αρχιτεκτονική
*Η τοιχοποιία του Βλερώματος είναι κυρίως ξερολιθιά. Η ξερολιθιά είναι είδος τοιχοποιίας με πέτρα ακανόνιστου σχήματος, χωρίς συνεκτικό κονίαμα. Είναι δηλαδή τοίχος για την κατασκευή του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί μόνο πέτρες χωρίς συνδετικό υλικό. Οι ξερολιθιές αποτελούν πέτρινα τοιχία αντιστήριξης, χάρη στα οποία δημιουργούνται αναβαθμίδες χωρίς τις οποίες, οι απότομες πλαγιές των Ελληνικών ορεινών περιοχών δεν θα μπορούσαν να καλλιεργηθούν.Η τεχνική λέγεται «εν ξηρώ» και οι πέτρες που χρησιμοποιούνται συλλέγονται από τον γύρο χώρο ώστε να καθαρίζεται και να γίνεται καλλιεργήσιμος. Στην Ελλάδα είναι χαρακτηριστικές οι ξερολιθιές που στηρίζουν αναβαθμίδες ή πεζούλες που στόχο έχουν τη δημιουργία καλλιεργήσιμης γης, σε μορφή βαθμίδων, μιας πλαγιάς και την προστασία έτσι του εδάφους από τη διάβρωση, καθώς αυτές οι ξερολιθιές χρησιμεύουν ως φράχτες. Με την τεχνική αυτή χτίζονται επίσης μικρές γέφυρες και κτίσματα, π.χ. μιτάται, βαθμιδωτά μονοπάτια κ.λπ. Σε ελάχιστα σημεία σηναντάμε και ίχνη σοβατίσματος. Για τη δόμηση της ξερολιθιάς χρησιμοποιούνται πέτρες ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους: Οι πιο μεγάλες σαν πέτρες θεμελίωσης, όσες είναι μέτριου μεγέθους, έχουν μια επίπεδη επιφάνεια, σαν πέτρες δόμησης, οι μικρότερες πέτρες ως πέτρες πλήρωσης, οι μακρύτερες πέτρες χρησιμοποιούνται ως πέτρες σύνδεσης και τέλος, άλλες πέτρες χρησιμοποιούνται για επικάλυψη, ανάλογα με τις τοπικές τεχνικές
Ήταν κατασκευασμένα από ανοιχτόχρωμα πετρώματα της περιοχής, και οι πέτρες είχαν μακρόστενο και μεγάλο σχήμα, τοποθετημένες η μια πάνω στην άλλη και πιο μικρές να συμπληρώνουν τα κενά που δημιουργούνται, είχαν τη μορφή ξερολιθιάς*. Στενοί και μικροί χώροι, χαμηλοτάβανοι και κατασκευασμένοι εξ ολοκλήρου από πέτρα. Μόνο τα δοκάρια της σκεπής ήταν ξύλινα. Οι κατοικίες αυτές ήταν τόσο απλοϊκά κατασκευασμένες που δεν συναντάμε κάποιο ίχνος καμάρας. Τα Κρητικά αυτά σπίτια είχαν ελάχιστα εως και καθολου ανοίγματα, πολύ μικρών διαστάσεων και συγκεκριμένα σε πολύ χαμηλό ύψος. Η χρήση των παραθύρων ήταν κυρίως αμυντικού χαρακτήρα και δευτερευόντως για αερισμό και φωτισμό της οικίας, δηλαδή κατασκευάζονταν αρκετά μεγάλα ώστε να έχουν τον χαρακτήρα πολεμίστρας, αλλά ταυτόχρονα τόσο μικρά που να μην μπορεί ο εχθρός να διακρίνει το στόχο του στο εσωτερικό. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τα ανοίγματα αυτά κυρίως ως οπές παρά ως παράθυρα. Πλαισιώνονταν με λαξευμένα πέτρινα πλαίσια, τα πελέκια ή αλλιώς ρουκούνια44. Οι πόρτες φανερώνεται από τις στρουφίγγες και εδώ πως ήταν ξύλινες.
ε5.2: πόρτες σπιτιών σε όψη
σκίτσο πόρτας της διπλανής εικόνας ως σκίτσο κατανόησης της τοιχοποιίας κατά την επίσκεψη
44. Δ. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ-ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ-ΚΡΗΤΗ, ΑΘΗΝΑ, ΜΕΛΙΣΣΑ, 1984.
141
* Μ Α Ν Ο Υ Σ Α Κ Ι Α Τα μανουσάκια ή αλλιώς μανούσα, μαρτσκούδια, άγριοι νάρκισσοι ή και ζαμπάκια είναι λουλούδια που τα συναντάμε σε άπειρες περιοχές της Κρήτης. Το πλέον κοινό και γνωστό είδος είναι το Narcissus tazetta που σημαίνει Νάρκισσος ο κυπελλοφόρος από το μικρό κίτρινο κύπελλο που σχηματίζει η κορώνα του άνθους τους. Είναι ένα πολυετές βολβώδες φυτό και το συναντάμε σε υγρές βραχώδεις τοποθεσίες. Τα μανουσάκια είναι ποώδη φυτά και μπορούν να φτάσουν μέχρι και τα 40 εκατοστά μήκος. Τα άνθη τους είναι κυρίως λευκά και περιτριγυρίζονται από αρκετά λεπτά και μακριά λογχοειδή, σκουρόχρωμα φύλλα που φτάνουν το ίδιο μέγεθος. Όπως και άλλα είδη νάρκισσων, τα μανουσάκια των Κρητικών βουνών έχουν ένα από τα πιο έντονα και πιο αναγνωρίσιμα αρώματα από τα λουλούδια του μεσογειακού χώρου. ε5.3: μπουκέτο από μανουσάκια της περιοχής
143
έδαφος
Με το έδαφος να είναι εύφορο στην περιοχη, συναντάμε μικρότερα και μεγαλύτερα μποστάνια, εκτάσεις με ελαιόδεντρα και χωράφια οπωροκηπευτικών προϊόντων που εξαπλώνονται κατα μήκος και γύρω απο το χωριό. Σίγουρα είναι τόπος εύφορος αφού συναντάμε και σε χειμερινή περίοδο έως και τις αρχές της άνοιξης τα μανουσάκια.* Ο πλούτος του εδάφους μας δηλώνει λοιπόν πως δεν ήταν τυχαία τοποθετημένο εκεί το χωριό αλλά πως οι κάτοικοι καλλιεργούσαν και εκμεταλλεύονταν τους πόρους της φύσης, αφού υπάρχει πηγή με καθαρό και αφθονο νερό. Έτσι οι κάτοικοι μπορούσαν να ποτίζουν τις καλλιέργειές τους αλλά και να έχουν νερό για κατανάλωση ανάλογα με τις ανάγκες τους.
Πλέον το Βλέρωμα έχει εξαφανιστεί σχεδόν από ολόκληρο το χάρτη. Ευτυχώς τα χωράφια καλλιεργούνται ακόμη και τα κοπάδια των βοσκών είναι τα μόνα που δίνουν ζωή. Τα σπίτια είναι πλήρη χαλάσματα, με δυσκολία μπορούμε να αντιληφθούμε τη διαρρύθμιση του χώρου και την τυπολογία στην οποία ανήκουν. Έφυγε μέχρι και ο τελευταίος κάτοικος, η ιστορία αργοσβήνει και κανείς δεν ενδιαφέρεται να την αναδείξει. Το Βλέρωμα όπως και πολλά άλλα χωριά έχουν ερημώσει, αφού οι ιδιοκτήτες των σπιτιών δεν ζουν πλέον και οι απόγονοί τους έχουν επιλέξει είτε να μεταφερθούν σε μια σύγχρονη πόλη είτε σ’ ένα μεγαλύτερο χωριό, με περισσότερη ζωή και κατοίκους. Τα πιο κοντινά χωριά με ζωή σήμερα, η Άνω Μουλιά και η Μεγάλη Βρύση, απέχουν 2,8 χλμ και 3,4 χλμ αντίστοιχα, μόλις 8 λεπτά από το χωριό αυτό. Ο Άγιος Ιωάννης στέκει μονάχα συντηρημένος και προσεγμένος, αφού η θρησκεία και οι εκκλησίες κυρίως στα χωριά παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Σημαντικό είναι να σχολιάσουμε πως η φύση δεν εγκατέλειψε ούτε στιγμή τον τόπο αυτό.
+
ε5.4: καλλιέργειες, χωράφια
εγκατάλειψη
ε5.5: μικρό άνοιγμα σε τοίχο, σαν πολεμίστρα
45. Σ.ΣΠΑΝΑΚΗΣ, ΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΚΑΙ Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ, ΗΡΑΚΛΕΙΟ, ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ, 1971.
144
Τα ζώα ήταν ο πιο πιστός και πολυδουλεμένος εργάτης του Κρητικού αφού με αυτά μετέφεραν πράγματα, παρήγαγαν τροφή και όργωναν τη γη τους. Όταν λοιπόν έπρεπε ο ιδιοκτήτης τους να περάσει από το σπίτι πριν τα πάει στο στάβλο για να ξεκουραστούν ή όταν τα έπαιρνε από εκεί για να πάει στη δουλειά του κάνοντας ενδιάμεση στάση στο σπίτι έπρεπε να βρει σημείο να τα δέσει για λίγο. Έτσι τα πετρόκτιστα σπίτια είχαν πάντα πρόβλεψη γι’ αυτή την ανάγκη ενσωματώνοντας στον εξωτερικό τοίχο τους, δίπλα από την πόρτα, μια δέστρα. Η δέστρα δεν ήταν τίποτα άλλο από μια τρύπια, μεγαλούτσικη, πέτρα με τέτοια οπή ώστε να μπορεί να περάσει το χαλινάρι του ζώου και να δεθεί. Τις περισσότερες τις έβρισκαν έτοιμες στη φύση ενώ υπήρχαν και κάποιοι πιο μερακλήδες που άνοιγαν οι ίδιοι τρύπα στο κέντρο τους. Αυτές τις δέστρες τις έχτιζαν στον τοίχο για να είναι στέρεες κι έτσι δεν έψαχναν στη γειτονιά δέντρα ή άλλα σημεία για δέσιμο των ζώων.
ε5.6: φορτομένος γάιδαρος για την μεταφορά των προϊόντων του Κρητικού
σκίτσο 2: η πέτρα της διπλανής εικόνας ως σκίτσο κατανόησης της τοιχοποιίας κατά την επίσκεψη ε5.7: δέστρα, η πέτρα στην οποία έδενα την αγελάδα, κατσίκα κλπ.
ε5.8: τοιχεία που έχουν απομείνει στο χωριό
145
*Επι τουρκοκρατίας δεν γεννήθηκε, σχεδόν κανένας, οικισμός στην ενδοχώρα, όλοι οι οικισμοί που υπήρχαν από τους Βυζαντινούς χρόνους συνέχισαν να υπάρχουν, και μερικοί έως και σήμερα. Κατά τους Βυζαντινούς και Ενετικούς χρόνους η Κρήτη είχε ήδη πολύ έντονη ανάπτυξη, οπότε διέθετε και αρκετά πυκνό δίκτυο οικισμού.
146
Επίσης στην Κρήτη δεν υπήρξε κάποιο ισχυρό κύμα επικοιστών, που σημαίνει ότι δεν ήρθαν ποτέ Τούρκοι, επι οθωμανικής αυτοκρατορίας ώστε να εποικίσουν κάποιο χωριό, άρα οι Τούρκοι, οι Τουρκοκρητικοί και Οθωμανοί της Κρήτης, ήταν κυρίως κάτοικοι της Κρήτης που εξισλαμίστηκαν. Συνεπώς είχαν ήδη κατοικίες και δεν υπήρξε ανάγκη να χτιστούν νέοι οικισμοί. Ωστόσο, όπως συμβαίνει και σε πολλά μέρη, ανάμεσα σε πολλά χωριά που οι κάτοικοι είχαν αλλαξοπιστήσει, υπήρχαν και αυτοί που προέβαλλαν αντίσταση και παρέμειναν χριστιανοί. Έτσι και οι κάτοικοι του Βλερώματος.
κ ρ ή ν η
ε5.9: κρήνη που βρίσκεται πολύ κοντά στο χωριό | ε5.10: δοκάρια σπιτιού
150
1
τύπος
πλατυμέτωμα & στενομέτωπα
2
σχήμα κατοικίας
σχήμα Γ
3
τοιχοποιία
πέτρινη από ξελολιθιά και σε ελάχιστα σημεία πέτρινη με ίχνη από σοβάντισμα
4
ανοίγματα
παράθυρα και πόρτες με ακατέργαστες πέτρες
5
πρέκια
εξωτερικά | παράθυρα και πόρτες από πέτρα
6
οροφή
δεν υπάρχουν δείγματα, υπάρχουν ίσια δοκάρια που υποδηλώνουν επίπεδη στέγη
7
πάτωμα
χωμάτινο
151
ΜΑΡΝΕΛΛΗΔΕΣ
Νο 6
χάρτης διαδρομής
ΜΑΡΝΕΛ ΛΗΔΕ Σ
Β
12min
ΜΑΡΝΕΛΛΗΔΕΣ
|
7,4km
-
ΑΓ.ΝΙΚΟΛΑΟΣ
ΑΓ.ΝΙΚΟΛ ΑΟΣ
διαγραμματικός χάρτης
δέντρα κτίσματα ανατυλωμένα κτίσματα
Β
τοποθεσία έδαφος
Οι Μαρνέλληδες είναι ένα χωριό που εντάσσεται στον οικισμό Έξω Λακώνια του Αγίου Νικολάου Ανατολικά της Κρήτης46. Ο Άγιος Νικόλαος είναι η πρωτεύουσα του Νομού Λασιθίου, έδρα του δήμου Αγίου Νικολάου καθώς και της ομώνυμης κοινότητας στην περιφερειακή ενότητα Λασιθίου της Κρήτης. Ο Άγιος Νικόλαος βρίσκεται στη βόρεια ακτογραμμή της Κρήτης, στη δυτική πλευρά του κόλπου του Μεραμπέλλου. Ένας από τους πολλούς οικισμούς του Αγίου Νικολάου είναι τα Έξω Λακώνια, στον οποίο κατατάσσονται τα εξής χωριά, οι Μαρνέλληδες, οι Πεπόννηδες, η Παναγία, οι Φιορέτζηδες, οι Βλάχηδες, και οι Καρτέρηδες. Κάθε χωριό χωρίζεται σε επιμέρους γειτονιές, στις οποίες συνηθίζεται να κατοικούν άνθρωποι της ίδιας οικογένειας. Αυτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά των Κρητικών χωριών, δηλαδή το γεγονός ότι οι οικογένειες και οι μεταγενέστερες γενιές τους συνηθίζεται να μένουν στις ίδιες γειτονιές, σε γειτονικά σπίτια. Συνήθως ο άντρας, ο γιός της οικογένειας, έφερνε τη σύζυγό του στην γειτονιά του και δημιουργούσαν την οικογένειά τους εκεί. Το χωριό Μαρνέλληδες απέχει 7,8 χλμ από το κέντρο του Αγίου Νικολάου, 14 λεπτά με το αυτοκίνητο. Βρίσκεται σε ημιορεινό έδαφος, στο βόρειο μέρος του κάμπου των Λακωνίων και έχει λίγα, μικρά και απομονωμένα από το κέντρο της πόλης σπίτια.
ε6.1: κοινοτικός δρόμος της “άνω γειτονιάς”
Το χωριό κατακλύζεται από έντονη φύτευση με ελαιόδεντρα, τόσο πολλά που αρκετοί κάτοικοι χρησιμοποιούν το ελαιόλαδό τους στο εμπόριο. Άγρια χόρτα και βότανα συναντάμε στα βουνά της περιοχής όπου οι κάτοικοι εκμεταλλεύονται για προσωπική χρήση όπως, δίκταμο, φασκόμηλο, χαμομήλι, ρίγανη, θυμάρι, σταμναγκάθι και άλλα πολλά. Αρκετά δέντρα από χαρουπιές βρίσκουμε διάσπαρτα μέσα στα χωράφια των κατοίκων. Οι χαρουπιές χρησίμευαν ως η σοκολάτα της εποχής εκείνης που οι επεξεργασμένες τροφές στις περιοχές αυτές δεν υπήρχαν. Ακόμη συναντάμε αμυγδαλιές, δάφνες και πολλούς θάμνους όπως ράμνους, πουρνάρια και ασπάλαθους, που οριοθετούν και πλουτίζουν τα ακαλλιέργητα σημεία του τόπου. Στον κάμπο συναντάμε τα οργωμένα χωράφια των κατοίκων και δίπλα από τα σπίτια τους συχνά τους μικρούς τους μπαχτσέδες (μικροί κήποι). Ενώ στις αυλές των σπιτιών βρίσκουμε πλήθος από γλάστρες με βότανα και πλούσιους βασιλικούς, πολύχρωμα λουλούδια και καμιά φορά πορτοκαλιές ή και λεμονιές.
ε6.2: αυλή, κοινόχρηστος χώρος καλυμμένος από αμπέλια και βουκαμβίλιες που προσφέρουν σκιά
46. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, ΑΘΗΝΑ, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1996
156
είσοδος ιστορία & διάταξη
Μπαίνοντας στο χωριό Μαρνέλληδες συναντάμε, στα αριστερά μας, την εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου, χτισμένη το 1962 και τα πρώτα σπίτια του χωριού, τα οποία χτίστηκαν μεταγενέστερα από τη δημιουργία του. Σ’ αυτά τα σπίτια κατοικούν πλέον οικογένειες που οι πρόγονοί τους έμεναν στις παλιές γειτονιές του χωριού. Προχωρώντας και εισερχόμενοι στο χωριό συναντάμε δύο νεόδμητα και σύγχρονα σπίτια. Παρακάτω βρίσκουμε την “πάνω γειτονιά”, την οποία και θα μελετήσουμε στο κομμάτι αυτό, και συνεχίζοντας κατηφορίζοντας κυριολεκτικά το δρόμο, πλαγιαστά με τους κάμπους συναντάμε την “κάτω γειτονιά”. Σπίτια μικρά, σαν κελιά, μερικά ισόγεια και μερικά δίπατα, σπίτια με οντάδες, όπως χαρακτηρίζουν οι κάτοικοι της περιοχής. Σπίτια κολλητά το ένα δίπλα στο άλλο, κατασκευασμένα με υλικά του τόπου και άλλα μεταγενέστερα με πιο σύγχρονα υλικά. Πλέον ελάχιστοι είναι οι κάτοικοι που συναντάμε και αυτοί όσοι έχουν απομείνει στην κάτω γειτονιά ή στα νεόδμητα σπίτια. Σημαντικό είναι να αναφέρουμε σ’ αυτό το σημείο, τονίζοντας την έννοια της ενότητας και της οικογένειας που είχε μια γειτονιά στο παρελθόν, ότι πλέον τα σύγχρονα σπίτια του χωριού δεν εντάσσονται σε καμία γειτονιά, είναι μόνα τους, χτισμένα σε οικόπεδα που κατέχει ο ιδιοκτήτης τους από προγόνους ή κοντά σε εκκλησίες και κεντρικούς δρόμους. Οι Μαρνέλληδες αποτελούν μια διαφορετική κατηγορία ερήμωσης χωριού, ερήμωσης γειτονιάς*. Αδιαμφισβήτητο είναι το γεγονός πως σ’ όλα τα χωριά της περιοχής, οι κάτοικοι έχουν λιγοστέψει.
όλα τα δίπατα σπίτια συνοδεύονταν από τους αχυρώνες τους, στον ισόγειο χώρο, εκεί που έβαζαν τα ζώα τους και αποθήκευαν τις τροφές τους. Συχνά όταν τα σπίτια δεν ήταν δίπατα, αλλά ισόγεια, ο αχυρώνας τους ήταν δίπλα σ’ αυτά ισόγειος και εκείνος. Έτσι μονάχα με μερικά μέλη μιας οικογένειας δημιουργούσαν μια γειτονιά, στους δρόμους πιο κάτω ίδιες ιστορικές εξελίξεις συμβαίνουν με οικογένειες που δημιουργούνται και περνάνε από γενιά σε γενιά από τα ίδια αλλά και άλλα γειτονικά σπίτια.*** Στην πάνω γειτονιά των Μαρνέλληδων τα σπίτια είναι κοντά το ένα με το άλλο, μερικά από αυτά έχουν φουρνόσπιτα που χρησίμευαν στην παραγωγή ψωμιού και παξιμαδιού για όλα τα σπίτια του χωριού. Οι αυλές των σπιτιών ήταν κοινόχρηστες με τις καθημερινές δραστηριότητες των γυναικών να τις κατακλύζουν κατά τη διάρκεια της ημέρας, το πλυσταριό στη σκάφη, το άπλωμα, το πλέξιμο του καλοκαιρινούς μήνες κ.α.
*Τα χωριά της Κρήτης πολύ συχνά όταν εντάσσονται σ’ έναν οικισμό παίρνουν το επίθετο των κατοίκων τους. Έτσι όταν μια οικογένεια μεγαλώνει και πληθαίνει, τότε συνήθως και οι απόγονοι παραμένουν στο ίδιο χωριό και πιο συγκεκριμένα στην ίδια γειτονιά. Αυτό όμως, με το πέρασμα του χρόνου και τα ισχυρά στοιχεία εξέλιξης και ανάπτυξης των κοινωνιών, άλλαξε και οι άνθρωποι καταφεύγουν πλέον σε μεγαλουπόλεις, στο πλαίσιο της αστικοποίησης. Μ’ αυτόν τον τρόπο τα χωριά ερημώνονται και το ρολόι του χρόνου γι’ αυτά σταματάει εκεί, η ιστορία τους έχει ένα τέλος και τα σπίτια μετατρέπονται σε άδεια πέτρινα κουτιά με αναμνήσεις. Πολύ συχνά δεν ερημώνει ολόκληρο το χωριό αλλά μια γειτονιά του. Μια γειτονιά στην οποία διέμεναν άτομα της ίδιας οικογένειας, όσοι απομένουν πίσω ή συνεχίζουν να ζουν μέσα στα ερημωμένα σπίτια ή χτίζουν νέες κατοικίες κοντά στην παλιά τους γειτονιά αλλά σε σημεία με περισσότερο κόσμο και ανθρώπινη κίνηση, όπως κοντά σε εκκλησίες, παντοπωλεία και κεντρικούς δρόμους .
Στο χωριό Μαρνέλληδες μελετάμε την “πάνω” γειτονιά η οποία κατοικούνταν σχεδόν ολόκληρη από μια οικογένεια. Η γειτονιά, όπως και τα σπίτια της εποχής δημιουργήθηκαν με την πάροδο του χρόνου και ανάλογα με τις ανάγκες των ανθρώπων. Από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς ήταν η κατοικία του Μανώλη Μαρνέλλου και της συζύγου του Δέσποινας. Το σπίτι τους ήταν δίπατο, με οντά* και χτίστηκε περίπου το 1930-1940. Δίπλα τους υπήρχαν δυο σπίτια, που άνηκαν και τα δυο στην ίδια οικογένεια, το ένα ισόγειο συνοδευόμενο από τον αχυρώνα του δίπλα και το άλλο δίπατο όπου όμως η πρόσβαση στο δεύτερο όροφο γινόταν, εξωτερικά πατώντας στην ταράτσα των ισογείων και είχε τη χρήση κοτετσιού και αχυρώνα . Στην πορεία όταν δημιουργούσαν την δική τους οικογένεια, ο κάθε γιος, συνήθως, έχτιζε το δικό του σπίτι για την οικογένεια του, κατά το 1960 ο Στερεός Μαρνέλλος έχτισε την οικία του απέναντι από των γονέων του και ο Γεώργιος Μαρνέλλος δίπλα από των γονιων του. Εννοείται πως
*Ο οντάς είναι ο δεύτερος όροφος της παραδοσιακής λαϊκής κατοικίας, κατασκευασμένος με ξύλινες σανίδες στο πάτωμα. Συνδέεται εσωτερικά με το σπίτι μέσω μιας ξύλινης σκάλας που δημιουργεί μια τρύπα, την ονομαζόμενη τράπολα, στο πάτωμα του ορόφου. Ο όροφος που σχηματιζόταν στα σπίτια που διέθεταν σάλα, χωριζόταν στη μέση με τοίχο και το ένα δωμάτιο,
157
αρχιτεκτονική
ο οντάς είχε πρόσβαση από το εσωτερικό του σπιτιού με την ξύλινη σκάλα, ενώ το άλλο δωμάτιο, η σάλα, είχε πρόσβαση με εξωτερική πέτρινη σκάλα. Η σάλα επικοινωνούσε με τον οντά με μεσόπορτα. Συνήθως στον οντά κοιμότανε το ανδρόγυνο του σπιτιού. Σε πολλές περιπτώσεις, όμως με κάποιο χώρισμα του οντά κοιμόντουσαν και τα παιδιά ενώ το πιο σύνηθες ήταν τα παιδιά να κοιμούνται στο πόρτεγο ή τον σοφά. Η κεντρική πόρτα του σπιτιού οδηγούσε στο πόρτεγο που ήταν η κύρια και μεγαλύτερη κάμαρα και χρηστικά αποτελούσε το κέντρο των καθημερινών δραστηριοτήτων αλλα και τον χώρο υποδοχής των επισκεπτών όταν δεν υπήρχε σάλα. Ο σοφάς ήτανε μια ξύλινη υπερυψωμένη κατασκευή, συνήθως στο πόρτεγο, όπου οι τρεις πλευρές του περικλειότανε απο τείχους και η τέταρτη πλευρά ήταν ανοιχτή προς το υπόλοιπο δωμάτιο. Χρησίμευε ως χώρος ύπνου για τα παιδιά που κοιμόντουσαν στρωματσάδα πάνω στις τάβλες ενώ η πρόσβαση γινόταν με μιά μικρή ξυλόσκαλα. Τα παρμακλείκια, ξύλινα κομμάτια, υπήρχαν στην σκάλα και την ανοιχτή πλευρά του σοφά για προστασία. *Ο θεσμός της οικογένειας, της ενότητας θεωρούταν θεσμός μόνιμος, αδιάλυτος και ακλόνητος, τα διαζύγια αποτελούσαν την εξαίρεση και το συλλογικό πνεύμα και η ανάγκη για επιβίωση ένωνε τις οικογένειες μεταξύ τους. Οι γυναίκες ύφαιναν, έπλεναν, μαγείρευαν και έκαναν τις δουλειές του σπιτιού κυρίως, όμως η παρουσία τους δεν απουσίαζε από τις αγροτικές δουλειές και αγγαρείες.
Τα σπίτια ήταν κατασκευασμένα από πέτρα και ξύλο, όπως κάθε παραδοσιακό λαϊκό σπίτι της Κρήτης. Είχαν μικρά έως και καθόλου ανοίγματα, με χαμηλές πόρτες, αυλόπορτες, που συχνά χωρίζονταν στη μέση, με το πανωπόρτι ή αλλιώς με την κουτσομπόλα, το πάνω φύλλο της πόρτας, όπως έλεγαν οι γυναίκες του χωριού. Αυτό που άνοιγαν για να αεριστεί το σπίτι και να μην μπαίνουν τα ζώα μέσα, αλλά και αυτό το ίδιο που άνοιγαν για να κουτσομπολέψουν τα νέα της γειτονιάς. Είχαν ξύλινο πρέκι, ανώφλι, η πόρτα ξύλινη κι’ αυτή βαριά. Δίπλα από την πόρτα υπάρχει το φουρούσι* για να ακουμπάνε το λαΐνι* με το νερό και άλλα καθημερινά αντικείμενα. Τα παράθυρα, έχουν πρέκι από πέτρα, άλλα έχουν σίδερα για προστασία, συνηθισμένα από την αρχιτεκτονική του φόβου, και άλλα είναι τόσο μικρά που μόνο φως μπορεί να μπει. Μπαίνοντας από τις χαμηλές αλλά γερές πόρτες μέσα στο σπίτι εισερχόμαστε στο πόρτεγο, εκεί στη γωνιά έχουμε το καμπυλωτό τζάκι και λίγο πιο πίσω η καμάρα διαχωρίζει το σπίτι στα δύο. Οι καμάρες ήταν από τα ελάχιστα σημεία των λαϊκών σπιτιών στις οποίες συναντούσαμε δουλεμένες πέτρες, οι οποίες παίρνουν διάφορα ονόματα κατά τη χρήση τους*. Το δεύτερο μέρος του σπιτιού, αποτελούσε, την πεζούλα όπου ήταν, το δωμάτιο για ξεκούραση αλλά δεν ήταν πάντα υπερυψωμένο. Κάπως έτσι έμοιαζαν όλα τα σπίτια του χωριού που ήταν ισόγεια. Στους Μαρνέλληδες όμως συναντάμε σπίτια ισόγεια και σπίτια με οντά. Σπίτια πλατυμέτωπα και άλλα στενομέτωπα ανάλογα με τον προσανατολισμό τους στην γειτονιά και στην αυλή, η οποία “κοινόχρηστη αυλή” αποτελεί κομμάτι του κοινοτικού δρόμου του χωριού, ελεύθερη να τη χρησιμοποιήσουν όλοι.
*Το φουρούσι είναι μια οριζόντια προεξοχή σε τοίχωμα κτιρίου, συνήθως από ξύλο, πέτρα ή μάρμαρο, το οποίο χρησιμεύει ως στήριγμα σε εξώστη ή μπαλκόνι, για αισθητικούς λόγους ή για χρηστικούς. *Το λαϊνι είναι μια μικρή πήλινη στάμνα, λαγίνι *Ονομασία για τις δουλεμένες πέτρες που χρησιμοποιούσαν συνήθως στις καμάρες, αλλά και σε άλλα σημεία του σπιτιού όπως στις γωνίες ή και γύρω από τις πόρτες και τα παράθυρα: ρουκούνια, πελέκια, καντονάδες, δοξαρόπετρες. ε6.3: γειτονικά σπίτια, σοβαντισμένα με ασβέστη
ε6.4: μικρό άνοιγμα σε όψη
158
ε6.5: ξύλινη πόρτα με «κουτσομπόλα»
ε6.6: ξύλινη πόρτα με «κουτσομπόλα»
«Όμορφη κόρη πορπατεί και λυγεροκορμάτη χρυσό λαΪνι κουβαλεί κι είναι χαρά γεμάτη. Κι είναι τσ’αγάπης το νερό που όποιος δοκιμάσει του έρωτα δούλος γίνεται ίσαμε να γεράσει. Ήρθενε η κόρη γελαστή και κέρασε και μένα και στο λαΪνι του σεβντά μου τάχε μαζωμένα. Ξεχυλιστό μου τόδωκε τσ’αγάπης το ποτήρι και τόπια μονοκοπανιάς για κάποιας το χατίρι. Κι απίς με κέρασε καημούς και βάσανα η κόρη χαρές κι ελπίδες μου’φερε που ο νους μου δε τσι χώρει. Άμα θα δείτε κοπελιά χρυσό λαΪνι νάχει χίλια καλώς ωρίσετε στου έρωτα τη μάχη. Οι μισοί τηνε ζυγώνουν..κάποιοι άλλοι τη σταυρώνουν.. μα αυτοί που τηνε θένε..τη νιμένουνε και κλαίνε.. ‘Ερωτα σκορπά και δίνει..κι όπου βρει με το λαίνι.. συγκερνά και κάνει χάζι..και καθόλου δε τη νοιάζει…» Γιώργος & Νίκος Στρατάκης 2014
ε6.7: λαϊνι πάνω σε πεζούλι
162
ε6.8: αχυρώνας πάνω από το σπίτι, η πρόσβαση γίνεται από την ταράτσα ε6.9: τρύπα για να βάζουν τα άχυρα και να τα πατάνε ώστε να στηβάζονται, χωράει άνθρωπος στη διάμετρο
ε6.10: οροφή με δοκάρια και με δευτερεύοντα δοκάρια λεπτά ξύλα αντί για καλάμια
ε6.11: οροφή με δοκάρια και με δευτερεύοντα δοκάρια λεπτά ξύλα αντί για καλάμια ε6.12: καντίλι, που είχε τη χρήση λάμπας και η παναγία πάνω από το τζάκι
169
ΣΚΙΤΣΑ & ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ
170
1
τύπος
δεν υπάρχει συγκεκριμένη τυπολογία σπιτιού στους Μαρνέλληδες, υπάρχουν σπίτια χτισμένα σε διαφορετικές περιόδους (συναντάμε διόροφα, δίχωρα και μεταγενέστερες μορφές)
2
σχήμα κατοικίας
ορθογωνική | τετράγωνη
3
τοιχοποιία
πέτρινη σοβαντισμένη με ασβέστη (στα παλαιότερα) μπετόν (στα νεότερα)
4
ανοίγματα
παράθυρα και πόρτες με λαξευμένες πέτρες και ξύλινα κουφώματα
5
πρέκια
στα πέτρινα σπίτια στα παράθυρα και στις πόρτες από πέτρα ή ξύλο, στα μπετονένια, είναι όλο από μπετόν
6
οροφή
επίπεδες στέγες με λούκια για την απορροή των νερών, υπάρχουν δείγματα πως υπήρχαν 2-3 σπίτια με κεραμίδια, με επικλινής στέγη
7
πάτωμα
χωμάτινο (βουτσά, χώμα, ασβέστη στα παλαιότερα) πλακάκια (στα νεότερα)
171
Σ Χ Ο Λ Ι Α Σ
Υ
Μ
Π
Ε
Ρ
Α
Σ
Μ
Α
Τ
Α
+
Έχοντας αναφέρει παραπάνω διάφορα αίτια ερήμωσης ενός τόπου και απτά παραδείγματα διαφορετικών περιπτώσεων, δεν μπορώ παρά να μην αναρωτηθώ αν εν τέλει είναι αρνητικό όλο αυτό που συμβαίνει σε πολλά χωριά της Κρήτης, αν μέσα από την ερήμωση εξαφανίζεται και ένα κομμάτι της ιστορίας και κυρίως της αρχιτεκτονικης μας, αν χάνονται μνήμες και ξεχνιούνται ψυχές. Σίγουρα, αν αναλλογιστούμε και σκεφτούμε όλους τους οικισμούς της Κρήτης, τότε η απάντηση δεν θα ναι μονόπλευρη. Η ποικιλία, το μέγεθος, η τοποθεσία και η αρχιτεκτονική είναι αυτά που μπορούν να μας μαρτυρήσουν την απάντηση. Υπάρχουν οικισμοί και χωριά που έχουν χτιστεί τελείως απόμακρα από οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία που μπορεί να υπάρχει η ανθρώπινη παρουσία, πολύ καλά κρυμμένα και δυσπρόσιτα. Τέτοια χωριά συνήθως είχαν χτιστεί είτε για να λειτουργήσουν ως καταφύγια σε περίοδο πολέμου, είτε για να εξυπηρετήσουν βοσκούς και αγρότες που είχαν χωράφια σε απομακρυσμένες τοποθεσίες και ύστερα τις έκαναν μόνιμες κατοικίες τους. Οι ανάγκες όμως μιας πιο σύγχρονης ζωής και το αίσθημα της ασφάλειας, τους οδήγησε να τα εγκαταλείψουν σταδιακά. Άλλες τοποθεσίες εγκαταλείφθηκαν αφού καταστράφηκαν ολοσχερώς. Άλλες, επειδή με την πάροδο του χρόνου μέχρι και ο τελευταίος κάτοικος πέθανε και κανείς δεν νοιάστηκε να σώσει τη μνήμη τους.
174
Τότε μήπως έχουμε χρέος ως κοινωνία και κυρίως ως άνθρωποι να τους φέρουμε πίσω στη ζωή; Μήπως πρέπει να αναλάβουμε αυτή την ευθύνη; Η Μήπως όλο αυτό είναι εν μη ρεαλιστικό σενάριο; Ειδικά αν αναλογιστούμε την περιβαλλοντική επιβάρυνση που θα προκαλέσουμε στο φυσικό περιβάλλον ανοίγοντας δρόμους, μεταφέροντας ηλεκτρισμό και πόσιμο νερό στις απόμακρυσμένες περιοχές. Όλα αυτά προυποθέτουν υπέρογκα κόστη τα οποία ειναι δύσκολο να καλυφθούν. Μήπως πρέπει να επιλέξουμε να ενισχύσουμε χωριά, μετόχια, γειτονιές που βρίσκονται κοντά σε αστικά κέντρα; Μήπως αυτό πρέπει να γίνει χτίζοντας με σεβασμό στην ιστορία, με παρεμβάσεις εναρμονισμένες στο φυσικό περιβάλλον, όπως έκαναν παλιά, αλλά χρησιμοποιώντας πιο σύγχρονα μέσα; Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη και η επιστήμη της «ικανοποίησης των ανθρωπίνων αναγκών στο χώρο μέσω σχεδιασμού μεθόδων και υλικών κατασκευών». Αυτά είναι λίγα από τα ερωτήματα που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια αυτής της έρευνας, ερωτήματα εμποτισμένα από το σεβασμό προς την λαϊκή αρχιτεκτονική και εμνευσμένα από τα μαθήματα που μας διδάσκει η ίδια η ιστορία του τόπου μας.
175
176
πηγές
βιβλία Αγγελής Νίκος, ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΛΑΪΚΟΣ ΘΡΗΝΟΣ-ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΟΙΡΟΛΟΓΗΜΑΤΑ (Β’ έκδοση), Αθήνα, Παγκρήτιος Ένωση, 1990 Αρκαδάκη Μαρία, Νοφαλίας Μεραμπέλλου: Συμβολή στην αρχιτεκτονική των ορεινών οικισμών της Κρήτης, Νεάπολη, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νεάπολης Κρήτης, 2006 Βασιλειάδης Δημήτρης, Το Κρητικό σπίτι - αυτό το καταφύγιο κι αυτό το ορμητήριο, Αθήνα, Εστία, 1983 Δημακόπουλος Ιορδάνης, Η κατοικία στην Κρήτη κατά την τελευταία περίοδο της Βενετοκρατίας (περ. 1538-1645), Αθήνα, Ίδρυμα Γουλανδρή - Χόρν, 1997 Κοντογιάννης Εμμανουήλ, Το Ηράκλειον και ο Νομός του, Ηράκλειο, Νομαρχεία Ηρακλείου, 1971 Κωτσάκη Αμαλία (επιμέλεια), Κρήτη 1913-2013: Αρχιτεκτονική και πολεοδομία μετά την Ένωση, Κρήτη, Πολυτεχνείο Κρήτης, 2014 Ξανθοουδίδης Στέφανος, Επίτομος ιστορία της Κρήτης : από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς. Μετά 30 εικόνων εντός του κειμένου και ενός χάρτου της Κρήτης, Αθήνα, Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία, 1909 Σιμόπουλος Κυριάκος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα - Τόμος Α, Αθήνα, Πιρόγα, 1976 Σκουτέλης Νίκος, Κρήτη, οι οικισμοί της υπαίθρου, Κρήτη, Πολυτεχνείο Κρήτης, 2020 Σπανάκης Στέργιος, ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ - Τόμος ΙΙΙ, Ηράκλειο, Σφακιανός, 1953 Σπανάκης Στέργιος, ΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ ΚΑΙ Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ - ΓΝΩΡΙΣΑΤΕ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ, Ηράκλειο, Νομαρχεία Ηρακλείου, 1971 Σπανάκης Στέργιος, ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ - Τόμος IV, Ηράκλειο, Σφακιανός, 1976 Φιλιππίδης Δημήτρης, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ-ΚΡΗΤΗ, ΜΕΛΙΣΣΑ, 1990 Hutchinson R.W, Prehistoric Crete, London, Pelican, 1965 Pashley Robert, Travels in Crete, London, Cambridge, 1837
άρθρα - ερευνητικές εργασίες - αποκόμματα Απογραφή 2021, Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2021, < https://www.statistics.gr/2021-census-legal-pop-results > Βασιλάκη Ελένη, 2018, “Ο λαογράφος Γιώργος Σταματάκης μας ξεναγεί στα φτωχικά λαϊκά σπίτια των Κρητικών του παρελθόντος”, < https://www.e-storieskritis.gr/2018/12/blog-post_7.html > Δαβάρα Κ., “Νέαι έρευναι εις την ελλειψοειδή οικίαν Χαμαίζιου “, Πεπραγμένα Γ’ Κρητολογικού Συνεδρίου, 1971, σελ: 46-53 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα - Τόμος 34, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1996, σελ: 39 ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ, Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2001, < https://www.statistics.gr/documents/20181/979769 > Λαφαζάνη Περιστέρα, “ΤΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΟΝΟ”, Εκδόσεις Ζήτη, 9ο συνέδριο Χαρτογραφίας, Χανιά, 2006, < http://ikee.lib.auth.gr/record/212350?ln=el > “A Facet-Based Methodology for Geo-Spatial Modeling”, Εκδόσεις GeoS, GeoSpatial Semantics: 4th International Conference, Brest - France, 2011, σελ: 143-144
177
συνεντεύξεις - βίντεο “Φιλόξενα Χωριά”, Δήμος Ανωγείων, < https://www.youtube.com/watch?v=V4DFvQWojQ4&ab_channel=%CE%94%CE%AE%CE%BC%CE%BF%CF%82%CE%91%CE%BD%CF%89%CE%B3%CE%B5%CE%AF%CF%89%CE%BD > “ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΠΟΥ “ΕΣΒΗΣΕ” ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΡΤΗ ΥΠΟ ΤΟ ΦΟΒΟ ΒΕΝΤΕΤΑΣ”, < https://www.youtube.com/watch?v=OCMzFnlShmo&ab_channel=%CE %9A%CE%A1%CE%97%CE%A4%CE%97TV > “Το χωριό στην Κρήτη που βούλιαξε και σήμερα αναδύεται”, < https://www.youtube.com/watch?v=QXzft8FC9EQ&ab_channel=entertvgr > “ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΣΤΑ ΟΡΕΙΝΑ ΧΩΡΙΑ”, < https://www.youtube.com/watch?v=P6JP-iKJ0A4&ab_channel=orttvgr >, 2012 “Περπατάμε “Πάνω από τα σύννεφα” και συγκεκριμένα πάνω από τα λευκά όρη της ΚΡΗΤΗΣ”, < https://www.youtube.com/watch?v=4wgQIRu8M9c&ab_channel=MarkosSmyrnakis-DigitalMediaStrategist >, 2021ω
178
πηγές εικόνων εικόνα ε1 ε2 ε3 ε4 ε5 ε6 ε7 ε8 ε9 ε10 ε11 ε12 ε13 ε14 ε15 ε16 ε17 ε18 ε1.1 ε1.2 ε1.3 ε1.4 ε1.5 ε1.6 ε1.7 ε1.8 ε1.9 ε1.10 ε1.11 ε1.12 ε1.13 ε1.14 ε1.15 ε1.16 ε2.1 ε2.2 ε2.3 ε2.4 ε2.5 ε2.6 ε2.7 ε2.8 ε3.1 ε3.2 ε3.3 ε3.4 ε3.5 ε3.6 ε3.7 ε3.8 ε3.9 ε3.10 ε3.11 ε3.12 ε3.13 ε3.14 ε3.15 ε4.1 ε4.2 ε4.3
σελίδα εξώφυλ. 8 9 12-13 15 25 28 29 33 38 42 43 50 50 51 51 51 56 63 67 68 68 69 70 72 73 74-75 77 79 80 82 82 82 83 90 90-91 93 96 96 96 96 97 104 104 105 105 106 107 108 108 109 110 111 112 113 116 117 125 126-127 128
αρχείο π.α. THE REALM OF CRETE π.α. Η Κρήτη από δορυφόρο α.φ. - Γιώργος Αναστασάκης (Συλλογή: Μαδάρες) α.φ - Ioanna sakellaraki (Συλλογή: the truth is in the soils) α.φ. - Γιώργος Αναστασάκης (Συλλογή: Μαδάρες) π.α. π.α. π.α. Το Κρητικό Σπίτι του Βασιλειάδη Το Κρητικό Σπίτι του Βασιλειάδη Το Κρητικό Σπίτι του Βασιλειάδη Το Κρητικό Σπίτι του Βασιλειάδη Το Κρητικό Σπίτι του Βασιλειάδη π.α π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α.
εικόνα ε4.4 ε4.5 ε4.6 ε4.7 ε4.8 ε4.9 ε5.1 ε5.2 ε5.3 ε5.4 ε5.5 ε5.6 ε5.7 ε5.8 ε5.9 ε5.10 ε6.1 ε6.2 ε6.3 ε6.4 ε6.5 ε6.6 ε6.7 ε6.8 ε6.9 ε6.10 ε6.11 ε6.12
σελίδα 129 129 129 130 130 131 138 139 140 142 142 143 143 144-145 146 147 154 154 156 157 158 159 161 164 165 167 167 166
αρχείο π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α. π.α.
αρχείο φωτογράφου (α.φ.) προσωπικό αρχείο (π.α.)
179