Creatieve industrieën in Vlaanderen anno 2010

Kennispartner

Onderzoeksrapport Creatieve industrieĂŤn in Vlaanderen anno 2010: een voorstudie Alain Guiette Annick Schramme Koen Vandenbempt Oktober 2010

FLANDERS DISTRICT OF CREATIVITY

Flanders District of Creativity is de Vlaamse organisatie voor ondernemingscreativiteit, als vzw opgericht in 2004 door de Vlaamse regering. Ondernemingscreativiteit is geen doel op zich, maar een middel om Vlaanderen economisch gezond te houden en nieuwe jobs te creëren. Dankzij ondernemingscreativiteit vinden bedrijven nieuwe, innovatieve en creatievere antwoorden op hun huidige en toekomstige uitdagingen. Ze kunnen anticiperen op evoluties. Dat geeft hen een concurrentieel voordeel.

Flanders DC werkt op drie manieren aan meer ondernemingscreativiteit:

1. Internationale contacten en netwerking Vlaanderen is niet de enige regio in de wereld die belang hecht aan ondernemingscreativiteit. Daarom YRUPW )ODQGHUV '& GH SRRUW QDDU DQGHUH UHJLR¶V LQ GH ZHUHOG GLH VWHUN ]LMQ LQ RQGHUQHPLQJVFUHDWLYLWHLW Het Creativity World Forum is een jaarlijkse conferentie rond ondernemingscreativiteit. Het Forum brengt ondernemers, kenniswerkers en beleidsmensen van over de hele wereld samen. Zij laten zich inspireren door topsprekers en wisselen ideeën en ervaringen uit. Netwerking staat daarbij centraal.

Om de 2 jaar wordt het Forum in Vlaanderen georganiseerd. &RQFUHHW ZHUNW )ODQGHUV '& VDPHQ PHW YROJHQGH UHJLR¶V

2

2. Sensibilisering rond ondernemingscreativiteit

Bedrijven overtuigen van het belang van ondernemingscreativiteit.

Flanders DC reikt hen ook tools aan om meer ondernemingscreativiteit te realiseren. Zo lanceerde Flanders DC de ³*36 YRRU RQGHUQHPLQJHQ´ HHQ LGHHsQJHQHUDWLH-tool voor bedrijven om slim in te spelen op trends en ontwikkelingen, en zo sterker te concurreren. Flanders DC stond ook in voor de sensibiliseringscampagne voor het brede publiek rond FUHDWLYLWHLW HQ LQQRYDWLH ¾MLM EHQW )ODQGHUVœ )XWXUHœ HQ ZHUNWH achter de schermen mee aan het zondagavond Tv-programma De Bedenkers op ÊÊn.

3. The Flanders DC Knowledge Centre: Academic support Het Flanders DC Kenniscentrum is een unieke samenwerking tussen Flanders DC, Vlerick Leuven Gent Management School en de Antwerp Management School. De activiteiten van het Flanders DC Kenniscentrum zijn erop gericht de algemene kennis te verhogen over de omzetting van creativiteit en innovatie in economische output binnen de Vlaamse internationale ondernemingsomgeving. Het Flanders DC Kenniscentrum zet die kennis om in methodieken die bruikbaar zijn binnen concrete bedrijfsomgevingen, het onderwijs en/of de overheid zodat de eindgebruiker een directe meerwaarde wordt aangeboden. Dit resulteert onder andere in studies, (on-line) tools, workshops, opleidingen, Creativity Talks, en ³([HFXWLYH %ULHILQJV´

3

Volgende projecten Kenniscentrum:

zijn

reeds

uitgevoerd

binnen

het

Flanders

DC

¾

De Vlaamse economie in 2015: Uitdagingen voor de toekomst, Koen De Backer and Leo Sleuwaegen, September 2005, Published in Dutch

¾

Ondernemingscreativiteit als motor van groei voor Vlaamse steden en Brussel, Isabelle De Voldere, Eva Janssens and Jonas Onkelinx, November 2005, Published in Dutch

¾

The Creative Economy: challenges and opportunities for the DC-regions, Isabelle De Voldere, Eva Janssens, Jonas Onkelinx and Leo Sleuwaegen, April 2006, Published in English

¾

Spelers uit de televisiesector getuigen: een verkennende studie in de creatieve industrie, Marc Buelens and Mieke Van De Woestyne, June 2006, Published in Dutch

¾

Mobiliseren, dynamiseren en enthousiasmeren van onze toekomstige zilvervloot, Thomas Dewilde, Annick Vlaminckx, Ans De Vos and Dirk Buyens, June 2006, Published in Dutch

¾

Development of a regional competitiveness index, Harry Bowen, Wim Moesen and Leo Sleuwaegen, September 2006, Published in English

¾

Innovation outside the lab: strategic innovation as the alternative, Marion Debruyne and Marie Schoovaerts, November 2006, Published in English

¾

De creatieve industrie in Vlaanderen, Tine Maenhout, Isabelle De Voldere, Jonas Onkelinx and Leo Sleuwaegen, December 2006, Published in Dutch

¾

+HW LQQRYDWLHSURFHV LQ JURWH EHGULMYHQ HQ .02¶V, Geert Devos, Mieke Van De Woestyne and Herman Van den Broeck, February 2007, Published in Dutch

¾

Creatief ondernemen in Vlaanderen, Tine Maenhout, Jonas Onkelinx and Hans Crijns, March 2007, Published in Dutch

¾

Hoe ondernemers in Vlaanderen opportuniteiten identificeren. Een rapport met tips en tools voor de ondernemer in de praktijk, Eva Cools, Herman Van den Broeck, Sabine Vermeulen, Hans Crijns, Deva Rangarajan, May 2007, published in Dutch

¾

Networking in multinational manufacturing companies, Ann Vereecke, July 2007, published in English

¾

How entrepreneurial are our Flemish students, Hans Crijns and Sabine Vermeulen, November 2007, published in English

¾

Fashionate about Creativity, Isabelle De Voldere, Tine Maenhout and Marion Debruyne, December 2007, published in Dutch

¾

Find the innovator. Identifying and understanding adopters of innovative consumer technologies in Flanders, Marion De Bruyne and Bert Weijters, December 2007, published in English

¾

De case Arteconomy, Eva Cools, Herman Van den Broeck and Tine Maenhout, December 2007, published in Dutch

¾

Entrepreneurship and globalization, Italo Colantone and Leo Sleuwaegen, December 2007 published in English

¾

HR Tools als stimulans voor creativiteit bij uw werknemers, Kristien Van Bruystegem, Vickie Decocker, Koen Dewettinck, Xavier Baeten, December 2007, published in Dutch

¾

Internationalization of SMEs, Jonas Onkelinx, Leo Sleuwaegen, April 2008, published in English

¾

HRM-uitdagingen voor groeiende ondernemingen, Mieke Van De Woestyne, Kristien Van Bruystegem, Koen Dewettinck, March 2008, published in Dutch

4

¾

Sociaal Ondernemerschap in Vlaanderen, Hans Crijns, Frank Verzele, Sabine Vermeulen, April 2008, published in Dutch

¾

Foreign direct investments. Trends and developments, Frederik De Witte, Isabelle De Voldere, Leo Sleuwaegen, June 2008, published in English

¾

De gezondheidszorg als complex adaptief systeem. Een ander perspectief op innovatie, Paul Gemmel, Lieven De Raedt, November 2008, published in Dutch

¾

Downstream Competitive Advantage. The cognitive Basis of Competitive Advantage. How prototypicality structures and the cognitive processes of satisficing confer strategic benefts, Niraj Dawar, Frank Goedertier, February 2009, published in English

¾

Determinants of successful internationalization by SMEs in Flanders, Jonas Onkelinx, Leo Sleuwaegen, May 2009, published in English

¾

Het gebruik van Web 2.0 ter ondersteuning van open innovatie en collectieve creativiteit.

Lessen uit theorie en praktijk in Vlaanderen. Stijn Viaene, Steven De Hertogh, Len De Looze, May 2009, published in Dutch

¾

Foreign Direct Investments. Location choices across the value chain, Frederik De Witte, Leo Sleuwaegen, May 2009, published in English

¾

Prototypically Branded Innovations. Effect of the Typicality of a Brand on Consumer Adoption and Perceived Newness of Branded New Products, Frank Goedertier, July 2009, published in English

¾

Open innovation: The role of collective research centres in stimulating innovation in low tech SMEs, André Spithoven, Mirjam Knockaert, Bart Clarysse, July 2009, published in English

¾

From Creativity to Success: Barriers and Critical Success Factors in the Successful Implementation of Creative Ideas, Inge De Clippeleer, Katleen De Stobbeleir, Koen Dewettinck, and Susan Ashford, July 2009, published in English

¾

Improving social performance in supply chains: exploring practices and pathways to innovation, Robert D. Klassen, August 2009, published in English

¾

The position of plants in Flanders within global manufacturing networks, Ann Vereecke, Annelies Geerts, July 2009, published in English

¾

Innovation In The Elderly Care Sector: At The Edge Of Chaos, Katrien Verleye, Paul Gemmel, September 2009, published in English

¾

Determinanten van het ondernemerschapsproces in Vlaanderen: een internationale vergelijking, Roy Thurik, Olivier Tilleuil, Peter van der Zwan, September 2009, published in Dutch

¾

Developing a go-to-market strategy: Art Or Craft?, Marion Debruyne and Febi Tedja Lestiani, November 2009, published in English

¾

EFFECTO. Op weg naar effectief ondernemerschapsonderwijs in Vlaanderen, Wouter Van den Berghe, Jan Lepoutre, Hans Crijns, Olivier Tilleuil, December 2009, published in Dutch

¾

Vrouwelijk ondernemerschap in Vlaanderen: Onontgonnen creatief potentieel, Hans Crijns and Olivier Tilleuil, December 2009, published in Dutch

¾

Sustaining Competitive Advantage Through Product Innovation: How to achieve product leadership in service companies, Kurt Verweire and Judith Escalier Revollo, December 2009, published in English

¾

The roles of business centres for networking, André Spithoven and Mirjam Knockaert, December 2009, published in English

5

¾

Innoveren in tijden van crisis: opportuniteit of managementregressie?, Eva Cools, Jana Deprez, Stijn De Zutter, Annick Van Rossem, Marc Buelens, December 2009, published in Dutch

¾

The international expansion path of Bekaert, AB-Inbev and Belgacom, Priscilla Boiardi and Leo Sleuwaegen, February 2010, published in English

¾

De contextuele determinanten van het ondernemerschap in Vlaanderen, Reinout Buysse and Leo Sleuwaegen, February 2010, published in Dutch

¾

Identifying opportunities in clean technologies, Jan Lepoutre, April 2010, published in English

¾

The Legitimation Strategies of Internationalizing Flemish SMEs and their Subsidiaries, Christopher Voisey, Jonas Onkelinx, Leo Sleuwaegen, Reinout Buysse, June 2010, published in English

¾

Ambidextrous Innovation Behaviour in Service Firms, Annelies Geerts, Floortje BlindenbachDriessen, Paul Gemmel, June 2010, published in English

Alle studies zijn gratis te downloaden via www.flandersdc.be, via de bibliotheek van de Vlerick Leuven Gent Management School (www.vlerick.be) of via de website van de Antwerp Management School (www.antwerpmanagementschool.be). Naast deze onderzoeksprojecten, zijn volgende tools en opleidingen ontwikkeld: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Ondernemen.meerdan.ondernemen, online leerplatform Creativity Class intensieve opleiding voor high-potentials Flanders DC Fellows, sprekende voorbeelden van ondernemingscreativiteit Creativity Talks, maandelijkse updates over de onderzoeksprojecten van het Flanders DC Kenniscentrum ¾ Innovix, online innovation management game ¾ Flanders DC Academic Seminars, onderzoeksseminaries over ondernemingscreativiteit en innovatie ¾ TeamScan, online tool ¾ Web 2.0 Readiness Scan ¾ HR Toolbox

6

Inhoudstafel

De creatieve industrieën in Vlaanderen ANNO 2010: Een voorstudie naar afbakening en impactmeting ................................................................................... 8

Managementsamenvatting..................................................................................... 10

Executive Summary................................................................................................ 12

Inleiding creativiteit, cultuur en de creatieve economie ..................................... 14

Deel 1: Afbakening van de creatieve industrieën in Vlaanderen ........................ 17

,17(51$7,21$/( ³&5($7,(9( ,1'8675,((1´ 678',(6 ...................................................... 18 1.1.Internationale overkoepelende studies .............................................................................. 19 1.2.Nationale Studies .................................................................................................................. 26

2.VASTSTELLINGEN INZAKE CRITERIA TER AFBAKENING VAN DE SECTOR ........................ 37 2.1.Vergelijking van verschillende bestudeerde afbakeningen ............................................. 37 2.2.Gebruikte criteria ter afbakening van de Creatieve Industrieën ...................................... 38 2.3.Benadering vanuit verschillende invalshoeken ................................................................ 38 'H ³&UHDWLYH 7ULGHQW´ ........................................................................................................... 39

3.REVIEW VAN DE VERSCHILLENDE STUDIES OVER CREATIEVE INDUSTRIEEN ................ 41 4.AFBAKENING VAN DE CREATIEVE INDUSTRIEËN IN VLAANDEREN .................................... 43

Deel 2: Blauwdruk voor de impactanalyse van de creatieve industrieën in Vlaanderen .............................................................................................................. 50

1.WELKE VARIABELEN EN MEETINSTRUMENTEN WORDEN ER INTERNATIONAAL GEBRUIKT? ...................................................................................................................................... 50 1.1. Voorbeelden van internationale studies ........................................................................... 50 1.2. Vergelijkend overzicht van gebruikte variabelen ............................................................. 53 1.3. Meetinstrumenten voor creativiteit: de Creativiteitsindex .............................................. 54

2.KRITISCHE REVIEW VAN DE MEETINSTRUMENTEN............................................................... 56

3.NAAR EEN BLAUWDRUK VOOR DE ANALYSE VAN DE CREATIEVE SECTOR IN VLAANDEREN .................................................................................................................................. 57 3.1. Conceptueel analysekader ................................................................................................. 57

Besluit...................................................................................................................... 63

Referenties .............................................................................................................. 65

7

De creatieve industrieën in Vlaanderen ANNO 2010: Een voorstudie naar afbakening en impactmeting

Dit onderzoeksrapport geeft de belangrijkste bevindingen weer van de voorstudie uitgevoerd in mei en juni 2010 door het Kenniscentrum Creatieve Industrieën van Flanders DC en Antwerp Management School. De voorstudie kadert in een reeks onderzoeksopdrachten van het kenniscentrum rond het thema van professionalisering en ondernemend maken van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen, en tracht een antwoord te formuleren op 2 cruciale vragen: (1) Hoe kunnen de Creatieve Industrieën op een pragmatische en consistente wijze afgebakend en gedefinieerd worden?

(2) Hoe kunnen we de diverse deelsectoren van de Creatieve Industrieën en hun bedrijfseconomische en maatschappelijke impact op een vergelijkbare en effectieve wijze in kaart brengen?

Vooraleer we in volgende studies de Creatieve Industrieën van dichterbij gaan bekijken, staan we eerst even stil bij de afbakening van de sector en stellen we ons de vraag welke activiteiten en welke VHFWRUHQ ZH RQGHU GH QRHPHU ³&UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ´ LQ 9ODDQGHUHQ ZLOOHQ SODDWVHQ 2S LQWHUQDWLRQDDO gebied bestaan er een reeks verschillende definities en afbakeningen. In dit rapport starten we met een eerder ongenuanceerd beeld van de verschillende afbakenoefeningen die recent zijn uitgevoerd binnen en buiten de Europese context. Vervolgens ontwikkelen we (1) een beter begrip over de verschillende invalshoeken van waaruit gekeken kan worden naar de Creatieve Industrieën, en (2) een inzicht in de onderliggende criteria die gebruikt worden om de Creatieve Industrieën af te bakenen.

Verder bouwend op deze internationale context, en de reeds uitgevoerde studies in Vlaamse context (zie de Flanders DC studie uitgevoerd in 2006), stellen we een definitie of afbakening voor van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen die de spil zal vormen voor verder onderzoek in het kader van de professionalisering en het meer ondernemend maken van de sector. Het is hier belangrijk om te benadrukken dat een definitie van een sector gebaseerd is op de grootste gemene deler van een verzameling van heterogene sectoren die elk ook hun uniciteit hebben. De afbakening moet dan ook bekeken worden vanuit een systemisch standpunt waarbij geen afbreuk wordt gedaan aan deze diversiteit van de betrokken deelsectoren, en waarbij een fundament wordt gelegd voor de verdere bouwstenen voor de professionalisering en uitbouw van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen. De afbakening zal evenmin het eindpunt zijn van de discussie: creatieve sectoren zijn net zoals andere industrieën dynamisch en onderhevig aan een continu wijzigende omgeving, internationalisering, digitalisering en technologische innovaties. Creatieve Industrieën worden steeds vaker onderzocht vanuit verschillende wetenschappelijke en beleidsmatige invalshoeken. De voorgestelde afbakening kadert dan ook in deze wijzigende context en zal ten gepaste tijde herbekeken moeten worden.

Nadat we de Creatieve Industrieën in Vlaanderen hebben afgebakend, zullen we een methodologie ontwikkelen om de sector in kaart te brengen, meer bepaald de directe en indirecte sociaaleconomische impact van de sector op de maatschappij. Recent zijn er al veel inspanningen gebeurd om de Creatieve Industrieën in kaart te brengen, om hun meerwaarde te becijferen, en om hun impact te berekenen. Hoewel iedere studie opnieuw het gebrek vaststelt aan effectieve vergelijkbare data en variabelen om de sector te becijferen, zijn er occasioneel pogingen ondernomen om de sector op een creatieve wijze voor te stellen. Deze oefeningen hebben hun effect zeker niet gemist, en hebben hierdoor de aandacht van publieke en internationale overheden getrokken met als gevolg dat de Creatieve Industrieën in veel landen een belangrijkere plaats hebben gekregen op de beleidsagenda. Zo merken we bijvoorbeeld dat de Europese Commissie in toenemende mate

8

aandacht schenkt aan de Creatieve Industrieën, zie de Green Paper hierover van de European Commission (2010).

In dit rapport brengen we eerst een overzicht van bestaande meetinstrumenten en variabelen gebruikt in internationale context, om vervolgens een framework uit te werken om de impact van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen te meten. Net zoals een fotograaf zijn lenzen kiest en zijn te fotograferen object van verschillende invalshoeken zal benaderen om er een gedetailleerd beeld van te maken, zullen wij de Creatieve Industrieën vanuit verschillende invalshoeken benaderen om een instrumentarium te creëren dat de rijkdom van de sector op een realistische wijze in kaart brengt, zowel vanuit macro-economisch perspectief, maar evenzeer vanuit sociaal, cultureel, en bedrijfseconomisch perspectief. Ook wij zullen in deze oefening geconfronteerd worden met een (schijnbaar) schrijnend gebrek aan betrouwbare gegevens. Dit mag echter de denkoefening om een effectief en waarheidsgetrouw meetinstrument te ontwikkelen niet in de weg staan. Vervolgens zullen we voorstellen formuleren inzake dataverzameling en analyse om een meetinstrument te creëren dat de evolutie en groei van de Creatieve Industrieën kan monitoren.

Deze studie heeft bouwstenen gelegd om de Creatieve Industrieën in kaart te brengen en dient als aanzet voor de uitvoering van de volgende onderzoeksprojecten van het Kenniscentrum. Het mapping project zal de waardeketens van de Creatieve Industrieën in kaart brengen en aangeven welke schakels cruciaal zijn in de verspreiding van creativiteit doorheen de economie in Vlaanderen. De impactanalyse zal de sector kwantitatief en kwalitatief analyseren om enerzijds het belang van de sector in kaart te brengen en anderzijds te achterhalen hoe de Creatieve Industrieën bijdragen aan de welvaart en de concurrentiepositie van Vlaanderen.

9

Managementsamenvatting

Deze studie naar afbakening en impactmeting van de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen heeft als doel de sector inhoudelijk af te bakenen en een blauwdruk voor impactanalyse te ontwikkelen. Beide doelstellingen kaderen in de onderzoeksagenda van het Antwerp Management School - Flanders DC Kenniscentrum rond Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen, en leggen de basis voor een reeks onderzoeksopdrachten om de Creatieve IndustrieĂŤn meer ondernemend te maken.

Creativiteit is een ambigu begrip waarvoor geen universele en consistente definitie bestaat. Algemeen aanvaardt men dat creativiteit uit een vernieuwende component en een waarde component bestaat.

Creatieve IndustrieÍn zijn dan deze industriesectoren waar creativiteit de belangrijkste inputfactor in de waardeketen vertegenwoordigt. De concrete afbakening van deze heterogene groep van sectoren vormt internationaal het voorwerp van discussie en debat. Vertrekkend van de meest frequent geciteerde internationale en nationale studies omtrent de afbakening van de Creatieve IndustrieÍn, merken we enerzijds een trend naar een verruiming van de sector door een culturele kern van sectoren uit te breiden met industrieÍn die functionele aspecten centraal stellen. Anderzijds ontstaan initiatieven om creativiteit centraal te stellen en afbakeningen af te stemmen op creatieve schakels binnen waardeketens, tot welke sector ze ook behoren. De Creatieve IndustrieÍn zijn hiermee het YRRUZHUS JHZRUGHQ YDQ HHQ EURQ YDQ FRQFXUUHQWLHYRRUGHHO YRRU VWHGHQ UHJLRœV HQ ODQGHQ In het kader van deze ontwikkelingen en voor de doelstellingen van dit rapport, definiÍren we de &UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ LQ 9ODDQGHUHQ DOV ³het geheel van sectoren en activiteiten die beroep doen op de input van menselijke creativiteit voor de creatie van economische, symbolische en maatschappelijke meerwaarde, opgedeeld volgens verschillende stadia van de waardeketen (creatie, SURGXFWLH GLVVHPLQDWLH HQ FRQVXPSWLH HQ GLH ELMGUDJHQ DDQ GH XLWEUHLGLQJ YDQ KHW ³FUHDWLHI YRRUGHHO´ in Vlaanderen.´ &RQFUHHW KHeft dit betrekking op volgende sectoren, die opgesplitst zullen worden in kerncreatieve en ondersteunend creatieve schakels: Audiovisuele sector; Beeldende kunst; Communicatie, PR, en Reclame; Nieuwe media; Gaming; Cultureel Erfgoed en Patrimonium; Design; Architectuur; Gedrukte Media; Mode; Muziek en Podiumkunsten. Naar analogie met de recente ontwikkelingen in het onderzoek naar de Creatieve IndustrieÍn zullen we eveneens onderzoeken welke creatieve schakels buiten de gedefinieerde creatieve sectoren tot de Creatieve IndustrieÍn gerekend moeten worden. Creativiteit is immers een belangrijke inputfactor niet alleen in de sectoren GLH RQGHU GH QRHPHU ³&UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ´ YDOOHQ PDDU RRN LQ ZDDUGHNHWHQV YDQ LQGXVWULsOH RI dienstensectoren. Onderzoek & Ontwikkeling, Wetenschap en Onderwijs zijn mogelijke denkpistes die verder onderzocht zullen worden.

10

Schakels

Sectoren

Kerncreatieve Industrieën & Ondersteunend Creatieve Industrieën

Architectuur Audiovisuele sector Beeldende kunst Communicatie, PR, Reclame Cultureel Erfgoed & Patrimonium Design Gedrukte Media Gaming Mode Muziek Nieuwe media Podiumkunst

Creatieve Schakels (buiten de creatieve sectoren)

Onderzoek & Ontwikkeling Wetenschap Onderwijs «

Recent hebben veel internationale organisaties en onderzoeksinstellingen impactanalyses van de Creatieve Industrieën laten uitvoeren. De nadruk op deze studies lag vooral op de macroeconomische impact inzake tewerkstelling en toegevoegde waarde. Een bedrijfseconomische impactanalyse levert slechts één invalshoek van de Creatieve Industrieën vanuit kwantitatief standpunt. De onderzoeken kaarten bovendien het gebrek aan beschikbaarheid van data aan, waardoor de bedrijfseconomische analyse vaak op grote beperkingen stuit en een onvolledig beeld weergeeft van de sector. Vermits productie van symbolische meerwaarde het onderscheidend vermogen van de sector vormt, stellen we in deze studie voor om de sector ook vanuit kwalitatief standpunt te onderzoeken. De identificatie van deze kwalitatieve indicatoren zal de basis vormen voor de ontwikkeling van een monitoring instrument dat jaarlijks de impact van de Creatieve Industrieën zal updaten. Deze kwalitatieve indicatoren hebben als doel om zowel de economische als de culturele of symbolische waarde van de creatieve waardeketens in kaart te brengen, evenals de impact op de creativiteit in andere industriesectoren doorheen de economie.

11

Executive Summary

7KH REMHFWLYH RI WKLV VWXG\ RQ )ODQGHUVÂś &UHDWLYH ,QGXVWULHV LV WR ERWK GHILQH DQG PDS WKH VHFWRU DV well as develop a blueprint for conducting an economic impact analysis of the industry. Both objectives fit in the Antwerp Management School Âą )ODQGHUV '& .QRZOHGJH &HQWHUÂśV UHVHDUFK DJHQGD DQG provide as such a foundation for a series of research projects to develop the entrepreneurial capabilities of the Creative Industries.

Although creativity is an ambiguous concept lacking universal and consistent definition, it is generally accepted to consist of 2 components: novelty and value. Hence, creative goods or services are both novel and generate value for society. Creative Industries are considered to be those industries in which creativity represents the major input factor in the value chain. Defining and mapping these heterogeneous groups of industries has grown into a growing debate and discussion among cultural scientists, economists and policy makers. Based on a selection of most frequently quoted national and international studies on the mapping of Creative Industries we observed widening sector definitions whereby a cultural core is increasingly extended with industries that emphasize functional aspects of goods and services. Additionally, efforts have been conducted to emphasize the origination of creativity throughout value chains in industry definitions and to map the creative links across a variety of industries. Creative Industries are thus being introduced as a source of competitive advantage for cities, regions and countries.

7DNLQJ WKHVH GHYHORSPHQWV LQWR FRQVLGHUDWLRQ WKLV VWXG\ GHILQHV )ODQGHUVœ &UHative Industries as ³those sectors and activities relying on the input of human creativity to produce economic, societal and symbolic value added - throughout the links of creation, production, dissemination and consumption in the value chain ¹ and contribXWLQJ WR WKH H[SDQVLRQ RI )ODQGHUVœ FUHDWLYH DGYDQWDJH ´ 7KLV WUDQVODWHV LQ a practical way to a number of sectors, which will be split into core and supportive creative links of the value chain. The sectors are: Audiovisual Industry; Visual Arts; Communication, PR, and Advertising; New Media; Gaming; Cultural Heritage; Design; Architecture; Publishing; Fashion; Music; and 3HUIRUPLQJ $UWV $OLJQLQJ ZLWK UHFHQW GHYHORSPHQWV LQ &UHDWLYH ,QGXVWULHVœ UHVHDUFK WKLV VWXG\ ZLOO DOVR investigate which creative links outside the creative sectors identified above will have to be enclosed in the mapping of the Creative Industries. Creativity represents an important input not only in the Creative Industries mentioned below, but also in the value chain of industrial sectors and service industries. Research & Development, Science and Education are potential candidates to be examined.

12

Value chain links

Industries

Core Creative Industries & Supporting Creative Industries

Architecture Audiovisual industry Communication, PR, and Advertising New Media Gaming Cultural Heritage Design Publishing Fashion Music Performing Arts Visual arts

Creative Links (outside creative sectors)

Research & Development Science Education «

International organizations and research centers have internationally conducted a large amount of studies to assess the economic impact of Creative Industries. Those studies emphasized the macroeconomic impact in terms of employment and added value, and presented thus a quantitative perspective of the Creative Industries highlighting the absence of reliable and complete data to conduct a thorough macro-economic mapping of the industry. Given the distinctiveness of the industry, which is characterized by the creation of symbolic value added, this study will argue to approach the industry from both quantitative and qualitative perspective, in order to grasp the full extent of the LQGXVWU\¶V FKDUDFWHULVWLFV 7KH IDFWRUV LGHQWLILHG ZLOO OD\ WKH IRXQGDWLRQV IRU GHYHORSLQJ D PRQLWRULQJ WRRO to annually assesV DQG XSGDWH WKH LQGXVWULHV¶ LPSDFW 4XDOLWDWLYH LQGLFDWRUV ZLOO DVVHVV ERWK WKH economic and socio-cultural or symbolic value of the creative value chains as well as the impact on other value chains throughout the economy.

13

Inleiding creativiteit, cultuur en de creatieve economie

2009 werd door Europa KHW MDDU YDQ ³&UHDWLYLWHLW HQ ,QQRYDWLH´ XLWJHURHSHQ ³(XURSD PRHW GULQJHQG een boost geven aan zijn capaciteit tot creativiteit en innovatie zowel om economische als sociale UHGHQHQ´ OXLGGH KHW FRPPXQLTXp YDQ GH (XURSHVH &RPPLVVLH 9LOODOED 0DDU Zat verstaan we precies onder creativiteit? Ook om de Creatieve IndustrieÍn te definiÍren en verder te analyseren is het nuttig om even stil te staan bij de inhoud van dit begrip.

Creativiteit Zonder ons te verdiepen in de wetenschappelijke en psychologische discussies rond het onderwerp, kunnen we FUHDWLYLWHLW DOV YROJW GHILQLsUHQ ³Creativiteit omhelst het gebruik van menselijke verbeelding om iets origineel, vernieuwend en nuttig te produceren, dat aan een duidelijk gespecificeerd doel voldoet en een zekere waarde voortbrengt´ (Villalba, 2008). Een belangrijk element uit deze definitie is het voorbrengen van waarde, wat erop duidt dat creativiteit een maatschappelijke component heeft: creativiteit voortgebracht door een individu zal via bepaalde mechanismen een impact hebben op de samenleving en waarde cultiveren. &VLNV]HQWPLKDO\L ERXZW KLHURS YHUGHU ³Creativity results from the interaction of a system composed of three elements: a culture that contains symbolic rules, a person who brings novelty into the symbolic domain, and a field of experts who recognize and validate the innovation ´ Centraal staat het feit dat een creatieve daad het domein moet transformeren (i.e. de maatschappelijke relevantie), een voorwaarde waaraan voldaan moet worden om over Creativiteit met hoofdletter C te spreken. Voor de afbakening van de Creatieve IndustrieÍn is dit onderscheid tussen creativiteit met kleine letter c en hoofdletter C van belang omdat in zekere zin elke persoon, elke organisatie en elke bedrijfstak tot op zekere hoogte creatief is, maar de maatschappelijke component ontbreekt echter. Csikszentmihalyi wijst er eveneens op dat creatieve activiteit een impact moet hebben of nalatenschap (legacy) moet achterlaten in het domein of de sector waar het actief is.

Bovendien ontstaat in ons dagelijks taalgebruik vaak verwarring tussen creativiteit, talent en passie.

Deze drie begrippen zijn nauw met elkaar verbonden maar dekken elk een afzonderlijke lading.

Mensen die extreem goed zijn in een bepaalde activiteit zijn getalenteerd en waarschijnlijk ook gepassioneerd, maar daarom niet noodzakelijkerwijze creatief. Omgekeerd, talent en passie worden vaak beschouwd als voorwaarde om creatief te kunnen zijn (Csikszentmihalyi, 1996). Dit onderscheid is van belang bij de afbakening van de Creatieve IndustrieĂŤn, om een duidelijk onderscheid te kunnen maken tussen al dan niet creatieve activiteiten.

Creativiteit, Cultuur en Economie 1

Hoewel creativiteit en cultuur nauw verbonden zijn, en creativiteit vaak voorkomt in culturele producten en diensten, vormen beide geen synoniem. Nu staan we heel even stil bij de PXOWLGLVFLSOLQDLUH LQKRXG YDQ FUHDWLYLWHLW ZDDUGRRU GH LQYXOOLQJ YDQ GH WHUP ³&UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ´ vanuit een bredere context bekeken kan worden.

Howkins (2007) stelt dat de creatie van creatieve producten zich hoofdzakelijk afspeelt in culturele sectoren en kunst, waardoor creativiteit en cultuur of kunst vaak als synoniem werden gehanteerd.

Howkins argumenteert dat creativiteit in de kunsten en culturele sectoren identiek is aan de creativiteit in andere sectoren, maar dat de expressie ervan verschillend is en eerder artistieke of esthetische 1

9DQXLW HW\PRORJLVFK VWDQGSXQW YHUZLMVW ³FXOWXXU´ QDDU KHW EHZHUNHQ YDQ GH JURQG ,Q GH ORRS YDQ GH e eeuw werd de term gebruikt voor het ontwikkelen van de menselijke geest en zo is de term verder gegroeid naar artistieke en esthetische RPJHYLQJHQ 7KURVE\ 9DQGDDJ JHEUXLNW PHQ QRJ VWHHGV KHW ZRRUG ³JHFXOWLYHHUG´ YHUZLM]HQG QDDU LHPDQG GLH RSJHOHLG is, die zijn geest goed ontwikkeld heeft.

14

vormen aanneemt. Er is immers weinig verschil tussen de creativiteit van een kunstenaar en een ZHWHQVFKDSSHU ³the creativity is the same, the creative products are different´ +RZNLQV (U kan gesteld worden dat creativiteit eerder gelinkt is aan bepaalde functies, en in mindere mate aan sectoren (hoewel de sector een verschillend kader en een andere invulling geeft aan de creatieve daad).

Deze multidisciplinaire benadering van creativiteit en de impact op de samenleving heeft geleid tot de ontwikkeling van verschillende meetinstrumenten voor creativiteit, bijvoorbeeld de 3T Creativiteitsindex ontwikkeld door Richard Florida (Florida, 2004), de Hong Kong Creativity Index of het 5C-model (zie Figuur 1) ontwikkeld in Hong Kong (Hui, 2004), en de recentere ontwikkelingen rond de Europese Creativiteitsindex (Kern, 2009). Hierop wordt in Deel 2 verder ingegaan.

Human Capital

Institutional Capital

Creativity

Cultural Capital

Social Capital

Figuur 1. ,QWHUDFWLH WXVVHQ &ÂśV LQ GH &UHDWLYLWHLWVLQGH[.

Bron: UNCTAD (2008).

Vanuit het creativiteitsbegrip zijn verschillende terminologieĂŤn ontstaan, met name: culturele producten, creatieve producten, culturele industrieĂŤn, culturele economie, Creatieve IndustrieĂŤn, creatieve economie en creatieve klasse. In Tabel 1 vatten we deze begrippen kort samen.

15

Tabel 1. Samenvatting van enkele begrippen gekoppeld aan creativiteit. &XOWXUHOH ³SURGXFWHQ´

vereisen enige inbreng van menselijke creativiteit dragen een symbolische boodschap mee naar de eindgebruiker vertegenwoordigen een hoger en breder doel dan enkel hun consumptie omvatten naast hun economische waarde een symbolische waarde die niet steeds uit te drukken is in monetaire eenheden

&UHDWLHYH ³SURGXFWHQ´

hoofdzakelijk voortgebracht voor commerciĂŤle doeleinden vereisen enige inbreng van menselijke creativiteit

Culturele industrieĂŤn

LQGXVWULHVHFWRUHQ GLH FXOWXUHOH SURGXFWHQ ³SURGXFHUHQ´ creatie, productie en verdeling van immateriÍle en culturele inhoud promoten culturele diversiteit en verzekeren democratische toegang tot cultuur

Culturele economie

economische aspecten van cultureel beleid economische organisatie van alle schakels in de culturele sector

Creatieve industrieĂŤn

inGXVWULHVHFWRUHQ GLH FUHDWLHYH SURGXFWHQ ³SURGXFHUHQ´ materiÍle producten en immateriÍle intellectuele of artistieke diensten creatieve inhoud, economische waarde en marktdoelstellingen

Creatieve economie

geheel van creatieve producten die potentieel bijdragen aan economische groei en ontwikkeling bevordert inkomsten verwerving, tewerkstelling, export, sociale inclusie, culturele diversiteit, en menselijke ontwikkeling

Creatieve klasse

Professionele, wetenschappelijke en artistieke cohorten die een economische, sociale en culturele dynamiek creĂŤren, vooral in stedelijke gebieden

Bron 81&7$' ³&UHDWLYH (FRQRP\ 5HSRUW 7KH &KDOOHQJH RI $VVHVVLQJ WKH &UHDWLYH (FRQRP\ towards informed policy-PDNLQJ´.

Aan de hand van deze conceptuele definities merken we dat de Creatieve IndustrieĂŤn deel uitmaken van een Creatieve economie die volop in ontwikkeling is en waar het belang van de creatieve klasse steeds frequenter in kaart wordt gebracht. Cultuur krijgt in deze context een bredere invulling om deel uit te maken van de creatieve economie.

16

Deel 1: Afbakening van de creatieve industrieĂŤn in Vlaanderen

In dit hoofdstuk wordt stilgestaan bij de inhoudelijke afbakening van de Creatieve IndustrieĂŤn. In eerste instantie wordt een beknopt overzicht gegeven van de meest relevante studies uitgevoerd op internationaal vlak om vervolgens in te zoomen op enkele nationale studies van onze buurlanden en nationale studies die grensoverschrijdende impact hebben vertoond. Vervolgens worden de studies vanuit kritisch perspectief bekeken om te komen tot een voorgestelde afbakening van de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen, dat de Flanders DC studie uit 2006 als vertrekpunt zal beschouwen en verrijken met inzichten uit internationale invalshoeken. De verschillende schakels van de 2 waardeketens zullen ook bekeken worden:

Creatie

Productie

Disseminatie

Exploitatie

Consumptie

Vooraleer we de verschillende studies van dichterbij bekijken, merken we alvast op dat de term Âł&UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ´ NDGHUW LQ HHQ QRPHQFODWXXU HYROXWLH ZDDUELM HHQ YHU]DPHOLQJ YDQ DFWLYLWHLWHQ en bedrijvigheid, waar cultuur en creativiteit centraal staan, worden bestudeerd. Hoewel de term Âł&UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ´ UHHGV LQ GH MDUHQ LQ )UDQNULMN RSGRRN KHHIW KHW WRHQHPHQGH belangstelling genoten vanaf midden jaren 1990 in het Verenigd Koninkrijk, waarna het binnen en buiten Europa een exponentieel groeiende belangstelling kreeg. De nomenclatuur die gebruikt wordt om te verwijzen naar deze sectoren die cultuur en creativiteit in ruime zin centraal stellen, heeft bovendien een hele evolutie gekend. Segers (2007) geeft een chronologische opsomming waarbij een trend van verruiming in de begripsomschrijving vast te stellen is: ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ ƒ

Cultural industry Cultural industries Service industries Creative industries Copyright industries Knowledge industries Leisure industries Entertainment industries Experience economies ÂŤ

Vooraleer de studies van naderbij bekeken worden, staan we kort stil bij de Flanders DC studie uit 2006 dat als vertrekpunt dient voor de afbakening voorgesteld in dit rapport. De studie over de Creatieve Industrie van Flanders DC in 2006 geeft volgende definitie (Maenhout et al., 2006): ³'H FUHDWLHYH LQGXVWULH LV GH VHFWRU GLH YROOHGLJ DIKDQNHOLMN LV YDQ GH LQSXW YDQ FUHDWLYLWHLW HQ YDQ GH verwerking van deze creativiteit tot symbolische meerwaarde doorheen de waardeketen en dit als haar basisactiviteit hHHIW ´

2

Hoewel in dit rapport nog gesproken wordt over waardeketens die enigszins lineair worden voorgesteld, is het belangrijk om op te merken dat de ketens van waardecreatie anno 2010 eerder de vorm aannemen van hybride netwerken. In volgende rapporten zal GDQ RRN GH WHUP ³ZDDUGHQHWZHUN´ JHKDQWHHUG ZRUGHQ HHQ WHUP GLH VWURRNW PHW GH UHFHQWH HYROXWLHV HQ verschuivingen in de sector.

17

De creatieve industrie in Vlaanderen wordt opgedeeld in verschillende strategische groepen in functie van hun marktgerichtheid en de creatie van symbolische meerwaarde: ¾ ¾ ¾ ¾

Kerncreatieve industrie: marktgerichte creatieve industrietakken die symbolische meerwaarde toevoegen Culturele creatieve industrie: niet-marktgerichte industrietakken die symbolische meerwaarde toevoegen Ondersteunende creatieve industrie: marktgerichte creatieve industrietakken die geen symbolische meerwaarde toevoegen Aanverwante Creatieve Industrieën: bedrijfstakken die een impact hebben op de creatieve industrie zonder dat hun voortbestaan ervan afhangt.

Op basis van deze groeperingen, internationale vergelijkingen en rekening houdend met de specificiteit van de Vlaamse context, zijn volgende sectoren gedefinieerd die al dan niet geheel tot de creatieve industrie worden gerekend: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Gedrukte media Beeldende kunst Audiovisuele industrie Mode-industrie Muziekindustrie Architectuur en vormgevingsindustrie Podiumkunsten

1. INTERNATIO1$/( ³&5($7,(9( ,1'8675,((1´ 678',(6 In dit onderdeel geven we een overzicht van de belangrijkste internationale studies over de Creatieve Industrieën. We kijken zowel naar nationale studies in het buitenland als naar studies uitgevoerd door Europese en Internationale overkoepelende instanties, door de studies op een ongenuanceerde wijze naast elkaar te leggen.

Wat de internationale studies betreft, staan we vooral stil bij het onderzoek door de UNCTAD en de Europese Commissie. Inzake afbakening van de Creatieve Industrieën worden deze referenties vaak geciteerd. Daarnaast kijken we kort naar de definities van de Organization for Economic Co-operation and Development (OECD), en de World Intellectual Property Organization (WIPO). Het spreekt voor zich dat de vooropgestelde definities en afbakeningen van deze organisaties redelijk dicht aansluiten op hun missie en doelstellingen: zo stelt WIPO het intellectueel eigendom centraal, UNESCO het cultureel patrimonium, en OECD de handel inzake creatieve goederen.

Inzake nationale afbakeningen starten we met het Verenigd Koninkrijk, dat als eerste Europees land de Creatieve Industrieën massaal onder de publieke opinie bracht met het in 1998 gepubliceerde Creative Industries Mapping Document 1998 van het Department of Culture Media and Sport (DCMS, 1998) dat geüpdate werd in 2001 (DCMS, 2001). De afbakening van de Creatieve Industrieën en indeling in subsectoren heeft voor veel landen als referentie gediend voor de opzet van hun definities.

Naast het Verenigd Koninkrijk kijken we eveneens naar Duitsland dat in 2009 een uitgebreide studie liet uitvoeren over de afbakening en impact van hun culturele en Creatieve Industrieën, en naar Nederland dat eveneens een progressieve aanpak aan de dag heeft gelegd voor de promotie van de Creatieve Industrieën.

18

3

Verder van huis kijken we eveneens onderzoek dat o.a. in Hong Kong en AustraliĂŤ heeft plaatsgevonden en heeft geleid tot een vernieuwende en verruimende kijk op de sector, met als gevolg dat er eveneens een groter maatschappelijk draagvlak is ontstaan op beleidsmatig vlak. We stellen hierbij vast dat ruimere afbakeningen en creatievere benaderingen gepaard gaan met een multidisciplinaire benadering op bijvoorbeeld het beleidsniveau waarbij verschillende Departementen betrokken zijn bij de beleidsvorming voor de Creatieve IndustrieĂŤn en deze op de beleidsagenda komen van een uitgebreider aantal stakeholders.

Het overzicht van deze studies is allerminst exhaustief; een volledig overzicht van bestaande studies zou buiten de opzet van deze studie vallen. We hebben ons geconcentreerd op studies die van internationale relevantie zijn (UNCTAD, EC, OECD), die internationaal een welbepaald aspect van de Creatieve IndustrieĂŤn in de verf zetten (OECD, WIPO), en nationale studies die het meest frequent geciteerd worden doorheen de landsgrenzen.

We staan achtereenvolgens stil bij: Internationale overkoepelende studies

Nationale studies

UNCTAD

Verenigd Koninkrijk

EUROPESE COMMISSIE

Duitsland

OECD

Nederland

WIPO

Hong Kong Singapore AustraliĂŤ

1.1. Internationale overkoepelende studies Eerst geven we een overzicht van enkele Europese studies die de Creatieve IndustrieĂŤn in kaart brengen. Deze overkoepelende studies zijn vaak gebaseerd op nationale inspanningen en brengen verschillende visies samen.

UNCTAD De Verenigde Naties hebben in 2008 voor het eerst een uitgebreid onderzoeksrapport gepubliceerd rond de Creatieve Economie (UNCTAD, 2008). In het rapport wordt de toon gezet inzake het gebruik van een duidelijke nomenclatuur en definities voor creativiteit, cultuur, creatieve goederen en diensten, creatieve economie, culturele economie, Creatieve IndustrieĂŤn, creatieve klasse, creatieve steden, en creatieve ondernemers.

Het rapport beoogt de disseminatie van een conceptueel en beleidsmatig denkkader om de creatieve economie beter te begrijpen en om als tool te fungeren voor een doeltreffend beleid rond de ontwikkeling van de creatieve economie.

3

Âł&HQWUH RI ([FHOOHQFH IRU &UHDWLYH ,QGXVWULHV DQG ,QQRYDWLRQ´ DDQ GH 4XHHQVODQG 8QLYHUVLW\ RI 7HFKQRORJ\ LQ %ULVEDQH AustraliĂŤ, http://www.cci.edu.au/ Â

19

Definitie van de Creatieve IndustrieÍn UNCTAD houdt een brede visie op het begrip creativiteit en breidt het uit van activiteiten met een VWHUNH DUWLVWLHNH FRPSRQHQW QDDU ³HONH HFRQRPLVFKH DFWLYLWHLW GLH V\PEROLVFKH SURGXFWHQ SURGXFHHUW die in sterke mate afhankelijk zijn van intellectueel eigendom en bestemd zijn voor een zo breed mogHOLMN SXEOLHN ´ +HW PDDNW HHQ RQGHUVFKHLG WXVVHQ XSVWUHDP DFWLYLWHLWHQ GH WUDGLWLRQHOH FXOWXUHOH HQ artistieke activiteiten, en downstream activiteiten die veel marktgerichter zijn (zoals bvb. reclame, uitgave van boeken en andere mediagerelateerde activiteiten), en deelt de Creatieve IndustrieÍn op in vier deelgroepen zoals weergegeven in Tabel 2.

Tabel 2. Indeling van de Creative Industries volgens UNCTAD.

Erfgoed

Kunst

Media

Functionele creaties

Traditionele culturele expressies

kunst, ambachten, festivals, culturele vieringen

Culturele sites

archeologische sites, musea, bibliotheken, tentoonstellingen

Beeldende kunsten

schilderkunst, beeldhouwkunst, fotografie, en antiek

Podiumkunsten

concerten, theater, dans, opera, circus, poppenspelen

Gedrukte media

boeken, pers en andere publicaties

Audiovisuele kunst

film, televisie, radio en andere uitzendingen

Design

architectuur, interieur, grafisch, mode, juwelen, speelgoed

Nieuwe media

software, video games, digitalized creative content

Creatieve diensten

architectural advertising, cultural and recreational services, creative research and development, digital and other related creative services

Bron UNCTAD (2008), Creative Economy Report 2008, The challenge of assessing the creative economy: towards informed policy-making, United Nations.

Aan de oorsprong van deze indeling staan een aantal conceptuele criteria centraal, die eveneens de 81&7$' GHILQLWLH YRUPHQ YDQ GH ³&UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ´ 81&7$'

ž ž

Creatieve IndustrieĂŤn omvatten de cycli van creatie, productie en distributie van goederen en diensten die creativiteit en intellectueel kapitaal gebruiken als primaire input.

Creatieve IndustrieĂŤn hebben betrekking op een reeks van kennisgerichte activiteiten met als focus - maar niet beperkt tot - kunst, die mogelijkerwijze kunnen leiden tot een inkomstenstroom ten gevolge van handel en intellectuele eigendomsrechten.

20

ž ž ž

Creatieve IndustrieĂŤn omvatten zowel materiĂŤle producten als immateriĂŤle intellectuele of artistieke diensten met creatieve inhoud, economische waarde en marktdoelstellingen.

Creatieve IndustrieĂŤn liggen op het raakvlak van de kunst-, diensten- en industriĂŤle sectoren.

Creatieve IndustrieĂŤn vertegenwoordigen een nieuwe dynamiek op vlak van wereldhandel.

We merken dat UNCTAD-studie naast sectoren die hun oorsprong vinden in het cultureel erfgoed duidelijk opteert voor een categorie van functionele creaties die eveneens een aantal creatieve dienstverleningen bevat.

Europese Commissie Dit rapport van de Europese Commissie vertegenwoordigt een eerste poging om directe en indirecte sociaaleconomische impact van de culturele en Creatieve IndustrieĂŤn in Europa te vatten. Het rapport heeft als doel aan te tonen hoe cultuur sociale en economische ontwikkeling evenals innovatie bevordert.

Definitie van de Creatieve IndustrieÍn De scope van dit rapport behelst zowel de Culturele als de Creatieve IndustrieÍn, en maakt een duidelijk onderscheid tussen de twee (European Commission, 2006): ž

ž

7KH ÂłFXOWXUDO VHFWRU´ ƒ

Non-industrial sectors producing non-reproducible goods and services aimed at being "consumed" on the spot (a concert, an art fair, an exhibition). These are the arts field (visual arts including paintings, sculpture, craft, photography; the arts and antique markets; performing arts including opera, orchestra, theatre, dance, circus; and heritage including museums, heritage sites, archaeological sites, libraries and archives).

ƒ

Industrial sectors producing cultural products aimed at mass reproduction, massdissemination and exports (for example, a book, a film, a sound recording). These are ³FXOWXUDO LQGXVWULHV´ LQFOXGLQJ ILOP DQG YLGHR YLGHR-games, broadcasting, music, book and press publishing.

7KH ÂłFUHDWLYH VHFWRU´ ƒ

,Q WKH ³FUHDWLYH VHFWRU´ FXOWXUH EHFRPHV D ³FUHDWLYH´ LQSXW LQ the production of noncultural goods. It includes activities such as design (fashion design, interior design, and product design), architecture, and advertising. Creativity is understood in the study as the use of cultural resources as an intermediate consumption in the production process of non-cultural sectors, and thereby as a source of innovation.

Deze dichotome definitie vertaalt zich in een afbakening gebaseerd op verschillende lagen (Tabel 3).

21

Tabel 3. ,QGHOLQJ YDQ GH ³&XOWXUDO &UHDWLYH ,QGXVWULHV´ YROJHQV GH (XURSHVH &RPPLVVLH. ³Niet-industriÍle culturele producten´

Kunst

Beeldende kunst (schilderkunst, beeldhouwkunst, fotografie) Podiumkunst (theater, dans, circus, festivals) Erfgoed (musea, bibliotheken, archeologische sites, archieven) Culturele IndustrieĂŤn

³IndustrieÍn met culturele output´

Creatieve IndustrieĂŤn en activiteiten

³Activiteiten met een functionele output die elementen van de eerste twee lagen gebruikt of verwerkt in het productieproces´

Ondersteunende sectoren

³Gerelateerde industrieÍn die een sterke band vertonen met de Creatieve IndustrieÍn´

Film en video Televisie en radio Videogames 0X]LHN OLYH PX]LHN ³JHGUXNWH´ PX]LHN LQQHQGH LQVWDQWLHV

Boek en pers (boeken, magazines, tijdschriften)

Design (modeontwerp, grafisch design, interieurdesign, productontwerp) Architectuur Reclame

Ondersteunende media ICT Bron: EUROPEAN COMMISSION (2006), The economy of culture in Europe, Directorate-General for Education and Culture, KEA European Affairs, Brussels.

Hoewel de categorie van ondersteunende sectoren volgens de Europese Commissie wel behoort tot GH ³&XOWXUDO &UHDWLYH ,QGXVWULHV´ ZRUGHQ ]H HFKWHU QLHW PHH YHUZHUNW LQ GH LPSDFWDQDO\VH HQ GXV buiten beschouwing gelaten.

Het overkoepelend criterium waaraan een sector of activiteit moet voldoen om tot deze definitie te behoren is copyright: alle goederen en diensten vervat in deze definitie omvatten ideeÍn, waarden en creativiteit die verhandelbaar worden eens ze beschermd zijn door het copyright. ³The fundamental criterium which is common to all these circles is copyright. All these outputs, whether they are goods ( for example a book, a film, a sound record, an object of design) or services (a performance), functional (a teapot designed by Italian designer Alessi) or not (an abstract painting), mass-reproduced (a Placebo album) or not (a temporary exhibition at Centre Pompidou), produced for exports (Hollywood films) or for consumption on the spot (festivals) have one thing in common: they embody ideas, values, and creativity which become concrete and tradable once protected by copyright ´ (European Commission, 2006, p.54) Begin 2010 heeft de Europese Commissie eveneens een Green Paper gepubliceerd (European Commission, 2010) met als doel het debat aan te wakkeren rond de vereisten voor een stimulerende creatieve omgeving voor de Culturele en Creatieve IndustrieÍn binnen de Unie. De Green Paper hanteert een eerder ruime definitie van de begrippen Culturele en Creatieve IndustrieÍn (European Commission, 2010, p.5):

22

¾

"Cultural industries" are those industries producing and distributing goods or services which at the time they are developed are considered to have a specific attribute, use or purpose which embodies or conveys cultural expressions, irrespective of the commercial value they may have. Besides the traditional arts sectors (performing arts, visual arts, cultural heritage ± including the public sector), they include film, DVD and video, television and radio, video games, new media, music, books and press.

¾

"Creative industries" are those industries which use culture as an input and have a cultural dimension, although their outputs are mainly functional. They include architecture and design, which integrate creative elements into wider processes, as well as subsectors such as graphic design, fashion design or advertising.

¾

At a more peripheral level, many other industries rely on content production for their own development and are therefore to some extent interdependent with CCIs. They include among others tourism and the new technologies sector. These industries are not explicitly covered by the concept of CCIs used in this Green Paper though.

Het gemaakte onderscheid tussen en Culturele en Creatieve Industrieën sluit enigszins aan bij het ³ODJHQ´-model dat in 2006 naar voor werd geschoven, doch houdt het geen rekening met de ondersteunende sectoren die een sterke band vormen met de creatieve sectoren sensu strictu.

Organization For Economic Co-Operation And Development (OECD) In het kader van deze statistische studie definieert het OECD (Gordon, 2006) de culturele en Creatieve Industrieën als de verzameling van volgende sectoren (gebaseerd op de indeling gebruikt in Canada en de UK): ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Reclame Architectuur Video, film en fotografie Muziek, Beeldende kunst en Podiumkunsten Geschreven media Radio en TV Kunst en antiek Design (inclusief mode) Ambachten Bibliotheken en archieven Musea Erfgoed en patrimonium

De rapporten en analyses van de OECD focussen vooral op het genereren van statistische informatie 4 en staan minder stil bij de afbakening. Inzake dataverzameling maakt het OECD gebruik van de ISIC 5 classificatie of voor Europa de NACE activiteitennomenclatuur. Voor tewerkstellingsstatistieken 6 refereert het OECD naar de ISCO classificatie.

4

International Standard Industrial Classification of all Economic Activities.

Nomenclature statistique des activités économiques dans la Communauté Européenne. NACE is een officiële Europese activiteitennomenclatuur die wordt gebruikt om bedrijven in economische sectoren op te delen. Een NACE code en bijhorende omschrijving bestaat uit een hiërarchie van 5 niveaus waarbij elk niveau een verfijning van de sector weergeeft.

6 International Standard Classification of Occupations.

5

23

World Intellectual Property Organization (WIPO) Het WIPO hanteert copyright als onderscheidend criterium voor de afbakening van de Creatieve Industrieën, vertrekkende van de core copyright industries tot de ondersteunende sectoren (WIPO, 2003): ¾

The core copyright industries are industries that are wholly engaged in creation, production and manufacturing, performance, broadcast, communication and exhibition, or distribution and sales of works and other protected subject matter.

¾

Interdependent copyright industries are industries that are engaged in production, manufacture and sale of equipment whose function is wholly or primarily to facilitate the creation, production or use of works and other protected subject matter.

¾

The partial copyright industries are industries in which a portion of the activities is related to works and other protected subject matter and may involve creation, production and manufacturing, performance, broadcast, communication and exhibition or distribution and sales.

¾

The non-dedicated support industries are industries in which a portion of the activities is related to facilitating broadcast, communication, distribution or sales of works and other protected subject matter, and whose activities have not been included in the core copyright industries.

24

Tabel 4. ,QGHOLQJ YDQ GH ³&RS\ULJKW ,QGXVWULHV´ YROJHQV KHW :,32.

Core Copyright Industries

Interdependent copyright industries

press and literature; music, theatrical productions, operas; motion picture and video; radio and television; photography; software and databases; visual and graphic arts; advertising services; and copyright collective management societies. ³FRUH LQWHUGHSHQGHQW´: manufacture, wholesale and retail of: TV sets, Radios, VCRs, CD Players, DVD Players, Cassette Players, Electronic Game equipment, and other similar equipment; computers and equipment; and musical instruments. ³SDUWLDO LQWHUGHSHQGHQW´: manufacture, wholesale and retail of: photographic and cinematographic instruments; photocopiers; blank recording material; and paper.

Partial copyright industries

Non-dedicated support industries

apparel, textiles and footwear; jewelry and coins; other crafts; furniture; household goods, china and glass; wall coverings and carpets; toys and games; architecture, engineering, surveying; interior design; and museums. general wholesale and retailing; general transportation; and telephony and Internet.

Bron: WORLD INTELLECTUAL PROPERTY ORGANIZATION (2003), Guide on Surveying the Economic Contribution of the Copyright-Based Industries, Geneva.

25

1.2. Nationale Studies De eerste initiatieven om de Creatieve IndustrieĂŤn uitgebreid in kaart te brengen en te definiĂŤren zijn ontstaan in het Verenigd Koninkrijk. Op basis daarvan hebben vele andere Europese landen studies uitgevoerd om hun Creatieve IndustrieĂŤn in kaart te brengen. In deze paragraaf bespreken we kort de modellen die voorgesteld worden in het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Nederland, Hong Kong, Singapore en AustraliĂŤ.

Verenigd Koninkrijk Het Verenigd Koninkrijk was een van de eerste landen in Europa om de Creatieve IndustrieÍn te definiÍren. Het Mapping Document van het Departement van Cultuur, Media en Sport van 1998 legde de fundamenten voor verdere ontwikkelingen (DCMS, 1998 en DCMS, 2001). Sindsdien hebben vele onderzoekers, consultants en overheden verder gebouwd op deze initiÍle definitie, met het oog op het ontwikkelen van gepaste meetinstrumenten en het in kaart brengen van de impact van de Creatieve IndustrieÍn op de ontwikkeling van stedelijke rHJLRœV +HW 0DSSLQJ 'RFXPHQW GHILQLHHUW GH &UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ DOV ³WKRVH LQGXVWULHV ZKLFK KDYH WKHLU origin in individual creativity, skill and talent and which have a potential for wealth and job creation through the generation and exploitation of inWHOOHFWXDO SURSHUW\´ HQ ZHUNW PHW HHQ OLMVW YDQ industriesectoren (DCMS, 2001): ž ž ž ž ž ž ž ž ž ž ž ž

Reclame Architectuur Kunst en antiek Ambachten Design Mode Film en video Gaming en interactieve ontspanningssoftware Muziek Podiumkunsten Gedrukte media Software en Computerdiensten

De definitie gaat ervan uit dat de verschillende ondernemingen in deze sector gedeelde fundamenten bezitten: ž ž

Ze vertrekken van individuele creativiteit en verbeelding verbonden aan kunde en talent Ze produceren rijkdom en tewerkstelling door het creĂŤren en exploiteren van nieuw intellectueel kapitaal en creatieve inhoud.

Sinds de introductie van een algemene definitie, zijn er in de loop der jaren veel studies uitgevoerd die kleine wijzigingen aan de definitie hebben aangebracht. Een belangrijke mijlpaal vond plaats in 2004 PHW GH ODQFHULQJ YDQ KHW ³'&06 (YLGHQFH 7RRONLW´ ZDDUELM GH FRQFHSWXHOH GHILQLWLHV YDQ GH &UHDWLHYH IndustrieÍn worden vertaald naar concrete SIC en SOC coderingen voor sectoren en beroepen. Deze afbakening betekende een grote stap voorwaarts om de sector duidelijk in kaart te brengen.

In 2008 verscheen HU HHQ QLHXZ UDSSRUW YDQ KHW ³1DWLRQDO (QGRZPHQW IRU 6FLHQFH 7HFKQRORJ\ DQG WKH $UWV´ 1(67$ - een onafhankelijke organisatie dat als missie heeft om het Verenigd Koninkrijk innovatiever te maken - waarin een nieuw model werd ontwikkeld om de Creatieve IndustrieÍn in

26

NDDUW WH EUHQJHQ +LJJV 'LW PRGHO LV HHQ WRHSDVVLQJ YDQ KHW LQ $XVWUDOLs RQWZLNNHOGH ³&UHDWLYH 7ULGHQW´ PRGHO +HW PRGHO LQWURGXFHHUW HHQ EUHGHUH NLMN RS de Creatieve IndustrieÍn door de tewerkstelling in de Creatieve IndustrieÍn te verenigen met de specialistische creatieve tewerkstelling in organisaties die buiten de noemer Creatieve IndustrieÍn vallen.

Volgende sectoren maken deel uit van de Creatieve IndustrieÍn: ž Reclame ž Vervaardiging van juwelen en gerelateerde producten ž Architectuur, Ingenieurs- en technische consultancy ž Film en Video ž Radio en TV ž Recreatie, culturele en sportieve activiteiten ž Andere ontspanningsactiviteiten ž Persagentschappen en Uitgeverijen ž Bibliotheken, archieven, musea en andere culturele activiteiten ž Informatica en gerelateerde activiteiten Hoewel de sectoren in benaming verschillen, heeft het onderzoeksteam ervoor gezorgd deze classificatie te laten aansluiten met de originele DCMS indeling, zij het met enkele nuanceringen. Het onderzoeksteam identificeerde eveneens een reeks van 26 creatieve beroepen volgens de SICclassificatie (Higgs, 2008, p.19). Ter illustratie sommen we hier de geselecteerde beroepen op (Tabel 5), in de kritische bespreking van de verschillende studies komen we hierop terug. We zullen eveneens de filosofie en methodologie van de Creative Trident verder toelichten in het vervolg van dit hoofdstuk.

Tabel 5. De beroepen in het Creative Trident model voor de UK. Advertising and public relations managers

Goldsmiths, silversmiths, precious stone workers

Librarians

Graphic designers

Artists

Library assistants/clerks

Marketing and associated professionals

Arts officers, producers and directors

Archivists and curators

Product, clothing and related designers

Actors, entertainers

Originators, compositors and print preparers

Town planners

Broadcasting associate professionals

Authors, writers, musicians

Glass and ceramics makers, decorators and finishers

Dancers and choreographers

IT strategy and planning professionals

Architectural technologists

Photographers and audio-visual equipment operators

Architects

Furniture makers, other craft woodworkers town-planning technicians

Journalists, newspaper and periodical editors

Software professionals

Bron: HIGGS, P., CUNNINGHAM, S., BAKHSHI, H. (2008), Beyond the creative industries: Mapping the creative economy in the United Kingdom, NESTA Technical Report.

27

Duitsland In opdracht van het Ministerie van Wetenschap en Technologie, hebben drie bureaus een onderzoek uitgevoerd naar de gemeenschappelijke kenmerken van de heterogene kerngroep van Creatieve IndustrieĂŤn vanuit een macro-economisch perspectief (SĂśndermann et al., 2009).

Tot de onderzoeksdoelstellingen behoorden het identificeren van essentiĂŤle overkoepelende kenmerken binnen de heterogene groep van Creatieve IndustrieĂŤn, het introduceren van een analyse vanuit macro-economisch perspectief voor een economische definitie van de verschillende sectoren, en het ontwikkelen van beleidsaanbeveling voor de Federale Duitse Bondsregering.

Het rapport introduceert twee nieuwe segmentaties die in Duitsland nog niet eerder in kaart zijn gebracht: een interne segmentatie van de Creatieve IndustrieĂŤn ingedeeld in grote ondernemingen, kleine en middelgrote ondernemingen en micro-organisatie of freelancers. Deze drie verschillende actoren worden verder geanalyseerd aan de hand van empirische data en structurele kenmerken.

Verder introduceert de studie een geharmoniseerd model voor definitie en classificatie van de culturele industrieĂŤn. Dit zorgt immers voor een betrouwbaar empirisch en kwantitatief framework voor verdere analyse van de Creatieve IndustrieĂŤn.

Definitie van de Creatieve IndustrieÍn ³The culture and creative industries comprise of all cultural and creative enterprises that are mainly market-oriented and deal with the creation, production, distribution and/or dissemination through the media of cultural/creative goods and services. The economic field of the culture and creative industries comprises of the following eleven core branches or market segments: music industry, book market, art market, film industry, broadcasting industry, performing arts market, design industry, architectural market, press market, advertising mDUNHW DQG WKH VRIWZDUH DQG JDPHV LQGXVWU\ ´ (SÜndermann et al., 2009) 'H HHUVWH QHJHQ VHFWRUHQ NULMJHQ KHW ODEHO ³&XOWXUH ,QGXVWULHV´ WRHJHVFKUHYHQ GDDU ZDDU DGYHUWLVLQJ HQ VRIWZDUH HQ JDPHV GH ³FUHDWLYH EUDQFKHV´ ]LMQ 6DPHQ YRUPHQ ]H GH ³&XOWXUDO DQG &reative ,QGXVWULHV´ Het centrale criterium dat in deze studie wordt aangewend om de Creatieve IndustrieÍn te omlijnen KHHIW EHWUHNNLQJ RS GH FUHDWLHYH GDDG ³&UHDWLYH $FW´ RI VFK|SIHULVFKHU $NW DOOH DUWLVWLHNH OLWHUDLUH culturele, muzikale, architecturale of creatieve inhoud, werken, producten, producties of diensten die YRUP JHYHQ HQ DDQ GH RRUVSURQJ OLJJHQ YDQ GH ³FRUH EUDQFKHV´ (QNHO FUHDWLHYH GDGHQ RI producties met een esthetische kern of referentie worden gerekend tot de Creatieve IndustrieÍn.

Daarnaast wordt voor de definitie nog een reeks onderliggende criteria gehanteerd: ž ž ž

ž

'H RQGHUQHPLQJ ³EXVLQHVV HQWHUSULVH´ VWDDW FHQWUDDO LQ GH &UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ Een sectoriÍle definitie wordt gehanteerd rond 11 marktsegmenten.

De materiĂŤle expressie van de creatieve daad is het werk van de creator. Het is de uitvoering van een creatief beroep Âą de creatieve daad Âą en niet het beroep op zich dat de kern van de creatieve industrie vertegenwoordigt.

Er bestaan fundamentele verschillen tussen de verschillende economische actoren in de Creatieve IndustrieĂŤn naargelang hun grootte en omvang.

De Creatieve IndustrieĂŤn worden aan de hand van verschillende modellen in kaart gebracht:

28

他

Volgens een 3-sectoren model worden de Creatieve Industrie谷n onderverdeeld in drie segmenten: (i) de publieke sector, (ii) de intermediaire sector, en (iii) de private sector. De drie sectoren staan gerangschikt op een continu端m van non-profit naar marktgericht.

他

Volgens een interne segmentatie in functie van de grootte van de economische entiteiten: micro-organisaties en freelancers, kleine en middelgrote ondernemingen, en grote concerns.

Naar classificatie toe, gebruikt dit rapport de Duitse WZ-2003 activiteitennomenclatuur dat aansluit op de NACE activiteitennomenclatuur. Per subsector werd een inventaris opgesteld van betrokken WZcodes. Voor data vanaf 2009 word gebruik gemaakt van WZ-2008 of NACE Rev.2 (op 4 of 5 niveaus).

29

Nederland Nederland hanteert een definitie van de creatieve sectoren die sterk aanleunt bij de voorstellen van de Europese Commissie (Tabel 6), waarbij gewerkt wordt met een matrix van verschillende sectoren (Kunst, Media en Entertainment) en schakels binnen de waardeketen: initiële creatie, materiële productie, en distributie/retail (Marlet, 2006; Raes, 2005; Ministry of Economic Affairs, 2007).

Tabel 6. ,QGHOLQJ YDQ GH ³&UHDWLYH ,QGXVWULHV´ LQ 1HGHUODQG. Kunst

Beeldende kunst: fotografie, film, scheppende kunst (zoals schilderijen en sculpturen) Podiumkunsten: toneel, dans, muziek (klassiek en populair) Festivals, evenementen, tentoonstellingen en recreatiecentra

Media en Entertainment

Literatuur, boeken (fictie en non-fictie) Journalistieke media (papier): dagbladen, tijdschriften TV en radio Film

Creatieve zakelijke dienstverlening

Design: interieur en meubels, mode, sierraden Architectuur; burgerlijke bouw, stedenbouw Reclame en grafisch ontwerp

Bron: Ministry of Economic Affairs, 2007

Creatieve industrieën zijn bedrijfstakken waarin creativiteit de cruciale productiefactor is. Als vertrekpunt gebruikt Nederland de fundamentele overlap tussen cultuur en economie waardoor beide elkaar wederzijds kunnen versterken. Dit weerspiegelt zich in een duale definitie van de Creatieve Industrieën waarbij gewerkt wordt met een strikte definitie die enkel de creatieve schakel van de verschillende geïdentificeerde sectoren bevat, en een ruime definitie die creatie, productie en distributie van de verschillende sectoren, uitgezonderd productie en distributie van de creatieve zakelijke dienstverlening, in rekening brengt. Verwijzend naar Tabel 7 komt de strikte definitie overeen met de donkergrijze zone en de ruime definitie met de licht en donkergrijze zone.

In de ruime definitie komen naast de initiële creatie ook de materiële productie, distributie en retail in aanmerking om creatieve industrie genoemd te worden. De materiële productie op het gebied van creatieve zakelijke dienstverlening valt echter niet onder de definitie.

Inzake dataverzameling wordt gebruik gemaakt van de Nederlandse Standaard Bedrijfsindeling (SBI), die gebaseerd is op de NACE activiteitennomenclatuur.

30

Tabel 7. Strikte (donkergrijs) en Ruime (licht + donkergrijs) definitie van de Creatieve Industrieën in Nederland.

Initiële/conceptuele creatie

Productie

Distributie en Retail

Beeldende Kunst Podiumkunst Festivals, evenementen, tentoonstellingen Film TV, Radio Literatuur, Boeken Journalistiek Vormgeving Architectuur, Technische ontwikkeling Reclame en grafisch ontwerp Bron: Gerard Marlet, Joost Poort, 2005, Cultuur en creativiteit naar waarde geschat, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en het Ministerie van Economische Zaken, p.9.

In het kader van onderzoek aan Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO), bouwt Paul Rutten verder op een operationele definitie van de Creatieve Industrieën in Nederland gebaseerd op de SBI 2008 bedrijfsindeling (Rutten, 2010). Zie Tabel 8 voor een overzicht.

Tabel 8. Operationele Definitie van de Creatieve Industrieën in Nederland volgens de SBI Bedrijfsindeling.

Kunsten en cultureel erfgoed

1. Podiumkunsten Beoefening van podiumkunst (creatie) Producenten van podiumkunst (productie) Theaters en schouwburgen (exploitatie/uitgave) 2. Scheppende kunsten Schrijven en overige scheppende kunst (creatie) Kunstgalerieën en ±expositieruimten (exploitatie/uitgave) 3. Cultureel erfgoed Musea (exploitatie/uitgave) Bibliotheken (exploitatie/uitgave) Kunstuitleen en overige culturele uitleencentra (exploitatie/uitgave)

31

Openbare archieven (exploitatie/uitgave) Monumentenzorg (dienstverlenend) 4. Overigen kunst en erfgoed Dienstverlening voor uitvoerende kunst (dienstverlenend) Informatieverstrekking op het gebied van toerisme (dienstverlenend) Steunfondsen (dienstverlenend) Vriendenkringen op het gebied van cultuur en fanclubs (dienstverlenend) Media en entertainmentindustrie

1. Omroep 3URGXFWLH YDQ WHOHYLVLHSURJUDPPD¶V SURGXFWLH

Televisieomroepen (exploitatie/uitgave) Radio-omroepen (exploitatie/uitgave) Facilitaire activiteiten voor film- en televisieproducties (dienstverlenend) 2. Persmedia Persagentschappen (creatie/productie) Fotografie (creatie/productie) Uitgeverijen van kranten (exploitatie/uitgave) Uitgeverijen van tijdschriften (exploitatie/uitgave) Overige dienstverlening op het gebied van informatie (dienstverlenend) 3. Film Productie van films (productie) Distributie van films en televisieproducties (exploitatie/uitgave) Bioscopen (exploitatie/uitgave) 4. Muziekindustrie Maken en uitgeven van geluidsopnames (productie/exploitatie/uitgave) 5. Boekenindustrie Uitgeverijen van boeken (productie/exploitatie/uitgave) 6. Gaming en overige uitgeverijen Uitgeverijen van computerspellen (productie/exploitatie/uitgave) Overige uitgeverijen van software (exploitatie/uitgave) Overige uitgeverijen (niet van software) (exploitatie/uitgave) 7. Live Entertainment Pretparken (productie/exploitatie/uitgave) Circus en variété (productie/exploitatie/uitgave) Kermisattracties (exploitatie/uitgave)

Creatieve zakelijke dienstverlening

1. Communicatie en Informatie Reclamebureaus (creatie/dienstverlenend) Handel in advertentieruimte (dienstverlenend) Public Relations-bureaus (creatie/dienstverlenend) Organisatie van congressen en beurzen (creatie/dienstverlenend) 2. Vormgeving en Ontwerp Architecten (creatie) Industrieel ontwerp en vormgeving (creatie)

Bron: RUTTEN, P., KOOPS, O., ROSO, M. (2010), Creatieve industrie in de SBI 2008 bedrijfsindeling, in TNO Nederlandse Organisatie voor toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek.

32

Hong Kong Hong Kong publiceerde in 2003 een eerste studie rond de mapping van haar Creatieve IndustrieÍn, GLH JHGHILQLHHUG ZRUGHQ DOV +XL ³a group of economic activities that exploit and deploy creativity, skill and intellectual property to produce and distribute products and services of social and cultural meaning - a production system through which the potentials of wealth generation and job creation are realized´ Volgende concepten liggen aan de basis van de definitie, afbakening en analyse van de Creatieve IndustrieÍn: ž ž ž

Creativiteit en Intellectueel eigendom Productie van sociale of symbolische meerwaarde Creative Industries Production System, waarbij creatie van inhoud wordt beschouwd als een deel van een volledig productiesysteem, of waardeketen.

Deze mapping resulteerde in de identificatie van 11 creatieve sectoren, gebaseerd op de classificatie van het Verenigd Koninkrijk.

Tabel 9. Afbakening Creatieve IndustrieĂŤn in Hong Kong.

Advertising

Advertising companies and agencies, public relation services, market research companies, advertising services

Architecture

Architectural engineering

Art, antiques and crafts

Jewellery manufacturing, antiques, works of art and crafts, galleries, museums and visual arts (partial)

Design

Design: Designing services, including fashion design, graphics, products, interior, and design services for furniture, shoes, toys and related articles

Digital entertainment

Interactive leisure software (games), animation, education and entertainment software

Film and video

Motion and video pictures companies, film studios, film processing, and cinemas and movie theatres, etc.

Music

Music recording and production, musical performance

Performing arts

Performing arts, live performance and theatrical entertainment

Publishing

Printing, publishing and allied industries (including comics and multimedia publishing)

Software & computing

Software consultancy, software services, data processing, web design & Internet applications, etc

Television & radio

Television and radio production and related services

design,

landscape

design

and

structural

%URQ +8, ' (G

%DVHOLQH 6WXG\ RQ +RQJ .RQJÂśV &UHDWLYH ,QGXVWULHV &HQWUH IRU &XOWXUDO 3ROLF\ Research, University of Hong Kong, Hong Kong.

33

Het onderzoek uitgevoerd door Hui (2003, 2004) geeft vervolgens per subsector een gedetailleerde analyse weer van de industriestructuur, hun sterktes en zwaktes, vooruitzichten en statistische gegevens.

Singapore 6LQJDSRUH KDQWHHUW GH WHUP ³&UHDWLYH &OXVWHU´ RP KDDU FUHDWLHYH EHGULMYLJKHLG WH GHILQLsUHQ *ZHH 2009; Lee, 2006; Mun Heng, 2003): ³Those industries which have their origin in individual creativity, skill and talent and which have a potential for wealth and job creation through the generation and exploitation of intellectual property.

This cluster is fuelled by ideas at the intersection of the arts, business and technology. It leverages on the multi-dimensional creativity of individuals ¹ artistic creativity, entrepreneurship and technological innovation ¹ WR FUHDWH QHZ HFRQRPLF YDOXH ´ Singapore rekent volgende sectoren tot haar Creatieve IndustrieÍn: ž ž ž ž ž ž ž ž ž ž ž

IT and Software Services Advertising Broadcasting Media Publishing Industries Interior, Graphics and Fashion Design Architectural Services Art/Antiques Trade, and Crafts Performing Arts Cinema Services Photography Industrial Design

Naar analyse toe heeft Singapore een analysemodel ontwikkeld dat de directe en indirecte sociaaleconomische impact van de Creatieve IndustrieĂŤn meet op 4 niveaus (primair, secundair, tertiair, quaternair). In Deel 2 meer hierover.

AustraliĂŤ In een reeks rapporten omschrijft het Center of Excellence for Creative Industries & Innovation haar Creatieve IndustrieĂŤn als volgt: Âł7KH VSHFLDOLVW &UHDWLYH ,QGXVWUies comprise a set of interlocking sectors of the economy focused on extending and exploiting symbolic cultural products to the public such as the arts, films, interactive games, or providing business-to-business symbolic or information services in areas such as architecture, advertising and marketing, design, as well as web, multimedia and software development.

Most often Creative production delivers unique or customized products from incomplete or abstract specifications received either from a client or dHULYHG IURP D GHVLUH IRU SHUVRQDO DUWLVWLF H[SORUDWLRQ´ (Higgs, 2007a en Higgs, 2007b). $XVWUDOLs OHJW LQ KDDU EHQDGHULQJ KHHO VWHUN GH QDGUXN RS GH OLQN PHW GH ³2FFXSDWLRQDO &ODVVLILFDWLRQV´ vooral vanwege haar methodologische uitwerking rond de Creative Trident inzake creatieve tewerkstelling (zie Deel 2). Dit resulteert in volgende indeling (Tabel 10) van sectoren voor de Creatieve IndustrieÍn:

34

Tabel 10. Afbakening Creatieve Industrieën in Australië.

Muziek en Podiumkunsten

Film, Radio en TV

Reclame en Marketing

Software en Interactieve Content

Gedrukte Media

Architectuur, Design en Beeldende Kunsten

Compositie van muziek Muziek optredens Opname van muziek Uitgeven van muziek Dans en Ballet Drama ([SORLWDQWHQ YDQ ³YHQXHV´ Opera 3URGXFWLH YDQ UDGLRSURJUDPPD¶V Filmproductie Speciale effecten en postproductie voor films Script schrijvers Televisie omroepen Film en Video bibliotheken Reclame Marketing Reclamemedia Software ontwikkeling Software productie Multimedia internet ontwikkeling Ontwikkeling van interactieve en online games Productie van interactieve games Providers van multimedia internetdiensten Productie van multimedia internet content Uitgeverij van dagbladen Uitgeverij van tijdschriften Uitgeverij van boeken Schrijvers Boekhandels Architectuur Grafische kunsten Ontwerp van juwelen Modeontwerpers Interieurdesign Productdesign Marine architectuur Ander gespecialiseerd design Musea en galerijen Schilders en Beeldhouwers Fotografie

Bron: HIGGS, P., CUNNINGHAM, S., PAGAN, J. (2007b), AustraliD¶V &UHDWLYH (FRQRP\ 'HILQLWLRQV RI WKH Segments and Sectors, ARC Centre of Excellence for Creative Industries & Innovation (CCI), Brisbane.

Bovenop deze sectoriële afbakening, hanteert het onderzoeksteam een afbakening in functie van de schakels binnen de waardeketens. Higgs et al. (2007) hebben daarvoor een model waardeketen in kaart gebracht en gedefinieerd welke schakels wel en welke schakels niet mee worden gerekend tot de Creatieve Industrieën (Tabel 11). Enkel de schakels van precreatie en creatie worden tot de Creatieve Industrieën gerekend, terwijl realisatie, consumptie en naverkoop principieel buiten de

35

Creatieve IndustrieĂŤn vallen, maar wel in rekening gebracht kunnen worden om de totale marktgrootte te kwantificeren.

Tabel 11. Waardeketens in de Creatieve IndustrieĂŤn.

Precreatie Creatie

Realisatie

Consumptie Naverkoop

Bewaring en Toegang zoals musea, bibliotheken Pre-productie: bvb. beeldbibliotheken 3ULPDLUH FUHDWLH ]RDOV VFKULMYHQ FRPSRQHUHQ HWFÂŤ 3ULPDLUH RSWUHGHQV ]RDOV PX]LHNRSWUHGHQ FRQFHUW HWFÂŤ Opname zoals digitale geluidsopname Editeren en lay-out Daad van het uitgeven Creatie en realisatie van geĂŻntegreerde processen (zoals bvb. vervaardiging van juwelen waar creatie en productie gestroomlijnd verlopen) Productie en hosting Distributie en groothandel Kleinhandel en Presentatie Distributie en verhuur Verbruik Gebruik door eindgebruiker Onderhoud, herstelling en ondersteuning Tweedehandsverkoop

Bron: HIGGS, P., CUNNINGHAM, S., PAGAN, J. (2007a), AustraliaÂśV &UHDWLYH (FRQRP\ 'HILQLWLRQV RI WKH Segments and Sectors, ARC Centre of Excellence for Creative Industries & Innovation (CCI), Brisbane.

36

2. VASTSTELLINGEN INZAKE CRITERIA TER AFBAKENING VAN DE SECTOR

2.1. Vergelijking van verschillende bestudeerde afbakeningen Onderstaande tabel geeft een samenvattend overzicht van de sectordefinities van de Creatieve Industrieën zoals weergegeven in internationale en nationale studies. We moeten evenwel benadrukken dat deze tabel enkel een algemeen overzicht geeft, en dat de definities van de sectoren of industrieën over het algemeen inconsistent zijn. De meeste studierapporten geven geen duidelijke afbakening van de verschillende sectoren, en doorheen de verschillende studies wordt vaak een verschillende terminologie gehanteerd om gelijkaardige diensten of sectoren te benoemen.

Tabel 12. Vergelijking van sectoriële definities inzake Creative Industries.

EU

UNCTAD

UK

NL

DE

HONG KONG

SING

AUS

VLAANDEREN

Beeldende kunst

X

X

X

X

X

X

X

X

X

Podiumkunst

X

X

X

X

X

X

X

X

X

Fotografie

X

X

X

X

X

X

X

Erfgoed

X

X

X

X

Recreatie

X

X

X

X

X

X

Film & Video

X

X

X

X

X

X

X

X

X

Radio & TV

X

X

X

X

X

X

X

X

X

Muziek

X

X

X

X

X

X

X

X

X

Literatuur

X

X

X

X

X

X

X

X

X

Pers

X

X

X

X*

X

X

X

X

X

Design

X

X

X

X*

X

X

X

X

X

Architectuur

X

X

X

X*

X

X

X

X

X

Reclame

X

X

X

X*

X

X

X

X

X

Creative ICT

X

X

X

X*

X

X

X

X

Creative R&D

X

* Enkel de creatie wordt meegeteld in de Creative Industries ± productie en distributie worden buiten beschouwing gelaten.

Bron: Antwerp Management School ± Flanders DC Kenniscentrum.

Omdat veel studies geen duidelijke uitsplitsing geven van de verschillende waardeketens van de subsectoren, wordt vaak in het midden gelaten welke activiteiten, beroepen en organisaties al dan niet tot de Creatieve Industrieën behoren. Dit bemoeilijkt de vergelijking tussen verschillende studies.

Hoewel er op een algemeen niveau grote overeenkomsten zijn op gebied van de sectorsamenstelling, stellen we vast dat iedere studie een afzonderlijke definitie van de Creatieve Industrieën hanteert, en dat deze verschillen niet steeds nauwgezet worden weergegeven, wat weerom vergelijking bemoeilijkt.

37

2.2. Gebruikte criteria ter afbakening van de Creatieve IndustrieÍn Ondanks de diversiteit aan definities en afbakeningen, kunnen we een reeks criteria vooropstellen die worden gebruikt ter afbakening van de Creatieve IndustrieÍn: ž

Creativiteit: welke sectoren zijn al dan niet volledig afhankelijk van creativiteit voor de productie van hun goederen en diensten. Met andere woorden, welke sectoren produceren een symbolische meerwaarde? De indeling in sectoren varieert van land tot land en van studie tot studie. De meeste studies vertrekken van het concept van de culturele industrieĂŤn en vullen deze aan met meer marktgerichte sectoren waar creativiteit sterk vertegenwoordigd is. Zoals bovenstaande tabel duidelijk maakt heerst er wel een redelijk gelijkaardige opsplitsing onder de verschillende studies. De verschillen zitten echter in de specifieke inhoud van iedere subsector.

ž

Waardeketens: welke schakels binnen waardeketens dragen bij aan de productie van de creatieve meerwaarde? Dit is evenwel voor ruime interpretatie vatbaar, bvb. zonder te kunnen beschikken over de goed onderhouden infrastructuur van een concertzaal, de nodige marketingcampagnes, en de professionele omkadering kan een artiest niet RSWUHGHQ HQ NDQ KLM ]LM GXV ]LMQ FUHDWLHYH SUHVWDWLHV QLHW ³YHUPDUNWHQ´

ž

Financiering: welke sectoren worden gefinancierd door overheidsmiddelen dan wel door private middelen? We stellen evenwel vast dat in de onderzochte studies dit gĂŠĂŠn doorslaggevend criterium is om een sector al dan niet tot de creatieve industrie mee te rekenen. Het enige onderscheid dat gemaakt wordt heeft betrekking op de inclusie in de economische impactanalyse, waar in de meeste gevallen de focus gelegd wordt op de private sector.

ž

Beschikbaarheid van data: de onderzochte studies stellen allemaal vast dat er een schrijnend gebrek is aan betrouwbare en volledige data over de creatieve sectoren enerzijds, en dat er eveneens een gebrek heerst aan waardevolle en creatieve meetinstrumenten anderzijds. Vanwege dit gebrek aan data, worden impactanalyses vaak op een zeer vereenvoudigde schaal uitgevoerd, ofwel met een zeer beperkt aantal indicatoren die beschikbaar zijn maar daarom niet de specificiteit van de sector doeltreffend in kaart brengt, ofwel beperkt de studie zich op enkele deelsectoren waar wel JHJHYHQV EHVFKLNEDDU ]LMQ EYE HQNHOH .02ÂśV HQ JURWHUH RQGHUQHPLQJHQ HQNHO subsectoren waar informatie beschikbaar is).

ž

Verband met regionale visie op cultuur: in de samenstelling van Creatieve IndustrieĂŤn stellen we vast dat de regionale visie op cultuur ook een rol speelt, met name in de samenstelling van en opsplitsing in subsectoren.

ž

Relatief belang van de sector: hoe belangrijker een sector binnen de creatieve economie, hoe waarschijnlijker dat deze sector afzonderlijk zal worden opgenomen in de sectorclassificatie.

2.3. Benadering vanuit verschillende invalshoeken We stellen eveneens vast dat er verschillende invalshoeken zijn om naar de Creatieve IndustrieÍn te kijken. Verschillende Europese landen hebben in de loop der jaren voor een of meerdere invalshoeken JHNR]HQ ZDDUELM ZH PHUNHQ GDW GH ³&UHDWLYH ,QGXVWULHV´ EHQDGHULQJ JHFRPELQHHUG Pet een sectorspecifieke aanpak de voorkeur geniet:

38

Tabel 13. Creatieve IndustrieĂŤn vanuit verschillende invalshoeken.

Benadering

Landen

³&UHDWLYH ,QGXVWULHV´

Oostenrijk, BelgiĂŤ (Vlaanderen), Denemarken (2000), Estland, Litouwen, Letland (2005), Zweden, RoemeniĂŤ, Bulgarije

³&RS\ULJKW ,QGXVWULHV´

Denemarken Noorwegen

³([SHULHQFH (FRQRP\´

Zweden (2004), Denemarken (2003)

Sector specifiek

BelgiĂŤ (WalloniĂŤ), Frankrijk, Ierland, Polen, Portugal, Slowakije, Spanje

(2006),

Finland,

Hongarije,

Letland

(2005),

Bron: EUROPEAN COMMISSION (2006), The economy of culture in Europe, Directorate-General for Education and Culture, KEA European Affairs, Brussels.

2.4. 'H ³&UHDWLYH 7ULGHQW´ Onderzoekers aan de ¾Centre of Excellence for Creative Industries & Innovationœ in AustraliÍ (Higgs, 2007c) hebben recent een nieuwe benadering geïntroduceerd om de Creatieve IndustrieÍn in kaart te EUHQJHQ HQ RP GH WHZHUNVWHOOLQJ ELQQHQ GH VHFWRU WH NZDQWLILFHUHQ GH ³&UHDWLYH 7ULGHQW´ (Figuur 2).

We behandelen deze methodologie reeds in dit deel van het rapport vanwege haar relevantie voor de afbakening van de Creatieve IndustrieÍn. Het vertrekpunt heeft betrekking op de creatieve activiteit die volgens de onderzoekers via drie verschillende kanalen plaatsvindt: ž ž ž

door creatieve inGLYLGXHQ NXQVWHQDDUV DUWLHVWHQ HWFÂŤ

door groepen die binnen creatieve organisaties actief zijn (maar niet noodzakelijk een creatief beroep uitoefenen) door individuen die actief zijn binnen organisaties in de ruimere economie en een specifiek creatieve activiteit uitoefenen

De eerste twee groeperingen hebben betrekking op de Creatieve IndustrieĂŤn, terwijl het derde type creatieve activiteit niet werd erkend in de literatuur over de Creatieve IndustrieĂŤn. Als gevolg hiervan is de creatieve activiteit in bijna alle uitgevoerde studies onderschat, met name door het negeren van de creatieve activiteit die buiten de Creatieve IndustrieĂŤn plaats vindt.

Om deze tekortkoming te verhelpen, hebben onderzoekers de Creative Trident ontwikkeld om de creatieve activiteit te meten waarbij zowel de creatieve industrie en de creatieve activiteit buiten de creatieve industrie in rekening worden gebracht.

39

Creative occupations in Creative Industries

Support operations in Creative Industries

Creative occupations outside Creative Industries

Support operations outside Creative Industries

Figuur 2. Creative Trident.

Bron: +LJJV 3 &XQQLQJKDP 6 3DJDQ - $XVWUDOLDÂśV &UHDWLve Economy: Definitions of the Segments and Sectors, ARC Centre of Excellence for Creative Industries & Innovation (CCI).

De Creative Trident combineert dus de waardeketens van de creatieve sectoren met de creatieve schakels die behoren tot industriesectoren buiten de Creatieve IndustrieÍn. De creatieve activiteit EXLWHQ GH FUHDWLHYH LQGXVWULHVHFWRUHQ NULMJW GH QDDP ³(PEHGGHG &UHDWLYHV´ 'H DXWHXUV EHZHUHQ RS deze wijze een nauwkeuriger beeld te produceren van de creatieve activiteit in de economie, en combineren op deze wijze een benadering volgens sectoren en schakels van waardeketens of functies binnen organisaties.

In het kader van de Creative Trident stelt de discussie zich welke creatieve beroepen buiten de creatieve sector opgenomen dienen te wordeQ LQ GH ³(PEHGGHG &UHDWLYHV´ 6WXGLHV YHUVFKDIIHQ hierover geen eenduidigheid en geven veel ruimte voor interpretatie. De Hong Kong Baseline Study +XL FODVVLILFHHUW ELMYRRUEHHOG YROJHQGH EHURHSHQ RQGHU GH ³(PEHGGHG &UHDWLYHV´ bedrijfsleiders, funcWLRQHOH PDQDJHUV ,7 PDQDJHUV ³SURIHVVLRQDOV´ LQ]DNH DUFKLWHFWXXU LQJHQLHXUV technische ondersteuning, operations, IT assistenten, mannequins en fotomodellen.

De link wordt hier eveneens gelegd met de Knowledge-Intense Business Services, met name beroeSHQFDWHJRULHsQ ]RDOV LQJHQLHXUV FRQVXOWDQWV HQ DQGHUH ³SURIHVVLRQDOV´ GLH YRRU KHW OHYHUHQ van hun prestaties in sterke mate afhankelijk zijn van hun creativiteit. Sommige studies stellen dan ook voor om een categorie van consultants en ingenieurs mee te betrekken in de creatieve tewerkstelling (Mßller, 2009). In het kader van de impact van de Creatieve IndustrieÍn op de economie is deze denkpiste zeker relevant. Het zal echter afhangen van enkele praktische overwegingen of deze piste in de praktijk bewandeld kan worden. Zo zullen de meningen zeer verdeeld zijn over de mate waarin consultants afhankelijk zijn van hun persoonlijke creativiteit, te meer omdat deze beroepen een verzameling vertegenwoordigen van uitermate heterogene activiteiten die een zeer variÍrende inzet van creativiteit vertonen.

Deze benadering vereist dan ook een duidelijk inzicht in de link tussen de verschillende componenten binnen de Creative Trident en de verschillende schakels in de creatieve waardeketen. Het is immers niet mogelijk om algemene uitspraken te formuleren en verbanden te leggen tussen schakels in een

40

waardeketen (Figuur 3) en de verschillende classificaties volgens de Creative Trident, waardoor een individuele analyse steeds noodzakelijk is.

Creatie

Productie

Disseminatie

Exploitatie

Consumptie

Figuur 3. Schakels in de creatieve waardeketen.

3. REVIEW VAN DE VERSCHILLENDE STUDIES OVER CREATIEVE INDUSTRIEEN Na de verschillende internationale studies over de mapping van de Creatieve Industrieën vergeleken te hebben, werpen we een kritische blik op de voorgestelde afbakeningen, en duiden we op 7 opportuniteiten voor verbetering waar we rekening mee houden voor ons onderzoek .

Handke (2004) vat het goed samen: ³$QDO\WLFDO GHILQLWLRQV RI FUHDWLYH LQGXVWULHV LQ XVH GLIIHU DQG RU lack precision, which bedevils measurement and communication efforts as well as the ability to keep SDFH ZLWK FKDQJHV ZLWKLQ WKH LQGXVWULHV´ ¾

Veelheid aan definities: de verschillende studies en rapporten gebruiken in grote mate hun eigen definities en afbakeningen van de Creatieve Industrieën. Hoewel er wel een grote mate van overeenstemming groeit op het gebied van de afbakening van sectoren, is de precieze invulling van de inbegrepen sectoren onvoldoende duidelijk omlijnd waardoor verwarring kan ontstaan, en vergelijkingen tussen studies bemoeilijkt worden. Enerzijds valt het te verantwoorden dat een afbakening van een sector overeenstemt met de lokale context en dus een impact heeft op de afbakening van de sectoren, anderzijds wordt vaak te weinig nadruk gelegd op de omschrijving van de inhoud van de betrokken sectoren.

Een duidelijke en voldoende uitgediepte afbakening is immers een belangrijke stap om de Creatieve Industrieën te analyseren. Verwarring en onduidelijkheden die in de afbakening aanwezig zijn, zullen doorheen de analyses mee opgenomen worden.

¾

Onduidelijke inclusiecriteria: veel studies refereren naar de in 1998 voorgelegde GHILQLWLH YDQ GH &UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ LQ KHW 9HUHQLJG .RQLQNULMN +HW ³0DSSLQJ 'RFXPHQW´ wordt dan ook vaak als referentie gebruikt om verder op te bouwen. We stellen echter vast dat de basisveronderstellingen die aan de basis liggen van de DCMS afbakening in 1998 gemakkelijk worden overgenomen naar andere contexten en situaties, zonder ze voldoende in vraag te stellen. Studies die we van naderbij onderzocht hebben starten met de DCMS afbakening en bouwen hierop verder, en staan hierbij amper stil bij de context en politieke situatie die aan de basis ligt van deze afbakening. Dit leidt eveneens tot een situatie waarbij er onvoldoende aandacht wordt besteed aan de onderliggende criteria die gebruikt worden om te oordelen of een bepaalde sector al dan niet tot de Creatieve Industrieën behoort. Het definiëren van duidelijke en objectieve inclusiecriteria ± i.p.v. de focus te leggen op een inventarisatie van sectoren ± is een opportuniteit om meer consistentie te brengen in de afbakening van Creatieve Industrieën.

7

De studies aangekaart in dit rapport zijn uitermate waardevol en hebben veel bijgedragen aan het debat rond de Creatieve Industrieën. Wat we hier echter beogen is een kritische kijk op de gebruikte invalshoeken en methodologie om de Creatieve Industrieën af te bakenen in het kader van de afbakening die we wensen voorop te stellen voor de Creatieve Industrieën in Vlaanderen.

41

¾

Sectoren en waardeketens: De uitgevoerde studies die we van naderbij bekeken hebben, bakenen de Creatieve Industrieën af aan de hand van sectorclassificatie codes (NACE, SIC en nationale varianten) en met beroepenclassificaties (SOC en nationale varianten indien beschikbaar). Met uitzondering van het Flanders DC rapport van 2006 dat eerder de waardeketens in kaart brengt op een systematische manier, en enkele andere ad hoc beschrijvingen zijn er weinig inspanningen geleverd om de gedetailleerde waardeketens van de subsectoren duidelijk te omschrijven en de verschillende stakeholders in kaart te brengen. Een sector definiëren aan de hand van een industrieclassificatie is zeer high-level en laat (te) veel ruimte voor interpretatie. Bovendien is het niet duidelijk welke schakels van de waardeketen en (in)directe partijen betrokken worden. De duidelijke mapping van de waardeketens van iedere subsector is dan ook een belangrijke oefening om de verschillende subsectoren te ontrafelen en duidelijk in kaart te brengen. Daarbij dient steeds nagedacht te worden welke schakels van de waardeketen mee in rekening worden gebracht in de creatieve industrie, waardoor we de link steeds terug leggen naar het begrip creativiteit dat de spil vormt van de creatieve sectoren. Door deze aanpak systematisch toe te passen op de verschillende subsectoren bereiken we een gefundeerde definitie van de creatieve sector. Rekening houdend met de finaliteit van de onderzoeksopdracht van het Kenniscentrum en de groei van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen, is het belangrijk om de afbakening grondig te bestuderen.

¾

Beschikbaarheid van data. Er wordt eveneens op geduid dat veel nationale afbakeningen van Creatieve Industrieën worden opgesteld in functie van beschikbaarheid van data. Hoewel deze beslissing te betwisten valt, geven wij prioriteit aan een pragmatische en gefundeerde afbakening boven praktische overwegingen inzake beschikbaarheid van gegevens.

Alle onderzoeksrapporten benadrukken eveneens het schrijnend tekort aan betrouwbare data, en de onaangepastheid van de statistische rapporteringsystemen aan de eigenheid van de culturele en creatieve sectoren. Deze tekortkomingen vormen een grote beperking voor een grondige en vergelijkbare sociaaleconomische impactanalyse van de Creatieve Industrieën.

¾

Creatieve schakels en Creativiteitsindex: we stellen eveneens vast dat een aantal landen, met name Hong Kong, Singapore, Australië en nadien ook het Verenigd Koninkrijk en Nederland, op een meer vooruitstrevende wijze kijken naar de Creatieve Industrieën. Onderzoek in Australië (Higgs, 2007) heeft geleid tot het concept van de Creative Trident, dat een nieuwe wending geeft aan het begrip creatieve tewerkstelling, en zo een ruimere interpretatie verantwoord van de Creatieve Industrieën. Ook op het gebied van de creativiteitsindex zijn er volop ontwikkelingen aan de gang sinds de introductie van de Euro-Creativity index door Florida en Tinagli (Florida, 2004) en de Hong Kong Index (Hui, 2004). Op Europees niveau wordt ook volop gewerkt aan een culturebased Creativity Index (Kern, 2009). Het incorporeren van zowel de Creative Trident als de ontwikkelingen rond de Creativity Index zullen een meer representatieve weerspiegeling bieden van de eigenheid van de Creatieve Industrieën. Dit leidt eveneens tot discussies over de vraag welke schakels en beroepen al dan niet tot de Embedded Creatives behoren. Ook hier stellen we vast dat er geen objectieve maatstaven zijn vastgesteld over wat al dan niet als een creatieve activiteit wordt beschouwd. Er dient echter op gelet te worden dat een afbakening samengesteld door sectoren en functies geen dubbeltellingen inhoudt vermits zowel het niveau van sectoren als het niveau van functies binnen organisaties worden samengevoegd.

¾

Publiek vs. Privaat: de creatieve en culturele sector is gekenmerkt door organisaties met een verschillende mate van marktgerichtheid (gefinancierd door private middelen vs.

42

gesubsidieerd door de overheid). We merken echter dat het onderscheid tussen private en gesubsidieerde sector vervaagt. In een recente onderzoeksnota duidt Paul Rutten op de interdependentie van de publieke en private sector in de culturele industrieÍn: ³2YHULJHQV OLJJHQ GH JUenzen tussen beide domeinen binnen de creatieve industrie PLQGHU VFKHUS GDQ YDDN ZRUGW DDQJHQRPHQ  'H JUHQV WXVVHQ FXOWXXU HQ HFRQRPLH LV daarmee poreus. Tegelijkertijd wordt het ondernemend denken binnen de gesubsidieerde cultuursector gestimuleerd om op die manier meer cultureel rendement uit de JHwQYHVWHHUGH SXEOLHNH PLGGHOHQ WH KDOHQ ´ 5XWWHQ . ž

Gevolgen van afbakeningskeuze: we moeten ons eveneens de vraag stellen wat de impact is van de afbakening van de Creatieve IndustrieÍn op hun groei en hun belang in de maatschappij. We stellen vast dat landen die hun Creatieve IndustrieÍn ruim definiÍren HQ HYROXHUHQ QDDU HHQ FRQFHSW YDQ ³H[SHULHQFH LQGXVWULHV´ ZDDU EYE VSRUW HQ ontspanning worden meegerekend zoals in Scandinavische landen), eveneens een groter draagvlak creÍren voor de beleidsmatige ondersteuning van de Creatieve IndustrieÍn.

Samenvattend stellen we het belang voorop om de Creatieve IndustrieĂŤn op een duidelijke wijze in kaart te brengen door verder te bouwen op industrieclassificaties maar ons daar zeker niet door te laten beperken bij het in kaart brengen van de sector. Dit heeft een impact op het gebruik van kwantitatieve indicatoren waar een macro-economische invalshoek niet de finaliteit maar wel het vertrekpunt is van een sociaaleconomische analyse, aangevuld met sociale, culturele en bedrijfseconomische variabelen die kwalitatief van aard zijn. Het in kaart brengen van de waardeketens van de subsectoren gekoppeld aan een duidelijke mapping van de creatieve productiviteit binnen de waardeketens is dan ook noodzakelijk om tot een duidelijke afbakening te komen. Er zal eveneens gestreefd moeten worden naar een eerste aanzet tot definiĂŤring van duidelijke en objectieve criteria die de inclusie van een sector of schakel van een waardeketen in de Creatieve IndustrieĂŤn bepalen.

4. AFBAKENING VAN DE CREATIEVE INDUSTRIEËN IN VLAANDEREN Verder bouwend op de internationale definities, de reeds uitgevoerde studie rond de Creatieve Sector in Vlaanderen in 2006, en de recente ontwikkelingen in de sector, stellen we in deze paragraaf een afbakening voor van de Creatieve IndustrieÍn in Vlaanderen. We nemen hierbij als uitgangspunt de afbakening voorgesteld door het rapport van Flanders DC in 2006 (Maenhout et al., 2006). In deze studie worden dH &UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ JHGHILQLHHUG DOV ³  de sector die volledig afhankelijk is van de input van creativiteit en van de verwerking van deze creativiteit tot symbolische meerwaarde GRRUKHHQ GH ZDDUGHNHWHQ HQ GLW DOV KDDU EDVLVDFWLYLWHLW KHHIW ´ We houden hierbij met verschillende factoren rekening: ž ž

ž

ž

De reeds geleverde inspanningen om de Creatieve IndustrieĂŤn in kaart te brengen zowel op internationaal als nationaal vlak.

De finaliteit van de opdracht van het Flanders DC - Antwerp Management School Kenniscentrum, met name het meer ondernemend maken en de internationalisering van de Creatieve IndustrieĂŤn.

Het vinden van een balans tussen een ideale afbakening die goed aansluit bij de creatie van creativiteit en symbolische meerwaarde enerzijds, en een afbakening die het mogelijk maakt de sector in kaart te brengen anderzijds. Beschikbaarheid van data Âą of het gebrek ervan Âą mag geen afbreuk doen aan het opstellen van een afbakening die de specificiteit van de sector goed in kaart brengt.

Het opstellen van een afbakening die helder is, die rekening houdt met de eigenheid van de verschillende subsectoren, en de waardeketens duidelijk in kaart brengt.

43

ž

ž

Een afbakening waar we niet alleen rekening houden met sectoren in hun geheel, maar waaronder ook creatieve schakels die buiten de sectoren vallen die als creatief gelabeld worden.

Een inspanning leveren om binnen de context van de creatieve economie die activiteiten in kaart te brengen die bijdragen tot de creatieve meerwaarde in en van Vlaanderen, en die een grote (potentiĂŤle) bijdrage leveren aan het creatief voordeel van Vlaanderen.

We benadrukken eveneens dat deze definitie een conceptuele definitie is die in het kader van deze studie is opgesteld. Naarmate de andere onderzoeksopdrachten opgestart worden, in het bijzonder de mapping en de impactanalyse, zal de voorgestelde afbakening afgetoetst en verder geconcretiseerd worden in functie van beschikbare informatie en werkbaarheid in het kader van de finaliteit van de onderzoeksopdrachten van het Kenniscentrum. Dit zal resulteren in een werkdefinitie die een natuurlijke evolutie en verfijning zal kennen door het verwerven van een pragmatischer inzicht in de verschillende sectoren.

In vergelijking met de afbakening van 2006, zullen we in dit onderzoek eveneens de nadruk leggen op: ž ž ž

Het maken van een duidelijk onderscheid tussen kerncreatieve en ondersteunend creatieve schakels binnen de waardeketens van de creatieve industriesectoren.

Het achterhalen welke dynamiek er heerst binnen de verschillende waardeketens Het identificeren van creatieve schakels in waardeketens die buiten de geĂŻdentificeerde Creatieve IndustrieĂŤn vallen, maar die wĂŠl een grote bijdrage leveren aan de creatieve economie in Vlaanderen.

Het onderzoek beoogt hierbij om diepere inzichten te creĂŤren in de onderliggende business modellen van de Creatieve IndustrieĂŤn, onder meer door de sectoren vanuit een dynamisch perspectief te benaderen en meer de nadruk te leggen op creativiteit als functie en de ondersteunende processen om creativiteit te vermarkten.

We definiÍren de Creatieve IndustrieÍn in Vlaanderen als: Het geheel van sectoren en activiteiten die beroep doen op de input van menselijke creativiteit voor de creatie van economische, maatschappelijke en symbolische meerwaarde, opgedeeld volgens verschillende stadia van de waardeketen (creatie, productie, disseminatie, exploitatie HQ FRQVXPSWLH HQ ELMGUDJHQ DDQ GH XLWEUHLGLQJ YDQ KHW ³FUHDWLHI YRRUGHHO´ LQ 9ODDQGHUHQ Met de term creatief voordeel verwijzen we naar een concurrentievoordeel dat gebaseerd is op de effectieve ontwikkeling van creativiteit in een regio. Met dit concept, dat in het mapping onderzoek verder uitgewerkt wordt, willen we de nadruk leggen op creativiteit als belangrijke inputfactor in de opbouw van innovatie en maatschappelijke ontwikkeling, waarbij Vlaanderen kan streven naar de opbouw van een concurrentievoordeel waar creativiteit centraal staat. Het creatief voordeel zal uiteindelijk resulteren in een bron van welvaart en tewerkstelling, naast indirecte effecten (zoals ELMYRRUEHHOG LPDJR LQYORHG RS WRHULVPH HWF GLH ELMGUDJHQ DDQ GH UHJLRQDOH RQWZLNNHOLQJ YDQ Vlaanderen.

In functie van de positie van een subsector of activiteitengroep in de waardeketen, kunnen we de Creatieve IndustrieÍn in Vlaanderen in verschLOOHQGH ³ODJHQ´ RSGHOHQ QDDUJHODQJ GH PDWH ZDDULQ ]H bijdragen aan de creatie van symbolische meerwaarde. We kunnen hier het onderscheid maken tussen de schakels binnen de waardeketens die rechtstreeks aan de bron liggen van de symbolische meerwaarde, met name: de Kerncreatieve IndustrieÍn en de schakels binnen de waardeketens die

44

onrechtstreeks bijdragen tot de creatie van de symbolische meerwaarde, de Ondersteunende Creatieve IndustrieĂŤn.

In deze afbakening willen we ons niet enkel focussen op sectoren binnen de Creatieve IndustrieÍn, maar eveneens op activiteiten binnen de creatieve economie die in grote mate afhankelijk zijn van FUHDWLYLWHLW HQ QLHW QRRG]DNHOLMNHUZLM]H WRW GH ³FUHDWLHYH VHFWRU´ VHQVX VWULFWX EHKRUHQ ]RDOV voorgesteld door de Creativity Trident. Deze activiteiten, die vooral een impact zullen hebben op de meting van de creatieve tewerkstelling, zijn de Creatieve Schakels binnen de creatieve economie (doch buiten de genoemde creatieve sectoren). Gezien de diversiteit en verspreiding van deze Creatieve Schakels in de creatieve economie, zal deze sector op een afzonderlijke wijze geanalyseerd worden. Creatieve schakels zijn van belang voor de Creatieve industrie omdat ze een kweekvijver vormen voor creativiteit en dikwijls een belangrijke rol spelen inzake uitstraling naar de buitenwereld.

We suggereren daarom eveneens om activiteiten en sectoren in deze Creatieve Schakels op te nemen die een grote impact hebben op het creatief imago van Vlaanderen. Naar analyse van de Creatieve IndustrieĂŤn werken we dus met een model bestaande uit drie lagen, zoals Tabel 14 en 15 weergeven.

Tabel 14. Conceptuele definitie van de Creatieve Industrie in Vlaanderen.

Kerncreatieve IndustrieĂŤn

Creatieve schakels binnen de waardeketens van de creatieve sectoren die de spil vormen voor de creatie van de economische, maatschappelijke en symbolische meerwaarde. De focus ligt hoofdzakelijk op creatie in de waardeketen.

Ondersteunende Creatieve IndustrieĂŤn

Ondersteunende schakels binnen de waardeketens van de creatieve sectoren die de creatie van economische, maatschappelijke en symbolische meerwaarde ondersteunen, maar niet zelf creĂŤren. De focus ligt hoofdzakelijk op productie, disseminatie en exploitatie in de creatieve waardeketen.

Creatieve schakels (buiten de creatieve sectoren)

Schakels en activiteiten die buiten de creatieve sectoren vallen, PDDU ZHO HHQ EHODQJULMNH ELMGUDJH OHYHUHQ RS JHELHG YDQ ³FUHDWLHYH WHZHUNVWHOOLQJ´ LQ GH FUHDWLHYH HFRQRPLH +HW EHWUHIW KLHU VSHFLILHNH schakels van waardeketens die buiten de creatieve sectoren vallen.

Bron: Antwerp Management School Âą Flanders DC Kenniscentrum.

Voor de uitvoering van de mapping en impactanalyse van de Creatieve IndustrieĂŤn vertrekken we inzake sectorclassificatie van de onderzochte sectoren in 2006. Na aftoetsing met de internationale afbakeningen, voegen we de sector Cultureel Erfgoed en Patrimonium toe. Erfgoed en Patrimonium is immers een sector die in iedere onderzochte definitie deel uitmaakt van de Creatieve IndustrieĂŤn en waar creativiteit eveneens de belangrijkste input in de waardeketen voorstelt. Erfgoed is eveneens een bron van inspiratie voor creatie in andere sectoren met een hoge maatschappelijke, educatieve, historische en culturele waarde.

Naar sectorindeling stellen we volgende samenstelling voor, waarbij de creatieve sectoren tijdens de mapping opgedeeld zullen worden in kerncreatieve schakels en ondersteunende schakels, en waarbij de creatieve schakels buiten de creatieve sectoren verder verfijnd en gedetailleerd zullen worden:

45

Tabel 15. Afbakening van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen.

BINNEN DE CREATIEVE INDUSTRIEËN

Kerncreatieve Industrieën & Ondersteunende Creatieve Industrieën

Audiovisuele kunst Beeldende kunst Communicatie, PR, Reclame Nieuwe media Gaming Cultureel Erfgoed & Patrimonium Design Architectuur Gedrukte Media Mode Muziek Podiumkunst

BUITEN DE CREATIEVE INDUSTRIEËN

Creatieve schakels (buiten de creatieve sectoren)

Onderzoek & Ontwikkeling Wetenschap Onderwijs «

Bron: Antwerp Management School ± Flanders DC Kenniscentrum.

Zoals reeds aangekaart zal het onderzoeksteam tijdens de mapping en impactanalyse vertrekken van deze afbakening waarbij de Creatieve Industrieën in de drie bovenstaande subgroepen ingedeeld zal worden. Door dieper inzicht te verwerven in de gedetailleerde waardeketens van de sector en de verspreiding van creativiteit doorheen andere economische waardeketens, zullen we de waardeketens van de creatieve sectoren kunnen opdelen in kerncreatieve en ondersteunende Creatieve Industrieën, en eveneens een coherente groep van creatieve schakels kunnen samenstellen. Een belangrijk element hierbij bestaat uit de identificatie van meetbare en objectieve criteria om te kunnen oordelen welke schakel tot welke groep behoort.

Een andere centrale vraag waar het onderzoeksteam doorheen de mapping aandacht aan zal besteden heeft betrekking op de specificiteit van Vlaanderen en de impact daarvan of de afbakening van haar creatieve sectoren. Zo kunnen / moeten we ons de vraag stellen of specifieke sectoren waar Vlaanderen internationale faam geniet al dan niet opgenomen moeten worden in onze afbakening (onder de creatieve schakels). We denken hierbij bijvoorbeeld aan sterrengastronomie, creatie van chocoladeproducten, etc. Hier moet bijzondere aandacht besteed worden aan de afbakening van het begrip creativiteit en de verbondenheid met talent en passie, zoals aangekaart in de inleiding van dit rapport.

Welke afbakening ook vooropgesteld wordt, het is belangrijk te noteren dat die het resultaat is van een denkoefening binnen een bepaalde context en cultuur. De context van deze afbakening wordt gekenmerkt door een toenemend onderscheid en transitie van culturele naar creatieve afbakeningen waar onder meer een breder draagvlak voor een transversaal beleid gekweekt kan worden, en de stappen gezet kunnen worden om een reeks belangrijke sectoren te ondersteunen op gebied van entrepreneurship, groei en internationalisering. In dit opzicht reflecteert deze voorgestelde afbakening een dynamische sector in volle ontwikkeling die van groot belang is voor het uitbouwen van het concurrentiële voordeel van Vlaanderen.

De vooropgestelde afbakening dient als een conceptuele definitie beschouwd te worden. In functie van concrete doelstellingen, bvb. de uitwerking van beleidsaanbevelingen inzake financiering of de opstart van projecten voor professionele ontwikkeling, kan deze afbakening opgesplitst worden in

46

specifieke doelgroepen waar deze maatregelen bestemd of projecten ontworpen worden. Dit verschaft zowel een algemeen overkoepelend kader als de flexibiliteit om een werkdefinitie op te stellen voor welbepaalde doelstellingen.

Als aanzet naar een impactanalyse geven we in onderstaande tabel (Tabel 16) een schematisch overzicht weer van de geĂŻdentificeerde NACEBEL 2008 codes voor de sectoren die we in onze 8 afbakening meenemen. Deze indeling is verre van volledig en zal tijdens de mapping studie verfijnd en vervolledigd moeten worden met informatie uit de sectoren. In Deel 2 van deze studie zullen we duiden op de onaangepastheid van de NACE activiteitennomenclatuur voor de analyse van de Creatieve IndustrieĂŤn. Het overlopen van de opgenomen NACE codes doet onmiddellijk vermoeden dat de mate van creativiteit sterk verschilt tussen de verschillende schakels. Zo zullen bijvoorbeeld in de Podiumkunsten de activiteiten vervat in NACE-code 90.04 (Exploitatie van zalen) in mindere mate bijdragen tot de creatie van symbolische meerwaarde dan NACE-code 90.01 (Uitvoerende kunsten), maar wel een belangrijke rol spelen in het brengen van de creatie tot bij de consument.

8

Deze opsomming van de NACEBEL codes is tot stand gekomen door het overlopen van de volledige NACEBEL 2008 nomenclatuur en deze codes te identificeren die op het eerste zicht deel uitmaken van de Creatieve IndustrieĂŤn. De resultaten van deze preliminaire oefening zijn geenszins volledig, en zijn eerder illustratief opgenomen in dit rapport.

47

Tabel 16. Preliminair overzicht van NACEBEL 2008 codes per sector van de Creatieve Industrieën.

Audiovisuele kunst 18.200: Reproductie van opgenomen media 46.432: Groothandel in opgenomen beeld- en geleuidsdragers 59.11: Productie van films, video-

Beeldende kunst 74.201: Activiteiten van fotografen, m.u.v persfotografen 90.031: Scheppende kunsten 90.032: Ondersteunende activiteiten voor scheppende

Podiumkunst 90.01: Uitvoerende kunsten 90.02: Ondersteunende activiteiten voor uitvoerende kunsten 90.04: Exploitatie van zalen

kunsten

en televisieprogramma's 59.12: Activiteiten ivm film, video en televisieprogramma's na productie 59.13: Distributie van films, video- en televisieprogramma's 59.14: Vertoning van films 60.200: Programmeren en uitzenden van televisieprogramma's 60.100: Uitzenden van radioprogramma's 63.910: Pers-agentschappen

Communicatie, PR, Reclame 73.110: Reclamebureaus

Nieuwe media 62.010: Ontwerpen en

73.120: Media-representatie

programmeren van

74.901: Activiteiten van

computerprogramma's

managers van artiesten, sportlui en overige bekende personaliteiten 77.400: Lease van intellectuele

62.020: Computerconsultancyactiviteiten

Cultureel Erfgoed & Patrimonium 91.011: Bibliotheken, mediatheken, ludotheken 91.012: Openbare archieven 91.020: Musea 91.030: Exploitatie van monumenten en dergelijke toeristenattracties

eigendom 82.300: Organisatie van congressen en beurzen

48

Design & Architectuur

Gedrukte media

32.121: Bewerken van diamant

18.110: Krantendrukkerijen

32.122: Bewerken van

18.120: Overige drukkerijen

edelstenen en halfedelstenen 32.123: Vervaardiging van sieraden

46.491: Groothandel in boeken, kranten en tijdschriften 47.610: Detailhandel in boeken in

47.770: Detailhandel in uurwerken en sieraden 47.791: Detailhandel in antiquiteiten in winkels

gespecialiseerde winkels 47.620: Detailhandel in kranten en kantoor-behoeften in gespec. winkels

71.111: Bouwarchitecten

58.110: Uitgeverijen van boeken

71.112: Interieur-architecten

58.130: Uitgeverijen van kranten

71.113: Stedebouw-kundige,

58.140: Uitgeverijen van

tuin- en landschapsarchitecten

Mode 13.100: Bewerken en spinnen van textielvezels 13.200: Weven van textiel 13.300: Textielveredeling 14.110: Vervaardiging van kleding van leer 46.42: Groothandel in kleding en schoeisel 47.71: Detailhandel in kleding in gespecialiseerde winkels 47.72: Detailhandel in schoeisel en lederwaren in gespec winkels

tijdschriften

74.10: Gespecialiseerde designers

Muziek 18.200: Reproductie van opgenomen media 46.432: Groothandel in opgenomen beeld- en geleuidsdragers 59.20: Maken en uitgeverijen van geluidsopnamen

R&D, Wetenschap, Onderwijs, ...

72.110: Speur- en ontwikkelingswerk op biotechnologisch gebied 72.190: Speur- en ontwikkelingswerk op natuurwetenschappelijk gebied 72.200: Speur- en ontwikkelingswerk op gebied van maatschappij- en geesteswetenschappen 85.42: Hoger onderwijs 85.520: Cultureel onderwijs

Mode 13.100: Bewerken en spinnen van textielvezels 13.200: Weven van textiel 13.300: Textielveredeling 14.110: Vervaardiging van kleding van leer 46.42: Groothandel in kleding en schoeisel 47.71: Detailhandel in kleding in gespecialiseerde winkels 47.72: Detailhandel in schoeisel en lederwaren in gespec winkels

85.593: Sociaal-cultureel vormingswerk

Bron: NACE-BEL classificatie 2008.

49

Deel 2: Blauwdruk voor de impactanalyse van de creatieve industrieën in Vlaanderen

Deel 2 van deze studie focust op de wijze waarop de Creatieve Industrieën in Vlaanderen in kaart kunnen worden gebracht. Herhaaldelijk hebben we reeds gewezen op het grote gebrek aan bruikbaar cijfermateriaal voor de uitvoering van een grondige kwantitatieve analyse. In dit deel leggen we de fundamenten voor een onderzoeksmethodologie dat enerzijds de beschikbare kwantitatieve gegevens verwerkt, maar anderzijds ook veel belang hecht aan een reeks sociaal, economische en culturele indicatoren ± die al dan niet beschikbaar of reeds ontwikkeld zijn ± om de creativiteit vervat in de sector en de impact daarvan op andere sectoren en de maatschappij in kaart te brengen.

We starten met een beknopt overzicht van bestaande impactstudies uitgevoerd op internationaal niveau, om vervolgens deze benaderingen kritisch te bekijken en stil te staan bij de uitdagingen om de Creatieve Industrieën in kaart te brengen en te analyseren. In een derde paragraaf werken we een mogelijke benadering uit om de Creatieve Industrieën in Vlaanderen te analyseren. Deze methodologische uitwerking zal als basis dienen voor de uitvoering van de mapping en impactstudie van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen.

Deze blauwdruk zal verder bouwen op de voorgestelde afbakening in Deel 1 van deze studie, en een onderscheid maken tussen de kerncreatieve en ondersteunend creatieve sectoren binnen de creatieve sectoren enerzijds en de creatieve schakels buiten de creatieve sectoren anderzijds.

1. WELKE VARIABELEN EN MEETINSTRUMENTEN WORDEN ER INTERNATIONAAL GEBRUIKT?

1.1. Voorbeelden van internationale studies UNCTAD Om de economische impact van de Creatieve Industrieën in kaart te brengen, stelt UNCTAD verschillende methodologische benaderingen voor (UNCTAD, 2008): ¾ ¾

¾ ¾ ¾

Macro-economische analyse: basisanalyse van macro-economische variabelen van de sector.

Waardeketen analyse: analyse van de toegevoegde waarde van de verschillende elementen in de waardeketen van de Creatieve Industrieën: creatie, productie, distributie en verkoop.

Input-Output analyse: waarbij verschillende soorten spillovers van de Creatieve Industrieën op andere sectoren in kaart worden gebracht.

Cluster analyse volgens M.E. Porter: waarbij het concurrentieel voordeel van clusters in kaart wordt gebracht.

Copyright en intellectueel eigendom: waardemeting van het geproduceerde intellectueel eigendom.

50

Naar analyse toe maakt UNCTAD eveneens een onderscheid tussen kleine en middelgrote ondernemingen, grootschalige concerns, publieke culturele instituties, en individuele artiesten, kunstenaars en producers.

Hoewel UNCTAD de beperkingen van traditionele macro-economische indicatoren duidelijk inschat, ten gevolge van het ontbreken van benchmarks die aangepast zijn aan de specificiteit van de culturele industrieën, stelt het de volgende parameters voor om de Creatieve Industrieën in kaart te brengen: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Tewerkstelling (classificatie van beroepen, industriesectoren en locatie of clusters) Tijdsbesteding Handel en toegevoegde waarde Copyright en IPR Publieke investeringen

2P GDWD WH YHU]DPHOHQ JHEUXLNW 81&7$' GH ³+DUPRQL]HG &Rmmodity Description and Coding 6\VWHP´ XLW 'H &UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ YHUWHJHQZRRUGLJHQ KLHULQ HHQ YHU]DPHOLQJ YDQ FRGHV UNCTAD duidt op de dringende behoefte voor de ontwikkeling van aangepaste meetinstrumenten om het economisch en maatschappelijk belang van de Creatieve Industrieën op de kaart te zetten, maar geeft echter geen aanzet tot de ontwikkeling van een nieuwe methodologie.

EUROPESE COMMISSIE De socio-economische impact van de creatieve en culturele industrieën in Europa wordt gemeten aan de hand van een aantal traditionele macro-economische indicatoren (European Commission, 2006). In tweede instantie wordt er eveneens gekeken naar een reeks interdependenties tussen de culturele en Creatieve Industrieën en andere sectoren door een kwalitatieve beschrijving van de impact (veelal secundair en tertiair) op andere sectoren.

Variabelen van directe socio-economische impact: ¾ ¾ ¾ ¾

Omzet Toegevoegde waarde Bijdrage aan EU-groei Tewerkstelling

Variabelen van indirecte socio-economische impact: ¾

Interdependentie tussen de culturele en Creatieve Industrieën en de ICT sector Groei van creatieve inhoud en groei van de ICT sector

¾

Ontwikkeling van nieuwe technologie en aantrekkelijkheid van de creatieve inhoud

Creatieve hubs en de bijdrage van cultuur en creativiteit tot locale ontwikkeling Impact van off-shoring

Aantrekken van investeringen en talent

Drijvende kracht voor toerisme

51

Inzake dataverzameling wordt gewerkt met de NACE statistieken binnen Eurostat, aangevuld met data uit Amadeus.

Op Europees en internationaal niveau zijn eveneens initiatieven gelanceerd die streven naar een harmonisatie van culturele statistieken.

OECD De impact van de Creatieve Industrieën wordt gemeten aan de hand van een reeks macroeconomische variabelen (Gordon, 2006): ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Economische grootte onder de vorm van output en toegevoegde waarde Tewerkstelling Publieke investeringen Private investeringen Consumptie van huishoudens Export en Import $DQGHHO QDWLRQDOH ³FRQWHQW´ LQ GH H[SRUW

Vertrekkend van een holistische definitie van cultuur, wil de OECD een reeks van indicatoren opstellen die de sector op een alomvattende wijze in kaart brengt. Bij wijze van voorbeeld refereert de OECD naar mogelijke indicatoren van het Bureau voor Statistiek uit Australië dat vier dimensies aankaart.

Concrete indicatoren en hun meettechnieken worden echter niet besproken.

Tabel 17. Holistische indicatoren OECD. Cultural

Social

Quality of Life

Economic

cultural relevance and diversity of arts and cultural heritage collections

accessibility of arts and cultural heritage services

barriers and motivation for arts involvement as a leisure activity

economic viability

balance between [domestic] and foreign cultural content impacts on cultural identity impacts on cultural awareness and tolerance

impacts on community networks impacts on civic participation impacts on social responsibility

support for [domestic] content

quality of life for arts professionals

government funding

DUWLVWV¶ VNLOOV DFTXLVLWLRQ

payment for arts involvement

impacts of arts involvement on learning, sense of achievement and general wellbeing

cultural tourism the arts and innovation international trade

barriers for leisure consumption of arts and cultural heritage impacts of consumption on learning and general wellbeing

Bron: GORDON, C., BEILBY-ORRIN, H. (2006), International Measurement of the Economic and Social Importance of Culture, Statistics Directorate, OECD, Paris.

52

1.2. Vergelijkend overzicht van gebruikte variabelen Onderstaande tabel (Tabel 18) geeft een overzicht van de meest voorkomende gebruikte variabelen in studies die de economische impact van de creatieve sector in kaart brengen. Enkele vaststellingen: ¾

Het merendeel van de studies gebruikt bijna uitsluitend macro-economische variabelen waarvoor de gegevens verzameld worden aan de hand van NACE, SIC, en ISCO codes voor een deel van de gedefinieerde Creatieve Industrieën.

¾

De koppeling van NACE-codes aan de verschillende subsectoren kan per onderzoek sterk variëren in functie van de scope, doelstellingen en gehanteerde variabelen van het onderzoek. Dit vergemakkelijkt geenszins mogelijke internationale vergelijkingen.

¾

Op Europees niveau wordt ook gebruik gemaakt van de Amadeus database om gegevens op ondernemingsniveau op te zoeken. Ook hier vallen we terug op informatie die niet steeds correct gecatalogeerd is, en enkel gebaseerd is op neergelegde boekhoudingen (en dus micro-organisaties zoals zelfstandigen, freelancers, en bepaalde vennootschapsvormen systematisch uitsluit).

¾

Sommige landen, waaronder Hong Kong, Singapore en Australië maken expliciet gebruikt van de Creative Trident en hanteren een veel ruimer instrumentarium dan enkel macroeconomische variabelen.

¾

Veel landen hebben verschillende studies uitgevoerd omtrent de mapping van hun Creatieve Industrieën. Deze studies benadrukken ofwel verschillende aspecten, ofwel gebruiken ze steeds verschillende variabelen. In het kader van deze studie zou het ons te ver leiden om hiervan een volledige mapping te maken. Bovendien zijn vele sectoren afzonderlijk geanalyseerd, waardoor het totaal aantal studies snel redelijk hoog ligt.

53

Tabel 18. Vergelijkend overzicht van impactvariabelen (v = onderzocht, n.a. = niet onderzocht).

Variabelen

Macro-­economisch Tewerkstelling: aantal banen Tewerkstelling: aantal v estigingen Tewerkstelling: aantal artistieke beroepen Tewerkstelling: inkomsten Omzet Bruto T oegevoegde w aarde Export Productiviteit (toegevoegde w aarde/ twerkstellingskost) Operationele marge (winstgevendeid) Aandeel immateriële activa Aandeel publieke investeringen Soorten ondernemingen Innovatie Totale uitgaven innovatie Niet-­‐technologische v ernieuwing Esthetische productaanpassingen Percentage bedrijven dat aangeeft bezig te zijn met innovatie Percentage bedrijven dat over één of meer patenten beschikt Bijdrage aan andere b edrijfstakken Levering aan andere bedrijfstakken (voorwaarts) Levering aan de creatieve bedrijfstakken (achterwaarts) Analyse v an spillovers Bijdrage aan Culturele & sociale ontwikkeling Ontwikkeling v an toerisme Ontwikkeling v an creative cities Aandeel v rouwen in cultural industries Indirecte b ijdrage/impact Stijging Breedband penetratie Internet en Medie consumtpe Mate v an off-­‐shoring (vnl v oor productie) Aantrekkingskracht v an talent

EUROPA UNCTAD

WIPO

NEDERL DUITSLA DENEMA AND ND RKEN

HONG SINGAPO KONG* RE

v v v

n.a. n.a. n.a.

v v v

v v v

v v v

v n.a. n.a.

v v v

v v v

n.a. v v n.a. v

n.a. v v v n.a.

n.a. v v v n.a.

n.a. v v v n.a.

n.a. v v v n.a.

n.a. v v v n.a.

v v v v n.a.

v v v v v

v v v v

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. v

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

v v v v

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

v v v v

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

v v v v

n.a. n.a. n.a. n.a.

v

n.a.

n.a.

v

n.a.

n.a.

v

n.a.

n.a.

n.a.

n.a.

v

n.a.

n.a.

v

v

n.a.

n.a.

n.a.

v

n.a.

n.a.

v

v

n.a.

n.a.

n.a.

v

n.a.

n.a.

v

v

v v n.a.

n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. v

n.a. n.a. n.a.

v v n.a.

v v n.a.

v v v v

v v n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

n.a. n.a. n.a. n.a.

v v v v

n.a. n.a. n.a. n.a.

*Hong Kong heeft een uitgebreide studie uitgevoerd waarin de creativiteitsindex wordt toegepast en er per component van de index een uitgebreid aantal variabelen worden gedefinieerd en gemeten, waardoor het over een ruimer instrumentarium beschikt dan weergegeven in deze samenvattende tabel.

1.3. Meetinstrumenten voor creativiteit: de Creativiteitsindex Zowel op Europees niveau als in andere landen (e.g. Hong Kong en Australië) wordt toenemende aandacht besteed aan het ontwikkelen van tools voor de meting van creativiteit. Een belangrijke evolutie op dit vakgebied zijn de inspanningen rond de Creativiteitsindex, die deels is gebaseerd op het werk van Richard Florida (Florida, 2004) rond de creatieve klasse en de creatieve economie.

54

Op Europees niveau is een Euro-Creativity Index ontwikkeld dat een opsomming geeft van de (mogelijke) factoren die de creatieve klasse naar een welbepaalde locatie zou aantrekken (Kern, 2009) en een meetinstrument vormt voor de groei van creativiteit in Europa. De index bouwt op zes peilers van creativiteit en geeft voor elke peiler een overzicht van indicatoren (32 in totaal).

Tabel 19. Overzicht van de 32 indicatoren opgenomen in de Euro-Creativity Index.

Creativiteitspeiler

Indicatoren

Human Capital

Number of hours dedicated to arts and culture in primary and secondary education Number of art schools per million population Tertiary students by field of education related to culture Cultural employment in total employment

Openness & Diversity

% of population that express tolerant attitudes toward minorities Share of population interested in arts and culture in other European countries Market shares of non-national European films Level of Media Pluralism in European Member States Share of non-nationals in cultural employment

Cultural Environment

Percentage of persons participating in cultural activities at least one time in the 12 months Average annual cultural expenditure per household Number of public theatres per capita Number of public museums per capita Number of public concert halls Number of cinema screens by countries

Technology

Broadband penetration rate Percentage of households who have personal computer and video game console at home

Regulatory incentives

Tax break for artists or people who work in the creative sector VAT rates on books, press, sound recordings, video, film receipts, freelance authors, visual artists Tax incentives concerning donations and sponsoring Direct public expenditure on culture Level of state funding to cinema Level of state funding to public TV Amount of right collected by authors in music per capita

Output of cultural production

Values added of creative industries as % of GDP Turnover in music industries per capita Turnover in book industries per capita Turnover in cinema industries per capita Number of feature films produced per year and per capita Number of recordings released per capita Number of books published per year and capita Number of design applications per million population

Bron: KERN, P., RUNGE, J. (2009), KEA briefing: towards a European creativity index, in EUROPEAN COMMISSION (2009), Can Creativity be measured?, Conference, Brussels.

55

2. KRITISCHE REVIEW VAN DE MEETINSTRUMENTEN In deze paragraaf staan we stil bij enkele kritische reflecties over de bestudeerde impactstudies van de Creatieve Industrieën, en duiden we op de uitdagingen voor onze uitvoering van een effectieve mapping en impactanalyse. ¾

De studies die we van naderbij hebben bekeken leggen een sterke nadruk op de macroeconomische impact van de Creatieve Industrieën op de economie. Hiervoor worden traditionele meetinstrumenten gebruikt zoals tewerkstelling, omzet, toegevoegde waarde, investeringen, exportcijfers, etc. Hoewel het gebruik van deze maatstaven volledig gerechtvaardigd is, een waardevolle dimensie weergeeft van de Creatieve Industrieën en tevens van belang is naar beleidsvoering toe, zijn we van mening dat dit slechts één facet is om de creatieve industrie in kaart te brengen. De macro-economische kwantitatieve benadering moet aangevuld worden met (beschrijvende) indicatoren van kwalitatieve aard om de Creatieve Industrieën vanuit verschillende perspectieven te kunnen benaderen.

Voorbeelden hiervan kunnen betrekking hebben op bezoekersaantallen, kijkcijfers, publieksbevragingen, spill-over effecten naar andere sectoren, impact op de ontwikkeling van regionaal toerisme, etc.

¾

Onaangepastheid classificatiesystemen: de onderzochte impactstudies maken gebruik van NACE en SIC industriële classificatienomenclatuur. Deze classificaties verdelen ondernemingen in voorgedefinieerde sectoren en werken met verschillende niveaus van detail. Zelfs op het laagste niveau van detail (bvb. niveau vijf voor de NACE-BEL activiteiten-nomenclatuur) verschaft de NACE-nomenclatuur onvoldoende detail voor een nauwkeurige afbakening van de Creatieve Industrieën. Het gebruik van NACE-codes leidt dus tot een eerder arbitraire samenstelling van de Creatieve Industrieën door deelsectoren en segmenten op te nemen die onder 1 noemer worden gerapporteerd maar niet allen tot de Creatieve Industrieën beschouwd kunnen worden.

¾

Mede door de beperkte beschikbaarheid van gegevens en de onaangepastheid van bestaande classificatiesystemen aan de creatieve sector, brengen alle studies slechts een deel van de sector in kaart. Veelal wordt er geredeneerd vanuit de beschikbaarheid van data, en wordt in functie daarvan de sector verder onderzocht. Dit heeft negatieve gevolgen voor de inschatting van de impact van de sector doordat een aanzienlijk deel van subsectoren of schakels binnen de waardeketens buiten beschouwing worden gelaten door gebrek aan cijfermateriaal. De beperkte beschikbaarheid van gegevens heeft voornamelijk 2 oorzaken. Enerzijds zijn de Creatieve Industrieën een sector waar freelancers, zelfstandigen en micro-ondernemingen goed vertegenwoordigd zijn. Dit is niet alleen zo in Vlaanderen maar in alle landen die we in dit rapport onderzocht hebben. Veel statistieken houden echter geen rekening met economische entiteiten die geen cijfers neerleggen onder de vorm van een jaarrekening, waardoor het in de praktijk zeer moeilijk is om cijfermateriaal te verzamelen voor de sector in zijn totaliteit. Hierdoor worden zelfstandigen en freelancers buiten beschouwing gelaten in sectoren die voor het grootste deel bevolkt zijn met zelfstandigen en micro-ondernemingen. Zeker voor een regio als Vlaanderen waar veel creatieve schakels behoren tot de groep van zelfstandigen, freelancers en micro-organisaties kan dergelijke beslissing nefaste gevolgen hebben.

Anderzijds worden bepaalde subsegmenten van de Creatieve Industrieën worden onvoldoende vertegenwoordigd door NACE activiteitennomenclatuur en eveneens buiten beschouwing gelaten. Hoewel op Europees niveau (o.a. door Eurostat) inspanningen geleverd worden voor de creatie van classificaties die voldoende verfijnd zijn om de creatieve sectoren accurater in kaart te brengen, zijn wij eveneens gebonden aan deze tekortkomingen. Dit neemt evenwel niet weg dat aan de hand van interviews en

56

IRFXVJURHSHQ HHQ ³HGXFDWHG JXHVV´ NDQ ZRUGHQ RSJHVWHOG LQ HHQ SRJLQJ RP GH KHOH sector in kaart te brengen, onafhankelijk van de geldende beperkingen van de huidige classificatiesystemen. Zolang de methodologie en de gebruikte redeneringen duidelijk in kaart worden gebracht, is het zinvol om de sector vanuit verschillende invalshoeken te benaderen de kwantitatieve gegevens aan te vullen met kwalitatieve gegevens die een extra dimensie geven aan het geheel. ¾

Vergelijkbaarheid van cijfers zowel tussen landen als in de tijd is een bijzondere uitdaging vanwege de verschillende gebruikte methodologieën, en de verschillende afbakeningen.

¾

,Q KHW NDGHU YDQ GH LQVSDQQLQJHQ GLH JHOHYHUG ZRUGHQ RP GH ³(PEHGGHG &UHDWLYHV´ LQ kaart te brengen, maken landen gebruik van het Standard Occupational Classification (SOC) systeem dat tewerkstelling onder de vorm van beroepen classificeert. Het systeem is voldoende granulair opgesteld om er creatieve beroepengroepen uit te filteren. De vraag stelt zich echter hoe de landen, waaronder België, die geen uitgebouwde beroepenclassificatie hebben de creatieve beroepenclassificaties uit de statistieken kunnen filteren.

In het kader van een mapping en impactanalyse van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen zien we volgende uitdagingen: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Beschikbaarheid van data Versnippering en gebrek aan vergelijkbaarheid van gegevens Medewerking van de sectororganisaties en stakeholders Verenigen van een diversiteit aan invalshoeken en visies onder een gedeeld draagvlak Ontwikkelen van kwalitatieve impactindicatoren met de sector

3. NAAR EEN BLAUWDRUK VOOR DE ANALYSE VAN DE CREATIEVE SECTOR IN VLAANDEREN In deze paragraaf brengen we de vorige elementen samen en kijken we naar een mogelijke methodologie om de Creatieve Industrieën in Vlaanderen in kaart te brengen. Deze methodologie moet voldoen aan een aantal criteria, met name: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

bestaan uit een aantal multidisciplinaire invalshoeken, die de sector in zijn totaliteit kan benaderen praktisch haalbaar zijn in functie van beschikbaarheid van data, zonder afbreuk te doen aan de vooropgestelde onderzoeksdoelstellingen de kans geven om zelf data te verzamelen voor de uitvoering van een accurate mapping creativiteit als centraal beoordelingscriterium gebruiken voor mapping en analyse voldoende flexibel zijn om de meerwaarde van deelsectoren correct weer te geven

3.1. Conceptueel analysekader Om de Creatieve Industrieën in kaart te brengen, zien wij volgende elementen deel uitmaken van een methodologie: Mapping waardeketen Een eerste stap in de analyse van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen bestaat in de mapping van

57

de subsectoren en hun waardeketens. Door de verschillende schakels in kaart te brengen, hun onderlinge relaties in kaart te brengen, en te achterhalen welke schakels een rol spelen in de creatie van symbolische meerwaarden verkrijgen we een duidelijk beeld van de verschillende dimensies van de Creatieve IndustrieĂŤn.

Het vertrekpunt voor een mapping van de waardeketens is de Flanders DC studie uit 2006 waarin reeds in grote mate van detail een deel van de waardeketens zijn uitgewerkt. Een oefening zal er dus in bestaan om deze waardeketens up te daten, rekening houdend met de verschuivingen en ontwikkelingen in de verschillende sectoren. Bovendien zullen criteria ontwikkeld en toegepast moeten worden om iedere schakel van de geĂŻdentificeerde waardeketens te brengen onder de kerncreatieve of ondersteunend creatieve sectoren. Ook zal een onderscheid gemaakt worden tussen de schakels en actoren die een dominante rol spelen in het ontstaan van de creativiteit, en de actoren die dominant zijn in de vermarkting van deze symbolische meerwaarde naar de eindgebruiker toe.

Een eerste aandachtspunt in een mapping van de waardeketens bestaat erin om de diversiteit van de Creatieve IndustrieĂŤn weer te geven en voorzichtig om te springen met een veralgemeend model van waardeketens. Hoewel veralgemening tot op zekere hoogte nodig is om een algemeen beeld van een sector te kunnen neerzetten, zal er zorg voor gedragen moeten worden om de diversiteit van de verschillende spelers niet te verwaarlozen.

Een tweede aandachtspunt bij de mapping van de waardeketens heeft betrekking op de identificatie van de organisaties die actief zijn in de verschillende waardeketens, en de verzameling van hun gegevens over verdere analyse. Er zal gewerkt moeten worden met een combinatie van verschillende methoden, met name: statistische nomenclaturen en beschikbare gegevens van Vlaamse en Federale overheidsorganen, beschikbare gegevens verzameld door sectororganisaties, steunpunten, belangenbehartigers en andere organisaties die verbonden zijn met de Creatieve IndustrieĂŤn en haar deelsectoren, interviews met bovenvermelde organisaties en belangrijke actoren in de verschillende waardekentens. reeds uitgevoerde en lopende onderzoeksprojecten, bijvoorbeeld de socioeconomische profilering van de Vlaamse Audiovisuele sector in opdracht van het Vlaams Audiovisueel Fonds, het QUARTS initiatief van de verschillende Steunpunten, de studie rond de economische bijdrage van het auteursrecht in BelgiĂŤ in opdracht YDQ $UWKHQD HWFÂŤ In de vooropgestelde afbakening werd eveneens verwezen naar creatieve schakels buiten de creatieve sectoren. Het identificeren en in kaart brengen van deze schakels behoort eveneens tot deze fase van het onderzoek. Het zal hier gaan om een eerste oefening die de fundamenten kan leggen voor een verdere uitwerking in de toekomst toe, met als finaal doel de verspreiding van creativiteit vanuit de kerncreatieve sectoren in kaart te brengen en zo een basis te vormen voor een accurate impactmeting.

Bijkomend kan er eveneens gekeken worden naar een geografische mapping van de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen door te achterhalen waar de verschillende componenten gelokaliseerd zijn.

Deze oefening kan inzicht brengen in de onderliggende redenen waarom bepaalde creatieve organisaties zich in een bepaalde regio clusteren. Het kan in dit opzicht relevant zijn om bijvoorbeeld een casestudy uit te voeren rond een bepaalde stad of regio om te achterhalen welke omstandigheden ervoor zorgen dat er een creatieve cluster ontstaan is.

Kwantitatieve analyse op macro-economisch niveau Vertrekkende van de mapping van de Creatieve IndustrieĂŤn, en verder bouwend op de reeds

58

verzamelde data, kan een tweede stap bestaan in de uitvoering van een kwantitatieve impactanalyse.

Dergelijke analyse focust in eerste instantie op de macro-economische identiteit van de sector en focust op variabelen zoals tewerkstelling, aantal organisaties, toegevoegde waarde, investeringen, HWF« (HQ EHGULMIVHFRQRPLVFKH LPSDFWDQDO\VH LV LPPHUV HHQ LQVWUXPHQW GDW KHW HFRQRPLVFK EHODQJ van een sector op de kaart zet en vaak ook als beleidsinstrument gebruikt wordt om het belang van die sector in de verf te zetten op beleidsmatig vlak. Verzameling en analyse van gegevens is in deze stap de belangrijkste activiteit, waarbij bijzondere aandacht moet gaan naar de betekenis van de gegevens. Er zijn immers veel gegevens beschikbaar bij verschillende instanties en op verschillende niveaus, waarbij het zéér belangrijk is om te begrijpen wat deze cijfers precies omvatten, hoe de gegevens verzameld werden en wat de inhoudelijke beperkingen zijn. Zonder een grondige analyse van de inhoud van cijfers, zijn ze waardeloos. We raden daarom aan om de analyse te focussen op een beperkter aantal variabelen die grondig gemeten worden. Door de beschikbare cijfers grondig te bestuderen, kunnen eveneens voorstellen geformuleerd worden om bepaalde gegevens naar de toekomst toe systematisch te verzamelen. Een mogelijke piste bestaat eveneens in het starten van een grote survey, gekoppeld aan de oprichting van een monitoring instrument, waarbij periodiek (jaarlijks of tweejaarlijks) de sector bevraagd wordt naar een aantal kwantitatieve en kwalitatieve gegevens. De voor en nadelen van de organisatie van dergelijke survey zullen echter eerst geanalyseerd moeten worden vooraleer die opgestart kan worden.

Ook in deze fase van de impactanalyse moet een onderscheid gemaakt worden tussen de kerncreatieve sectoren, ondersteunende creatieve sectoren en creatieve schakels buiten de creatieve sectoren.

Aan de hand van onder andere de NACE-BEL activiteitennomenclatuur en afbakeningen op basis van Paritaire Comités, kunnen gegevens verzameld worden van verschillende bronnen, onder meer: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Nationale Bank van België, Nationaal Instituut voor de Statistiek, in het bijzonder informatie uit de Volkstellingen en de Enquête naar de arbeidskrachten (dat wel gebruik maakt van ISCO beroepencodes), Rijksdienst voor Sociale Zekerheid Rijksdienst voor Sociale Verzekeringen der Zelfstandigen Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid Federaal Planbureau Vlaamse administratie Steunpunten, sectororganisaties en belangenbehartigers Commerciële databanken zoals Belfirst.

Multidisciplinaire kwalitatieve analyse op verschillende niveaus Eerder in dit rapport hebben we reeds het belang aangekaart om een kwantitatieve bedrijfseconomische impactanalyse aan te vullen met kwalitatieve informatie. Deze kwalitatieve indicatoren zijn dan eerder van bedrijfseconomische, sociale en culturele aard. We verwijzen hier bijvoorbeeld naar de culturele statistieken die Eurostat vooropstelt, en de initiatieven binnen de Europese Commissie om uniforme culturele statistieken te produceren. Maar we verwijzen hier evenzeer naar kwalitatieve inschattingen van primaire, secundaire en tertiaire economische impact en spillovers naar andere bedrijfssectoren, evenals een kwalitatieve inschatting van de bijdrage van de verschillende subsectoren aan de welvaart van Vlaanderen, de bijdrage aan internationale uitstraling, HWF« Centraal bij de ontwikkeling van kwalitatieve parameters staat de impactmeting van de ³JHSURGXFHHUGH´ FUHDWLYLWHLW HQ V\PEROLVFKH PHHUZDDUGH YRRU GH PDDWVFKDSSLM LQ UXLPHUH ]LQ ,Q dergelijke analyse zal het belang van de creatieve schakels buiten de creatieve sectoren een belangrijke aanwijzing zijn van de verspreiding van creativiteit doorheen verschillende waardeketens buiten de creatieve sectoren.

59

Bij een kwalitatieve analyse speelt de input van de sector een grote rol, en zal aan de hand van onder meer focusgroepen en semigestructureerde interviews de nodige informatie verzameld moeten worden om een effectief instrumentarium te creĂŤren. In een eerste fase zal een kwalitatieve inschatting zich in en verkennende fase bevinden. Toch is het belangrijk om hiermee van start te gaan, als aanzet voor de ontwikkeling van een effectief meetinstrument dat zowel aansluit bij de informatiebehoefte van de sector als bij de verschillende stakeholders die de sector monitoren.

We willen hierbij benadrukken dat de kwantitatieve en kwalitatieve analyse complementair zijn. De tekortkomingen van traditionele meetinstrumenten op kwantitatief en macro-economisch niveau zijn alom gekend. Andere meetinstrumenten gekoppeld aan de culturele aspecten en de symbolische meerwaarde van de Creatieve IndustrieĂŤn zijn volop in ontwikkeling. Naast de harde cijfers moeten we op een creatievere manier kijken naar de Creatieve IndustrieĂŤn, rekening houdend met hun eigenheid en bijdrage aan de samenleving. Er zal eveneens samen met de sectoren nagedacht worden over mogelijke indicatoren die in eerste instantie kwantitatief ingeschat kunnen worden. Na verloop van tijd zullen deze op systematische wijze gemeten moeten worden en deel uitmaken van een effectief meetinstrument voor de mapping van de Creatieve IndustrieĂŤn.

SWOT-analyse Met de focus op het meer ondernemend maken, de professionalisering, groei en internationalisering van de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen is het aangewezen om de huidige positie van de sector in kaart te brengen, niet alleen in Vlaamse context, maar eveneens in Europese en internationale context.

Verder bouwend op de kwantitatieve en kwalitatieve analyse van de sectoren, lijkt het ons waardevol om een beknopte SWOT-analyse uit te voeren per sector om inzicht te creĂŤren in zowel interne als externe opportuniteiten en bedreigingen. Rekening houdend met de finaliteit van dit onderzoeksproject, is het immers belangrijk om een duidelijk beeld te hebben van de huidige sterke en zwakke schakels en praktijken binnen iedere sector, net zoals te analyseren hoe de sector kan inspelen op opportuniteiten die ]LFK LQ GH PDUNW YRRUGRHQ RI ]LFK NDQ EHVFKHUPHQ WHJHQ SRWHQWLsOH ULVLFRÂśV DO GDQ niet beleidsmatig.

Bijzondere aandacht moet gaan naar elementen rond professionalisering, groei en internationalisering.

Aan de hand van interviews en focusgroepen met de betrokken partijen op verschillende niveaus kunnen de verschillende componenten van een SWOT-analyse in kaart gebracht worden.

Alle industrieĂŤn zijn in toenemende mate onderhevig aan internationalisering en grensvervaging.

Digitalisering en de opmars van nieuwe media dragen bij aan de versnelling van dit proces. Daarom is het belangrijk om de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen in een internationale context te plaatsen en na te denken over de opportuniteiten en rol die de Creatieve IndustrieĂŤn kunnen spelen op internationaal vlak.

Vertaalslag naar creatief voordeel van Vlaanderen Nadat een analyse is uitgevoerd van de verschillende subsectoren, kan de bijdrage van de gehele Creatieve IndustrieĂŤn in kaart worden gebracht. In deze fase kunnen de verschillende indicatoren Âą kwantitatief en kwalitatief Âą worden samengebracht om een totaalbeeld te vormen.

Een interessante denkoefening zal er tevens in bestaan om een link te leggen met de criteria die gebruikt worden bij de creativiteitsindex van steden en regiRÂśV (HUGHU KHEEHQ ZH UHHGV HHQ RYHU]LFKW gegeven van de verschillende indicatoren die werden bepaald voor de Euro-Creativity Index. Een mogelijkheid bestaat erin om deze indicatoren te meten voor Vlaanderen.

60

Ook zullen de Creatieve IndustrieĂŤn bekeken moeten worden vanuit concurrentiĂŤle positie en de bijdrage die ze kunnen leveren aan de opbouw van een duurzaam voordeel voor Vlaanderen. Een analyse die gebaseerd is op onder meer de theorieĂŤn van Porter (1985) kan hier structuur in brengen.

In het bijzonder relevant is zijn werk rond The Competitive advantage of Nations, waar Porter een model aan de dag legt om het concurrentieel voordeel van een land te verklaren aan de hand van 4 groepen van factoren (Porter, 1990): ž ž ž ž

Factor conditions of de toegang tot productiefactoren zoals arbeid (talent), kapitaal, LQIUDVWUXFWXXU HWFÂŤ Demand conditions of de aard van de vraag in de thuismarkt voor de diensten en producten van de sector.

Related and supporting industries of de aan- of afwezigheid van toeleveranciers en andere gerelateerde sectoren onder de vorm van clusters.

Firm strategy, structure, and rivalry of de wijze van ontstaan, managen en organiseren van bedrijven evenals de wijze waarop bedrijven met elkaar in concurrentie staan.

Verder bouwend op het totaalbeeld van de Creatieve IndustrieÍn in Vlaanderen, kunnen volgende vragen relevant zijn voor verdere analyse: ž ž ž ž

ž

ž

Welke zijn de kritische succesfactoren voor de verdere groei van de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen?

Welke schakels en welke clusters vormen de spil van de Creatieve IndustrieĂŤn (door hun hoge impact op de bredere economie)?

In welke schakels van de Creatieve IndustrieĂŤn heeft Vlaanderen een concurrentievoordeel en hoe kan dit verder uitgebouwd worden?

Via welke kanalen verspreidt de creatie van symbolische meerwaarde zich van de kerncreatieve sectoren naar de creatieve schakels in de bredere economie? Wat is hiervan de impact?

Welke stappen kunnen er ondernomen worden om het concurrentievoordeel van de Creatieve IndustrieÍn voor Vlaanderen verdeU XLW WH ERXZHQ WRW HHQ GXXU]DDP ³FUHDWLHI YRRUGHHO´" Welke dynamiek kennen de Creatieve IndustrieÍn inzake hun ontwikkeling en in relatie met het internationaal terrein?

Figuur 4 is een schematische en conceptuele weergave van een mogelijke piste inzake de mapping en impactanalyse van de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen waarin de vijf hoger vernoemde stappen zijn opgenomen. Deze analyse wordt per sector uitgevoerd om vervolgens de algemene trends te aggregeren voor de Creatieve IndustrieĂŤn in hun geheel.

61

1. WAARDEKETEN Creatie

Producte

Exploitatie

Ondersteuning

Consumpie

Distributie

3. SOCIAAL-CULTURELE IMPACT (KWALITATIEF)

Spillover effecten:

2. ECONOMISCHE IMPACT (KWANTITATIEF) Tewerkstelling xxx % Werkgevers xxx % Omzet xxx % Toegevoegde waarde xxx % Investeringen xxx % Export xxx % « « «

4. SWOT ANALYSE Sterktes

Zwaktes

Opportuniteiten

5LVLFR¶V

Bijdrage aan innovatie:

Bijdrage aan welvaart:

Concurrentievoordeel:

Bijdrage aan imago: 5. VERTAALSLAG NAAR CREATIEVE INDUSTRIEËN IN VLAANDEREN CREATIEF VOORDEEL VAN VLAANDEREN

Figuur 4. Voorbeeld van conceptuele analyse.

Bron: Antwerp Management School ± Flanders DC Kenniscentrum

62

Besluit

In deze studie hebben we de fundamenten gelegd voor een afbakening van een blauwdruk voor de impactanalyse van de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen. De centrale onderzoeksvraag luidde: ÂľHoe kunnen we de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen afbakenen, en welke methodologie kan gebruikt worden in het kader van een bedrijfseconomische impactanalyse?Âś We zijn hierbij vertrokken van een analyse van recente en frequent geciteerde onderzoeken uitgevoerd op internationaal en nationaal niveau. Gebaseerd op deze studies werd een afbakening van de Creatieve IndustrieĂŤn voor Vlaanderen voorgesteld, en een conceptueel kader ontwikkeld voor de analyse van de sector.

Creativiteit is een ambigu begrip waarvoor geen universele en consistente definitie bestaat. Algemeen aanvaardt men dat creativiteit uit een vernieuwende component en een waarde component bestaat.

Creatieve IndustrieĂŤn zijn dan deze industriesectoren waar creativiteit de belangrijkste inputfactor in de waardeketen vertegenwoordigt. De concrete afbakening van deze heterogene groep van sectoren vormt internationaal het voorwerp van discussie en debat. Vertrekkend van de meest frequent geciteerde internationale en nationale studies omtrent de afbakening van de Creatieve IndustrieĂŤn, merken we enerzijds een trend naar een verruiming van de sector door een culturele kern van sectoren uit te breiden met industrieĂŤn die functionele aspecten centraal stellen. Anderzijds ontstaan initiatieven om creativiteit centraal te stellen en afbakeningen af te stemmen op creatieve schakels binnen waardeketens, tot welke sector ze ook behoren. De Creatieve IndustrieĂŤn zijn hiermee het voorwerS JHZRUGHQ YDQ HHQ EURQ YDQ FRQFXUUHQWLHYRRUGHHO YRRU VWHGHQ UHJLRÂśV HQ ODQGHQ Creatieve IndustrieĂŤn afbakenen is een moeilijke opdracht waarbij een evenwicht dient gevonden te worden tussen pragmatiek en het gebruik van consistente criteria, tussen uniformiteit en diversiteit, en tussen verschillende visies en invalshoeken over de finaliteit en samenstelling van de sector. Een gegronde en objectieve afbakening van de sector vormt evenwel de basis voor een correcte impactanalyse: cijfers hebben pas betekenis als ze betrekking hebben op een duidelijk afgebakend universum. Immers, verschillende afbakeningen resulteren in verschillende boodschappen op bedrijfseconomisch, management en beleidsmatig gebied. Het succesvol in kaart brengen van de Creatieve IndustrieĂŤn in Vlaanderen zal bovendien in grote mate afhankelijk zijn van de beschikbaarheid van data en informatie, zowel naar mapping als naar impactanalyse toe.

In het kader van deze vooronderstellingen en voor de doelstellingen van dit rapport, hebben we de &UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ LQ 9ODDQGHUHQ JHGHILQLHHUG DOV ³het geheel van sectoren en activiteiten die beroep doen op de input van menselijke creativiteit voor de creatie van economische, maatschappelijke en symbolische meerwaarde, opgedeeld volgens verschillende stadia van de waardeketen (creatie, productie, disseminatie en consumptie), en die bijdragen aan de uitbreiding van KHW ³FUHDWLHI YRRUGHHO´ LQ 9ODDQGHUHQ ´ &RQFUHHW KHHIW GLW EHWUHNNLQJ RS YROJHQGH VHFWRUHQ GLH opgesplitst zullen worden in kerncreatieve en ondersteunend creatieve schakels: Audiovisuele sector; Beeldende kunst; Communicatie, PR, en Reclame; Nieuwe media; Gaming; Cultureel Erfgoed en Patrimonium; Design; Architectuur; Gedrukte Media; Mode; Muziek en Podiumkunsten. Naar analogie met de recente ontwikkelingen in het onderzoek naar de Creatieve IndustrieÍn zullen we eveneens onderzoeken welke creatieve schakels buiten de gedefinieerde creatieve sectoren tot de Creatieve IndustrieÍn gerekend moeten worden. Creativiteit is immers een belangrijke inputfactor niet alleen in GH VHFWRUHQ GLH RQGHU GH QRHPHU ³&UHDWLHYH ,QGXVWULHsQ´ YDOOHQ PDDU RRN LQ ZDDUGHNHWHQV YDQ industriÍle of dienstensectoren. Onderzoek & Ontwikkeling, Wetenschap en Onderwijs zijn mogelijke denkpistes die verder onderzocht zullen worden.

63

Er werd eveneens geduid op de uitdagingen om de bedrijfseconomische impact van de Creatieve Industrieën te analyseren. Internationale studies kijken hoofdzakelijk naar kwantitatieve macroeconomische impactvariabelen die de sector slechts eenduidig in kaart brengt, zonder het maatschappelijk belang verder te analyseren. Klassieke nomenclaturen zijn niet aangepast aan de samenstelling van de Creatieve Industrieën en leggen grote beperkingen op het gebruik van statistische gegevens. Bovendien zijn er beperkte gegevens beschikbaar voor belangrijke deelgroepen van de creatieve Industrieën, met name de freelancers, zelfstandigen en microorganisaties die in vele sectoren de spil vormen in het creatieproces van symbolische meerwaarde. Uit de onderzochte studies wordt evenmin aangetoond hoe de Creatieve Industrieën een concurrentievoordeel vormen voor regionale ontwikkeling. Dit alles zorgt ervoor dat de Creatieve Industrieën een moeilijk te onderzoeken domein vertegenwoordigen.

In dit onderzoeksrapport werd eveneens een conceptueel onderzoekskader voorgesteld om de Creatieve Industrieën in Vlaanderen te analyseren. Dit kader bestaat uit een aantal stappen: ¾

Een eerste stap in de analyse van de Creatieve Industrieën in Vlaanderen bestaat in de mapping van de subsectoren en hun waardeketens. Door de verschillende schakels in kaart te brengen, hun onderlinge relaties in kaart te brengen, en te achterhalen welke schakels een rol spelen in de creatie van symbolische meerwaarden, verkrijgen we een duidelijk beeld van de verschillende dimensies van de Creatieve Industrieën.

¾

Verder bouwend op de reeds verzamelde data, kan een tweede stap bestaan in de uitvoering van een kwantitatieve impactanalyse. Dergelijke analyse focust in eerste instantie op de macro-economische identiteit van de sector en focust op variabelen zoals tewerkstelling, aantal organisaties, toegevoegde waarde, investeringen, etc. Een bedrijfseconomische impactanalyse is immers een instrument dat het economisch belang van een sector op de kaart zet en vaak ook als beleidsinstrument gebruikt wordt om het belang van die sector in de verf te zetten op beleidsmatig vlak.

¾

In een derde fase wordt een multidisciplinaire kwalitatieve analyse uitgevoerd. Centraal bij de ontwikkeling van kwalitatieve parameters staat de impactmeting van de ³JHSURGXFHHUGH´ FUHDWLYLWHLW HQ V\PEROLVFKH PHHUZDDUGH YRRU GH PDDWVFKDSSLM LQ UXLPHUH zin. In dergelijke analyse zal het belang van de creatieve schakels buiten de creatieve sectoren een belangrijke aanwijzing zijn van de verspreiding van creativiteit doorheen verschillende waardeketens buiten de creatieve sectoren.

¾

Verder bouwend op de kwantitatieve en kwalitatieve analyse van de sectoren, is het waardevol om een beknopte SWOT-analyse uit te voeren per sector om inzicht te creëren in zowel interne als externe opportuniteiten en bedreigingen.

¾

Tenslotte kan de bijdrage van de gehele Creatieve Industrieën in kaart worden gebracht.

In deze fase kunnen de verschillende indicatoren ± kwantitatief en kwalitatief ± worden samengebracht om een totaalbeeld te vormen.

Deze voorstudie heeft bouwstenen gelegd om de Creatieve Industrieën in kaart te brengen en diende als aanzet voor de uitvoering van de volgende onderzoeksprojecten van het Kenniscentrum. Het mapping project zal de waardeketens van de Creatieve Industrieën in kaart brengen en aangeven welke schakels cruciaal zijn in de verspreiding van creativiteit doorheen de economie in Vlaanderen.

De impactanalyse zal de sector kwantitatief en kwalitatief analyseren om enerzijds het belang van de sector in kaart te brengen en anderzijds te achterhalen hoe de Creatieve Industrieën bijdragen aan de welvaart en de concurrentiepositie van Vlaanderen.

64

Referenties

CSIKZENTMIHALYI, M. (1996), Creativity: Flow and the psychology of discovery and invention, Harper Perennial, New York.

DEPARTMENT OF CULTURE, MEDIA AND SPORT (1998), Creative Industries Mapping Document 1998, DCMS, London.

DEPARTMENT OF CULTURE, MEDIA AND SPORT (2001), Creative Industries Mapping Document 2001, DCMS, London.

EUROPEAN COMMISSION (2006), The economy of culture in Europe, Directorate-General for Education and Culture, KEA European Affairs, Brussels.

EUROPEAN COMMISSION (2010), Unlocking the potential of cultural and creative industries, Green Paper COM(2010)183, Brussels.

FLORIDA, R., TINAGLI, I. (2004), Europe in the creative age, Carnegie Mellon, Demos. *$//2:$< 6 '81/23 6 'HFRQVWUXFWLQJ WKH &RQFHSW RI Âľ&UHDWLYH ,QGXVWULHVÂś LQ &XOWXUDO Industries: The British Experience in International Perspective, Humboldt University Berlin.

GORDON, C., BEILBY-ORRIN, H. (2006), International Measurement of the Economic and Social Importance of Culture, Statistics Directorate, Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris.

GWEE, J. (2009), Innovation and the FUHDWLYH LQGXVWULHV FOXVWHU $ FDVH VWXG\ RI 6LQJDSRUHÂśV FUHDWLYH industries, in Innovation: management, policy & practice (2009) 11: 240Âą252.

HANDKE, C.W. (2004), Defining creative industries by comparing the creation of novelty, paper SUHVHQWHG DW ³&UHDtive Industries - $ PHDVXUH IRU XUEDQ GHYHORSPHQW"´ :RUNVKRS 9LHQQD +,**6 3 &811,1*+$0 6 3$*$1 - D $XVWUDOLDœV FUHDWLYH HFRQRP\ %DVLF HYLGHQFH RQ size, growth, income and employment. Technical Report, Faculty Research Office, CCI. HIGGS, 3 &811,1*+$0 6 3$*$1 - E $XVWUDOLDœV &UHDWLYH (FRQRP\ 'HILQLWLRQV RI WKH Segments and Sectors, ARC Centre of Excellence for Creative Industries & Innovation (CCI), Brisbane +,**6 3 &811,1*+$0 6 F $XVWUDOLDœV &UHDWLYH (FRQRP\ 0DSping Methodologies, ARC Centre of Excellence for Creative Industries & Innovation (CCI), Brisbane.

HIGGS, P., CUNNINGHAM, S., BAKHSHI, H. (2008), Beyond the creative industries: Mapping the creative economy in the United Kingdom, NESTA Technical Report HOWKINS, J. (2007), The creative Economy: how people make money from ideas, Penguin Books, London. +8, ' (G

%DVHOLQH 6WXG\ RQ +RQJ .RQJÂśV &UHDWLYH ,QGXVWULHV &HQWUH IRU &XOWXUDO 3ROLF\ Research, University of Hong Kong, Hong Kong.

65

HUI, D. et al. (2004), A study on Hong Kong Creativity Index, The Centre for Cultural Policy Research at The University of Hong Kong, Hong Kong, Home Affairs Bureau, The Hong Kong Special Administrative Region Government, Hong Kong KERN, P., RUNGE, J. (2009), KEA briefing: towards a European creativity index, in EUROPEAN COMMISSION (2009), Can Creativity be measured?, Conference, Brussels.

LEE, T. (2006), Towards a 'New Equilibrium': The Economics and Politics of the Creative Industries in Singapore, in The Copenhagen Journal of Asian Studies 24 MAENHOUT, T., DE VOLDERE, I., ONKELINX, J., SLEUWAEGEN, L. (2006), Creatieve Industrie in Vlaanderen, Flanders District of Creativity.

MARLET, G., POORT, J. (2005), Cultuur en creativiteit naar waarde geschat, Onderzoek in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en het Ministerie van Economische Zaken, Amsterdam/Utrecht, juni 2005.

MINISTRY OF ECONOMIC AFFAIRS (2006), Our Creative Potential: Paper on Culture and Economy, joint publication of the Ministry of Economic Affairs and the Ministry of Education, Culture and Science, The Hague.

MOONS, A. (2007), CultuurindustrieÍn ont(k)leed: naar een analysemodel inzake de constituerende processen en impactindicatoren van de cultuurindustrieÍn, Center for Media Sociology, Working Paper n°6.

MĂ&#x153;LLER, K., RAMMER, C., TRĂ&#x153;BY, J. (2009), The role of creative industries in industrial innovation, Innovation: management, policy & practice (2009) 11: 148Âą168.

MUN HENG, T., et al.

(FRQRPLF &RQWULEXWLRQV RI 6LQJDSRUHÂśs Creative Industries, in economic survey of Singapore first quarter 2003.

PORTER, M.E. (1985), Competitive Advantage: creating and sustaining superior performance, Free Press, New York.

PORTER, M.E. (1990), The competitive advantage of nations, in Harvard Business Review, Vol.68(2):73-93.

RAES, S.E.P., HOFSTEDE, B.P., (Ed), (2005), Creativiteit in kaart gebracht: Mapping document creatieve bedrijvigheid in Nederland, Discussiestuk voor de conferentie Cultuur en Economie Koninklijke Schouwburg Den Haag, 28 juni 2005, Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Den Haag.

SEGERS, K., Huijgh, E. (2007), Clarifying the complexity and ambivalence of the cultural industries, Center for Media Sociology, Working Paper n°8, Brussels.

SĂ&#x2013;NDERMANN, M. et al. (2009), Culture and Creative Industries in Germany: Defining the Common Characteristics of the Heterogeneous Core Branches of the "Cultural Industries" from a Macroeconomic Perspective, Bundesministerium fĂźr Wirtschaft und Technologie, KWF, CBC, Prognos AG, Cologne, Bremen, Berlin.

THROSBY, D. (2001), Economics and Culture, Cambridge University Press, Cambridge.

UNCTAD (2008), Creative Economy Report 2008, The challenge of assessing the creative economy: towards informed policy-making, United Nations.

66

VILLALBA, E. (2008), On Creativity: Towards an Understanding of Creativity and its Measurements, European Commission Joint Research Centre, JRC Scientific and Technical Reports 23561, Luxembourg.

WORLD INTELLECTUAL PROPERTY ORGANIZATION (2003), Guide on Surveying the Economic Contribution of the Copyright-Based Industries, Geneva.

67

Kennispartner

ISBN-NUMMER: 9789077615096

68