τόποι χωρίς ζωή:
ερημωμένα χωριά της Κρήτης
φοιτήτρια ΦΑΙΔΡΑ ΤΣΑΠΑΝΙΔΟΥ επιβλέπων καθηγητής ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΙΑΜΠΑΟΣ σχολή αρχιτεκτόνων μηχανικών ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ
Αθήνα, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2023
ερήμ ω Ερημωμένα χωριά σε δυσπρόσιτα σημεία της Κρήτης, μελέτη, ανάλυση και έρευνα για τους λόγους εγκατάλειψης και αρχιτεκτονική παρατήρηση.
ερήμω: δοτική κλήση στα αρχαία του ερημος, στην έρημο, μεταφορική χρήση στον τίτλο, στην έρημο = στο πουθενά ε1 (εικόνα εξωφύλλου): στην τοποθεσία Νέα Βορίζια, χωριό της Κρήτης που δεν κατοικήθηκε ποτέ. 4
Ερευνητική εργασία σχετικά με τα εγκαταλελειμμένα χωριά της Κρήτης. Παρουσιάζονται ιστορικά στοιχεία, αίτια ερήμωσης, στοιχεία λαϊκής αρχιτεκτονικής και παραδείγματα υφιστάμενων χωριών. Γίνεται ένα οδοιπορικό σε έξι χωριά από την μια άκρη της Κρήτης, σχεδόν, εώς και την άλλη. Στόχος ήταν η ανακάλυψη του Κρητικού παραδοσιακού τοπίου μέσα από παρατηρήσεις, φωτογραφίες αλλά και η ανάλυση και η καταγραφή στοιχείων Κρητικής λαϊκής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.
5
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
8
ΚΡΗΤΗ & ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ
12 18 28
ΜΕΛΕΤΗ & ΣΥΛΛΟΓΗ ΥΛΙΚΟΥ
32
Ο-Η-ΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΣΠΙΤΙ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΧΩΡΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ
36 42 46 54 60
ΣΧΟΛΙΑ & ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
172
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
177
7
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
+
Η Κρήτη αποτελεί το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και το πέμπτο μεγαλύτερο της Μεσογείου. Η θέση της, στην ανατολική Μεσόγειο είναι κεντρική και βρίσκεται σχεδόν σε ίση απόσταση μεταξύ Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής, κάτι που έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην ιστορική, πολιτισμική, συνεπώς και στην αρχιτεκτονική εξέλιξή της. Παρατηρείται ανθρώπινη παρουσία στο νησί από το 6000πΧ. (Νεολιθική Εποχή)1 και από τότε η οίκηση στο νησί παρουσιάζει αυξομειωσεις στον πληθυσμό της. Η στρατηγική αυτή θέση που είχε το νησί, ήταν η κύρια αιτία και ίσως και η μοναδική για τις σκληρές και πολύ συχνές επιθέσεις που γνώρισε από κατακτητές Ρωμαίους, Άραβες, Σαρακηνούς, Βενετούς και Τούρκους.2
ε2: Isola di Candia a’ Creta - Francesco Basilicata - 1618
1. Δ. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ-ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ-ΚΡΗΤΗ, ΑΘΗΝΑ, ΜΕΛΙΣΣΑ, 1984. 2. F. BASILICATA, THE REALM OF CRETE, ΗΡΑΚΛΕΙΟ, ΜΙΚΡΟΣ ΝΑΥΤΗΛΟΣ, 1994.
10
Ένα θέμα που δεν έχει μελετηθεί επαρκώς είναι η εγκατάλειψη των χωριών, οικισμών, γειτονιών και μετοχιών. Υπήρχε πάντα σαν τοποθέτηση σε έρευνες, άρθρα, συζητήσεις αλλά ποτέ σαν ερώτημα. Γιατί οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τα χωριά; Ποιοί λόγοι τους επηρεάζουν; Σ’ ένα κομμάτι της έρευνας παρακάτω αναλύεται η εγκατάλειψη και τα διαφορετικά είδη εγκατάλειψης που υπάρχουν ανάλογα την τοποθεσία. Μπορεί να ερημώσει ένα χωριό ολόκληρο ή μια γειτονιά απ’ αυτό, ακόμη και ένας ολόκληρος οικισμός ή ένα απόμακρο μετόχι. Σ’ αυτήν την έρευνα θα αναλύσουμε γιατί ερημώνουν κάποια χωριά, θα αναφέρουμε στοιχεία χαρακτηριστικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Κρήτης και στη συνέχεια θα αναλύσουμε κάποια χωριά τα οποία έχουν εγκαταλειφθεί πλήρως. Στο κείμενο παρακάτω υπάρχει έντονη διαφοροποίηση και στοχευμένη χρήση των λέξεων όπως χωριό, οικισμός, μετόχι, γειτονιά και αχυρώνας. Λέξεις που που εν τη ρύμη του λόγου σημαίνουν το ίδιο για όλους, κι όμως ένας οικισμός δεν είναι το ίδιο μ’ ένα χωριό, δεν έχει το ίδιο μέγεθος ούτε τον ίδιο πληθυσμό. Θα τεθούν θέματα όπως η λαϊκή αρχιτεκτονική της Κρήτης, αλλά με περισσότερη έμφαση σ’ αυτή την αρχιτεκτονική του φόβου, εκεί που τα σπίτια ήταν εφήμερα και οι ζωές των ανθρώπων μπορούσαν να αλλάξουν από στιγμή σε στιγμή και από λεπτό σε λεπτό. Παρακάτω και καθ’ όλη την έρευνα γίνεται προσπάθεια σύνδεσης της εκάστοτε υπό μελέτη τοποθεσίας σε σχέση με την αρχιτεκτονική της και τους λόγους που οδήγησαν στην ερήμωση της. Προσπάθεια σύνδεσης της ιστορίας με την αρχιτεκτονική αλλά και με την ερήμωση.
ε3: παράθυρο σε εγκαταλελειμμένη οικία στο χωριό Καλάμι
11
ΚΡΗΤΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ
&
ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ
+
Η έκτασή της Κρήτης είναι 8336 τ.χμλ. και εκτείνεται κατά μήκος στον άξονα ανατολή-δύση, με ποικιλόμορφη γεωμορφολογία, όπου κύριο χαρακτηριστικό της είναι η, σχεδόν, ενιαία ραχοκοκαλιά που σχηματίζεται από τους ορεινούς όγκους κατά μήκος της. Το μακρόστενο αυτό σχήμα της και οι ψηλές οροσειρές της (Λευκά όρη, Ψηλορείτης και Λασιθιώτικα όρη) δημιουργούν ένα φυσικό όριο που κλίνει προς το Νότιο Αιγαίο, χωρίζοντάς το από το Λιβυκό Πέλαγος. Από τον Κίσσαμο έως τη Σητεία υπάρχουν μικρές πεδιάδες, κοιλάδες, οροπέδια με λόφους άλλους καλλιεργήσιμους και άλλους άγονους.3 Διάσπαρτα μέσα σε χωριά και πόλεις έχει μικρά ρυάκια, ποτάμια και πηγές που κυλούν και αναζωογονούν τη γη. Όσο για τη θάλασσα που την περιβάλλει, το νησί προστατεύεται από μόνο του με τις βραχώδεις ακτές του, αφήνοντας ελάχιστο χώρο για την ύπαρξη μικρών κόλπων στο Βορρά και ακόμη λιγότερων στο Νότο, ελαχιστοποιώντας αυτόματα τις περιοχές στις οποίες μπορούσαν να εισβάλλουν πειρατές κατακτητές και αυξάνοντας τις δυνατότητες για ελεγχόμενο εμπόριο (ναυτιλία, αλιεία, μεταφορά προϊόντων). Το έδαφος της είναι κυρίως ορεινό, καλυπτόμενο από βουνά κατά 49%, ημιορεινό κατά 28,5% και πεδινό 22,5%4 . Χαρακτηριστικό λοιπόν της Κρήτης είναι το κατά το πλείστον ορεινό της έδαφος με μερικές εύφορες κοιλάδες και κυρίαρχα χρώματά της είναι το γκρίζο της γης και το καταγάλανο του ουρανού και της θάλασσας. Η Κρήτη χωρίζεται σε τέσσερις νομούς-περιφέρειες: το Ηράκλειο, το οποίο είναι το πιο πεδινό και το πιο μεγάλο του Κρητικού αναγλύφου με ορεινό έδαφος μόνο 34%, τα Χανιά, τα οποία είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος νομός με ορεινό έδαφος 60%, το οποίο εισέρχεται στο νομό του Ρεθύμνου ο οποίος είναι ο τρίτος σε μέγεθος και καλύπτεται παρομοίως με 60% ορεινό έδαφος και μόνο 16% πεδινό και τέλος το νομό Λασιθίου με ορεινό και ημιορεινό χαρακτήρα. Η διοικητική διαίρεση του νησιού δεν ήταν πάντα η ίδια. Διοικούνταν και διαιρούνταν ανάλογα με τους κατακτητές και την περίοδο, έτσι άλλαζε η πληθυσμιακή απογραφή, ο αριθμός των χωριών και γενικότερα το οικιστικό δίκτυο.
ε4: η Κρήτη απο δορυφόρο ε5: χιονισμένες Μαδάρες της Κρήτης 3. Ν.ΣΚΟΥΤΕΛΗΣ, ΚΡΗΤΗ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ, ΧΑΝΙΑ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ, 2020. 4. Ν.ΣΚΟΥΤΕΛΗΣ, ΚΡΗΤΗ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ, ΧΑΝΙΑ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ, 2020.
16
ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΤΗΣ
ΚΡΗΤΗΣ
+
1.400 π.Χ.
2.800-...π.Χ.
6.000-2.800 π.Χ. ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ εώς...
Νεολιθική εποχή με 42 γνωστούς οικισμούς και 13.000 περίπου κατοίκους5. Από τότε μέχρι σήμερα διατηρείται ένας χαρακτηριστικός τύπος σπιτιού, με ορθογώνια κάτοψη, με στέγη επίπεδη με ξύλινους στύλους, δοκάρια και κλαδιά, σκεπασμένη μ’ ένα είδος πηλού6.
Μινωικός πολιτισμός αρχίζει με την εποχή του χαλκού και τελειώνει με τον Τρωικό πόλεμο. Σημειώνεται αύξηση του πληθυσμού και τα αγροτικά χωριά Νεολιθικής εποχής μετατρέπονται σε πρωτο αστικές κοινότητες. Τα σπίτια είναι ορθογώνια με δώμα, έχουν πέτρινη βάση και τοίχους από ηλιοψημένες πλίθρες, ενισχυμένους απο οριζόντια και κάθετα ξύλινα στοιχεία. Στο εσωτερικό τους το κόκκινο κονίαμα είναι ο πρόδρομος των περίφημων ανακτορικών τοιχογραφιών. Στη Μεσομινωική εποχή χτίζονται τα τέσσερα μεγάλα ανάκτορα, Κνωσός, Φαιστός, Μάλια και Ζάκρος, με κύριο χαρακτηριστικό της σύνθεσής τους τη μεγάλη ορθογώνια αυλή. Έξω από τις πόλεις υπάρχουν επαύλεις, μικρά και μεγάλα χωριά και μεμονωμένες αγροικίες7. Ο πληθυσμός φτάνει τους 260.000 κατοίκους. Γίνεται κατάληψη του νησιού από τους Αχαιούς και τότε εμφανίζεται ο τύπος του «μεγάρου».
5. R.HUTCHINSON, PREHISTORIC CRETE, LONDON, PELICAN, 1965. 6. Κ.ΔΑΒΑΡΑ, ΝΕΑΙ ΕΡΕΥΝΑΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΛΕΙΨΟΕΙΔΗ ΟΙΚΙΑΝ ΧΑΜΑΙΖΙΟΥ, ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Γ’ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ, 1971. 7. Σ.ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΗΣ, Επίτομος ιστορία της Κρήτης : από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς. Μετά 30 εικόνων εντός του κειμένου και ενός χάρτου της Κρήτης, ΑΘΗΝΑ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ, 1971.
20
824 μ.Χ .+
330 π.Χ.-824 μ.Χ.
69 π.Χ.-330 μ.Χ.
...1.100 π.Χ.
...το ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Αργότερα γίνεται κάθοδος των Δωριέων, εγκαταλείπουν τα παραλιακά κέντρα και καταφεύγουν σε ψηλές δυσπρόσιτες περιοχές, όπου χτίζουν νέους οικισμούς, προσπαθώντας να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους. Τα σπίτια είναι μονώροφα, χτισμένα με σκληρό ασβεστόλιθο. Τα κατώφλια και οι παραστάδες γίνονται με επιμέλεια από λαξευμένους ογκόλιθους. Για καπνοδόχους χρησιμοποιούν σπασμένα πιθάρια. Ο τύπος αυτού του σπιτιού έχει επιβιώσει μέχρι και τη σημερινή λαϊκή αρχιτεκτονική. Στη συνέχεια επιβάλλεται Ρωμαϊκή κυριαρχία από το 69 π Χ. ως το 330 μ.Χ. Η Κρήτη ενώνεται σε μια επαρχία με την Κυρήνη της Αφρικής, με κέντρο τη Γόρτυνα.
Η Κρήτη κατά την πρώτη βυζαντινή περίοδο 330824 μ.Χ. είναι αυτοτελής επαρχία του Βυζαντίου με κέντρο πάλι τη Γόρτυνα. Το νησί βρίσκεται σε οικονομική ακμή, έχει 22 πόλεις, 21 Επισκοπές και 250.000 κατοίκους. Την εποχή εκείνη χτίζονται περίπου 40 γνωστές τρίκλιτες βασιλικές. Το 824μΧ ο Αποχάμης των Βυζαντινών με τους Σαρακηνούς του καταλαμβάνει το νησί. Η Γόρτυνα και 29 πόλεις πέφτουν στα χέρια των Αράβων που λεηλατούν και καταστρέφουν τα πάντα. Οι κάτοικοι φεύγουν και πάλι στα βουνά και οι Άραβες χτίζουν νέα πρωτεύουσα, το Χάνδακα-το σημερινό Ηράκλειο- που πήρε το όνομά του από την τάφρο ( chandak όπως λέγεται στα Αραβικά) που έσκαψαν γύρω του. Η Αραβοκρατία θα διαρκέσει πάνω από έναν αιώνα, μέχρι το 961μ.Χ., όταν ο Νικηφόρος Φωκάς ελευθερώνει το νησί. Ο χριστιανικός πληθυσμός ύστερα από 135 χρόνια Αραβοκρατίας είναι ελάχιστος και ο Νικηφόρος Φωκάς προσπαθεί να τονώσει τον πληθυσμό εγκαθιστώντας χριστιανούς αποίκους. Στη περίοδο αυτή παρατηρείται έντονη πολιτιστική κίνηση, με πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο το σημερινό Ηράκλειο.
8. Δ. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ-ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ-ΚΡΗΤΗ,
21
ΑΘΗΝΑ, ΜΕΛΙΣΣΑ, 1984.
15ος αιώνας
...1.363μ.Χ.
1.252 μ.Χ.
1.211 μ.Χ.
1.210 μ.Χ.
1.206 μ.Χ.
αρχή 13ου αιώνα ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ
Με την αρχή του 13ου αι. η Κρήτη γνωρίζει τις συνέπειες των Σταυροφοριών. Ο έκπτωτος αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος ο Δ’, εξαγοράζει την εύνοια των Φράγκων χαρίζοντας την Κρήτη στο Βονιφάτιο Μομφερρατικό, και αυτός την πουλάει στους Βενετούς για 1000 αργυρά Φράγκα το 1204.
το
Οι Γενοβέζοι καταλαμβάνουν πρώτοι νησί και χτίζουν 14 μικρά φρούρια.
Οι Βενετοί καταφέρνουν να γίνουν οι βασικοί κυρίαρχοι του νησιού καθώς γι’ αυτούς είχε πολύ σημαντική στρατιωτική και εμπορική θέση. Οι Βενετοί καταφέρνουν να κυριαρχήσουν στην Κρήτη για 4 αιώνες και αφήνουν πίσω τους έντονα σημάδια που το αποδεικνύουν. Στην συνέχεια οι Βενετοί διαίρεσαν διοικητικά το νησί σε 4 τμήματα, Χάνδακα, Ρέθυμνο, Χανιά και Σητεία και σε 20 επαρχίες. Η Βενετία ευγενών και ιπποτών και
έστειλε 500 οικογένειες δημιούργησε 132 φέουδα 408 φέουδα ιππέων.
22
Οι Βενετοί αποίκισαν την Δυτική Κρήτη σε 90 φέουδα και έχτισαν τα Χανιά στα ερείπια της αρχαίας Κυδωνίας. Όπως ο Χάνδακας, που χτίστηκε το 824 μ.Χ., έτσι και τα Χανιά είχαν το λιμάνι τους και στολίστηκαν με εξαιρετικά κτίρια. Επειδή δεν μπόρεσαν να εφαρμόσουν το φεουδαρχικό τους σύστημα στα απομακρυσμένα μέρη, όπως το οροπέδιο του Λασιθίου, οι Βενετοί έφτασαν στο σημείο να απαγορεύσουν στους κατοίκους να κατοικούν στα χωριά του οροπεδίου, να καλλιεργούν ή και να βόσκουν τα ζώα τους. Η απαγόρευση αυτή κράτησε δύο αιώνες. Μέχρι το 1363 η Κρήτη από συνεχείς επαναστάσεις, ανακηρύσσεται ανεξάρτητη
συνταράζεται οπότε και Δημοκρατία.
Το 15ο αι. εμφανίζεται και στη Κρήτη το φαινόμενο της σταδιακής παρακμής της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων και η άνοδος της τάξης των αστών. Οι κρητικές πόλεις εμφανίζουν εντυπωσιακή ανάπτυξη εμπορίου και ναυτιλίας. Ο πληθυσμός αυξάνεται, οι πόλεις επεκτείνονται και καλλωπίζονται με τα μέγαρα των Φεουδαρχών τις “Λότζες” και με πολλά δημόσια έργα, φρούρια, λιμάνια, υδραγωγεία, μνημεία κλπ.
τέλη 16ου αιώνα
1.538-1.539μ.Χ.
Το 1538 οι επιδρομές του πειρατή Μπαρμπαρόσα ερημώνουν τα παράλια της Κρήτης. Τρομοκρατημένη η Βενετία από την έντονη Τουρκική απειλή, αρχίζει να χτίζει οχυρά, στέλνοντας στο νησί το σπουδαιότερο αρχιτέκτονα που είχε, τον Michele Sanmicheli9. O μεγάλος Βερονέζος αρχιτέκτονας Michele Sanmicheli (14841559) βρίσκεται από το 1530 στην υπηρεσία της Βενετίας. Φτάνει στον Χάνδακα την άνοιξη του 1538. Μένει στην Κρήτη μέχρι το φθινόπωρο του 1539, επισκέπτεται τα Χανιά, το Ρέθυμνο, τη Σούδα και τη Σητεία και αφού κάνει σχέδια ο ίδιος για την οχύρωση όλων των Κρητικών πόλεων αρχίζει την εφαρμογή τους με απίστευτη βιασύνη. Όλες αυτές οι πολεμικές προετοιμασίες και η έντονη οικοδομική δραστηριότητα αυξάνουν τον πλούτο των κατοίκων των πόλεων και σπρώχνουν τον αγροτικό πληθυσμό προς την εξαθλίωση. Στην πορεία αρκετοί ξεπεσμένοι φεουδάρχες έχουν σχεδόν εξελληνιστεί ακολουθώντας τα ελληνικά ήθη και έθιμα. Ταυτόχρονα το ιταλικό στοιχείο κάνει έντονη την παρουσία του με τα εμπορικά πλοία, τα μισθοφορικά στρατεύματα, τους στρατιωτικούς, πολιτικούς αλλά και την αρχιτεκτονική ομοιογένεια που παρουσιάζουν οι Κρητικές πόλεις.
Ο πληθυσμός του νησιού ανέρχεται στους 200.000. Στην απογραφή του Piero Castrofilaca το 1583, αναφέρονται 1073 χωριά (Casalia), και 49 μετόχια του οροπεδίου του Λασιθίου, που ξαναμπήκαν στην καλλιέργεια το 1465, με συνολικό πληθυσμό 200.727. Οι περισσότεροι οικισμοί έχουν πληθυσμό 100 κατοίκους και μόνο 42 ξεπερνούν τους 500. Ανάμεσα σ’ αυτούς διακρίνονται στη Μεσσαρά το Καστέλλι, η Γέργερη και ο Αγ.Γεώργιος, στο Μιραμπέλλο η Κριτσά που είναι ο μεγαλύτερος οικισμός της Κρήτης μέχρι το 1881 με 1272 κατοίκους. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται έντονη πολιτιστική κίνηση. Βενετοί και Έλληνες ταξιδεύουν στην Ευρώπη και σπουδάζουν σε πανεπιστήμια της Ρώμης και Παταβίου (Πάδοβας). Στην Κρήτη ανθεί σε Κρητικη διάλεκτο η “Ερωφίλη” του Χορτάτση και ο “Ερωτόκριτος” του Κορνάρου. Κατά τη διάρκεια του πολέμου και της πτώσης του Χάνδακα πολλοί Κρητικοί καταφεύγουν πρόσφυγες στα νησιά του Ιονίου και στην Ιταλία και ο πληθυσμός του νησιού μειώνεται σε 134.000 περίπου. 9. R.HUTCHINSON, PREHISTORIC CRETE, LONDON, PELICAN, 1965.
23
1.821-1.841 μ.Χ.
1.821 μ.Χ.
1.705-1.771 μ.Χ.
1.687 μ.Χ.
1.646-1.648 μ.Χ.
1.645 μ.Χ. Η Τουρκοκρατία ξεκινάει με την κατάληψη των Χανίων.
Λεηλατώντας και καταστρέφοντας τα πάντα οι Τούρκοι καταλαμβάνουν το Ρέθυμνο το 1646 και το 1648 ξεκινούν την πολιορκία του Χάνδακα που κράτησε 20 χρόνια. Μετά την κατάκτηση την Κρήτης από τους Τούρκους, όπως αναφέρει το 1687 ο B.Randolph, οι κάτοικοι είναι 80.000 από τους οποίους οι 30.000 Τούρκοι.
Κυριαρχούν οι Γενίτσαροι και μέχρι το 1821 είναι η δυσκολότερη περίοδος Της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη.
Το 1705 η Κρήτη έχει 1063 χωριά και περίπου 200.000 κατοίκους. Οι Τούρκοι. διαίρεσαν την Κρήτη σε τρείς διοικητικές περιφέρειες, Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο. Μόνο τα Σφακιά έμειναν αυτοδιοικούμενα μέχρι το 1771. Στα τέλη του 18ου αι γίνεται καταγραφή απο τον G.A. Oliver, που υπολογίζει τον πληθυσμό το 1794 σε περίπου 240.000 κατοίκους.
Η επανάσταση του 1821 απλώνεται σε όλη την Κρήτη και οι Αιγύπτιοι συμμετέχουν υπέρ των Τούρκων το 1829. Έτσι η Αιγυπτιακή κυριαρχία θα κρατήσει από το 1830 έως το 1841 και θα βρει την Κρήτη γεμάτη ερείπια και με μισό πληθυσμό.
24
1.913 μ.Χ +++.
1.889-1.900μ.Χ.
1.856 μ.Χ.
1.834 μ.Χ.
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ
Ο περιηγητής Pashley που ήρθε στην Κρήτη το 1834 αναφέρει 129.000 κατοίκους, από τους οποίους 83.000 είναι Έλληνες και 46.000 Τούρκοι10. Από το 1856 κέντρο του νησιού είναι τα Χανιά.
Από το 1889 ξεκινούν πολλαπλές περίοδοι συγκρούσεων με αποκορύφωμα το 1900 πολλά χωριά να είναι τελείως άδεια και ο πληθυσμός της Κρήτης να ανέρχεται στους 303.543, όπου μόνο το 11% αυτών ήταν μουσουλμάνοι. Την 1η Δεκεμβρίου του 1913 η Κρήτη ενσωματώθηκε επίσημα στο ελληνικό κράτος.Η οικιστική συνέχεια τη Κρήτης παρά τις μεγάλες καταστροφές που συνάντησε το νησί δεν σταμάτησαν ποτέ. Το πλέγμα των οικισμών της Βενετοκρατίας έχει διατηρηθεί μέχρι σήμερα χωρίς μεγάλες αλλαγές. Οι τούρκοι κατά την πολιορκία τους στο νησί δεν έχτισαν νέους οικισμούς11.
10. R.PASHLEY, TRAVELS IN CRETE, LONDON, CAMBRIDGE, 1837. 11. Δ. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ-ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ-ΚΡΗΤΗ,
25
ΑΘΗΝΑ, ΜΕΛΙΣΣΑ, 1984.
Οι λεηλασίες και οι συνεχείς επιδρομές αφάνισαν μεγάλο κομμάτι του μάχιμου πληθυσμού της Κρήτης. Τα έθιμα και οι παραδόσεις των Κρητικών μέσα από τραγούδια και μοιρολόγια* προσπαθούν να κρατήσουν τις μνήμες ζωντανές. Το μοιρολόι, με δεκαπεντασύλλαβο ανομοιοκατάληκτο στίχο είναι αφιερωμένο στη μεγάλη συμφορά της Κανάκαινας, απ’ τ’ Ασκύφου Σφακίων, που σκότωσαν τους τρεις της γιους.
«Χριστέ και να κατέβαινε βρύση απ’ τη Μαδάρα να πορπατεί κλιτά, κλιτά, να ‘ρχεται αγάλι, αγάλι, να βρει τσι γούρνες εύκαιρες, να μπει να τσι γεμίσει να πλύνουν οι ανύπλητες, να πλύνουν κι οι πλυμένες, να πλύνει κι η Κανάκαινα τα ματωμένα ρούχα.»
*Τα Μοιρολόγια είναι τα λυπητερά τραγούδια που αναφέρονται στο θάνατο. Άλλοτε απευθύνονται στο εκλιπόν συγγενικό πρόσωπο, κι άλλοτε στον ίδιο το Χάρο ή το Νάδη. Χωρίζονται σε δύο γενικές κατηγορίες. Στα γνωστά, κοινά μοιρολόγια και στα πρωτότυπα ή αυθόρμητα δημιουργήματα της στιγμής. Τα πρώτα συναντά κανείς σε διάφορες συλλογές παραδοσιακών τραγουδιών της Κρήτης. Τα αυθόρμητα μοιρολόγια δεν υπάρχουν γενικά στις συλλογές, καθώς ή περισυλλογή τέτοιων τραγουδιών ήταν σχεδόν αδύνατη, γιατί ήταν απαγορευμένο σε άσχετους να βρίσκονται σε χώρο όπου οι συγγενείς έκλαιγαν το νεκρό τους. Γινόταν όμως κάποιος να διατηρήσει στη μνήμη του, ολόκληρο ή αποσπασματικά, ένα γνήσιο αυθόρμητο μοιρολόι που ειπώθηκε σε ένα συγκεκριμένο νεκρό. Με αυτόν τον τρόπο διασώθηκαν ελάχιστα δείγματα από πρωτότυπα μοιρολόγια. Λίγα δείγματα αυτού του είδους δημοσιεύθηκαν από το Νίκο Αγγελή τη δεκαετία του 60’ και σε δεύτερη έκδοση το 90’. Τα μοιρολόγια συγκροτούνται από δεκαπεντασύλλαβους, άλλοτε ομοιοκατάληκτους και άλλοτε ανομοιοκατάληκτους στίχους, ενώ ένας άλλος, ακόμα, τύπος μοιρολογιού είναι τα ενδεκασύλλαβα ή δωδεκασύλλαβα με ομοιοκατάληκτο στίχο12.
ε6: The truth is in the soils 12. N. ΑΓΓΕΛΗΣ, ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΛΑΪΚΟΣ ΘΡΗΝΟΣ-ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΟΙΡΟΛΟΓΗΜΑΤΑ, ΑΘΗΝΑ, ΠΑΓΚΡΗΤΙΟΣ ΕΝΩΣΗ, 1990.
26
27
ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΔΙΑΤΑΞΗ
ΣΧΗΜΑ
ΔΟΜΗΣΗ
+
χωριά και οικισμοί στα βουνά
Σήμερα η Κρήτη έχει 155613 χωριά με 617.360 κατοίκους, 304.372 άνδρες και 312.988 γυναίκες14, σε 4 νομούς και 20 επαρχίες. Σε πολλές επαρχίες του νησιού συναντάμε μικρούς οικισμούς με 2580 κατοίκους. Ο μέσος πληθυσμός των χωριών της Κρήτης το 1583 ήταν 150 κάτοικοι και το 1961.236 κάτοικοι.
διάταξη και δόμηση
πληροφορίες
ε7: Map of Crete from Benedetto Bordone’s Isolario, 1528
Τα αστικά κέντρα είναι πέντε. Το Ηράκλειο, τα Χανιά, το Ρέθυμνο, ο Αγ. Νικόλαος και η Ιεράπετρα. Απ’ αυτά τα 4 είναι χτισμένα στα βορεινά παράλια, που είχαν από την Αρχαιότητα τον έλεγχο της εμπορικής κίνησης του Αιγαίου και μόνο η Ιεράπετρα είναι στο νότο. Τα Χανιά, το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο συγκέντρωσαν σ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους Βενετούς και Τούρκους αποίκους, που έχουν αφήσει έντονα ίχνη των επιρροών τους στην πολεοδομία και αρχιτεκτονική. Τα κέντρα αυτά χτισμένα σε παλιές βυζαντινές θέσεις που υπάρχουν από την Αρχαιότητα, δείχνουν καθαρά τη συνέχεια της οικιστικής εξέλιξης του νησιού. Η πολεοδομική τους μορφή χαράχτηκε σύμφωνα με τα βενετσιάνικα πρότυπα15.
Εκτός από τους μόνιμους οικισμούς, σε όλο το νησί συναντάμε πολλούς μικρούς οικισμούς, που χρησιμοποιούνται εποχιακά για την καλλιέργεια ή την προφύλαξη των ζώων από τις κλιματικές συνθήκες. Οι οικισμοί αυτοί λέγονται μετόχια. Τα μετόχια βρίσκονται άλλοτε πάνω στα βουνά για την καλοκαιρινή διαμονή των βοσκών και των ζώων ή και για την καλλιέργεια, ή ακόμη και στις πεδιάδες για την εποχή της σποράς και της συγκομιδής. Οι περισσότεροι οικισμοί είναι ημιορεινοί ή ορεινοί και βρίσκονται μέχρι 600-700 μ. υψόμετρο όπου σταματάει και η καλλιέργεια της ελιάς. Μόνο οι οικισμοί μόνιμης κατοικίας στο οροπέδιο του Λασιθίου είναι σε υψόμετρο 800μ. Οι παραθαλάσσιοι οικισμοί είναι ελάχιστοι και αυτό οφείλεται όχι μόνο στη φυσική διαμόρφωση αλλά κυρίως στις ιστορικές συνθήκες, για προφύλαξη από πολέμους, επιδρομές και πειρατές. Σημαντικός παράγοντας για την επιλογή της θέσης του οικισμού είναι η ασφάλεια. Έντονη μετακίνηση του πληθυσμού σε ορεινά μέρη παρατηρείται από τον 10 αι. κατά την εποχή της Αραβικής κατάκτησης του νησιού. Οι σημερινοί παραλιακοί οικισμοί είναι δημιουργήματα του τέλους του 19ου αι. με τον εποικισμό εγκαταλελειμμένων
13. Π. ΛΑΦΑΖΑΝΗ, ΤΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΟΝΟ, 2006 14. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ 2022. 15. Ν.ΣΚΟΥΤΕΛΗΣ, ΚΡΗΤΗ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ, ΧΑΝΙΑ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ, 2020.
30
σπίτια
Οι κυβικές μορφές των πέτρινων καμαρόσπιτων ταυτίζονται με τον βράχο, δίνοντας συχνά την εντύπωση τοίχων με ξερολιθιά. Η ποικιλία των δωμάτων και των σπιτιών και οι καμινάδες είναι στοιχεία που συγκεκριμενοποιούν την εικόνα του οικισμού. Αλλά και στους οικισμούς με στέγες η ποικιλία των υψών και των κλίσεων δίνει μια εικόνα εντυπωσιακή και κάνει τον οικισμό να προβάλλεται έντονα στο περιβάλλον του.
φρουριακοί οικισμοί
εξασφάλιζε κατ’ αρχήν την ασφάλεια και την αμυντική του οργάνωση. Για τη φρουριακή οργάνωση των οικισμών, υπάρχουν και σήμερα πολλά στοιχεία που δείχνουν πως οι αρχικοί πυρήνες πολλών οικισμών θα πρέπει να είχαν παλαιότερα φρουριακή οργάνωση. Τα στοιχεία αυτά είναι κατ’ αρχήν ο πυκνός ιστός του οικισμού, και η επικοινωνία των σπιτιών μεταξύ τους.
λότζες
βενετσιάνικων θέσεων όπως ο Άγιος Νικόλαος (Castel Mirambello), η Σητεία, η Παλαιόχωρα (Selino), το Πάνορμο (Castel Milopotamo), αλλά και νεότεροι οικισμοί που δημιουργήθηκαν με την τουριστική ανάπτυξη. Στην διάταξή τους οι ορεινοί οικισμοί παρουσιάζονται κυρίως αμφιθεατρικά είτε σε πλαγιά είτε στην κορυφή μικρού λόφου, σχηματίζοντας έτσι ένα είδος φρουρίου. Η δόμηση είναι συνήθως πυκνή και συνεχής κυρίως στην Ανατολική και Κεντρική Κρήτη. Στην δυτική Κρήτη, και περισσότερο στις επαρχίες Σφακίων, Σελίνου και Κισσάμου, η δόμηση είναι αραιή, ελεύθερη σε μικρές κοινότητες. Την ίδια ελεύθερη και αραιή δόμηση συναντάμε στα μετόχια. Το σχήμα των οικισμών παρακολουθεί το έντονο φυσικό ανάγλυφο του εδάφους και ποικίλλει, άλλοτε γραμμικό με άξονα τον κεντρικό δρόμο που συγκεντρώνει το εμπόριο, τα καφενεία, την πλατεία, άλλοτε κυκλικό με κέντρο την πλατεία με την εκκλησία και το καφενείο και άλλοτε πέταλο. Συνήθως δεν έχουμε έναν συμπαγή οικισμό αλλά ένα σύνολο από γειτονιές. Στους περισσότερους οικισμούς διακρίνονται τρεις γειτονιές -Πανωχώρι-Κατωχώρι και Μεσοχώρι που καθορίζονται από τη διαμόρφωση του εδάφους. Τα περιγράμματα των οικισμών με συνεχή δόμηση είναι συνήθως σαφή και καθορίζονται από φυσικά εμπόδια. Στους οικισμούς με ελεύθερη δόμηση στα μετόχια και στα σφακιανά χωριά σαφώς τα περιγράμματα δεν είναι καθορισμένα. Οι δρόμοι είναι συνήθως στενοί με πλάτος, 0.80-2.50 μ. παράλληλοι ή και κάθετοι στις υψομετρικές καμπύλες και σαν πυκνό πλέγμα στους οικισμούς με συνεχή δόμηση δημιουργώντας πυκνά και ακανόνιστα οικοδομικά τετράγωνα. Υπάρχουν ακόμη πολλά αδιέξοδα που χρησιμοποιούνται ως αυλές. Οι κάθετοι στις καμπύλες δρόμοι έχουν μεγάλες κλίσεις και διαμορφώνονται με σκαλοπάτια που παρακολουθούν το βήμα των ζώων. Συχνά είναι λιθόστρωτοι με μικρές πέτρες και κλίση προς το εσωτερικό για την απορροή των νερών.
Σε σπίτια της εξωτερικής πλευράς των οικισμών σώζονται ακόμη τμήματα τειχών με “σκαρπωτή” μορφή*, συγκεκριμένες είσοδοι σκεπασμένες με τόξα, βόλτα, και πολλές στεγασμένες διαβάσεις, που πάνω τους εκτείνεται ο χώρος της ιδιωτικής κατοικίας. Αυτά τα διαβατικά και τα βόλτα, στοιχεία γνωστά και στους βυζαντινούς χρόνους, χρησιμοποιούνταν συχνά και στις βενετσιάνικες πολεοδομικές λύσεις και ενισχύουν την άμυνα του οικισμού και την προφύλαξη των καταδιωκόμενων επαναστατών. Οι θέσεις αυτές λέγονται και σήμερα συνήθως λότζες και είναι τόποι συγκέντρωσης των κατοίκων16.
ε8: Map of Crete by Richard Pococke, 1745
Ευδιάκριτους φρουριακούς οικισμούς δεν συναντάμε στην Κρήτη και αυτό γιατί τις περισσότερες φορές η ίδια η θέση του οικισμού, οχυρή από τη φυσική διαμόρφωση,
*διαπλάτυνση της βάσης
16. Δ. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ, ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΣΠΙΤΙ, ΑΘΗΝΑ, ΕΣΤΙΑ, 2006
31
Μ Ε Λ Ε Τ Η ΣΥΛΛΟΓΗ
ΥΛΙΚΟΥ
&
ΤΡΟΠΟΣ
ΣΥΝΤΑΞΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ
+
Η διαδικασία της συλλογής του ερευνητικού υλικού που παρατίθεται παρακάτω αποτελείται από δύο διαφορετικά επίπεδα μελέτης. Στοιχεία από βιβλιογραφική έρευνα και έρευνα στα χωριά μελέτης με φυσική παρουσία. Στο κομμάτι της έρευνας πάνω στο θεωρητικό και ιστορικό κυρίως πλαίσιο, αντιμετώπισα μεγάλη δυσκολία, καθώς το πιο βασικό στοιχείο έρευνας πέρα από απτές βιβλιογραφικές έρευνες - που στο ευρύ πλαίσιο των τοποθεσιών που μελετάω είναι περιορισμένες - είναι ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος λοιπόν αυτός δεν είναι πλέον παρών, δεν έχει αφήσει κανένα στίγμα παρά την κατοικία του. Ελλιπή αρχεία σε ιστορικό επίπεδο, δυσπρόσιτες τοποθεσίες και ελάχιστα ίχνη αρχιτεκτονικής δυσκόλεψαν την ολοκλήρωση και την τεκμηρίωση της εργασίας αυτής. Κατά τη διάρκεια της έρευνας και της συγγραφής ανέτρεχα συνεχώς στη μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας διασταυρώνοντας τις πληροφορίες με τα στοιχεία που συγκέντρωνα από την εκάστοτε επίσκεψη στα χωριά που αποτελούν αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Ήταν πολύ σημαντικό να μπορώ να ταυτοποιήσω και να επαληθεύσω τις υποθέσεις και τα στοιχεία των χωριών αυτών με επικυρωμένες έρευνες. Παράλληλα συνέλεξα στοιχεία από ανθρώπους που κατοικούν στις περιοχές αυτές ή σε γειτονικά χωριά, αλλά και από ανθρώπους που δραστηριοποιούνται στο κομμάτι της έρευνας, και της περιήγησης σε τοπία όπως αυτά. Η έρευνα που παρατίθεται παρακάτω λοιπόν, αποτελεί προϊόν προσωπικής μελέτης που συνδυάζει την αυτοψία με την ιστορική έρευνα. Παράλληλα, στο βασικό κείμενο μελέτης υπάρχουν αναφορές και βιβλιογραφικές σημειώσεις, από έρευνες, βιβλία, άρθρα κλπ. που βοηθούν και συνοδεύουν την κατανόηση του βασικού κειμένου, αλλά ταυτόχρονα εμπλουτίζουν το πεδίο γνώσεων ιστορικών αναφορών. Καθ’ όλη την πορεία ανάγνωσης του υλικού ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να περιηγηθεί μέσα από ιστορικά γεγονότα σε καλά κρυμμένες περιοχές και χωριά της Κρήτης, που μέχρι τώρα από το παρελθόν ελάχιστοι έχουν καταφέρει να προσεγγίσουν και να γνωρίσουν.
ε9: τα βραχώδη βουνά της Κρήτης
34
Γίνεται χρήση της «εύθραστης φαινομενολογίας», η οποία περιστέλλει την ηγεμονία της όρασης, δίνει σημασία στη βιωμένη εμπειρία και αντικαθιστά τη μονοδιάστατη προοπτική με την πολυαισθητηριακή πρόσληψη. Ο Πάλλασμα αναζητέι μέσω της αρχιτεκτονικής, ολοκληρωμένες εμπειρίες στις υπαρξιακές μας συναντήσεις με τον κόσμο αυτο. Τα παραπάνω επιτυγχάνονται μέσω της περιφερειακής όρασης η οποία μεταμορφώνει τις εικόνες σε σωματική και χωρική εμπειρία, σε αντίθεση με την εστιασμένη όραση που μας κάνει απλούς παρατηρητές.
35
Ο - Η - ΤΟ
+
1. Το σύνολο των περιορισμένων σε αριθμό ή πρόχειρων στη κατασκευή κατοικιών σε οριμένη περιοχή.
ο αχυρώνας
ο οικισμος
Ο2. Η μικρότερη σε αριθμό κατοικιών οικιστική περιοχή μικρή περιοχή που έχει μικρό αριθμό κατοικιών. 3. Το οοικοδομικό σύνολο, κάθε είδους κατοικημένη περιοχή με οικοδομήματα17 (χωριό, πόλη κλπ.) Στη γεωγραφία, τη στατιστική και την αρχαιολογία, ένας οικισμός, ή ένας κατοικημένος τόπος είναι μια κοινότητα στην οποία ζουν άνθρωποι. Η έκταση ενός οικισμού μπορεί να κυμαίνεται σε μικρό αριθμό ομαδοποιημένων κατοικιών. Οι οικισμοί μπορούν να περιλαμβάνουν μικρά χωριά. Ένας οικισμός μπορεί να έχει γνωστές ιστορικές ιδιότητες όπως η ημερομηνία ή η εποχή κατά την οποία κατοικήθηκε για πρώτη φορά ή όταν πολιορκήθηκε από συγκεκριμένους λαούς.
1. Ο χώρος στον οποίο αποθηκεύονται άχυρα20. Ένας αχυρώνας ή μία αχυρώνα είναι ένα γεωργικό κτίριο συνήθως σε αγροκτήματα και χρησιμοποιείται για διάφορους σκοπούς. Συνήθως, ένας αχυρώνας χρησιμοποιείται ως δομή που φιλοξενεί ζώα, συμπεριλαμβανομένων των βοοειδών και των αλόγων, καθώς και για αποθήκευση ζωοτροφών, ειδών γεωργίας όπως λιπάσματα, σπόρους. Επίσης χρησιμοποιείται και ως αποθήκη διαφόρων ειδών και κυρίως άχυρων.
Στον τομέα της γεωπεριβαλλοντικής προγνωστικής μοντελοποίησης, οι οικισμοί είναι «πόλη, κωμόπολη, χωριό ή άλλο συγκρότημα κτιρίων όπου ζουν και εργάζονται άνθρωποι»18. Ένας οικισμός συνήθως περιλαμβάνει τις κατασκευασμένες εγκαταστάσεις του, όπως δρόμους, περιφράξεις, αγροτικά συστήματα, αναχώματα και τάφρους, λίμνες, πάρκα και δασύλλια, ανεμόμυλους και νερόμυλους, αρχοντικά, και εκκλησίες. «Ως αυτοτελής οικισμός ορίζεται: “Ένα σύνολο οικοδομών, οι οποίες γειτονεύουν και τα κτίρια των οποίων δεν απέχουν μεταξύ τους περισσότερο από διακόσια (200) μέτρα αν δεν υπάρχει εγκεκριμένο σχέδιο πόλεως και μέχρι χίλια (1000) μέτρα αν υπάρχει και περιλαμβάνουν δέκα (10) τουλάχιστον κατοικίες νοικοκυριών ή μία συλλογική κατοικία ή κατοικίες νοικοκυριών και συλλογικές κατοικίες στις οποίες μπορούν να κατοικήσουν κανονικά πενήντα (50) τουλάχιστον άτομα, ανεξάρτητα αν αυτά κατοικούν όλο το έτος ή μία μόνο ορισμένη εποχή”.»19
17. Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΑΘΗΝΑ, ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΑΣ, 2002. 18. A Facet-Based Methodology for Geo-Spatial Modeling, GeoSpatial Semantics: 4th International Conference, Brest, France, 2011 19. Π. ΛΑΦΑΖΑΝΗ, ΤΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΟΝΟ, 2006 20. Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΑΘΗΝΑ, ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΑΣ, 2002.
38
1. Ένα τους
σύνολο σπίτια,
από γειτονικά μεταξύ τμήμα συνοικίας21.
η επαρχία
η γειτονιά
ΗΗ γειτονιά αποτελεί ένα κομμάτι μιας κοινότητας στην οποία ζουν άνθρωποι. Είναι, ουσιαστικά, το σύνολο από γειτονικά σπίτια, το οποίο αποτελεί τμήμα μιας συνοικίας, εντάσσεται σε χωριά και πόλεις. Μια γειτονιά μπορεί να έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ιδιότητες, όπως για παράδειγμα να υπάρχει ένδειξη υψηλής εγκληματικότητας ή να είναι υποβαθμισμένη, φτωχική ή πλούσια χαρακτηριστικά τα οποία προκύπτουν από την κοινωνική διαφοροποίηση των ατόμων σε στρώματα.
1. Καθεμία περιφέρειες που
από τις αποτελλούν
διοικητικές τον νομό.
2. Κάθε περιοχή μιας χώρας εκτός από την πρωτεύουσα ή γενικότερα τα μεγάλα αστικά κέντρα. 3. ΙΣΤ. καθεμία από τις μεγάλες διοικητικές περιφέρειες στις οποίες χωρίζεται μια αυτοκρατορία22.
21. Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΑΘΗΝΑ, ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΑΣ, 2002. 22. op. cit.
39
1. Αγροτικός ή ποιμενικός οικισμός που αποτελείται από λίγα σπίτια και έχει πληθυσμό μικρότερο από την πόλη και την κωμόπολη23.
το μετόχι
το χωριό
ΤΟ1. Αγρόκτημα που ανήκει σε μοναστήρι, βρίσκεται όμως έξω από την περιοχή του και καλλιεργείται είτε από αποσπασμένους μοναχούς είτε από απλούς καλλιεργητές.
Χωριό είναι και αποτελεί κάθε αυτοτελής αγροτικός οικισμός* με παραδοσιακή ή σύγχρονη συγκέντρωση, τουλάχιστον 10 κανονικών κατοικιών μόνιμης και ανεξάρτητης κατασκευής ενός τουλάχιστον χωριστού δωματίου με προορισμό τη στέγαση νοικοκυριού, η μιας αντίστοιχης συλλογικής κατοικίας, πληθυσμού 50 μέχρι 1.999 κατοίκων, και με απόσταση κτισμάτων παραδοσιακού οικισμού, μέχρι 200 μ. ή 1000 μ. με εγκεκριμένο σχέδιο πόλης, και του οποίου η οικονομική αυτοτέλεια συντηρείται με τον Πρωτογενή τομέα της οικονομίας δηλ. γεωργία, κτηνοτροφία, και αλιεία ή και, συμπληρωματικά, με τον τουρισμό.
2. Μοναστήρι ή ναός που βρίσκεται μακριά από την μονή στην οποία ανήκει.
Κάθε χωριό προσπαθεί να είναι αυτοτελές και να μπορεί να καλύψει τις ανάγκες των κατοίκων του. Διαθέτει τη γη που καλλιεργούσαν, αλευρόμυλους, φούρνους, πατητήρια, βοσκοτόπια, μιτάτα, πηγάδια και αν κάτι από αυτά έλλειπε από ένα χωριό, τότε σίγουρα τις ανάγκες αυτές μπορούσαν να τις καλύψουν τα διπλανά χωριά του οικισμού.
Το «Μετόχιον», στην εκκλησιαστική ορολογία, αποτελεί παράρτημα της Μονής στην οποία ανήκει, ακόμα και αν διαμένουν μόνιμα σε αυτό αρκετοί μοναχοί.
3.
Εξοχική
κατοικία,
αγροικία24.
Το μετόχι είναι μια έκταση γης, συνήθως με διάφορες εγκαταστάσεις και χρήσεις, που ανήκει σε μοναστήρι και βρίσκεται έξω από την περιοχή του. Το μετόχι δηλαδή, αναφέρεται σε αγρόκτημα που ανήκει σε μοναστήρι (μετόχι μοναστηριού), μέσα στο οποίο βρίσκεται συνήθως μικρό παρεκκλήσι και κατοικία για τους μοναχούς που καλλιεργούν το συγκεκριμένο αγρόκτημα.
*«Αγροτικό χαρακτηρίζεται κάθε Δημοτικό ή Κοινοτικό διαμέρισμα του οποίου ο πολυπληθέστερος οικισμός έχει λιγότερους από 2000 κατοίκους.» ε10: πόρτα σε χωριό του Μυλοποτάμου με Βενετσιάνικες επιρροές 23. Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΑΘΗΝΑ, ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΑΣ, 2002. 24. op. cit.
40
41
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ Η
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
ΤΩΝ
ΕΜΠΟΛΕΜΩΝ
ΧΡΟΝΩΝ
+
οικισμοί ανάγκης
Ο χαρακτήρας του κρητικού σπιτιού δικαιολογείται από την τραχύτητα του χώρου αλλά και του τρόπου ζωής. Το βουνό, πηγή ζωής και καταφύγιο, οι συνεχείς επαναστάσεις και καταστροφές έκαναν τον Κρητικό να μην πιστεύει στην μονιμότητα του κτίσματος του. Αναγκασμένος να ξαναχτίζει από την αρχή πάνω στα ερείπια το σπίτι του, το χτίζει μ’ έναν τρόπο πρόχειρο και γρήγορο, δίνοντας έτσι το χαρακτήρα του προσωρινού. Μέσα από την ανάγκη για βελτίωση της ζωής του Κρητικού, το λαϊκό σπίτι εξελίχθηκε με τις εξής μορφές: θολιαστό σπίτι ή μητάτα ή κούμοι, Σπίτι με δώμα, Σπίτι με στέγη, Σπίτι με στέγη και σαχνισί. Υπάρχει υπόβαθρο για την μνήμη του φόβου και το πώς ο άνθρωπος από την αρχαιότητα έχει μάθει να προφυλάσσεται: οι συνεχείς πολιορκίες τον οδήγησαν στην συνήθεια αυτή. Πάντα ο άνθρωπος είχε υπόψη ότι η άμυνα έχει ανάγκη από τρεις κυρίως παράγοντες: τον στρατό, δηλαδή τους κατοίκους των χωριών στις περιπτώσεις αυτές, τα εφόδια για τη συντήρηση και για τον πόλεμο και τα οχυρά23. Τα οχυρά στα ορεινά χωριά χτίζονταν καλά κρυμμένα στα βουνά, εκεί που η ανάβαση είναι πολύ δύσκολη εκεί που οι άνθρωποι ζούσαν ελεύθεροι από τη σκλαβιά και τις αγγαρείες που τους επέβαλαν οι πολιορκητές. Πολύ συχνά, εισέβαλλαν Τούρκοι ή Γερμανοί σε ημιορεινά και ορεινά χωριά όπου λεηλατούσαν και κατέστρεφαν τα πάντα. Οι ζημιές που προκαλούσαν είχαν τόσο μεγάλο αντίκτυπο στη ζωή των κατοίκων που αδυνατούσαν να ξανα- κατοικήσουν τον τόπο αυτό. Όσο υπήρχαν αυτές οι εισβολές, τα γυναικόπαιδα κρύβονταν στα “καταφύγιά” τους, στους οικισμούς ανάγκης* θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε, και οι άντρες σκορπίζονταν στα βουνά έχοντας τις καλύτερες αμυντικές θέσεις. Ωστόσο, από μαρτυρίες ανθρώπων γνωρίζουμε ότι ακόμη και μετά από όλες αυτές τις λεηλασίες και τις απάνθρωπες πράξεις των εισβολέων οι Κρητικοί επέστρεφαν τη νύχτα στα χωριά τους για να πάρουν ό,τι είχε απομείνει από τρόφιμα, ρούχα και κουβέρτες24. Ο φόβος απερίγραπτος, αγωνία, τρόμος, ανάγκη για ζωή και στέγη πουθενά. Έπαιρνε χρόνο, εβδομάδες, μήνες και χρόνια για να μπορέσουν να ζήσουν την ελευθερία που ζητούσαν, αλλά ποτέ δεν το έβαλαν κάτω. Υπήρξαν και μερικά χωριά ή και ολόκληροι οικισμοί οι οποίοι ήταν υπό την κυριαρχία ξένων, οι κάτοικοι συχνά ειδικά την περίοδο των πολιορκήσεων εξισλαμίζονταν για να σώσουν την ίδια τους τη ζωή και των οικογενειών τους, όπως τα γειτονικά χωριά του Βλερώματος. Υπήρχαν βέβαια υπήρχαν και αυτά που αντιστέκονταν (βλ. Βλέρωμα παρακάτω). Και στις δύο περιπτώσεις τα σπίτια χτίζονταν με την αρχιτεκτονική
του φόβου, την εφήμερη, την γρήγορη, αυτή που περιλαμβάνει μόνο τους απαραίτητους χώρους, κατασκευασμένη με τα απαραίτητα υλικά του τόπου.
ε11: τα ερείπια από το χωριό Βλέρωμα *Οικισμούς ανάγκης χαρακτηρίζουμε τα χωριά τα οποία εντάσσονται σ’ έναν οικισμό και ήταν καλά κρυμμένα μέσα στα βουνά, τα περισσότερα από τα οποία οι εχθροί δεν κατάφεραν να ανακαλύψουν. Ρόλος των χωριών αυτών ήταν να μπορέσουν να κρυφτούν οι κάτοικοι της Κρήτης κατά τις έντονες περιόδους λεηλασιών.
23. Σ. ΣΠΑΝΑΚΗΣ, ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΗΡΑΚΛΕΙΟ, ΣΦΑΚΙΑΝΟΣ, 1976. 24. Σ. ΣΠΑΝΑΚΗΣ, ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΗΡΑΚΛΕΙΟ, ΣΦΑΚΙΑΝΟΣ, 1953.
44
συνοχή-συνέχεια
ελευθερία & αποχωρισμός
«Η απλότητα ψυχώνει το κρητικό σπίτι, η λιτότητα το αγκαλιάζει και η σεμνότητα το χαϊδεύει απ’ όλες τις μεριές. Είναι ένα απέριττο σπίτι, το πιο απέριττο στην αιγαιοπελαγίτικη πολλαπλότητα και διασπορά. Κάτω από τον ξένο ζυγό η ζωή δεν είναι σκληρή, γίνεται τιμωρία και ατίμωση. Η κατοικία θα γλυκάνει την τιμωρία θα αναπάψει τον άνθρωπο και στη ζωή, πριν πεθάνει. Ο Κρητικός δέχεται αυτή τη δωρεά, παραδέχεται αυτή την ξεκούραση με επιφύλαξη, τη δέχεται με όρους. Δε γλιστράει στο εύκολο, σφίγγει την παλάμη το δύσκολο, που είναι ατίμητο και πληγώνει. Κορυφαίο αγαθό η ελευθερία, τη στερήθηκε αιώνες, την ονειρεύτηκε αιώνες στην κυματιστή του ανάβαση. Και η ελευθερία δεν κερδίζεται με όνειρα, κερδίζεται με αγώνα, μονάχα με πόλεμο. Έτσι αναστάσιμες Κρητικές Επαναστάσεις προετοιμάζουν την κορυφαία ανάσταση. Σπίτι και πόλεμος δύο αντίθετα, και ανάμεσά τους το χάσμα, δεν συνυπάρχουν. Σπίτι όμορφο, σπίτι άνετο, σπίτι αναπαυτικό είναι μία πολύμορφη πλάνη, μπορείς να δελεαστείς και να ξεχάσεις, μπορεί να ενδώσεις και να αναβάλεις, μπορεί γλιστρώντας ανεπαίσθητα να υποχωρήσεις και να συμβιβαστείς. Να συλλογιστείς ότι ζεις και χωρίς ελευθερία, με ειρήνη, αλλά χωρίς ελευθερία. Για την Κρητική μάτια είναι απαράδεκτο, για την τίμια λεπίδα της είναι σαν να κόβεις το λαιμό μιας γυναίκας ή ενός μικρού παιδιού. Οι σειρήνες να παραμεριστούν, στην ανάγκη να δεθούν, το σπίτι το καλεί ύψιστη ανάγκη να μείνει απλό, σεμνό και λιτό. Το σπίτι δεν πρέπει να σαγηνεύει, πρέπει να βοηθάει στο χωρισμό, ο αποχωρισμός πρέπει να είναι εύκολος. Και η συνέχεια πάντα ήταν εγκατάλειψη, λεηλασία, φωτιά. Το σπίτι πρέπει να δίνεται εύκολα στο ολοκαύτωμα. Προετοιμασία. Είναι το εργαλείο για τον υπέρτατο σκοπό, για το άγγιγμα του ψηλότερου ιδανικού. Ελευθερία. Έτσι το Κρητικό σπίτι είναι το καταφύγιο και το ορμητήριο, υπηρετεί το σκοπό της στέγης, προετοιμάζει το έπος, συνδιαλέγεται με τον ηρωισμό, και τινάζει μια λεβεντιά: απλή μορφή, λιτή διάρθρωση, και ο νους εκεί στο επέκεινα*, που γυρίζει το ανθρώπινο στο υπεράνθρωπο, στο υπερβατικό και αλγεινό.»25
*1. (αρχαιοπρεπές) μακριά, πέρα από χρονικό ή τοπικό σημείο 2. (μεταφορικά) η μεταθανάτια ζωή
25. Ν.ΣΚΟΥΤΕΛΗΣ, ΚΡΗΤΗ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ,
Σημαντικό είναι όμως ότι η αρχιτεκτονική της Κρήτης διατήρησε μέσα στους αιώνες και κατά τη διάρκεια μακροχρόνιων κατακτήσεων τα μορφολογικά και τυπολογικά χαρακτηριστικά της. Έτσι, η αρχιτεκτονική της Κρήτης έχει ως κύριο χαρακτηριστικό το λαϊκό κρητικό σπίτι, το οποίο είναι ο ορισμός της παραδοσιακής, ταπεινής κατασκευής. Αυτό με απλά μέσα και λιτότητα, καλύπτει τις ανάγκες των ιδιοκτητών του, ενώ παράλληλα παρουσιάζει σημαντικές, διδακτικές αξίες. Κτίσματα που φυτρώνουν από τη γη, σεβόμενα το φυσικό περιβάλλον-σχεδόν γεννημένα από αυτό. Όγκοι απλοί, κυβικοί, που αποτελούν αποτελεσματική και οικονομική λύση, αφού κατασκευάζονται με τοπικά υλικά και από ντόπιους μαστόρους. Παρακάτω θα αναλύσουμε τους τύπους και τις κατηγορίες των σπιτιών αυτών, αλλά και θα τις εντάξουμε σε σπίτια, απομεινάρια και ερείπια εγκαταλελειμμένων οικισμών που μελετάμε στην πορεία.
ε12: τα ερείπια από το χωριό Βλέρωμα
ΧΑΝΙΑ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ, 2020.
45
ΤΟ ΛΑΪΚΟ Σ Π Ι Τ Ι ΤΟ
ΚΡΗΤΙΚΟ
ΛΑΪΚΟ
ΣΠΙΤΙ
+
Το λαϊκό σπίτι βρισκόταν πάντα στην σκιά των αρχοντικών και σε αυτό ζούσε το σύνολο του πληθυσμού. Ήταν μικρό χαμωτό, χωρίς παράθυρα, με ελάχιστα ανοίγματα, με θυρίδες, δώμα- που έσταζε- κτισμένο με ξερολιθιά και με χώμα, χωρίς καμιά διακόσμηση ή άλλη πολυτέλεια. Διαπιστώνουμε μια απίστευτη αντοχή και συνέχεια στον χρόνο26. Το κρητικό λαϊκό σπίτι ανήκει στον τύπο του πλατυμέτωπου ή στενομέτωπου μονόσπιτου. Είναι λιτό, με απλή κυβική μορφή και με ελάχιστα ανοίγματα. Τα υλικά είναι η πέτρα, το ξύλο και το χρώμα. Οι Κρητικοί τα χρησιμοποιούν στη φυσική τους κατάσταση ή πολύ λίγο επεξεργασμένα, με μια πρωτόγονη αίσθηση της ύλης, συνεχίζοντας έτσι στη μορφή αλλά και στην κατασκευή τον αρχέγονο τύπο του προϊστορικού σπιτιού της Κρήτης. Έχει έναν αυστηρό, ασκητικό χαρακτήρα. Πολλές φορές δύσκολα το ξεχωρίζεις από το βουνό όπου είναι γαντζωμένο.
26. Ε. ΣΤΑΜΑΤΑΚΗ, Ο λαογράφος Γιώργος Σταματάκης μας ξεναγεί στα φτωχικά λαϊκά σπίτια των Κρητικών του παρελθόντος, 2018.
48
στενομέτωπα
Η απλούστερη και φτωχότερη μορφή κρητικού λαϊκού σπιτιού, ανήκει στον τύπο του στενόμακρου ορθογώνιου μονόχωρου σπιτιού, που είναι σκεπασμένο με δώμα. Η στενή μεριά εμφανίζεται στην πρόσοψη (γι’ αυτό και στενομέτωπο) και συγκεντρώνει όλες τις λειτουργίες στο εσωτερικό του. Στο βάθος υψώνεται φαρδύ σκαλοπάτι γύρω στους 40 πόντους, δηλαδή ένα χωμάτινο επίπεδο. η γνωστή πεζούλα. Αυτή χρησιμοποιείται ως χώρος ύπνου της οικογένειας, ο φωτισμός της οποίας γίνεται από τον ανηφορά και την πόρτα, ενώ το τζάκι βρίσκεται εντοιχισμένο με καμπυλόσχημη κόχη και χρησιμεύει για το μαγείρεμα.
σπιτιού, δηλαδή του σπιτιού με δύο κάμαρες, ενώ ταυτόχρονα η ύπαρξη ημιυπόγειου χώρου κάτω από το πατάρι που αποτελεί υποδιαίρεση του χώρου και κατά την κατακόρυφη έννοια, προμηνύει την εξέλιξη προς το δίπατο. Ωστόσο, καταξιώνεται μορφολογικά και συνθετικά η πρόσοψη, καθώς προκύπτει από δομική ανάγκη και αυτάρκεια που η ολοκλήρωσή της, συμπληρώνει τη δεύτερη φάση των μεταβυζαντινών χτισμάτων. Στη συνέχεια, το σπίτι μεγάλωσε, απλώθηκε με τρεις κάμαρες σε ανάπτυξη και σχηματισμό στενομέτωπο που φαρδαίνει κατά την πρόσοψη σε σχήμα οργανικά κλειστό και λειτουργικά ελεύθερο. Αναφερόμαστε στην ανάπτυξη, δηλαδή στο άπλωμα των δύο χώρων μπροστά, σάλας και υπνοδωματίου, που χαράζουν το σχέδιο της κάτοψης του τρίχωρου σπιτιού, ενώ η προσαρμογή του στις κλίσεις - ανισοσταθμίες - του εδάφους, δημιουργεί εξωτερικά τις πέτρινες σκάλες και τους υπερυψωμένους όγκους στην πρόσοψη.
Ο απλός αυτός τύπος σπιτιού αποτελεί απλή παραλλαγή που σιγά σιγά οδηγεί στην ιδέα της διμερούς διαίρεσης. Η διαβάθμιση του επιπέδου στο βάθος της μονοκάμαρας σκιαγραφεί τον στοιχειώδη και προδρομικό τύπο παταριού που θα εξελιχθεί με ξύλινες μορφές στο “σοφά”. Στην πρόσοψη συναντάμε το αυληδάκι και την τοξωτή πόρτα στο ύψος του ανθρώπου για είσοδο που είναι συνήθως μετακινημένη από τον άξονα του κτίσματος προς την άκρη. Οι διαστάσεις που προκύπτουν από τις κατασκευαστικές δυνατότητες των υλικών, όπως είναι τα μήκη των ξύλων για την κατασκευή του δώματος, που κυμαίνονται από 2.50 έως 3.50 μέτρα, και το διαθέσιμο χώρο για το χτίσιμο του σπιτιού, στο στενομέτωπο τύπο, το πλάτος δεν ξεπερνά τα 3.50 μέτρα και το μήκος βρίσκεται σε αναλογία 1:2 ή 1:3, ενώ η επιφάνεια του σπιτιού κυμαίνεται από 25 έως 35 τ.μ.
Στη συνέχεια, η δημιουργία δίπατου με ξύλινη σκάλα στο εσωτερικό, δίχωρο, στο κατώι και εξώστη στον όροφο, αποτέλεσε τον τύπο κατοικίας που θα απλωθεί αρκετά στην Κρήτη για να αντικατασταθεί αργότερα αρχοντιά της πλατυμέτωπης παραλλαγής, που κυρίευσε το νησί. Ωστόσο, μια σειρά από τρία δίπατα σπίτια θα μπορούσε να σκιαγραφήσει την τάση για ανάταση, για πορεία και επέκταση καθ’ ύψος με συνεχή αναζήτηση για χώρο και φως.
Το μονόχωρο σπίτι είναι κι αυτό στενομέτωπο χτίσμα, με χαμηλό ξύλινο πατάρι για τον ύπνο, γωνιακό τζάκι για θέρμανση και χτιστή πεζούλα κολλητά στον τοίχο για κάθισμα. Εδώ, το φως μπαίνει από παράθυρα, ενώ στην πρόσοψη στενάχωρο “στεγαστό” - ή διαφορετικά “στεγάδι”- μπροστά από την πόρτα για να προστατεύει από τον αέρα, τη βροχή και το χιόνι. Η κάτοψη διαγράφει την τριμερή διαίρεση σε βάθος στεγαστό - σπίτι πατάρι, και θυμίζει τα απλά προϊστορικά μινωικά μέγαρα.
Η κάτοψη, η οποία εξελίσσεται ελαφρά τετράγωνη ανεπαίσθητα στενομέτωπη με εσωτερική ξύλινη σκάλα που ανεβάζει από το μονόχωρο κατώι στο μονόχωρο ανώι, αποτελεί σίγουρα αστική διάταξη και όχι παραδοσιακή. Τα ασυνήθιστα ψηλά στηθαία που χτίζονται από ανάγκη προστασίας από τους Τούρκους, δίνουν χαρακτήρα κατάκλειστης αυλής συγκεντρώνοντας τις λειτουργίες ψηλά. Τέτοια σπίτια αποτελούν το ενδιάμεσο στάδιο δίπατης και τρίπατης κατοικίας, που συνεχώς εξελίσσεται.
Το μονόχωρο σπίτι μικραίνει. Όλα πιο πυκνά, πιο δεμένα και μικρά. Το ξύλινο πατάρι υψώνεται στο 1.70 μέτρα και τα “ωζά”, ζούνε μαζί με τους ανθρώπους κάτω από το πατάρι (μαγαντζές). Γι’ αυτό και δίφυλλη φαρδιά πόρτα στην πρόσοψη για να περνάνε τα ζωντανά.
Ο αστικός χαρακτήρας αγγίζει τώρα περισσότερο τις κρητικές κατοικίες, τρίπατα με πολλά παράθυρα, όπου οι μεταβυζαντινές αναφορές σε συνδυασμό με τα βενετσιάνικα και τα τούρκικα πολυώροφα σπίτια οδηγούν στο τετράπατο στενομέτωπο σπίτι με πολλαπλή διαίρεση της κάτοψης σε βάθος. Παράλληλα, οι προσόψεις άλλοτε ντύνονται με μεταβυζαντινά και αιγαιοπελαγίτικα στοιχεία και άλλοτε με δομικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά ανάμειχτα ή εντελώς ξένα. Η αυλή θα κατέβει από
Ο συνδυασμός τώρα, κατά παράθεση, δύο στενομέτωπων σπιτιών με πατάρι, σε διαφορετικές, αλλά συγγενικές παραλλαγές, οδηγεί στη δημιουργία του δίχωρου
49