c't jul/aug

Harde Brexit: Bestellen in Groot-Brittannië niet meer mogelijk

VPN op vakantie

NanoPi M4 Zelfbouw-NAS

VPN op router of NAS VPN-diensten getest Overal Netflix kijken Een eigen VPN-VPS Nu een pc kopen?

EU strijdt tegen nepnieuws Windows 10 to go Mobiel gamen op vakantie Wireshark 3 netwerkmonitoring

GETEST

Asus PA90 mini-workstation In-ear draadloze oortjes Ssd’s met SATA en PCIe Goedkope processorkoelers LGA1151v2-borden met 10-Gbit

€ 6,99

juli-augustus 2019

Haal meer uit je router

Functies optimaliseren • OpenWrt installeren • Pi-monitoring

Overstappen op Linux Mint

Mint parallel of in plaats van Windows • Met alle instellingen en documenten

AP

VPN-dienst of eigen server • Overstappen op Linux Mint • Strijd tegen nepnieuws • Extra routerfuncties • 10-Gbit-moederborden

7/8

juli-augustus 2019

www.ct.nl

36

VPN OP VAKANTIE

Met een VPN kun je veilig remote werken of waar je ook bent Netflix kijken. We testen VPN-diensten, laten zien hoe je een VPN-server op je router of NAS installeert of op een eigen Linux VPN-VPS.

Nieuws 6 8 10 12 14 15 16 17 18 19 32 35

Algemeen Hardware Software Mobiel Harde Brexit 30 jaar RIPE Apple Linux Processors Wetenschap Lifestyle Surftips

Software 28 28 33 34 36 88

68

OVERSTAPPEN OP LINUX MINT

Windows 7 nadert het einde van zijn support en Windows 10 werkt op de zenuwen met zijn gepush van upgrades. Gelukkig is er een gratis en instapvriendelijk alternatief. We laten zien hoe je Linux Mint zonder zorgen kunt testen en je gegevens kunt overzetten.

4

Duplicati 2.0 voor encrypted back-ups Thunderbird-add-on voor Exchange-accounts Apps Games: Rage 2, A Plague Tale: Innocence VPN-diensten vergeleken Tips voor de leukste mobiele games

Hardware 22 22 23 23 24 25 25 25 26 27 27 27 30 48 62 92 94 96 116

Oculus Quest high-end VR-headset iiyama ProLite XUB2595WSU 16:10-monitor Garmin 245 Music smartwatch Mercku Hive mesh-wifi Asus PA90 mini-workstation Intel Optane QLC-ssd Gude Expert Power Control connected meetapparaat Logitech G502 Lightspeed gamingmuis Asus Chromebook C434 Samsung Galaxy Tab A tablet Azio Retro Compact Keyboard Netatmo Smart Smoke Alarm wifi-rookmelder Zelfbouw-NAS met een NanoPi M4 In-ear oordopjes getest: is duurder ook beter?

Ssd's met SATA- en PCIe-interface getest Gaming-smartphones voor mobiele game(r)s Controllers voor mobiele games LGA1151v2-moederborden met 10Gbit-poort Goedkope processorkoelers getest www.ct.nl

Inhoud

7-8/2019

106

HAAL MEER UIT JE ROUTER

Een router is meestal al veelzijdig en compleet. Maar het kan altijd nog beter. We laten zien hoe je bij een Fritzbox de configuratie nog wat extra kunt oppoetsen, hem uitrust met OpenWrt en hoe je je router monitort met behulp van een Raspberry Pi.

Achtergrond

Vaste rubrieken

54 58 128 132

3 4 145 146

Hoe de EU nepnieuws wil indammen Analyse pc-markt: nu de tijd om te kopen?

Belangrijkste vernieuwingen in Wireshark 3 NTP-serverbelasting meten met Wireshark

Voorwoord Inhoud Colofon Volgend nummer

Praktijk 40 44 68 72 78 84 100 106 110 114 122 134 138 142

VPN op je router of NAS VPN op een eigen Linux-server Inleiding voor Linux Mint Linux Mint naast Windows installeren Linux Mint FAQ Overstappen van Windows naar Linux Mint Windows automatiseren met AutoHotkey Nieuwe trucs voor je Fritzbox OpenWrt op een Fritzbox 4040 Fritzbox-monitoring met een Raspberry Pi Windows 10 draaien vanaf USB Firefox veiliger maken: tracking voorkomen Firefox veiliger maken: geen omleidingen meer Tips en trucs

Zakelijk uitgelicht 14 Harde Brexit 25 Gude Expert Power Control connected meetapparaat 32 Thunderbird add-on voor Exchange-accounts 44 VPN op een Linux-server 58 Analyse pc-markt: nu de tijd om te kopen?

128 Vernieuwingen in Wireshark 3

Abonnement afsluiten?

Kijk voor actuele aanbiedingen op www.fnl.nl/ctabo uitgave 7-8/2019

5

Asus Mini PC ProArt PA90

Veel stille kracht De ProArt PA90 van Asus is een krachtig workstation met compacte footprint, gericht op creatieve professionals. Naast voldoende performance en aansluitopties is er ook rekening gehouden met de hoeveelheid geluid die de pc produceert. Door onder andere waterkoeling te gebruiken plus de airflow aan te passen via een regelbare intake bovenop de pc, wordt er extra maar niet hinderlijk hoorbaar gekoeld.

Voor het creatieve zware werk als het maken van HDR 4K-video-content en 3Dmodelling en meer vraag je behoorlijk veel van je workstation. Je wilt echter niet dat je workstation je halve bureau in beslag neemt of bij een flinke rendersessie tot gehoorschade aan toe zijn ventilators laat blazen.

De ProArt PA90 van Asus bevat krachtige hardware (deels naar keuze), maar zorgt wel dat hij z’n hoofd koel houdt. De slanke ronde toren ziet er om te beginnen in ieder geval zeer netjes afgewerkt uit.

De lange donkere behuizing doet denken aan een in de hoogte verlengde oude Mac Pro. Hij heeft ook wel wat weg van een midsize connected speaker. De voorkant van de behuizing biedt toegang tot de powerknop, twee usb-poorten, een microfoon-jack en een audio-jack.

De achterkant heeft twee schroefpunten voor wifi-antennes, een line-out, vier keer DisplayPort dankzij de Quadro P4000, twee usb-poorten, een netwerkpoort en twee stuks Thunderbolt 3-poorten (type C).

Die twee Thunderbolt 3-poorten bieden elk apart tot 40 Gbit/s voor onder andere het aansluiten van snelle externe opslagmedia, docks, schermen en ook het daisy-chainen van meerdere apparaten. Op deze manier zijn er maximaal zeven schermen aan de PA90 te koppelen. Alle usb-poorten zijn overigens USB 3.1 Gen2 met maximaal 10 Gbit/s.

Ons rijkelijk uitgeruste testmodel wordt aangedreven door een rappe Intel Core i99900K, Z390-chipset, ruime 32 GB DDR4geheugen en een 512GB-ssd. De pc draait Windows 10 Pro, maar er valt ook te kiezen voor de Home-versie van Windows 10.

Bij de PA90 heb je een keuze in de hardware, bijvoorbeeld tussen een Nvidia Quadro P4000 of P2000, de hoeveelheid geheugen en de opslag. De in ons testmodel aanwezige i9-9900K mag ook een i7-9700K worden bijvoorbeeld. Er is maximaal 64 GB DDR4 2666 MHz (vier SO-DIMM-slots) aan geheugen mogelijk.

Qua opslag is er ruimte voor twee M.2ssd’s van 512 GB per stuk en er is een SATAaansluiting beschikbaar voor een harde schijf, voor als je behoefte hebt aan flinke hoeveelheid lokale maar minder snelle opslagruimte.

De koeling wordt geregeld via een all-in-one-waterkoeler. Die heeft als extra twist dat het deksel van de behuizing uit zichzelf iets omhoog schuift als de cpu het behoorlijk warm krijgt als je hem eens flink aan het werk zet. Vergeet dan ook niet om het plasticje onder het deksel weg te halen bij het uitpakken.

Dat verhoogde dak zorgt dat er tot een kleine 40 procent meer airflow beschikbaar wordt om het systeem af te koelen. De verlichting bovenin geeft door middel van een kleurtje aan hoe hard de cpu op zijn staart wordt getrapt.

Asus laat zijn ProArt-reeks pc's allerlei tests doorlopen op het gebied van de geluidsproductie, valbestendigheid, stevigheid van de poorten, vibraties en thermische schok. Dit om er zeker van te zijn dat de pc ook in minder ideale omstandigheden stabiel blijft werken. Omstandigheden tussen minus 40 graden en droge lucht tot en met plus 60 en vochtig gedurende langere tijd moeten geen probleem opleveren. Volgens de specificaties produceert de PA90 idle slechts 25,5 dB aan geluid, en loopt dat op tot een maximum van 32 dB bij volledige belasting.

We vonden tijdens het testen het geluid van de kleine motor die het deksel liet stijgen meer storend dan het ventilatorgeruis. En ook al lieten we hem flink zweten, lawaaierig werd het nooit. De PA90 is een mooi ogend krachtig totaalpakket voor de veeleisende creatieve professional.

processor geheugen graphics aansluitingen

Intel Core i9-9900K 32 GB DDR4 2666 MHz Nvidia Quadro P4000 4 × DisplayPort, 4 × USB 3.1 Gen2 type A, mic-jack, audio-jack, 2 × wifi-antenne-aansluiting, 1× gigabit ethernet, line-out, 2 × Thunderbolt 3, clear CMOS opslag 512 GB NVMe-ssd afmetingen 176 × 176 × 365 mm

asus.nl € 3199 (geteste uitvoering)

24

www.ct.nl

Review / Hardware

Intel Optane Memory H10

Gude Power Control 1105

Logitech G502 Lightspeed

Turbo-ssd

Energie meten

Wel geen staart

Intels Optane Memory H10 is een QLCssd. Die zijn wat trager bij het schrijven, maar Intel ondersteunt het flashgeheugen met een snelle cache.

De Expert Power Control 1105 van Gude is een meet- en schakelapparaat voor 230 volt. Hij is bedoeld voor professioneel gebruik door systeembeheerders.

De Logitech G502-reeks heeft er een draadloze variant bij. De Lightspeed is de draadloze versie van de G502 Hero met dezelfde 16.000dpi-sensor.

De H10 heeft 256, 512 of 1024 GB QLC-flashgeheugen. De kleinste heeft een 16GB-cache, de rest 32 GB. Het gaat om twee ssd’s met een eigen controller die elk via twee PCIe3.0-lanes zijn verbonden. Pas als je de Intel RST-driver (vanaf versie 17.2) installeert worden ze samengevoegd met de Optaneopslag als cache.

Verdere eisen zijn Windows 10 (met UEFI), een moederbord uit Intels 300-serie en een Core i van de 8e of 9e generatie. De cache wordt gebruikt voor het sneller booten door het cachen van systeembestanden en als schrijfcache. Via de RST-driver kun je bepaalde programma’s en mappen in de cache houden.

Bij een uitgeschakelde Optane-cache haalt de H10 bij synthetische benchmarks scores die vergelijkbaar zijn met de Intel 660p QLC-ssd: 1,6 GB/s sequentieel lezen, tegen de 1 GB/s bij schrijven. Als de cache wordt ingeschakeld loopt de leessnelheid op tot 100 MB/s, maar zakt de schrijfsnelheid zo’n 250 MB/s in.

Als de SLC-cache van het QLC-deel vol is, zakt de schrijfsnelheid naar QLC-niveau. Synthetische tests zeggen echter weinig over dagelijks gebruik. BAPCo SYSmark 2018 haalde 4200 punten zonder Optane en 4300 met.

Optane is vooral sneller dan NAND bij weinig gelijktijdige acties. Als upgrade voor je systeem loont een H10 dan ook nauwelijks.

Schakelende stekkerdozen die energie kunnen meten in je smarthome zijn er al voor zo’n 20 euro. Die apparaten zijn verre van geschikt voor veeleisend professioneel gebruik waarbij standaard monitoringprotocollen als SNMP nodig zijn om de metingen in een tool weer te laten geven. De netwerkverbinding van de goedkope apparaten is vrijwel altijd draadloos, wat verre van betrouwbaar is.

De Expert Power Control 1105 van Gude wordt via Fast-Ethernet verbonden en kan overweg met SNMP, Modbus TCP en HTTP. Hij is te krijgen als Schuko-tussenstekker en IEC C13/14 apparaatstekker. Door de sensoraansluiting kan hij ook de temperatuur, luchtvochtigheid en luchtdruk meten. Zodra je de 1105 inplugt, krijgt hij een IPv4-adres via DHCP. IPv6 staat standaard uit, maar is makkelijk in te schakelen. De los verkrijgbare sensors plug je ook in via RJ45. De webinterface is no-nonsense en duidelijk.

Populaire managementprotocollen en interfaces zijn bij professioneel gebruik erg belangrijk voor integratie met monitoringsoftware. Gude heeft een goede wiki met duidelijke documentatie.

Bij de test konden we zonder problemen via SNMP alle belangrijke meet- en statuswaarden van de adapter opvragen en schakelcommando’s doorseinen. Gude biedt voor een nette prijs alles wat een professioneel meetapparaat zou moeten kunnen.

Zodra je je hand op de Lightspeed legt, vallen de stroeve rubberen patronen op waar je duim, ringvinger en pink op rusten. Aan de onderkant zitten flinke teflonvoetjes, waardoor de muis prettig over je muismat vliegt.

De muis is naar keuze te verzwaren met de meegeleverde gewichtjes. Net onder de linker- en rechtermuisknop zit de lock-knop voor het scrolwiel, om te wisselen tussen normaal scrollen en hyperscrollen. Een tip is om tijdens het gamen het scrolwiel te blokkeren, omdat de muis anders gaat ratelen door het snel zijwaarts bewegen.

De knoppen stel je naar keuze in met de G HUB-software, net als de twee verlichte zones. Via een dedicated knop komt de accustand in beeld (3 strepen). Dezelfde strepen worden gebruikt voor het weergeven van de dpi-standen, waar je snel tussen kunt wisselen. De draadloze ontvanger is in de muis op te bergen.

Gezien de prijsklasse hadden we eigenlijk een meer moderne en makkelijker te gebruiken USB-C-aansluiting aan de muiszijde verwacht, maar er wordt een microusb-aansluiting gebruikt. De Lightspeed is ook via de Logitech Powerplay-mat op te laden. Zodra de accu leeg dreigt te raken, licht de muis rood op. Bij continu gebruik met verlichting heb je een accuduur van twee dagen, zonder verlichting 60 uur. Tijdens het opladen kun je hem bekabeld gebruiken.

formfactor M.2 80mm modelaanduiding HBRPEKNX0202A capaciteit 256/16 GB, 512/32 GB (getest), 1024/32 GB

intel.com € 100 (256 GB), € 175 (512 GB), € 260 (1 TB)

uitgave 7-8/2019

netwerk Fast-Ethernet (RJ45), IPv4, IPv6 stroomaansluiting Schuko stroomverbruik max. 16 ampère protocollen SNMP,HTTP, Modbus TCP, Syslog

gude.info € 200

sensor microprocessor knoppen gewicht meegeleverd

Hero (100 - 16.000 dpi) 32-bit ARM 11 stuks, programmeerbaar 114 gram gewichtjes in opbergdoos, usb-kabel, draadloze ont vanger, korte handleiding, bereikvergroter

logitech.com € 150

25

ALLES OVER DIT ONDERWERP

ALLES DOOR DE TUNNEL

 Commerciële VPN-aanbieders 36  VPN-server thuis 40  OpenVPN-VPS 44

Met VPN veilig op vakantie In het buitenland weet je nooit of het draadloze netwerk wel betrouwbaar is. Dan is een VPN-verbinding naar je werk of huis een probaat hulpmiddel om afluisteren tegen te gaan.

Maar een VPN maakt het ook mogelijk om bijvoorbeeld tv-programma’s te kijken waar je dat anders niet zou mogen.

Noud van Kruysbergen

A

ls je in het buitenland nationale tv-programma’s of streamingdiensten wilt kijken, krijg je vaak geen toegang tot de content. Dat werkt ook andersom: als je in Nederland of België met de iPlayer van de BBC naar een programma wilt kijken, krijg je bijvoorbeeld de mededeling ‘BBC iPlayer only works in the UK. Sorry, it’s due to rights issues.’

Voor die situaties is een Virtual Private Network (VPN) een oplossing. Het idee is simpel: je maakt met je mobiele apparaat een veilige verbinding met een VPN-server. Die VPN-server dient vervolgens als uitgangspunt voor al je dataverkeer naar buiten toe, oftewel het internet op. De locatie van die VPN-server is daarmee bepalend voor waar jouw dataverkeer vandaan lijkt te komen. Als je thuis verbinding maakt met een VPN-server in het buitenland, dan kun je op de bank bijvoorbeeld naar Netflix-series kijken waar je anders geen toegang toe zou hebben.

VPN-MOGELIJKHEDEN

In dit thema gaan we in op verschillende mogelijkheden van VPN. In dit eerste artikel kijken we naar commerciële VPN-diensten. Die bieden vaak een he-

36

leboel verschillende locaties en landen waar je een VPN-verbinding mee zou kunnen maken. Dat werkt allemaal heel flexibel, maar je betaalt er dan ook een bepaald bedrag per maand voor.

In het artikel hierna gaan we in op hoe je een VPN-server instelt op een router en een NAS. In het artikel daarna gaan we nog een stapje verder, daarbij gebruiken we een Virtual Private Server (VPS) bij een hoster. Een simpele Linux-VPS voor een paar euro per maand volstaat al. Dat kan in de praktijk zelfs nog goedkoper zijn dan een commerciële VPN-aanbieder, maar dan wel met de beperking dat je maar één locatie tot je beschikking hebt.

Als je van buiten af met een VPN-client verbonden bent met de VPN-server op je router of NAS, gaat niet alleen al je dataverkeer via die server naar internet, maar ben je ook opgenomen in het lokale netwerk. Dat betekent dat je ook bij de shares en diensten binnen je eigen netwerk kunt komen. Op die manier kun je bijvoorbeeld ook remote naar films op je eigen NAS kijken.

Dat heeft zeker voor bedrijven een groot voordeel.

Buitendienstmedewerkers maken met de VPN-client op hun notebook verbinding met de VPN-server van het bedrijf en kunnen dan gewoon met alle bestanden aan de slag alsof ze achter hun bureau of flexplek

www.ct.nl

Test / VPN-diensten

binnen het bedrijf zouden zitten. In de manier van werken verandert dan niets. Alle mogelijkheden die binnen het lokale netwerk ter beschikking staan, zoals het printen op een afdelings-laserprinter, staan dan ook van buitenaf ter beschikking.

VPN-NADELEN

De snelheid van een VPN-verbinding zal altijd wat trager zijn. Streamingdiensten als Netflix zijn ook niet helemaal op hun achterhoofd gevallen en voeren een continue strijd met VPN-diensten. Als er erg veel kijkers vanaf een bepaald openbaar IP-adres komen, dan is de kans groot dat het om een server van een VPN-aanbieder gaat. De streamingdiensten blokkeren dat IP-adres dan. VPN-aanbieders hebben daarom vaak een pool aan locaties en IP-adressen, zodat ze regelmatig kunnen variëren om dat blokkeren te voorkomen.

VPN-PROTOCOLLEN

Op dit moment wordt door zo’n beetje alle platformen L2TP (Layer 2 Tunneling Protocol) met IPSec (Internet Protocol Security) ondersteund. PPTP (Point-to-Point Tunneling) en IKE (Internet Key Exchange) gelden inmiddels als niet meer of minder veilige VPN-protocollen en moet je waar mogelijk vermijden.

Het opensource OpenVPN is vrij snel populair geworden. Het wordt door de meeste platforms niet standaard ondersteund, maar er is altijd wel een app of programma beschikbaar voor dit type VPN-verbinding.

Een protocol in opkomst is WireGuard. Omdat dat protocol via UDP werkt en weinig overhead vergt, is het in principe een snel protocol. En snelheid kan bij een VPN-verbinding van doorslaggevend belang zijn. WireGuard bevindt zich echter nog in een experimenteel stadium en er kunnen nog dingen in wijzigen, zodat het voor productief gebruik nog niet aan te raden is.

VPN-DIENSTEN

Er zijn op dit moment meer dan 100 betaalde VPNdiensten. OpenVPN heeft de voorkeur – met IPSec als goede tweede. We hebben ons uit privacy-overwegingen eerst beperkt tot VPN-aanbieders met een hoofdzetel in de EU hebben (wat op dit moment nog inclusief Groot-Brittannië is). Daarmee werd het aanbod al flink ingeperkt en bleven de volgende diensten over: AirVPN, CyberGhost VPN, Goose VPN, Mullvad, OVPN en ProtonVPN. Door de teugels wat minder strak aan te halen wat privacy betreft namen we ook de diensten Hide.me, Hide My Ass en Nord VPN mee.

We hebben alle VPN-diensten getest op een Windows 10-notebook met een 500/500-Mbit/s-glasvezelverbinding. We hebben metingen gedaan met een VPN-server in Nederland (locatie Amsterdam) en een in de VS (New York). Daarbij hebben we ook gekeken of er aparte ondersteuning is voor routers (bijvoorbeeld voor DD-WRT en het aanmaken van OVPN-bestanden) en of extensies voor browsers beschikbaar zijn.

AIRVPN

AirVPN begon ooit als een gratis service. Het is een relatief kleinschalige aanbieder gebleven, maar wel een

uitgave 7-8/2019

Bij de webportal van AirVPN klik je makkelijk een OpenVPN-configuratiebestand bij elkaar.

die privacy hoog in het vaandel heeft staan. AirVPN werkt alleen met OpenVPN. Op de website selecteer je bij de ‘Config Generator’ met welke server je verbinding wilt maken voor een OVPN-configuratiebestand. Bij je OpenVPN-client importeer je dat en maak je verbinding. Ook Chrome OS en de routerbesturingssystemen DD-WRT, Tomato en pfSense worden ondersteund.

Voor Windows wordt de OpenVPN-GUI Eddie geïnstalleerd, maar de officiële OpenVPN GUI werkt ook. De snelheid is voldoende, maar zakt bij een server verder weg tot onder in de middenmoot.

CYBERGHOST VPN

CyberGhost is een Roemeens bedrijf met servers in bijna 60 landen. Naast clients voor alle gangbare platforms zijn er ook browseruitbreidingen voor Firefox en Chrome. Je moet het CyberGhost-programma installeren, waarna je het na het aanmaken van een account één dag gratis kunt gebruiken. Na het kiezen van een land selecteer je een van de vele servers (waarom je welke zou kiezen is verder niet inzichtelijk) en maak je verbinding. Het programma toont óf en hoe lang je verbinding hebt, maar niet met welk protocol.

Je kunt in de client een aantal favorieten opgeven waar je vaker verbinding mee maakt. Bovendien kun je advertenties laten blokkeren. Ook bestaat de mogelijkheid de data te comprimeren, zodat er minder dataverkeer nodig is. De snelheden van de verbindingen veraf en dichtbij verschillen niet veel, maar zijn zeker niet uitzonderlijk hoog.

GOOSE VPN

Goose VPN is gratis een maand uit te proberen, maar dat moet je wel op tijd stoppen anders ga je per maand betalen – en je betaalt 0,45 euro ter controle van je rekeningnummer. Daarna kun je de software downloaden (ook nog beschikbaar voor Windows XP/Vista) of kiezen voor een handmatige set-up. In het laatste geval moet je bij de portal de token kopiëren die je nodig

Met de CyberGhost-client maak je snel verbinding.

37

Als je bij draadloze in-ears dieper in de buidel tast, ga je er van uit dat je beter geluid en een betere accuduur krijgt.

We beluisterden tien paar in-ears met prijzen tussen de 85 en 1200 euro om te bepalen of de dure exemplaren de meerprijs waard zijn.

Hartmut Gieselmann en Alieke van Sommeren

K FANCY OORDOPPEN

Klinken dure bluetooth in-ears echt beter dan goedkopere?

ijk om je heen op straat en de kans is groot dat je iemand met de opvallende witte Airpods in de oren ziet rondlopen of fietsen. In-ears zonder kabel zijn aardig mainstream geworden. Geen snoeren meer in de knoop en de verbinding met je smartphone is in enkele tellen geregeld. Wel is er weinig plek voor accu’s in de kleine doppen, maar via een opbergdoos met een aparte accu zijn ze weer snel klaar voor een nieuwe ronde muziek luisteren.

Apple doet goede zaken met de Airpods en heeft recent versie 2 van de populaire dopjes op de markt gebracht. Andere fabrikanten komen met vergelijkbare in-ears op de proppen. Daarbij wordt beloofd dat ze beter klinken of dat ze geschikter zijn voor sporters door een verbeterde pasvorm. In deze test leggen we de Airpods 2 langs de lat met draadloze modellen van Audio-Technica, Samsung, Sennheiser en Soul. Voor de vergelijking pakken we ook luxemodellen erbij van Beyerdynamic en Shure. Die hebben wel bluetooth, maar zijn onderling nog met een kabel verbonden. Met prijzen tot 1200 euro en speciale drivers zijn deze modellen vooral gericht op audiofielen en professionele musici. Alle in-ears hebben een microfoon zodat ze bruikbaar zijn als headset voor gesprekken.

AFSLUITEN

In-ears zijn door het compacte formaat handig mee te nemen en zitten niet in de weg met zonnebrillen of mutsen, perfect voor gebruik onderweg. Deze voordelen zijn fijn, maar er zijn ook nadelen ten opzichte van fullsize koptelefoons. Het is een behoorlijke uitdaging om basfrequenties via de kleine behuizingen door te geven. De meeste fabrikanten gaan voor siliconen eartips die je oorkanaal afdichten en je trommelvlies laten trillen via je luchtdicht afgesloten gehoorgang.

Zolang je gehoorgang afgesloten blijft, zijn zelfs de laagste frequenties met flinke amplitudes goed over te brengen. Maar zodra er een lek ontstaat, bijvoorbeeld omdat je oren anders van vorm zijn dan de meegeleverde tips, vallen de lage frequenties weg en klinkt de muziek alsof je je smartphone op speakermodus hebt staan. Om die reden leveren de fabrikanten meerdere maten siliconen tips mee. Soms zijn dat twee verschillende, maar bij andere tot wel tien verschillende varianten.

Maar ook al zitten de tips perfect in je oor, je krijgt een apart afgesloten gevoel. Doordat je gehoorgang wordt afgesloten, worden lichaamseigen geluiden die

48

www.ct.nl

Test / In-ears

optreden bij het lopen, spreken of sporten erg sterk en vreemd doorgegeven. Het feit dat je bij de Samsung, Sennheiser en Audio-Technica via de ingebouwde microfoon geluid van buiten kunt laten binnenkomen helpt echter niet. Als je met iemand voor je neus een gesprek wilt voeren, is het beter om de in-ears uit je oren te halen. Niet alleen om je eigen stem zonder vervorming terug te horen, maar ook om duidelijk kenbaar te maken dat je actief naar diegene luistert.

Alleen Apple gebruikt geen siliconen eartips. De witte kunststof uiteindes dichten je gehoorkanaal niet helemaal af. Dit heeft als nadeel dat geluid van buiten nog goed binnenkomt, maar als voordeel dat je geen doffe lichaamseigen geluiden te horen krijgt. Aangezien het harde kunststof wat minder fijn aansluit in je oor, is het slim ze voor aanschaf uit te proberen. Een handige tip is de met je iPhone meegeleverde Earpods te proberen, die hebben dezelfde pasvorm.

Vaak passen op de in-ears ook foamtips, en een aantal fabrikanten levert deze ook mee, bijvoorbeeld van Comply. Deze rol je tussen je vingers platter en duw je dan in je gehoorgang waarna het schuim kan uitzetten en zich aanpast aan je gehoorgang. Niet iedereen vindt dat gevoel van zo’n stukje schuim in de gehoorgang even prettig en de dopjes gaan maar een beperkte tijd mee omdat oorsmeer zich er aan hecht en het poreuze materiaal snel slijt. En het indoen van je inears kost meer tijd.

Bij de modellen zonder kabel is het vooral bij sporten en fietsen belangrijk dat de in-ears goed in je oor blijven zitten. Als ze uitvallen, heb je geen kabeltje meer dat ze laat bungelen. De Airpods en Sennheiser Momentum True Wireless lopen de meeste kans om uit je oren te floepen, net als de Soul X-Shock, alhoewel die speciaal voor sporters is bedoeld. De voor sport bedoelde in-ears van Audio-Technica zitten steviger in je oren, en hebben verwisselbare oorvinnen die in je gehoorschelp vastgrijpen. De Galaxy Buds van Samsung hebben vergelijkbare vinnen. Ze zorgen voor wat meer grip en iets meer comfort.

VOOR ACTIEVELINGEN EN MUSICI

De professionele in-ears van Shure hebben een zekering in de vorm van een kabel tussen de beide behuizingen die achter je oren om loopt. Dit is vooral voor brildragers vaak iets minder prettig, maar zorgt wel dat ze nergens naartoe gaan. De verschillende tips, deels voorzien van memoryfoam, zitten goed vast maar voelen na langere tijd minder prettig aan.

Bij het topmodel Xelento van Beyerdynamic zit er ook een kabel tussen de beide doppen. Deze kabel loopt omlaag naar je hals waar de remote en de bluetooth-verbindingsunit eraan bungelen en aan de kabel trekken. Sporten met deze in-ears is geen optie.

Geen enkele fabrikant biedt op maat gemaakte eartips (otoplastieken). Via een audicien kun je navragen of je voor jouw model in-ears er eentje kunt laten maken. Het is niet goedkoop, voor een op maat gemaakt stukje plastic voor in je oor betaal je zo’n 150 tot 200 euro per paar. Deze zorgen dat je oor beter wordt afgesloten en dat je minder onaangename druk in je

uitgave 7-8/2019

gehoorgang voelt. Ze veranderen wel het geluid van de in-ears.

BLUETOOTHLATENTIE

Bij het doorgeven van een audiosignaal via een kabel heb je geen last van vertraging, maar bij bluetooth is dit wel merkbaar. Afhankelijk van de bluetoothchip en de codec kan er tussen de 30 ms en meer dan 400 ms vertraging optreden. Deze latentie meldt de bluetoothchip aan het apparaat waar hij zich bij aanmeldt. Bepaalde players voor films zoals Apples video-app voor macOS en iOS kunnen die latentie wegnemen door de beeldweergave wat te vertragen, zodat de lipbewegingen synchroon lopen met het geluid. Bij YouTube-clips kijken in je browser of een bluetoothkoptelefoon direct aan je tv koppelen ontbreekt het vaak aan zo’n sync.

Vanaf een vertraging van ongeveer 80 ms begint het storend te worden.

Om die reden is het dan belangrijk dat het afspeelapparaat het samen met de koptelefoon eens wordt over een codec Afhankelijk van de met zo min mogelijk labluetooth-chip en codec tentie. Hier testten we dat via een 2015 Mackan er tussen de 30 ms en book air met macOS meer dan 400 ms vertraging 10.14.4 en Apples Bluetooth Explorer die tussen optreden verschillende codecs kan schakelen. De outputlatentie bepaalden we met behulp van Ableton Live 10 muzieksoftware. Als de in-ears Qualcomm-chips bevatten en de standaard-codec SBC of AAC gebruiken, lag de latentie op 192 ms. Bij het overdragen via aptX was de vertraging slechts minimaal minder: 182 ms. Pas als de zender en ontvanger beide voor de Low Latencymodus van aptX gingen, zakte de latentie behoorlijk in tot 31 ms. In onze test lukte dat alleen met de Momentum True Wireless van Sennheiser. Bij de Samsung ging het er het meest vertragend aan toe. De bluetoothchip van Broadcom zorgt voor een latentie van 422 ms.

Voor de geteste modellen van Shure biedt de fabrikant een optionele BT2-bluetoothontvanger voor 150 euro. Deze ondersteunt BT 5.0 met AAC en aptX. In de test lukte het ons niet om een Low Latency-modus te activeren. Ten opzichte van de meegeleverde BT1-ontvanger werd de latentie maar een tikje beter van 192 naar 182 ms. Behalve een ongeveer twee uur langere accuduur biedt de BT2 geen wezenlijk voordeel.

Voor musici die in-ear monitors gebruiken, moet de latentie onder de 10 ms blijven. Dit krijgt zelfs aptXLL bij lange na niet voor elkaar. Voor dit soort extreem korte vertragingen kun je bijna niet om een professioneel zendsysteem heen. Shure biedt dit in de vorm van de PSM 300 voor ongeveer 800 euro. De zender hangt aan je riem en via een 3,5mm-jack koppel je de in-ears.

Dankzij slimme stekkerverbindingen zijn bij alle Shuremodellen en de Xelento in-ears van Beyerdynamic de bluetoothzenders te vervangen door meegeleverde kabels met jackplug. Zo tover je ze om in passieve modellen die je in een koptelefoonaansluiting stopt.

49

Maak kennis met meer tijdschriften

Bestel jouw magazine op: www.fnl.nl