FM 6/2023 zomeractie 2023

Coen Simon // Opening Focus

Kübra Gümüsay // Interview

4 vragen aan Huub Buijssen

Alternatieve feiten: secularisering

Marjan Slob // Column

Moreel dilemma: heeft kunstmatige intelligentie een rustpauze nodig?

Dossier: Hebben

Inhoud dossier

Bezit // Spoedcursus

Is het tijd voor een limiet op rijkdom? // Achtergrond

Ik heb, dus ik ben // Essay

Denken

Omarm het dier in jezelf // Longread

Elizabeth Cripps // Praktische loso e

Miriam Rasch // Column

Jan Geurtz // Interview

Beelddenken

Historisch pro el: Rosa Luxemburg

Elke Wiss // Vragenderwijs

Zelf denken

Filoso e is makkelijker als je denkt: wereld

Boeken

Over vrouwen // Recensie

Dichter bij de waarheid

Wat maakt de mens? // Recensie

Leren kijken // Recensie

Boekenkast

Tot slot Agenda & cultuur Het menselijk gewoon

DOSSIER

Hebben

Zijn we bezeten van bezit? Of is onze behoefte aan dingen die we niet nodig hebben eigenlijk een behoefte aan zingeving? Hoe is het idee van eigendom ontstaan? En hoeveel rijkdom kan een mens aan? Een dossier over bezit om te hebben en houden.

‘Taal ontsluit de wereld voor ons en begrenst haar’

De Duitse journalist Kübra Gümüsay onderzocht hoe taal beperkt en bevrijdt.

RECENSIE

Vrouwen zijn geen aparte soort

In Susan Sontags Over vrouwen ontbreekt een diepgravende analyse van seksisme.

WERELD

63 Is het niet-bestaande ook deel van de wereld? // Gedachte-experiment

INTERVIEW

‘Je bent niet je gedachten’

Volgens Jan Geurtz is lijden een symptoom van niet goed kijken naar de werkelijkheid.

Omarm het dier in jezelf

De mens is toe aan een nieuwe zelfde nitie, meent de Duitse losoof Markus Gabriel.

bent niet je gevoelens en gedachten’

Lijden is een symptoom van niet goed kijken naar de werkelijkheid, zegt schrijver en leraar Tibetaans boeddhisme Jan Geurtz. Hoe leer je beter kijken?

door Djuna Spreksel

Vijfendertig jaar geleden was Jan Geurtz (1950) wanhopiger dan ooit. Hij had burn-outklachten, lag in scheiding en was ernstig verslaafd – met name aan amfetamine. Toen hij op een avond alleen thuis was, zijn hoofd in zijn handen nam en zich ten einde raad afvroeg wat hij moest doen, kwam er ineens een antwoord. ‘Ga eens goed voor jezelf zorgen, Jan,’ hoorde hij een vriendelijke stem zeggen. De stem, die van binnen kwam, bracht een ommezwaai in zijn leven teweeg, en luidde zijn eerste stappen op het spirituele pad in.

‘Na die avond ben ik opnieuw begonnen,’ zegt Geurtz. ‘Ik ging bij mijn partner weg, stopte met verdovende middelen, pakte een tasje kleding en vertrok naar Amsterdam.’ Bovenal ging hij aan zichzelf werken. In eerste in-

stantie door wat hij de ‘psychologische manier’ noemt: therapie en trainingen in persoonlijke ontwikkeling volgen. Pas tien jaar later kwam de spiritualiteit op zijn pad.

Geurtz: ‘Bij persoonlijke ontwikkeling gaat het nog steeds om het ego dat aan zichzelf werkt. Spirituele groei speelt zich af in een geheel ander domein, op een soort metaniveau, waarin logica en gedachten ons niet verder helpen. Spiritueel bewustzijn gaat over de realisatie dat je niet je ego bent, maar datgene wat je gedachten en gevoelens kan waarnemen vanuit een liefdevol, oordeelloos gewaar-zijn. Maar dat is zelf geen gedachte, en kan ook niet waargenomen worden.’

Inmiddels woont Geurtz niet meer in Amsterdam, maar in het groen, met een tuin die uitkijkt over de glooiende

Veluwse bossen. Vanaf deze plek geeft hij (online) lessen in Tibetaans boeddhisme en spiritualiteit, evenals meditatiecursussen en -retraites. Onlangs verscheen zijn tiende boek, Een lieve klap voor je kop Daarin werkt hij aan de hand van persoonlijke contemplaties het idee uit dat het ervaren van nare gevoelens symptomatisch is voor niet goed naar de werkelijkheid kijken, en dat een heftige crisis ook een zaadje kan zijn voor een (versnelde) groei van spiritueel bewustzijn.

De kern van dit idee is terug te vinden in zijn gehele oeuvre, waarvan de bekendste titels De verslaving voorbij (2021), Verslaafd aan denken (2013) en Verslaafd aan liefde (2009) zijn. Volgens Geurtz vertroebelt een onjuist geloof in de echtheid van onze gedachten en gevoelens – door een ego dat zich identificeert met die

‘Je

Een gesprek over de waarde van crises en het verschil tussen spiritualiteit en filosofie.

De martelares van het marxisme

Dankzij spontaniteit kunnen we altijd iets nieuws in beweging zetten, meende Rosa Luxemburg (1871-1919).

Haar hele leven streed ze voor een socialistische revolutie, die de wereld rechtvaardig moest maken.

door Alies Pegtel

Zevenenveertig was Rosa Luxemburg toen ze op 15 januari 1919 werd doodgeschoten door een Berlijnse Freikorpso cier in het sociaal-democratische Duitsland. Haar lichaam werd gedumpt in een kanaal; pas maanden later werd ze gevonden. Zo eindigde een leven vol strijd voor bevrijding van de geknechte mens. De activistische Luxemburg had heilig geloofd in de internationale socialistische revolutie die de wereld rechtvaardig moest maken. Ze was compromisloos en uitermate principieel; voor haar ideeëngoed o erde ze haar persoonlijke vrijheid op, en ze werd er uiteindelijk ook om vermoord.

Bij haar geboorte behoorde de Pools-Joodse Rosa Luxemburg tot drie minderheidsgroepen tegelijk. Ze was op 5 maart 1871 geboren in Zamos´ c´, een stad in het oostelijk deel van Polen dat in de negentiende eeuw deel uitmaakte van

tsaristisch Rusland. Ze was Joods. En ze was vrouw.

Toch heeft Luxemburg zich nooit geïdenti ceerd met een minderheid. De Poolse nationalisten die streden voor een zelfstandige nationale Poolse staat beschouwde ze als kleinburgerlijk. Zijzelf was een kosmopolitische intellectueel, die blind was voor een nationaal bewustzijn onder het proletariaat. ‘Mijn vaderland is de massa van werkende mannen en vrouwen,’ stelde ze.

De grensoverschrijdende broederschap van volkeren was haar ideaal. Ook Lenin waarschuwde ze toen hij minderheden voor de Sovjet-Unie wilde winnen door ze ‘zelfbeschikkingsrecht’ te beloven. Dit zou volgens haar ‘nationalistische krachten’ aanwakkeren die de internationale klassenstrijd dwarsboomden. Ze weigerde de emancipatie van achterstandsgroepen los te koppelen van de strijd voor de socialistische

Omarm het dier in jezelf

door Markus Gabriel

Sinds onheuglijke tijden houden wij ons al bezig met de vraag wie of wat wij mensen zijn. Om hier een antwoord op te geven, moeten we ons ergens van onderscheiden. Want iets definiëren is het onderscheiden van iets anders. Een van de oudst bekende definities van de mens is dat wij dieren zijn met verstand en taal. De mens is, volgens Aristoteles, het zôon logon echon , het levende wezen dat logos (taal, rede) heeft, wat in het Latijn het animal rationale werd, het rationele dier.

Voordat we dit kenmerk van taal en rationaliteit, dat de mens zou onderscheiden, nader bekijken, is het belangrijk op te merken dat de oudst bekende zelfdefinitie van de mens, dat wil zegen de oudste antropologie, de mens al bepaalt als levend wezen of als dier, als zôon of als animal. Nog vóór Aristoteles, in de fasen van het mythologisch bewustzijn van de mens, wordt de mens in het dierenrijk geplaatst.

Het bijbelse mensbeeld is eerder een

uitzondering wanneer het mens en dier sterk van elkaar onderscheidt. Alleen de mens is als beeld van God een verheven bewoner van het paradijs. Hij wordt weliswaar gezien als de bewoner van een tuin, als een deel van de natuur, maar tegelijk, als we denken aan het verhaal van de Ark van Noach, niet alleen als de kroon op de schepping, maar bovendien als het wezen dat verantwoordelijk is voor de dieren.

Als eerste observatie kunnen we dus vaststellen dat de mens al lang vóór de inzichten van de evolutietheorie en de snel voortschrijdende differentiatie van de daaropvolgende levenswetenschappen (geneeskunde, biochemie, moleculaire biologie, bio-informatica, genetica, farmacologie, zoölogie, voedingsleer, neurowetenschappen enzovoort) als levend wezen respectievelijk als dier werd gezien. In veruit de meeste gevallen in de menselijke intellectuele geschiedenis definieert de mens zichzelf als een dier. In de loop der millennia heeft het beeld

van de mens zich vooral ontwikkeld doordat wij ons beeld van dieren hebben veranderd.

Instincten

De vooruitgang van de natuurwetenschappen en de technologie in de moderne tijd heeft ons doen beseffen hoe complex de natuurhistorie is. In de negentiende eeuw, vooral in het kielzog van de darwinistische revolutie, drong het besef door dat de diverse levensvormen en dus ook diersoorten onderhevig zijn aan processen van natuurlijke selectie. Voor zover wij dieren zijn, passen wij ons op de verschillende niveaus van ons leven aan onze omgeving aan, terwijl we die zelf natuurlijk ook altijd vormgeven. De natuur waartoe wij behoren is geen statisch geheel, maar iets wat wij door onze levensprocessen veranderen.

En tegenwoordig weten we dat deze natuur waaraan wij zijn aangepast, miljarden jaren lang is getransformeerd door de levensprocessen van

We zien de mens als het dier dat zich van andere dieren onderscheidt dankzij taal, ratio of geest. Maar volgens de Duitse filosoof Markus Gabriel is die menselijke zelfoverschatting onhoudbaar geworden.

Het dier in ons verschijnt als een irrationeel deel van de ziel

andere levensvormen, bijvoorbeeld door de cyanobacteriën die miljoenen jaren lang de zuurstof in de atmosfeer produceerden.

Naast het baanbrekende idee van de evolutie won in de negentiende eeuw ook de opvatting terrein dat wij onze dierlijkheid, ons dier-zijn, begrijpen als iets wat ons vreemd is en wat ons onbewust beheerst. De nieuwe wetenschappen biologie, psychologie en psychiatrie die in die tijd opkwamen, hielden ons een spiegel voor waarin we lang niet alleen rationele actoren zagen, maar ook dieren die zich allesbehalve consequent rationeel gedroegen. De indrukwekkende bevindingen in de levenswetenschappen van de afgelopen twee eeuwen hebben ertoe geleid dat wij onszelf kunnen beschouwen als marionetten van onze levensprocessen. Zo is tegenwoordig de opvatting wijdverbreid dat onze genen, onze instincten, onze neurale circuits of onze biologisch bepaalde persoonlijkheid onze beslissingen sturen.

De Nobelprijswinnaar en neurowetenschapper Eric Kandel meent bijvoorbeeld dat wat Freud ‘het onbewuste’ noemde inmiddels met behulp van levenswetenschappelijke methoden kan worden begrepen als een evolutionaire erfenis. Volgens deze stelling zijn wij niet alleen, zoals Freud al vermoedde, geen ‘baas in eigen huis’ wat betreft ons zielenleven, maar zijn we zelfs vreemden in ons eigen lichaam, dat onze bewuste ervaring, ons ego, hoogstens voortbrengt

als controlecentrum om ons in het gunstigste geval nog beter aan de omgeving aan te passen.

Menselijk

De mens is dus een dier geworden doordat hij zich op een specifieke manier begon te onderscheiden van andere levende wezens, dat wil zeggen door zichzelf te definiëren. Door zichzelf te definiëren introduceert de mens het idee dat hij een dier is met wat extra’s (zeg bijvoorbeeld: taal, verstand, geest, onsterfelijke ziel).

Juist daardoor wordt hij niet alleen een mens, maar een dier dat vanuit zijn ge-

zichtspunt bijzonder is. De mens is dus een dier, omdat hij zichzelf als dier beschouwt. In een variant op een uitspraak van de grote existentialistische filosoof Simone de Beauvoir zou je haast kunnen zeggen dat de mens niet als dier wordt geboren, maar tot dier wordt gemaakt. De situatie is anders voor ons als mensen. Wij hoeven niet eerst mens te worden, maar zijn dat al tijdens onze ontwikkeling in de baarmoeder, omdat wij een typisch menselijk DNA hebben dat ontwikkelingsstappen mogelijk maakt die eerst in de baarmoeder en na de geboorte in grotere gemeenschap -

De opvoeding van Achilles door de centaur Chiron, olieverfschilderij van Jean Baptiste Regnault uit 1782.