilnaden også stor. I frie yrke har prinsippet vore å lære seg. Det heiter å stela kunst. Den lærande søkjer kunnskapen ut av situasjonen. Vi arbeider då innanfor eit system av likeverd. Det er likevel ikkje utan styrande system. Skikken rådde. Den laut alle følgje.

I laug og regulerte yrke var det vanleg med ei organisert læretid og definerte prøver som synte eit høgt nok nivå av meistring. I skolen er det spørsmål om lekser, pensum og eksamen. Båe delar dreiar seg om autoritære system vi som er vaksne opp i ei bygd, har ytt motstand mot. Alf Prøysen har uttrykt det i sin enkle ironi: «Vi er æille like, men noen er likere».

25

35571 Om det og lafte.indd 25

15.07.15 12.18

laugsvesen og bygdehandverk

Noreg har heilt til i dei siste fire–fem tiåra vore prega av ein låg grad av urbanisering. Mesteparten av folket har budd utanfor byane. Det laugsbaserte handverket høyrer byane til, medan bygdene har lege utanfor denne slags reguleringar, bortsett frå at ein del aktivitetar har vore forbodne. Skipstømring var ulovleg utanfor byane til i 1840. Å trykkje bøker på bygdene var ulovleg til i 1884. Strengast var det under eineveldet, men ein del av dei gamle reguleringane hekk ved heilt opp til notida.

Innføringa av eit laugsvesen kom til Noreg gjennom hanseatane, men det var ikkje utan strid. Eirik Magnusson sette forbod mot laug (i Bergen) i 1295.

Laugsvesenet vart likevel innført, og vi har opplysningar om laug frå andre helvta av 1500-talet.

Det heng mellom anna saman med den tvungne urbaniseringa. Retten til å utøve handverk vart, til likes med handel, på visse vilkår gitt til byborgarar.

For dei som budde utanfor bymurane, dreia dette seg om tvang og forbod. For dei som var innanfor, var det snakk om privilegium.

Noreg er det landet i Europa der kongemakt og laugsvesen berre i avgrensa grad lykkast med å sentralisere handel og handverk til byane. For 100 år sidan budde kring tre av fire av folket på bygdene.

Lenger attende var byane endå mindre, og bygdene var sjølvforsynte med det meste, også med handverksprodukt. Slikt som låg utanfor det urbaniserte livet, var i praksis unnateke frå handverkslovene. Vi vil nemne bygging og drift av fiskebåtar, frakteskuter og jekter, laging av fiskeutstyr, skogsreiskap og jordbruksreiskap, slakting og prekevering av kjøt (bortsett frå slaktarar og pølsemakarar i byane), prekevering av fisk, matstell og baking (bortsett frå bakeri i byane), spinning, veving og sauming av klede etter lokal skikk, bygging av stover og uthus (utanfor byane) og tilverking av verkty til alle desse slags arbeid.

Dette at vi hadde så sterke handverkstradisjonar på bygdene, kan vera ein av grunnane til at laugsvesenet stod svakt i Noreg. At laugshandverkarane var ein klikk med eigne ritual, og som dertil hadde eit visst monopol på arbeid, var med på å auke skepsisen. Dei vandrande gesellane var nok heller ikkje alltid like velsett. Personleg er eg oppvaksen med at ordet gesell var synonym til lasaron. Det var

nok fleire grunnar til at laugsvesenet vart oppheva ved lov nokså snart etter at vi fekk eiga grunnlov.

Lova om oppløysing av lauga kom i 1839, men denne lova var ikkje fullt effektiv før etter ny lov i 1866. Frå då av kunne alle utøve handverket fritt.

Motstanden mot dette frå byhandverkarane si side var ganske stor, og i 1881 vart det gjeve høve til friviljuge ordningar med sveineprøve. I 1894 vart det stilt krav om sveineprøve for utøving av visse handverk, og dette kravet vart teke opp att i lova av 1913. Då vart ho også innført for ladestadene, og ho kunne, etter søknad frå heradsstyret, jamvel bli innført i landkommunar. Dette skjedde i liten grad.

Ei ganske sterk perforering av eit monopolisert handverk låg også i ordninga med frihandverkarar.

Så lenge han ikkje hadde andre tilsette enn eigne familiemedlemmer, kunne handverkarar i heile landet drive fritt.

Mange yrke og kunnskapsområde har difor levd eit særleg fritt liv i Noreg og utdanninga av yrkesutøvarar har i større grad lege utanfor formell opplæring enn det vi til vanleg er van med å tenkje over. Det tyder at tradisjonen, den traderande kunnskapsoverføringa, har stått sterkt. Store mengder av kunnskap og dugleik er på uformell vis overført frå generasjon til generasjon innafor miljøet av utøvarar.

Fridomen har også verka inn på mangfaldet.

Vi har ein utruleg rikdom av variasjon å by på.

Det gjeld for folkedrakter, det gjeld for musikalske uttrykk, det gjeld for båtar, og det gjeld for husbygging.

Den frie stillinga gjer at vi har hatt mange handverkarar, og grensene mellom ein nærast industriell produksjon til ein større marknad, til meir ordinær handverksproduksjon ut frå ein verkstad, til vandrande handverkarar, til deltidsarbeid og til husflid som del av lokal sjølvberging, har vore uskarpe.

På bygdene har også grensene mellom dei ulike slags yrka vore lite markerte og til dels andre enn der laugsvesenet kom inn. Som regel har hustømraren også vore snikkar, av og til jamvel treskjerar. Båtbyggjaren var ofte også hustømrar, av og til kyrkjebyggjar eller tårnbyggjar i tillegg til at han dreiv fiske og eige jordbruk. Når det gjeld den tekstile produksjonen, har ein dominerande del vore knytt opp mot lokal sjølvberging, men ofte

26

35571 Om det og lafte.indd 26

15.07.15 12.18

med ei viss arbeidsdeling innanfor grenda. Vegen frå råvare til forbrukar var kort. Mangesysleri er snarare prinsipp enn unnatak, og det har i mangt vart heilt til i dag.

Det seier seg sjølv at vi innanfor frie ytringar slik handverka har vore, vil kunne finne variasjonar i kvalitet. Likevel ser det ut for at vi i hovudsak står andsynes fenomenet allmenn kunnskap. Kvaliteten er overraskande jamn innanfor eitt og same produksjonsmiljø. Vi ser større skilnader mellom bygdelaga enn innan.

Visse bygder har stått særleg høgt i visse ytringsformer. Vi tenkjer mellom anna på sylvsmedane i Setesdal, draktsaumarane i mange bygder, båtbyggjarane på Nordmøre, låvebyggjarane i Hedmark, Akershus og Østfold, knivmakarane i Finnmark og laftarane i Øvre Telemark og i Gudbrandsdalen. På ein måte representerer desse faglege toppar i handverkslandskapet, jamvel om det er mange fleire vi kunne nemne.

Mangesysleriet ser ut til snarare å ha stimulert den faglege utviklinga heller enn å ha bremsa ho.

Det kan ha den samanhengen som Ole Andreas Reiten sin replikk om båtbyggjar og gardbrukar Lars Rabben peikar på: «Han bøgge før erån».

Garden til Lars var stor nok til livberginga. Han kunne byggje av lyst og glede. Tempokravet sette ikkje grenser for det kravet han stilte til seg sjølv om å vera best.

Parallellar til dette finn vi mange stader. Knivmakar Arne Martin Solbjørg i Øyfjøll (fødd 1953) er kanskje svært typisk i så måte. Han tilhøyrer toppen i faget. Spesialiteten er knivar med graverte holkar i sylv eller gull. Om han er gardbrukar og knivmakar eller knivmakar og gardbrukar, er ikkje lett å seia.

Men det går mest tid til garden, seier han. Garden har ku og hest, fjøs, jord og skog.

Interessant er det også å samanlikne takkonstruksjonane over dei store bygardane i Oslo med beresystema i låvane på bygdene i kring. Materialet vårt er ikkje stort nok til at vi kan vera bastante, men hovudinntrykket er slik: Bygardane har fine fellingar og omfattande bruk av innvikla låsar. Det ligg føre ein perfeksjon i så måte som vi ikkje ser att i låvane. Logikken i konstruksjonen, derimot, er avklara enkel i låvane. Det gjeld både beresystemet, dimensjonane og materialvalet. På dette punktet er bygardane nærast rotete og lite avklara.

Det er noko som går att i mangt, men likevel ikkje overalt. Byhandverka syner stor merksemd mot ytste synlege lag. Bygdehandverka kan vera røffare på yta, men syner stor innsikt i materialkvalitet og konstruktiv logikk.

uformell opplæring

Somme slags handverksprodukt har synt seg som framståande og interessante sett frå andre land si side. Somme slags handverk vil vi innan landet gjerne peike på som viktige for oss. Vi har ein særeigen byggjeskikk, og denne var det snikkarane og tømmermenn på bygdene som stod for. Både når det gjeld stoger, stabbur, skjåar, bryggjer, naust, løer og låvar, står den tradisjonsborne byggjeskikken for høge kvalitetar og til dels for avanserte teknikkar og prinsipp. Det var bygdesnikkarane som stod for denne tradisjonen, og dei bar han uavhengig av den formelle opplæringa.

Lafting og stavreising er dei to sentrale teknikkane i byggjeskikken vår. Framleis er det slik at dei som skal lære tømring her i landet, ikkje blir lært opp i desse. Det paradoksale er at vi internasjonal samanheng pyntar oss med stav og laft, samstundes som fråværet av opplæring i stavreising og lafting i yrkesopplæringa er så fullstendig.

Det store fleirtalet av dei 500 000 verneverdige bygningane i landet vårt er bygd i stav og/eller laft. Kva er det som er så farleg med at tømrarar i dag skal få lære desse byggjemåtane i ei ordinær yrkesutdanning?

Noko ser vi. Då trebåtbygging vart formelt lærefag i 1979, førte det til eit radikalt fall i kunnande å byggje båt. Det er som om opplæringssystema ikkje greier å ta inn over seg kompleksiteten og nivået i den typen dugleik som tradisjonen har bore fram.

Vi trur det ville vera ei interessant forskingsoppgåve å sjå på kva som skjer med eit fag som går over frå å vera fri ytring til å bli eit fag med regulert utdanning. Om vi går attende til revideringa av den vidaregåande opplæringa i 1979, vil det vera nokså mange fag som ei slik forsking kunne ta for seg. Då vil det også gjelde kunnskapsfelt som dels har stått innanfor og dels har stått utanfor den regulerte opplæringa. Det å byggje hus er godt døme i så måte.

27

35571 Om det og lafte.indd 27

15.07.15 12.18

Eit spørsmål som melder seg, er også kor vidt ordninga med sveinebrev fremjar eller hemmar det faglege nivået. Vi kan ikkje svara eintydig på dette.

På den eine sida representerer den organiserte opplæringa at yrkesutøvarane oppfyller eit visst minstekrav til fagleg dugleik. På den hi sida ser vi at dette definerte minstekravet kan liggje svært langt under det nivået som vi kan kalle den faglege toppen. Det dreiar seg om ei nivellering. Både toppane og gropene i landskapet kjem bort. At dugløysa blir redusert, er alle glade for, men om prisen er at også dei faglege toppane kjem bort, blir vi i tvil.

Vi bør koma fram til ei organisering av yrke og opplæring som gjer at vi får lyft det allmenne nivået

utan at vi misser den høge kvaliteten som vi ser at somme yrke har i dei beste av utøvarane sine.

Det viktige i samanhengen vår er at bygdehandverket står for omfattande tradisjonar, så som å lafte, å reise hus med stavkonstruksjonar, å byggje båtar osb. Dette er uttrykksformer som framleis i stor grad står utanfor den formelle opplæringa. Fri tradering er kritisk når alle menneske skal gjennom ei formell opplæring før dei skal ut i arbeidslivet.

Paradokset er at det nye kravet til opplæring stengjer for at vi skal få ført vidare dei tradisjonane som har levd i dei frie yrka, og som vi i festtaler og turistbrosjyrar framleis pyntar oss med. Kva gale har dei gjort?

2.6 Å uttrykkje seg som handverkar handlingsboren kunnskap Handverk er noko komplekst. Det er sett saman av mange slags rørsler og handlingsmønster. Det byggjer på inntrykk frå mange sansar og krev mange slags vurderingar frå utøvaren si side. Det byggjer som oftast på evne til å tumle på eit høgt abstraksjonsnivå, jamvel om abstraksjonane som oftast ikkje er verbale, men gjeld form i rom. Handverk krev evne til i tanken å leike med desse formene, evne til å skape, innanfor dei ofte strenge rammene som funksjonalitet og kultur gir. Handverkaren treng å mobilisere ein større del av heile seg enn utøvarane av mange andre slags yrke. Det er ikkje rart at jødane såg for seg Gud som handverkar. Han skapte det første mennesket i leire.

Det er skilnad på teoretisk vitande og praktisk kunnande. Kunnskap er slikt som vi kan, medan vitskap er slikt som vi veit. Vi kan kunna utan å vita, og vi kan vita utan å kunna. Vi kan vita utan å kunna ordleggje, og vi kan ordleggje utan å kunna utføre det som vi har ord for. Noko av det vi har lært, har vi eigna til oss ved å ha høyrt eller lese.

Vi veit om. Noko har vi sjølve opplevd. Det har vi sansa slik at vi har nært kjennskap til. Vi syner til artikkelen Handlingsboren kunnskap (Godal 1997).

Nedanfor vil vi halde fast ved distinksjonane mel-

lom vitande og kunnande og mellom vitande og nært kjennskap i samsvar med definisjonane som er gjevne i den artikkelen.

når rørsler i rom blir form

Skilnaden på å vita og å kunna har med handling å gjera. Handverkarane uttrykkjer seg mindre i ord og meir i handling. Dei uttrykkjer seg først og fremst ved eit kunnande, ved eit utøvande, på ein måte som ofte blir kalla praktisk i motsetnad til teoretisk. Dette ordet praktisk har ofte fått ei tyding i retning av ikkje tenkjande.

Vi kjem mange gonger og på ulike måtar inn på at det til grunn for og i handverket ligg eit tenkjande i form av intensjonar, abstraksjonar, refleksjonar og planar. For å få til det han skal lage, lyt handverkaren tenkje mykje og klårt. Desse tankane uttrykkjer han, like lite som musikaren gjer det, i ord. Uttrykket kjem i første omgang som rørsler og i neste omgang som form. I handverket blir rørsle til romleg form. Dette er heilt sentralt. Handverkarane uttrykkjer primært tankane sine på annan måte enn i ord.

Det tyder ikkje at handverket er tyst, at det ikkje kan talast om. Svært mykje av det som skjer, kan

28

35571 Om det og lafte.indd 28

15.07.15 12.18

vi få til ei omtale av. Poenget er at den primære uttrykksforma er av ikkje-verbal karakter. Dette er også eitt av hovudproblema vi strir med innanfor eit undervisningssystem som i stigande grad baserer seg på verbal kommunikasjon.

Det romlege er avgjerande for tenkjesettet.

Handverkaren tenkjer i tre dimensjonar. Det romleg tenkjande er noko avgjerande og typisk.

Mellom rørsla og forma ligg verktyet og materialen. Rørslene rettar seg mot verktyet og materialen på ein slik måte at det blir form. Det tyder at handverkaren tenkjer konkret. Han tenkjer praktisk.

Når to eller fleire er saman om eit stykke arbeid, lyt dei i utøvande av handverket mange gonger lesa rørslene til kvarandre. Vi kjem seinare inn på ikkje-verbal kommunikasjon.

Når det er ein ting vi har for oss, utført som handverk, vil spora etter handverkaren i form av verktyspor og alle dei eigenskapane han har lagt inn i tingen, vera det vi lyt rette blikket vårt mot når vi skal lesa kva han har tenkt.

Poenget her er at handverkaren uttrykkjer seg i andre omgrep enn ord. Omgrepa ligg i rørsle og som eigenskapar i ting. Handverkspedagogikk dreiar seg altså om utvikle rørsle slik at ho både blir eit språk i seg sjølv og gir ting det tankeinnhaldet dei skal ha.

Handverk er både ein måte å tenkje på og eit middel for å uttrykkje desse tankane. Det er nokså likt som for ord. Orda gir oss ein måte å tenkje på, og dei er eit middel til å uttrykkje tankar.

For verbalisten ter då handverkaren seg som dum. Han seier så lite. For handverkaren ter verbalisten seg som dum. Han kan då ikkje laga det han pratar om.

teori og praksis

Når vi skal gi framstilling av eit emne og avgrense det, er det lett for at vi overdimensjonerer skilnader.

Ofte lyt vi lyge litt for å få fram sanninga, få fram dei karakteriserande særdraga. Ein innarbeidd måte å framstille verda litt annleis på enn ho eigentleg er, finn vi i bruken av ordparet teoretisk og praktisk.

Dels står ordparet for å seia noko om å vera klønete og fjern i motsetnad til dugleg og livsnær. Dels står det for innsikt i motsetnad til handlingsmønster

basert på røynsle, men utan innsikt. Dels står det for å vera intelligent i motsetnad til ikkje intelligent.

I dette arbeidet vil vi freiste å ikkje la desse orda med verdi, men halde oss kjølig til tydinga.

Teori har med å freiste å forklare kvifor ting skjer.

Praksis har å gjera med at og korleis ting skjer. Så vel praktiske som teoretiske fag har i seg båe måtane å sjå på, men det er meir av praksis i praktiske fag enn i teoretiske, og det er meir teori i teoretiske fag enn i praktiske. Vi kan ikkje seia at den eine tilnærmingsmåten er meir intelligent enn den hin, men vi kan seia at dei er ulike. Praktikaren spør etter kor, korleis, på kva måte, med kva, til kva?

Teoretikaren spør kvifor, kva er samanhengen, kor allment gyldig er dette?

Handverkaren uttrykkjer seg i eit anna medium enn teoretikaren, men båe tenkjer, båe har stor innsikt, og båe er praktisk duglege. Skilnaden ligg også i at det trengst ein heil del særleg kunnskap for til dømes å kunna lesa eit fiskegarn, medan det å lesa bøker baserer seg på den allmenne kunnskapen å kunna lesa. Fordelen med orda er at dei er meir allment gyldige enn den kunnskapen som uttrykkjer seg på annan måte.

Handverket uttrykkjer seg primært på annan måte enn i ord, medan orda er teoretikaren si primære uttrykksform. Dertil lyt vi føye til at handverkskunnande, den praktiske dugleiken, er retta inn mot konkrete tilhøve. Han er såleis mindre allmenn, jamvel om han i høg grad baserer seg på allmenne prinsipp.

om å tenkje framover og bakover

Kunnskapsteoretikarar før oss har lagt vekt på at handverkaren heile tida ser det han gjer ut frå totaliteten, ut frå kva det han held på med, skal bli (Molander 1993). Den einskilde delen og det einskilde arbeidstaket har ikkje meining anna enn i høve til det heile sluttproduktet. På sett og vis har han eit teleologisk tankemønster medan teoretikaren har eit kausalt. Dette dreiar seg sjølvsagt ikkje om absolutt, men om tendens.

Handverkaren talar som regel om siktemål, han tenkjer framover. Kor skal vi? Teoretikaren er ofte oppteken av årsaker, han tenkjer bakover. Kor kjem vi frå? Handverkaren tenkjer intensjonelt, han ska29

35571 Om det og lafte.indd 29

15.07.15 12.18

per, han byggjer i hop. Teoretikaren analyserer, han delar opp. Vi kan også seia at praktikaren er pragmatisk, han er nyttetenkjande. Nytte og siktemål er ulike ord på noko som kan vera nærskyldt. Filosofen leiter etter prinsipp. Han deler opp, analyserer for å finne det allment gyldige, det som er felles. Det kan uttrykkjast som reglar. Oppdeling, analyse og årsak er ulike ord på noko som kan vera nærskyldt.

Handverkaren på si side nyttar seg av innarbeidde mønster både i handling og form. Han arbeider ut frå eit indre bilete av kva han skal få til, men som han aldri fullt og heilt når fram til. Det indre biletet, mønstera av form og prosess blir lagde inn i konkrete materialar i ein konkret situasjon der ingen av delane er heilt lik den førre. Handverkaren er alltid nøydd til å improvisere, nøydd til å tilpasse og gjera individuelt. To handverksprodukt er såleis aldri heilt like. Grunnmønsteret uttrykkjer skikken han representerer. Individualiteten kjem fram i detaljane.

Handverkaren og teoretikaren rettar blikket i kvar si retning og ser dimed ulike landskap. Det er ikkje slik at den boklærte er berre kausal, eller at handverkaren er berre intensjonell. Poenget her er vektlegginga. Den eine gruppa har tyngdepunktet sitt i den eine veremåten medan hi har i hin. Denne skilnaden er med på å skape kulturell distanse mellom yrkesgrupper. Å laga ting som er nyttige i kvardagen, gjev dagane meining. «Meininga med livet er våronna, slåttonna og skurdonna», sa Halvor Arnkvern. Han var gardbrukar. Det daglege livet gav umiddelbar meining.

Intensjonaliteten, evna som vi har til å sjå framover og å ha mål for det vi gjer, høyrer til dei djupaste draga i menneskesinnet. Når vi ikkje lenger ser meining med det vi gjer, er det mørkt inni oss.

Handverkarane har den lykka i arbeidet at dei heile tida får lov til å arbeide fram mot synlege resultat.

Det gir tilfredsstilling i arbeidet å vera til for noko i ein større samanheng, og at dette er konkret og synleg. Handverkarane har difor som regel ein høg motivasjon i arbeidet. Dei vil at det dei har laga, skal vera godt. Den dei har laga det til, skal ha nytte og glede av tingen. Det skil ikkje om det er ein båt, eit klesplagg, ein knapp eller eit hus.

å sjå for seg er mellom anna å rekne baklengs

Vi freistar å forklare med ord. Det er noko anna enn å ha klart for seg eit handlingsmønster. Den som skal hogge saman eit laft, lyt «sjå klart for seg» kva det er han skal oppnå. Då og berre då vil rørslene kunne bli målretta og presise. Vonleg kan ord og teikning av og til hjelpe med å leggje blikket rett, slik at vi ser det vi skal sjå. Drivet i arbeidet og den livande prosessen som uttrykk og form for forståing er likevel mykje meir enn det vi kan greie å få fram i ei bokleg form.

Vil du lafte og forstå laft, lyt du lafte.

Når handverkaren ser for seg det han skal gjera, spelar han på ein måte ein slags baklengs film. Det indre biletet av eit endeleg resultat styrer handlingane frå første handgrep. Det kan til dømes vera eit laft av viss type i visst tømmer i visst slags hus av viss storleik for viss brukar på viss plass. Frå dette biletet i det indre auga startar han ein stegvis prosess fram mot det han skal oppnå.

Dei fleste vil då ordne seg med enkle skisser for det samla byggverket. Noko slikt som fullstendige teikningar er likevel å rekne som plunder og heft.

Handverkaren sitt indre bilete av det som skal skje, er altfor prosessuelt til at detaljerte teikningar er nyttig reiskap. Meir enn ein gong har vi høyrt frå tradisjonshandverkarar: «Teikningar, det er berre plunder og heft». Slik ytring gjeld når det dreiar seg om eit byggverk innanfor den tradisjonen som handverkaren står.

Vi vil i det seinare framstille dei fleste lafta med ei framlengs rekkjefølgje. Vi tek steg for steg frå start til slutt. I ein av prosedyrane som vi omtalar, overhalslaftet frå Østerdalen, pendlar vi likevel mellom framlengs og baklengs (sjå side 159).

Det er for å syne at handverkaren i praksis vekslar mellom mål og middel, mellom det han ser for seg av endeleg resultat, og det han akkurat der og då lyt gjera for å nærme seg delmål og hovudmål på ein effektiv måte.

to tenkjesett, men ei framstilling

Vi har framom vore inne på at handverkaren har ein måte å tenkje på som på visse måtar er ulik tankebanane hos ein teoretisk skolert. Dette kan skape vanskar.

30

35571 Om det og lafte.indd 30

15.07.15 12.18

Når den romlege førestillinga til handverkaren skal framstillast i to plan, når terrenget skal bli til kart, er det mykje som ikkje kjem med. Lendet er alltid meir innhaldsrikt og detaljert enn det kartet syner. Difor kan vi også sjå og forstå samanhengar som elles ville vera usynlege eller uforklarlege.

På den hi sida gjev vandringa i terrenget oss eit avgrensa oversyn. Vi ser ikkje det som er bak fjell og blåne.

Om vi held oss til kartet, er det mange ting vi utelet i vurderingane våre. Samstundes gjer kartet at vi lettare får ei presis oppfatning av det som kartet syner. Distansar og høgdeskilnader er direkte målbare. Den teoretiske tilnærminga gir eit perspektiv som praktikaren kan sakne, og den praktiske har ei fylde som teoretikaren ikkje grip.

Ein handverkar eg kjenner, fekk born som var svært flinke teoretisk. Dei gjekk ut av høgskolar og universitet med beste karakter. Faren opplevde likevel at den måten dei tenkte på, hadde mist noko vesentleg. Han sa det slik: «Det er underleg med dessa som les du, det er plent som om dei misser forstanden». Vi kan risikere at vi misser forståing om vi handterer handverket og handverkslaga ting på ein teoretisk måte åleine. Vi lyt vare oss for å teoretisere bort. Meir enn ein gong har vi opplevd at det skjer.

På den hi sida er det noko med perspektiv og prinsipp. Vi lyt vare oss for å bli så praktiske at

vi ikkje set det som vi lagar, inn i større og meir allment gyldige samanhengar. Meir enn ein gong har vi opplevd at også det skjer. Vi bør prøve å kople dei to måtane å tenkje på. Det gjeld i denne framstillinga. Ho skal tene handverket, men også virke som argument for teoretisk skolerte. Vi lyt på ein gong sjå mot det heile og samstundes vera analyserande og kausale. Det er ei av utfordringane vi har føre oss. For at handteringa av dei ulike delane av dette kunnskapsfeltet skal koma rett på plass i ei opplæring, lyt vi sjå på det heile.

Koplingane av tenkjemåtane gjeld også meir allment. Det er ei oppgåve for kvar og ein og for styresmaktene ikkje minst å syte for at den intensjonelle og romlege tenkjemåten til handverkaren, så vel som den kausale og todimensjonale tenkjemåten til teoretikaren får sin plass i oppdraging og samfunnsliv. Vi har inntrykk av at den todimensjonale tenkjemåten har vunne ein avgjerande siger i dei seinare reformene i skoleverket.

Vi lagar ei skriftleg framstilling. Då lyt vi halde oss til den analyserande tradisjonen. Vi løyser opp og ser på delar. Kor vidt vi som handverkaren er i stand til å få delane i hop att til eit heile, får tida syne. Å laga ei omfattande utgreiing vil ta svært mykje plass. I denne samanhengen er det difor berre spørsmål om å peike retning. Vi lyt nytte oss av skjematiske oversyn.

2.7 Handverk er prosess å skrive Å skrive om slikt som dreiar seg svært mykje om andre ting enn det som vi i dagen knyter ord til, er vanskeleg. Samstundes er ordlegginga viktig.

Ord har vi felles på tvers av røynsler og kulturelle skiljeliner. For at det å vera handverkar skal kunne gjerast tydeleg for dei som ikkje er det, er det å nytte ord ein del av den vegen vi lyt gå.

Også for handverkaren kan det vera lurt av og til å stoppe opp for å ordleggje det som er dag og yrke. Medvitet om eiga rolle kan kanskje styrkjast.

Evna til å kommunisere med andre yrkesgrupper like eins. Vi vågar oss til og spenner i veg! Vi har då hoppa på ski. Så vidt eg minnest, var noko av det sikraste i den samanhengen at vi landa.

vi utøver handverk

Som eit utøvande, som noko å kunna, er handverk ein prosess. Det er noko aktivt. Denne delen av handverket er borte når tingen er laga. Det er som med ein slått. Lyden, musikken, er borte 31

35571 Om det og lafte.indd 31

15.07.15 12.18

når slåtten er låten. Skilnaden er at handverket både er eit handlingsmønster som gir eit synleg resultat, eit produkt som er der etter at handverket er utøvd.

Vi set oss det halsbrekkande målet å laga eit oversyn av kva handverk er for slags prosess, kva det omfattar av kunnskap, kjennskap, vitande, rørsle og handlingar. Kva slags menneskelege eigenskapar er det handverkaren nyttar seg av når han arbeider?

Vi kan ikkje svara på dette, men vi kan liste opp ein del som vi veit at høyrer handverket til. Om vi skulle gi ei uttømmande skriftleg framstilling, ville det ta svært mykje plass.

Vi stiller opp 14 punkt. Dei er å sjå på som eit analytisk verkty, eller meir presist, vårt forslag til analytisk verkty til hjelp for å byggje opp ei forståing av kva handverk omfattar. Vi treng slike verkty både i granskinga av handverk og når det gjeld å laga planar for opplæring.

Dei 14 punkta kan ikkje sjåast på som isolerte.

Kvar av dei er med i prosessen heile tida. Dei er i praksis integrerte delar. Når vi likevel tek dei for oss, er det for at vi lettare skal få auga på korleis handverk fungerer. Vi vil løfte den prosessuelle delen av handverket ut av ei atmosfære av ordløyse.

Vi vil feste ord til den tyste kunnskapen, slik at vi lettare kan tala om han. Det går an å tala om rørsler med bakgrunn i eit stilleståande fotografi. Av og til er det nyttig av di vi får klargjort detaljar. Dei 14 punkta kan samanliknast med slike stilleståande fotografi av rørsle.

Vi ser for oss at handverkaren har:

rørsle og kroppsbruk

Når vi lèt punktet om kroppen vera det første i denne lista vår over dei ulike delane av kva handverk er, kjem det av at vi ser på bruken av kroppen som grunnleggjande og sentral. Kanskje vi heller burde seia rytme. Før kroppen var, var rytmen. I egget startar dei rytmiske rørslene før organa kjem til utvikling. Kroppen og organa spinn seg rundt ei grunnleggjande takt. Hjartet og blodårene spinn seg rundt pulsslaga.

Rytme er strukturert kompleks rørsle over tid og som i praksis gjer rørslene lettare. Når vi tek opp rytme i dette punktet om einskildrørsler, er det av

di vi straks lyt minne om den kompleksiteten som vi har tala om ovanfor, heile tida er til stades og heile tida lyt liggje i tanken vår.

Når vi dansar, freistar vi å koma inn i ei takt.

Når vi gjer det, blir kroppen lettare. I handverk lyt vi på same måten koma inn i grunnleggjande rytmar, og når vi gjer det, blir arbeidet lettare. Det er i og ved hjelp av kroppen vår at desse pulsslaga slår. I handverket er det ved hjelp av kroppen at vi uttrykkjer oss. I handverket kan vi tala om at det krevst kroppskjensle, ei oppleving av korleis kroppen fungerer. Vi kan også tala om kroppsglede.

Gleda ved at kroppen fungerer som han skal i den samanhengen som det gjeld. Opplevinga av at det å bruke kroppen er godt. Det er når vi kjem inn i den gode rytmen, i rørslekjensle, kjensle for kor i rommet kroppsdelane er, korleis dei rører seg, kor mykje motstand dei møter, kor stor kraft vi skal gi i eit tilslag, presisjon i rørslene både romleg, i styrke og i tid, kjensle av likevekt osb.

Rørsle er også kultur. Slik er det i dans, slik er det i handverk. Rørslekulturen tek vi til oss ved å herme rørsler og rørslemønster. Det krev at vi arbeider nært til eit anna menneske og utviklar evna til å lyde til det kroppsspråket som det formidlar.

I handverk er det spørsmål om «å danse med verkty og material». Vi kan ikkje lære rørslekultur sitjande ved ein pult.

Vi kallar det ofte å ha handlag eller å vera hendig, å vera hendt eller hag. Med hendig forstår vi å vera god til å styre og føre hendene, at hendene er ein viljug og nøyaktig reiskap. Å vera hendt tyder å vera god til å få til med hendene. Der tel resultatet meir enn i handlaget. Å vera hag tyder også å vera god til å få til, men der kravet til god form er meir allment inne i ordtydinga enn når det gjeld å vera hendt. Vi seier å vera ordhag. Det gjeld dei som er gode til å ordleggje seg. Handlaget dreiar seg både om å trene seg opp til visse slags rørsler og om høgt utvikla motorikk meir allment.

Vi treng trening. Rørsleapparatet med musklar, ledar, bindevev og nervesystem, blod og stoffskifte lyt bli utvikla. Styrken lyt utviklast, presisjonen lyt utviklast, rytmen lyt utviklast, finkjensla for å styre rørslene lyt utviklast. «Øve, øve, jamt og trutt og sikkert det er tingen.» Vi trur handverkarar har mykje å lære til dømes av idrettspedagogar, mu-

32

35571 Om det og lafte.indd 32

15.07.15 12.18

sikkpedagogar og dansepedagogar i dette å byggje opp ei systematisk trening. Vi kjem inn på dette også under punktet Drag i arbeidet.

handlingsmønster

I handverket byggjer rørslene seg opp til visse mønster for handling. Desse handlingsmønstera er kunnskapsberande. Dei står for ei slags oppsummering av det som vi kan og veit. Når vi gjer slik og slik, blir resultatet slik som vi ønskjer. Vi kallar det kunnskap i handling. Kunnskap i handling gjeld både personleg kunnskap knytt til eiga røynsle åleine og kunnskap knytt til felles handlingsmønster i kulturkrinsen. Det er når kunnskapsberande handlingsmønster blir overførte frå ein handverkar til ein annan, vi talar om handlingsboren kunnskap.

Det er ein art tradert kunnskap, kunnskap som blir ført vidare i og som tradisjon.

Handlingsmønsteret kan vera etter måten enkelt i dei rørslene og handgrepa som løyser kvarandre av når vi høvlar eit bord eller sagar av ein stokk.

Desse grunnleggjande rørslene byggjer seg saman til faste rekkjefølgjer, som vi av og til kallar mønster i handling, av og til kallar prosedyrar. Når vi seier mønster i handling, ser vi kanskje mest på rørslene i eit avløysande laup, medan vi seier prosedyre, arbeidsgang eller rekkjefølgje når vi er mest opptekne av rekkjefølgja i det vi gjer.

Vanen er både styrke og hindring i samanhengen. Det tek tid å lære noko nytt. Difor vil vi gjerne halde fast ved det kjende handlingsmønsteret. Det mest rasjonelle for den som er trena i eit visst mønster, kan vera nokså ulikt frå den som er mindre trena eller som har ei anna trening. Vurderinga av rasjonalitet kan ikkje sjåast uavhengig av trening og tilvenjing.

Prosedyren har ofte karakter av ritual. Handlingsmønsteret er så innarbeidd at det er vorte refleks. Noko vi liksom lyt gjera. Rasjonaliteten i dette ligg på fleire plan. For det første sikrar det at vi arbeider både raskt og sikkert. For det andre sikrar ritualet at vi ikkje gløymer detaljane. For det tredje sikrar dei faste prosedyrane at vi kan vera opne for overraskingar. Kvar situasjon har noko nytt i seg. Dette får vi lettare auga på når hovudlinene i prosessen er så innarbeidde at dei nærast

går av seg sjølv. Sjølve prosedyren er då ein reiskap for det vi vil.

Vi vil ta det opp att. Handlingsmønsteret, prosedyren, ritualet er reiskap som vi uttrykkjer oss ved hjelp av. Mange oppfattar faste handlingsmønster som uttrykk for mangel på tankar knytt til prosessen. Dei som trur slik, har ikkje forstått rett. Etter som kvar situasjon ber noko nytt i seg, gjer det nesten automatiserte handlingsmønsteret at vi kan rette blikket mot det nye og overraskande. Ritualet blir på denne måten eit vilkår for å kunna løyse problem og for å skape.

Vi kan rette blikket mot det nye med bakgrunn i det som vi har akkumulert av kunnskap både i eige liv, og som vi har fått overført frå tidlegare generasjonar.

Handlingsmønsteret er reiskap for tanken.

Kva vart det av musikken dersom pianisten skulle leite etter tangentane? Nettopp ved at fingrane så å seia sjølve veit, kan han uttrykkje tonen. Musikkstykket flyt ut av pianisten sin tanke for kva han vil uttrykkje nettopp av di handlingsmønsteret er vorte refleks, noko han slepp å tenkje på. I dette stykket er det ingen skilnad på ein musikar og ein handverkar.

Visse prosedyrar sikrar at handverkaren får tenkje på det han skal, og at sluttresultatet blir bra.

Det krev røynsle og handlingsboren kunnskap for mønster i handling, trening, språk og eit vitande.

Rekkjefølgjekunnskapen får vi først og fremst tak i ved at vi arbeider saman med eit anna menneske og som kan å arbeide, i eit kunnskapsberande arbeidsfellesskap. Denne delen av handverket kan vi ikkje lære i store grupper. Læresituasjonen lyt vera slik at den som fører i dansen, ikkje fell ut av takta, ut av sin eigen arbeidsgang av di det er for mange som skal lære.

Vi trur det er mykje ugjort arbeid i handverka når det gjeld å analysere handlingsmønster og å byggje opp gode rekkjefølgjer i arbeidet. Eldre yrkesutøvarar kan ha ein effektivitet i arbeidet som unge menneske ikkje klarer å følgje.

Eit godt døme er dei to lafta vi gjerne nemner som barkelaft og raulandslaft (meir om desse side 183 og side 209). Med eit ytre blikk kan dei sjå ut til å vera nokså like. Når vi rettar blikket mot handlingsmønsteret, er dei tvert om ganske ulike.

Vi lyt freiste å få med båe innfallsvinklane, men den prosessuelle er den viktigaste for den som skal lære seg å gjera.

33

35571 Om det og lafte.indd 33

15.07.15 12.18

fingerkjensle

Fingerkjensla har å gjera med evna til å nytte sanseapparatet først og fremst i hendene, men prinsipielt sett i heile kroppen, og ho er nær knytt til rørslene våre. Denne evna kan utviklast svært langt. Hos blinde kan fingerkjensle og høyrsel eit stykke på veg erstatte synet. Fingerkjensla omfattar mellom anna evne til å kjenne dimensjon, overflatestruktur, form, trykk, hardt og mjukt, kaldt og varmt.

Utvikling av desse eigenskapane krev handlingsboren kunnskap for måten som ein brukar hendene og fingrane på. Dertil trengst det lang trening og eit språk som gjer det mogleg å snakke om det som ein opplever gjennom hendene. Dertil treng vi å vita implikasjonane av det vi kjenner.

Utviklinga av fingerkjensla står sentralt i svært mange handverk. Det er snakk om øving og øving og på nytt øving for å få henne heilt på plass. Kor rå, kor hard og kor slett kjenner vi ved berre å ta på materialen. Kor seig han er, kjenner vi straks vi set øks i og tek til å skåre.

syn, målsyn og augemål

Synet er svært viktig for handverkaren. Syn og augemål omfattar mellom anna målsyn, evne til å sikte, evne til å vurdere avstand, trening i å sjå form og å vurdere linespel og proporsjonar. Andre måtar å oppleve dimensjon på får vi ved å klype over, ta rundt, gå langs osb. I mange tilfelle oppfattar vi storleik på annan måte enn ved hjelp av synet.

Utvikling av desse eigenskapane krev handlingsboren kunnskap for måten som ein brukar augo, hender og kropp på. Dertil trengst det lang trening, språk og eit vitande om mål og dimensjonar. Utviklinga av målsynet er i dei eldre måleiningane knytt til bruk av kroppsrelaterte mål. Vi tenkjer på slike som fingerbreidd, handsbreidd, spann, alen (underarmslengd) og famn. Det tradisjonsborne handverket har i høg grad nytta seg av denne slags mål.

Den systematiske treninga av syn, målsyn og augemål ligg truleg utanfor all formell opplæring i dag. Dette bør vi gjera noko med. Vi trur at mange handverkarar har eit stort og ubrukt potensial til å oppfatte dimensjonar utan å ta direkte mål. Utviklinga av dette potensialet har både med effektivitet i arbeidet og med sikker vurdering av form å gjera.

høyrsel

Når vi arbeider, høyrer vi det som vi gjer, og vi reagerer på det som vi høyrer. Høyrsla er knytt både til den romlege kjensla, til oppfatninga av det som gjev frå seg lyden, og like til det mykje omfattande som vi kallar musikalitet. I det praktiske arbeidet kan høyrsla fortelje om eigenskapar i materialen og om utviklinga av prosessar mv. Det kan vera varsel om noko reiskapen vår møter. Det kan vera melding om korleis reiskapen som vi brukar, verkar. Det kan vera noko som skjer med den tingen vi lagar.

Vi slår i ein nagle eller dømling til det dønnar. Vi høyrer at øksa møter motved. Klangen i øksa fortel om veden ho møter.

Vi høyrer på lyden ei trestamme gjev når vi slår på henne med øksehammaren. Det kan avsløre om treet har god ved, eller om han er roten. Vi kakkar med knivsbakken i veden og høyrer om det er hardvedt eller mjukvedt ved.

Ein god bruk av høyrsla i arbeidet krev mellom anna handlingsboren kunnskap for måten som ein brukar høyrsla på i arbeidsprosessen, språk som gjer det mogleg å snakke om det som vi høyrer, røynsle, trening og eit vitande.

kjensle for lukt og smak

Meir eller mindre er lukt og smak med i mange handverk. Lukt fortel ein heil del om tilstand og kvalitet på tre. Smak kan avsløre kva treslag vi har føre oss, og om det er vassgått i salt sjø. Lukt kan fortelje noko om at treet er nyhogge eller gammalt, om veden er god, eller om han er i ferd med å rotne. Også tømraren bør såleis trene på å kjenne lukt og smak.

kunnskap om og kjensle for det romlege

Den tredimensjonale måten å tenkje på, dette å oppfatte tingen i rom i staden for i plan, er noko særkjennande for handverkaren. Det gjeld både det å røre seg i rom, sjå i rom og å laga seg indre bilete av romlege ting. Å utvikle denne svært verdfulle evna krev mellom anna handlingsboren kunnskap for måten som ein brukar rommet på i arbeidsprosessen og i førestillingane om form. Vi treng kunnskap, vitande og kjensle for form, slik

34

35571 Om det og lafte.indd 34

15.07.15 12.18

som vi kjem inn på det nedanfor. Vi treng ord, eit språk som gjer det mogleg å snakke om det som vi tenkjer, gjer og opplever i rommet. Like eins trengst røynsle, trening og eit vitande om dei formene det blir arbeidd med.

Form er romleg. Romkjensla er vilkår for formkjensla og formkjensla verkar inn på opplevinga av rommet. Denne slags samvirke gjeld mykje av det vi alt har vore inne på. Det kan vera til dels stor svikt i kommunikasjonen mellom boklærte og handverkarar som har fått opplæringa si gjennom utøvande arbeid. Mange gonger kan det vera vanskeleg å føre denne forståingsvansken tilbake til noko konkret, noko som vi kan setje ord på, men noko har med det romlege å gjera.

Den boklærte tenkjer i plan. Han har lært seg til å sjå tredimensjonale former projisert til eit papir, til ei teikning med plan og oppriss. Ein teoretisk tur går for seg på eit kart, medan ein praktisk tur går for seg i lendet. Handverkaren er van med å arbeide i rommet, og han tenkjer tredimensjonalt. Å utvikle den romlege evna står for oss som noko heilt sentralt i det å utvikle seg som handverkar.

Truleg lyt vi starte denne treninga tidleg. Det kan ha med å gjera å røre eigen kropp i fleire plan og ikkje berre på plane flater. Ungane lyt få tumle seg i ulendt lende, ikkje berre på golv og asfalterte gater!

materialforståing

Materialforståinga er sentral. Vi trur det er viktig at materialkjensle får byggje seg opp over lang tid.

Grunnleggjande materialar i vårt miljø og i vår kultur som til dømes tre, ull og ymse slags plantefiber, jarn, stein, sand og leire bør vi starte med tidleg og forlate seint.

Vi trur at ein systematisk kontakt med desse materialane bør leggjast opp i førskolealder, vera del av allmenn opplæring og dertil gå inn i yrkesopplæringa. Det er sansinga av dei vi talar om.

Sansinga gjev oppleving, og oppleving er viktig for evna til å karakterisere og etter kvart forstå. Ungane lyt få kjenne lukta av myr, klisjet av den våte leira, mjukleiken i den gode seljeveden osb.

Materialforståinga byggjer seg opp først og fremst ved nært kjennskap der sansinga er vik-

tig: fingerkjensleinntrykk, rørslekjensleinntrykk, synsinntrykk, lyd, lukt og smak. Dertil kjem røynsle med og ervd handlingsboren kunnskap for uttak, tilverking, bruk og forståing for det produktet som materialen skal inn i. Til alt dette trengst også språk og vitande.

verktyforståing

I handverk er materialane eitt av utgangspunkta.

Dei skal bli til eit produkt. Desse materialane er oftast hardare enn den fingrar og negler bit på. Mennesket har tidleg i si utvikling utvida og forsterka kroppen ved å ta i bruk reiskap. På denne måten er det å vera handverkar så å seia ein konstituerande del av det å vera menneske.

Vi skil i språket mellom, verkty og reiskap.

Reiskap er alle slags hjelpemiddel, medan verkty er det konkrete, den slags reiskap som vi held i hendene. Fiskegarn er reiskap. Dei fiskar for oss. Øks er verkty. Ho er direkte knytt til arbeidet, til at vi verkar. Alle slags reiskap krev av oss at vi kan nytte dei. For handverkaren er verkty den viktige og særkjennande reiskapen. I bruken av verktyet er kunnskapen mellom anna knytt til handlaget. Vi treng difor røynsle og handlingsboren kunnskap/ mønster/handlingsmønster for tillaging, stell og bruk. Dertil trengst det nært kjennskap basert på omfattande trening. Vi treng språk og eit vitande.

formforståing

Ein del av eigenskapen til produktet gjeld forma på det. Form er romleg. Formforståing og formkjensle byggjer på den romlege evna. Ho er mellom anna bygd opp av kjensle for form basert på oppleving av flater og rom. Dette er den omfattande og vanskelege delen, den som vi truleg lyt byggje opp frå barnsbein av ved at først og fremst romkjensla får utvikle seg og med ei gradvis utvikling av meir presise omgrep for form i rom.

Ein del av formoppfatninga baserer seg på tradisjonsborne mønster for det å oppnå intenderte former. Til dømes i veving, båtbygging og husbygging dreiar dette seg i høg grad om relasjonar knytte til mål og tal. Til dels er det nesten rein proporsjonering, med eit omfattande system av brøkar som ligg 35

35571 Om det og lafte.indd 35

15.07.15 12.18

i botnen av formkonseptet. Somme av dei omgrepa for rom som lyt lærast, knyter seg difor til brøkar og rekning. Den lærande treng altså trening i proporsjonering basert på tal.

Det særlege for handverkaren er at formoppfatninga oftast er integrert til material, konstruksjon, teknikk, prosess, funksjon og utsjånad. Form i denne samanhengen er altså noko langt meir omfattande enn oppfatninga av det ytste synlege laget.

Dette gjeld anten vi tek for oss ein vott, ein sko, ein kniv eller eit hus.

I det tradisjonelle handverket er teikning og andre litterære hjelpemiddel lite i bruk. Mykje av formoppfatninga baserer seg såleis på evne til å abstrahere form basert på enkle mål. Handverkaren lyt laga seg ein modell inne i si eiga førestilling, og dette indre biletet av tingen lyt han kunne manipulere og leike med. Formoppfatninga baserer seg altså mellom anna på evne til abstraksjon, evne til å sjå for seg form i eit tydeleg indre bilete.

Dette krev mellom anna handlingsboren kunnskap for mønster i form og lang røynsle, trening i å sjå for seg form (i den komplekse tydinga vi har vore inne på ovanfor) i eit indre bilete, hovudrekning og brøkrekning. Handverkaren treng trening i å vurdere mål, i å vera nøyaktig og i å sjå for seg form i eit indre bilete. Dertil trengst det språk også for å kunna kommunisere om det indre biletet av form og som er basert på eit vitande.

produktforståing

Handverkaren er intensjonell. Han ser fram mot det som han skal lage. Det er i høg grad produktet som styrer arbeidet, dei rørslene og dei kjenslene som vi har vore inne på ovanfor. Handverkaren treng å vita mykje om den tingen han skal lage. Korleis ter han seg? Korleis verkar han? Korleis kjem eg dei særlege behova til ein viss kjøpar i møte? osb.

Produktforståing heng mellom anna saman med røynsle og handlingsboren kunnskap for funksjon, form, dimensjon, styrke og at tingen blir varig nok.

Mange slags gjenstandar blir tilpassa kjøparen som ein individuell variasjon. Slik tilpassing avslører om handverkaren har ei djup funksjonsforståing. Då er det også viktig å ha språk som kan formidle eit vitande om korleis produktet fungerer.

Truleg er vi best til å laga ting som vi sjølve er gode til eller har omfattande røynsle for å bruke.

Dette har konsekvensar for ei opplæring. Produktkjensla har mykje også med haldning og moral å gjera. At vi er innstilt på å gjera noko av kvalitet.

allmenn utvikling

Om ein handverkar skal halde seg god i faget, lyt han heile tida vera open og sjå kva som skjer med det han gjer. Lysta til å røyne og til å ta inn over seg røynslene er difor ein føresetnad. Handverkaren arbeider på ein levande måte og i naturlege materialar. Det gjer at materialane så vel som arbeidet og resultatet av det heile tida varierer.

Nokså ofte oppstår det då situasjonar som går utover rammene for det heilt innarbeidde. Vi kan kalle dei problem. Handverkaren lyt heile tida løyse slike. Han lyt vera open for problem og heile tida ha eit aktivt forhold til dei. «Det som skil den gode snikkaren frå den dårlege, er ikkje om det oppstår feil eller ikkje, men kva han gjer med feilen», heiter det seg.

Den gode er god til å løyse dei problema som uvegerleg oppstår i arbeidet. Dette er felles for alle fag. Dei som har mykje røynsle, vil som regel oppdage problema tidlegare enn dei som er nye i faget.

Evna til å sjå føre seg er viktig. Innarbeidde handlingsmønster representerer ei akkumulert røynsle for å unngå at det oppstår kritiske problem, samstundes som mønsteret avlastar sinnet, slik at vi kan rette blikket mot det nye, uventa og særlege. Om vi har mønster, men ikkje stive reglar, blir kvar ting handverkaren lagar, ei nyskaping.

Den vedvarande lysta til å lære, til å arbeide og til å løyse problem og til å variere har mellom anna samanheng med å vera skapande, at kvar einskild ting i grunnen er ny. Utanforståande treng ikkje å sjå skilnader, men den som lagar tingen, lyt ha eit personleg forhold, slik at kvar ting han lagar, er ny.

Det er eit særkjenne for den gode handverkaren at han er interessert i faget sitt. Jamvel om tradisjonen på visse måtar set opp snevre rammer for produktet, ser vi at den einskilde utøvaren er i ei stadig personleg utvikling og kvart produkt er skapt som noko sjølvstendig og eineståande. Kvalitetskravet har med sjølvakting, engasjement og yrkesetikk

36

35571 Om det og lafte.indd 36

15.07.15 12.18

å gjera. Det er eit uttrykk for at det vi gjer, er meir enn arbeid. Det er livsform. Det er mitt liv som puslar og går i det som eg gjer.

evne til samarbeid

Ikkje alle handverk skjer i eit samarbeid mellom fleire, men mange gjer det. Om vi ser etter, vil vi sjå at samarbeidet i godt innarbeidde arbeidslag har visse ting felles. Mellom anna har dei visse handlingsmønster som er felles for alle i gruppa.

Kommunikasjonen dreiar seg då om signal knytte til kjende knutepunkt i mønsteret. Tørrsteinsmurarane hadde songar. På visse takter i verset tok dei samse tak.

Ofte er det ein som leiar i arbeidet, ikkje formelt, men ved å ta initiativ i prosessen. Det er som i dans. Ein fører, og hin følgjer på. Denne førande personen i arbeidslaget syner kva han har tenkt ved måten han brukar kroppen på. Resten av arbeidslaget tek då meldingar av dette kroppsspråket.

I andre tilfelle oppstår det kommunikasjonsbehov når det skjer noko uføresett. Då kan fakter eller ord bli bruka.

Poenget her er at samarbeid i utøvinga i eit handverk svært ofte har innarbeidd kultur for ikkje-verbal kommunikasjon. Dette gjer at arbeid i mange tilfelle kan gå svært godt unna. I andre tilfelle går det heilt i stå. Dette er helst når personar med ulike verbale språk møtest.

Vanskar med samarbeid på arbeidsplassen kan også ha utspringet sitt i at felagane er svært ulike når det gjeld å bruke og å forstå meldingar som er gjevne på ein ikkje-verbal måte, men det kan også koma av at rollefordelinga er uklar. Kven fører og kven følgjer etter i dansen?

I opplæring til handverkar i dag er det turvande å gjera dei lærande meir medvitne om det ikkje-verbale språket. Samarbeid på ein praktisk arbeidsplass krev mellom anna røynsle og handlingsboren kunnskap for mønster i handling. Det omfattar ikkje-verbal kommunikasjon, sosial orden på arbeidsplassen, språk og eit vitande. Samarbeid lærer vi først og fremst ved å ta del i ein samarbeidskultur, i eit kunnskapsberande arbeidsfellesskap.

yrkeskjensle

Å vera ein god handverkar har i høg grad med haldningar å gjera. Vi har kalla det kjensle for faget. Det har mellom anna å gjera med kjensle av å meistre faget, vitande om fag og faghistorie og ein yrkesetikk som mellom anna omfattar krav til kvalitet på produkt. For å kunna byggje opp yrkeskjensle trengst det kontakt mellom fagfeller, dyrking av felles verdiar og fagleg kritikk. Mange har behov for også å uttrykkje haldningar ved bruk av fagsymbol.

Det kan vera slikt som detaljar og kvalitet på verkty og fagsjargong.

I praksis tyder dette at handverkaren har ei sjølvstendig fagleg vurdering å gjera. Om ein tømrar arbeider på eit bygg som er teikna og planlagt av andre, lyt han eksponere sine eigne faglege retningsliner og krav. Det kan bli spørsmål om å betre opplegg, material, samanføyingsmåtar og synleg uttrykk i høve det som er planlagt. Det kan òg bli spørsmål om å nekte ei viss slags utføring på eit fagetisk grunnlag.

når slåtten er låten

Når slåtten er låten, er tonen borte. Når spelet sluttar, er ikkje dansen der lenger. Dei 14 punkta som vi har lista opp ovanfor, er musikken eller dansen i handverket, det som er borte når tingen er laga.

Det blir nokså klart for oss at vi i ein handverkspedagogikk lyt rette blikket vårt nettopp mot denne dansen. Handverksopplæringa skal vekkje, utvikle og trene evna til å tenkje og uttrykkje seg ved hjelp av dei romleg-rørlege omgrepa som handverket er bygd opp av.

Samstundes legg handverkaren ein varig bodskap inn i eit produkt. Handverkspedagogikken lyt på ein gong vera både prosess- og produktorientert.

Den feilen som ofte blir gjord, er at den lærande for tidleg fester blikket sitt mot produktet. Han skal sjå på kroppen. Det er handverkaren som lagar tingen.

Om eleven skal lære, er det rørslene til beraren av førebiletet som skal hermast.

Arne Ulvan (båtbyggjar og fiskar) skulle lære ein flokk skolelærarar å sløye uer. Det er vanskeleg.

Ueren har mange piggar. Lærarane fekk det ikkje til. Arne demonstrerte fleire gonger, men det gjekk like trått. Plutseleg bryt han ut: «Dokk sjer da på 37

35571 Om det og lafte.indd 37

15.07.15 12.18

fesken! Dokk lyt sjå på hein» (hendene). Lærarane flytte blikket sitt frå produktet og til prosessen. Dei såg på dei rørslene som Arne demonstrerte. Då lærte dei ganske fort.

utøving av handverk er kultur

Rekkjefølgja i lista ovanfor har ein viss logikk. Vi startar med enkle rørsler og byggjer dei opp til meir komplekse. Rørslene til handverkaren gjeld ein romleg ting. Tingen har form som blir laga av material og ved hjelp av verkty og reiskap og ved at handlingane våre er målretta. På vegen lyt vi løyse problem, og vi lyt vera skapande. Vi lyt samarbeide med andre, og vi lyt ha ei grunnleggjande haldning til heile den totaliteten som vi står innfor.

Vi har i framstillinga vår henta døme frå fleire fagfelt. Vi trur at oppdelinga vår har ein allmenn karakter, og at ho såleis er gyldig i mange handverk.

Det vil frå handverk til handverk vera ulikt kor stor vekt vi skal leggje til det eine eller hitt punktet. Lukt er viktigare for kokken enn for tømraren jamvel om båe nyttar luktesansen i arbeidet. Den romlege dimensjonen er viktigare for den som spinn og for den som byggjer båt, enn for den som målar, osb.

Poenget vårt har ikkje vore å koma fram til det komplette og fullstendige, men å laga ei oppdeling som er nyttig og illustrerande. I så måte trur vi ho

gjer si teneste, jamvel om seinare arbeid finn å lyta endre på mykje. Handverk er kultur, ei vidareføring av ein viss måte å handle på og ein innfallsvinkel til å utvikle seg som menneske, til å forstå så vel som til å kunna laga nyttige ting.

For tømraren som arbeider med verneverdige bygg, er denne handverket sin doble natur særleg synleg. Huset som skal vølast, er eit kulturminne som skal takast vare på. Arbeidet på huset er kulturminnevern. Samstundes er den handverkaren som gjer arbeidet, ein kulturberar. Å arbeide som ein tradisjonsberande handverkar er såleis kulturvern.

Dei to dimensjonane ved handverket er likeverdige.

Dette likeverdet lyt få stor innverknad på korleis vi innrettar oss med arbeidet på verneverdige bygg.

Arbeid med bygningsvern er ikkje å sjå på som ein økonomisk prosess åleine. Det er også ein måte å vidareføre kultur på. Huset er til for handverket like så mykje som handverkaren er til for huset. Å lyse ut istandsetjing av verneverdige bygg på anbod er såleis i strid med sjølve intensjonen med arbeidet.

Til ein kulturkveld blir det hyra inn kulturberarar som gjev oss av sitt tilfang om det er musikk, dikt eller spelstykke. Til eit hus som skal byggjast eller vølast etter sin eigenart og skikk, skal vi på tilsvarande vis hyre inn ein kulturberar til å utføre arbeidet.

38

35571 Om det og lafte.indd 38

15.07.15 12.18

Vi har ein ufatteleg rikdom av variasjon over temaet laft og nov i tømmer her i landet. Difor kjem ikkje denne boka lenger enn til å omtala sjølve laftet.

Korleis hjørna og tømmer blir til hus av ymse slag, blir tema i band 2.

Boka er laga som eit felles prosjekt. Tre personar med litt ulik bakgrunn har samarbeidd. Henning Olstad er tradisjonsberaren. Han har lafta heile sitt vaksne liv og vel så det. Det er Henning som demonstrerer, les laft og forklarar det han ser. Steinar Moldal er tømrar. Han har arbeidd med dei eldre delane av tømringa sidan slutten av 1980-åra. Steinar er også god til å teikne.

Han har laga dei teikna illustrasjonane. Jon Bojer Godal har arbeidd i og med tre i mesteparten av sitt vaksne liv. Han er også trena i å ordleggje seg.

Jon har såleis penneført denne boka.

ISBN 978-82-450-1867-7

,!7II2E5-abighh!

BAND 1 – HANDVERK, LOGIKK OG PROSESS

www.fagbokforlaget.no

OM DET Å LAFTE

Handverk er komplekst. Denne boka tek difor også for seg prinsipielt om det å utøve handverk.

GODAL | OLSTAD | MOLDAL

Dette er ei bok om det å lafte. Laftaren uttrykkjer seg i rørsler med eit verktøy mot materialar. Det er handverk. Når huset er ferdig, ligg verktyet i ro.

Det er som med felespelaren. Når slåtten er låten, ligg bogen i ro. Det er kva tømraren gjer, som er temaet her. Det som er borte når huset er ferdig.

JON BOJER GODAL

HENNING OLSTAD

STEINAR MOLDAL

OM DET Å

LAFTE BAND 1 – HANDVERK, LOGIKK OG PROSESS