C't 4 | 2021

ENERGIELABELS: ALLE +-KLASSEN GAAN VERDWIJNEN

Fritzbox 5530 Glasvezel-router

De optimale pc Bouwvoorstel stille allround-pc • Koopadvies Gaming-pc • Linux-drivers

GETEST

De optimale pc: bouwvoorstel allround-pc • Wi-Fi 6-routers getest • De grote browsertest • HDMI 2.1 • Windows via het netwerk installeren

4

april 2021

www.ct.nl

Rock Pi X x86-mini-pc WD Black SN850 ssd Razer mini-ITX-case Nvidia GeForce 3060 Ti Apple HomePod Mini

Nieuwe Raspberry Pi Pico Hou je NAS veilig Maak je website sneller Windows via het netwerk Zelf Flatpak-pakketten maken

€6,99

januari april april2020 2021 2020

GROTE BROWSERTEST

WI-FI 6 ROUTERS

• Hoe je bookmarks makkelijk kunt beheren en overhuizen

• De techniek achter en de voordelen van Wi-Fi 6

• Test negen desktopbrowsers

• Nieuwe modellen getest

Thema’s De optimale pc 34 Koopadvies voor cpu’s, ssd’s en meer 40 Bouwvoorstel voor een stille allround-pc 44 De perfecte grafische kaart voor elke pc 48 Bouwvoorstel voor een betaalbare full-hd gaming-pc 52 Linux draaien op de optimale pc 56 Waarom zijn Linux-drivers zo’n gedoe?

34

DE OPTIMALE PC

In de afgelopen maanden is er veel vernieuwende hardware verschenen. Onze tips helpen je om de juiste onderdelen te vinden voor jouw ideale doe-het-zelf-pc.

58

GROTE BROWSERTEST

De invloed van Google op de browsermarkt is bijzonder groot. We testen 9 browsers en geven tips om je bookmarks te synchroniseren. En je browser gaat bepalen welke reclame je ziet.

Grote browsertest 58 De browserovermacht van Google 62 Test van negen desktopbrowsers 68 Bookmarks beheren en synchroniseren 71 Je browser gaat bepalen welke reclame je ziet Wi-Fi 6-routers 104 De techniek achter en de voordelen van Wi-Fi 6 108 Vergelijkende test Wi-Fi 6 routers

Nieuws 6 8 10 12 14 16 30 32

Algemeen Hardware Nieuwe energielabels Processors Raspberry Pi Pico AVM Fritzbox 5530 Lifestyle Surftips

Software 24 24 28 31 33 84

4

Picroft spraakassistent Wonder videoconferentiesysteem OpenBoard whiteboard met extra’s Apps Game: Encodya Online webdiensten voor muziek masteren

www.ct.nl

Inhoud

04/2021

104

WI-FI 6 ROUTERS

We bekijken de techniek achter en de voordelen van Wi-Fi 6. En we checken bij vijf routers van 80 tot 200 euro wat ze je te bieden hebben, waar er nog issues zijn en hoeveel ze verschillen van nog duurdere routers.

Hardware 20 20 21 21 22 22 23 23 26

Rock Pi X Model B mini-pc in Pi-formaat Apple HomePod mini Nvidia GeForce 3060 Ti Founder’s Edition Samsung 870 Evo SATA-ssd Cooler Master SK622 60% toetsenbord Iiyama TW10123ASC touchmonitor Razer Tomahawk mini-ITX case MSI GE66 Raider gaming-laptop met RTX 3070 Western Digital WD BLACK SN850 NVMe-ssd

Achtergrond 72 De techniek achter HDMI 2.1: eerste ervaringen 98 Waarom affiliate-reclame booming is

Vaste rubrieken 3 4 145 146

Voorwoord Inhoud Colofon Volgend nummer

Winactie Maak kans op een Foscam D4Z outdoor IP-camera met nachtzicht (t.w.v. € 180) Kijk snel op pagina 6!

Praktijk

Zakelijk uitgelicht

78 NAS-apparaten veilig gebruiken 90 Landschapsfoto’s optimaliseren met Darktable 114 32- en 64-bit Windows installeren en repareren met één usb-stick 120 Performanceproblemen bij websites herkennen en verhelpen 126 E-mails opslaan en archiveren 130 Windows via het netwerk installeren 134 Flatpak-pakketten voor Linux zelf maken 140 Tips en trucs

22 24 28 98 126 130

uitgave 4/2021

Iiyama touchmonitor Wonder videoconferentie OpenBoard whiteboard Affiliate-reclame is booming E-mails archiveren Windows via het netwerk

Abonnement afsluiten?

Kijk voor actuele aanbiedingen op op www.ct.nl/abo 5

DE OPTIMALE PC 2021

Koopadvies voor actuele processors, ssd’s, werkgeheugen en meer

ALLES OVER DIT ONDERWERP  Koopadvies voor onderdelen 34  Bouwvoorstel Ryzen 5 allround-pc 40  Grafische kaarten 44 34

 Budget gaming-pc  Linux op de optimale pc  Problemen met Linux-drivers

48 52 56 www.ct.nl

Hardware / De optimale pc: losse onderdelen

De afgelopen maanden is er veel leuke nieuwe hardware verschenen. We geven tips om de juiste onderdelen te vinden voor je ideale zelfbouw-pc.

Christian Hirsch en Daniel Dupré

A

ls je van plan bent om je eigen desktop-pc samen te stellen en te bouwen, moet je je eerst een weg banen door het enorme aanbod aan hardwarecomponenten. In dit artikel geven we tips voor het selecteren van de belangrijkste onderdelen zoals de processor, het moederbord, de ssd en het werkgeheugen. In de artikelen hierna staan onze nieuwe bouwvoorstellen en verwijzingen naar eerdere artikelen die nog steeds actueel zijn. In het artikel op pagina 44 leggen we uit welke grafische kaarten het meest geschikt zijn voor de verschillende doeleinden. Uiteraard gelden de aanbevelingen en tips ook bij het kopen van een kant-en-klaar systeem of het upgraden van een bestaande desktop-pc.

Voordat je de hardware selecteert, moet je goed overwegen waar je de pc voor wilt gebruiken. Daarmee kun je voorkomen dat je een pc bouwt die achteraf niet krachtig genoeg blijkt en die je voor veel geld moet upgraden, of dat je een duur prestatiemonster in elkaar zet dat uiteindelijk de meeste tijd nauwelijks iets staat te doen – maar wel veel energie verbruikt.

Het is meestal geen goed idee om een kant-enklare pc te kopen en die meteen om te bouwen. Je combineert dan de nadelen van beide concepten: enerzijds verspeel je de garantie die de fabrikant op een functionerend compleet systeem inclusief besturingssysteem en drivers geeft. Bovendien loop je snel tegen beperkingen aan, bijvoorbeeld omdat er maar twee DIMM-sloten op het moederbord zitten of de voeding niet voldoende aansluitingen heeft voor een krachtige grafische kaart.

MEER KERNEN, MEER PRESTATIES

De belangrijkste kenmerken van de configuratie worden bepaald door de processor en het bijbehorende platform. Naast het maximaal mogelijke reken­ vermogen bepalen ze ook het type en het aantal interfaces voor USB, SATA en PCI Express. Bij de huidige desktop-pc’s heb je in principe de keuze tussen het AM4-platform voor de Ryzen-processors van AMD en het LGA1200-platform voor de Core i-cpu’s van Intel. Daarnaast hebben beide fabrikanten met respectievelijk de Ryzen Threadripper (TRX40) en Core X (LGA2066) nog uitgebreidere high-end series in hun assortiment, die nauw verwant zijn aan workstationprocessors.

Los van workstation-cpu’s bieden de fabrikanten een zeer ruime keuze in verschillende prestatie- en prijsklassen, van de zuinige dualcore Celeron G5900 van 40 euro tot de 16-core Ryzen 9 5950X, die 900 euro kost. Maar welke processor moet je hebben?

Dat hangt in de eerste plaats af van de applicaties die op de computer moeten draaien. Voor pure kantooren internettaken of het afspelen van video’s is een

uitgave 4/2021

­oedkope dualcore-processor al voldoende. Daarg voor volstaan een Celeron G5900 of Athlon 3000G. Beide bevatten ook een grafische eenheid. Daarmee bespaar je de kosten en energie van een grafische kaart. Bovendien maken die cpu’s extreem compacte systemen mogelijk, zoals ons bouwvoorstel van vorig jaar voor een 7 watt mini-pc [1].

Voor een actuele allround- of gaming-pc heb je minstens een quadcore nodig met simultaneous multi­threading (SMT, bij Intel Hyper-Threading/HT) – en liever nog een hexacore. Die cpu’s kosten 80 tot 200 euro en bieden een goede prijs-prestatieverhouding. De onlangs geïntroduceerde Core i3-10100F met vier kernen van ongeveer 90 euro en AMD’s R ­ yzen 3 3100 tegenhanger van 100 euro zijn interessante kandidaten voor een budget gaming-pc. De Ryzen 5 3600 van 190 euro en de Core i5-10400F met zes kernen van 165 euro spelen een halve klasse hoger. Bij die modellen ontbreekt echter wel de geïntegreerde gpu. Die zit wel in Intels 30 euro duurdere Core i510400 zonder F. De situatie bij AMD is op dit moment een beetje lastig, omdat er net een generatiewissel plaatsvindt. Van de nieuwe Ryzen 5000-cpu’s met de Zen 3-kernen, die vooral sneller zijn bij singlethreading, zijn momenteel alleen de dure high-end versies voor meer dan 300 euro verkrijgbaar (zie c’t 1-2/2021 op pagina 124). Bovendien heeft AMD de Ryzen 4000G-serie comboprocessors, die nauw verwant zijn aan de Ryzen 3000, nog steeds niet vrijgegeven voor de detailhandel. Die zijn echter wel interessant voor veel gebruikers die niet willen gamen en geen grafische kaart nodig hebben. AMD levert ze primair aan pc-fabrikanten en het is onzeker of dat binnenkort zal veranderen.

Cpu’s als de Ryzen 5 Pro 4650G en de R ­ yzen 7 4750G zie je nog wel eens opduiken bij online retailers, maar dan alleen als zogenaamde tray-­varianten

High-end processors zoals de AMD Ryzen Threadripper (rechts) met vier geheugenkanalen en veel kernen zijn groter dan mainstream Intel Core i- en AMD Ryzen-cpu’s.

35

DE GROOTSTE BROWSER TEGEN DE REST

De browserovermacht van Google Op het eerste gezicht zijn er genoeg browsers om uit te kiezen. De invloed van Google op de browsermarkt is echter zo groot dat het bedrijf vergaande beslissingen probeert door te drukken die voor iedereen van belang zijn – bijvoorbeeld op het gebied van webstandaarden en tracking.

ALLES OVER DIT ONDERWERP

58

58 62 68 71

Illustratie Rudolf A. Blaha

 Chrome, Chromium en de rest van de browserwereld  Negen desktopbrowsers met elkaar vergeleken  Bookmarks browseronafhankelijk gebruiken  De browser bepaalt je advertenties

www.ct.nl

Achtergrond / Browsers: Googles overmacht

Jo Bager en Noud van Kruysbergen

B

ij de oktober-update heeft iedere Windows-­ gebruiker een nieuwe browser gekregen. Edge is niet zomaar een update van de impopu­laire oude, zogenaamde Legacy Edge, maar is gebaseerd op een heel andere technologie. In plaats van de eigen browserengine van Microsoft wordt hij aangedreven door het opensource Chromium met zijn Blink-engine.

Edge bevindt zich dus in een groot gezelschap.

Verschillende andere browserproducenten gebruiken Chromium ook: Opera, Vivaldi, Brave en nog veel meer. Zes van de browsers in de test in het volgende artikel zijn gebaseerd op Chromium. Ze profiteren allemaal van een solide basis en een ecosysteem met duizenden uitbreidingen.

Terwijl Googles Chrome meer beperkt is tot de basisfuncties, voegen andere producenten allerlei nuttige functies aan hun browsers toe. Microsoft is bij het ontwikkelen van zijn browser bijvoorbeeld pas zo’n twee jaar geleden overgestapt naar Chromium, maar lijkt het uitbreiden van de nieuwe browser veel aandacht te geven. Microsoft kondigt voor Edge snel na elkaar nieuwe functies aan, zoals een pdf-viewer met bewerkingsfunctie en een zoekbalk.

Ook Opera en Vivaldi bieden veel nuttige aanvullingen. Beide hebben bijvoorbeeld werkbalken waarmee je messengers in de gaten kunt houden of het afspelen van muziek op Spotify kunt regelen. Vooral als je waarde aan privacy hecht, ben je beter af met een andere browser dan Chrome, dat cookies van derden standaard niet eens blokkeert. Brave, Firefox en ­Safari bieden van huis uit een betere bescherming tegen allerlei soorten trackers.

In het volgende artikel stellen we negen huidige browsers op de proef – laat je verrassen door de verscheidenheid! En als je een ‘nieuwe’ browser overweegt, laat je dan niet afschrikken door al het gedoe dat met zo’n verhuizing gepaard gaat, waaronder met name de vraag hoe je je bladwijzers mee moet nemen.

In het artikel erna laten we je zien hoe je je bladwijzers kunt gebruiken met meerdere browsers.

runtime-omgeving, die veel webservices gebruiken om hun desktopapplicaties te bouwen, maakt gebruik van een Chromium-browser. Het werkelijke marktaandeel van Chromium zou dus wel eens nog hoger kunnen zijn.

De enige twee overgebleven alternatieven die technisch gezien kunnen concurreren met Chroom/ Chromium en zijn browserengine Blink zijn Safari (WebKit) en Firefox (Gecko). Firefox en WebKit zijn ook ontwikkeld als opensource, maar geen van die browsers is een volwaardige concurrent (meer).

Firefox is afkomstig van de Mozilla Foundation, die zichzelf ziet als een voorvechter van een vrij en open web. Als belangrijkste project voor dat doel ontwikkelt de Foundation zijn browser om mee te kunnen praten bij de verdere ontwikkeling van webstandaarden.

De stem van Mozilla wordt echter zwakker naarmate het marktaandeel van Firefox afneemt. Iets minder dan vier procent van alle webpagina’s worden opgeroepen met Firefox. De internetgemeenschap moest ook met bezorgdheid vaststellen dat Mozilla in augustus 2020 blijkbaar in financiële moeilijkheden was geraakt en wereldwijd 250 banen had geschrapt – een kwart van het personeelsbestand.

Mozilla heeft in november een belangrijk toekomstig project, de experimentele browser-engine Servo, aan de Linux Foundation overhandigd.

De financiële situatie is ook fataal omdat Mozilla nu waarschijnlijk nog meer dan voorheen afhankelijk is van het geld van Google, aangezien Google de belangrijkste financier is van de Mozilla Foun­dation.

Google betaalt Mozilla om zijn zoekmachine standaard in Firefox te hebben.

Safari heeft altijd nog een marktaandeel van 19 procent. De Apple-browser is echter alleen beschikbaar voor iOS en macOS. Voor Linux zijn er een paar huidige browsers met de WebKit-engine die ten grondslag ligt aan Safari, maar bij Windows

GEVAARLIJKE CONCENTRATIE

Er zit een keerzijde aan het feit dat zo veel browsermakers vertrouwen op Chromium, omdat er bij de browsers al enige tijd een sluimerende monopoliepositie begint te ontstaan. Volgens de cijfers van het marktonderzoeksbureau StatCounter heeft alleen al Chrome een wereldwijd marktaandeel van 66 procent op alle platforms. Als je daar de andere Chromium-browsers aan toevoegt, heeft Chrome zelfs een marktaandeel van meer dan 73 procent.

Bovendien wordt Chromium gebruikt op plaatsen die niet of niet noodzakelijkerwijs van invloed zijn op dergelijke browserstatistieken. Zo is de Web­ View-component in het mobiele Android-systeem, waarmee apps HTML-content weergeven, niets anders dan een Chromium-browser. En ook de ­Electron

uitgave 4/2021

Microsoft heeft zijn Chromium-browser een verzamelbalk voor collecties gegeven, evenals geavanceerde privacy-instellingen.

59

SNEL ZONDER DRAAD

Wanneer is Wi-Fi 6 de moeite waard De nieuwe Wi-Fi 6-standaard brengt vooral verbeteringen voor draadloze netwerken met veel gebruikers, niet alleen maar meer snelheid. Zo krijgt iedereen een beetje meer. Maar bekijk wel of het de moeite van investeren in nieuwe apparatuur waard is.

ALLES OVER DIT ONDERWERP  Wat kan Wi-Fi 6?  Wi-Fi 6-routers getest 104

104 108 www.ct.nl

Achtergrond / Wi-Fi 6: wat kan het?

Andrijan Möcker en Alieke van Sommeren

A

ls er een nieuwe wifispecificatie op de markt komt, is de belangstelling hoog en beginnen fabrikanten hun reclame-uitingen vol te proppen met allerlei beweringen over snelheden.

Dit geldt ook voor de nieuwste telg Wi-Fi 6 oftewel IEEE 802.11ax. De bruto datasnelheden in het giga­bitbereik glimmen je tegemoet in advertenties en op dozen van de nieuwe routers die met flinke regel­maat van de band af komen rollen.

Maar het zijn niet de hogere snelheden die Wi-Fi 6 interessant maken. Een draadloos netwerk leert beter om te gaan met storingen en naburige netwerken met Wi-Fi 6 dan bij de oudere wifistandaarden.

Je moet zorgvuldig overwegen of een wifi-upgrade (bijvoorbeeld met een van de geteste routers in het volgende artikel) de moeite waard is, vooral als je draadloze netwerk zijn werk nu al prima stabiel en snel doet. Een beetje achtergrondkennis voorkomt onnodige kosten en tegenvallers.

DE KERN: OFDMA

Orthogonal Frequency-Division Multiple Access (OFDMA) is de kern van alle innovatie van Wi-Fi 6. Het definieert de modulatie- en kanaaltoegangsmethode en lost op verschillende plaatsen tegelijk problemen op. Met OFDMA kunnen wifi-apparaten een verstoord spectrum binnen een kanaal vermijden en alleen daar uitzenden waar er ruimte is.

Dit vermindert de datatransmissiesnelheid, maar vermindert ook de latentie en packet-loss. Het komt erop neer dat de gegevens op die manier soepeler van A naar B wandelen.

Als alternatief kan een wifimodem de storing negeren en zenden als de signaalsterkte van beide communicatiepartners hoger is dan die van de storing. De andere signalen worden dan gewoon aan de kant geschoven. Dat wordt Spatial Reuse genoemd.

Dat kun je zien als meerdere gesprekken op een feestje: iedereen gebruikt hetzelfde kanaal. Je kunt de omstanders tot op zekere hoogte begrijpen, maar niet wat er vijf meter verderop wordt gezegd. Het spectrum wordt op die manier efficiënter gebruikt, omdat de lokale kring mag zenden voordat de kring verderop pauzeert.

OFDMA vult ook 802.11 aan met gelijktijdige bediening van meerdere clients via één antenne - voorheen was dat alleen mogelijk met meerdere antennes en multi-user MIMO-capabele wifi-adapters. Het accesspoint verdeelt het kanaal voor parallelle dekking op in subkanalen, zogenaamde resource units (RU), van 2, 4, 8, 20, 40 of 80 MHz. De grootte van het subkanaal dat door het access­ point aan de client wordt toegewezen, en dus de beschikbare snelheid, is afhankelijk van de hoeveelheid te verzenden gegevens, het aantal clients in het netwerk en de bandbreedte van het bovenliggende kanaal. Deze verdeling werkt voor transmissies van en naar het AP, zodat de wachttijden in beide richtingen worden verkort.

uitgave 4/2021

De coördinatiefunctie van OFDMA zal wifi op druk­ bezochte locaties zoals beurshallen en stadions helpen om in de toekomst een aanzienlijk betere dekking te halen. Maar de verbeteringen zorgen ook in dichtbevolkte gebieden voor meer stabiliteit.

De maximale theoretische snelheid van Wi-Fi 6 ligt rond de 9,6 Gbit/s met acht MIMO-streams op een 160 MHz-kanaal met het hoogste modulatieniveau (zeer goede ontvangst).

De huidige mobiele apparaten met twee antennes halen respectievelijk 2,4 Gbit/s (160 MHz) en 1,2 Gbit/s (80 MHz). Op de 2,4GHz-band is 300 Mbit/s (2 antennes) of 1,2 Gbit/s (8 antennes) haalbaar bij 20 MHz kanalen. Een andere innovatie van Wi-Fi-6 is de Target Wake Time (TWT), waarmee clients met het accesspoint kunnen onderhandelen over individuele wektijden. Dat betekent dat ze niet tien keer per seconde wakker hoeven te worden om te luisteren of er gegevens op hen wachten. Dat zorgt voor energiebesparing. Het accesspoint slaat de gegevens tijdelijk op totdat het apparaat op het afgesproken tijdstip wakker wordt.

EISEN VERSUS UPGRADE

De uitgebreide verbeteringen zullen veel wifigebruikers in eerste instantie nieuwsgierig maken. Maar direct overschakelen op Wi-Fi 6 is niet altijd de moeite waard, en niet alleen omdat je een nieuwe router ­nodig hebt.

De firmware staat nog in de kinderschoenen, de routers zijn relatief duur en niet alle wifi-uitbreidingen werken. We hebben bij eerdere tests al apparaten gezien waarbij essentiële functies ontbraken.

Bovendien leveren de uitbreidingen alleen winst op als er zo veel mogelijk Wi-Fi 6-apparaten in je draadloze netwerk zitten.

OFDMA-downlink Verschillende modulatietrappen op de OFDM-carriers maken bij Multi-User-­ MIMO het mogelijk om clients met verschillende verbindingskwaliteiten met het accesspoint tegelijk van data te voorzien (downlink). Dit zorgt voor efficiënter zenden en moet bij de volgende generatie apparaten (Wi-Fi 6 Wave 2) ook werken in de omgekeerde richting (uplink).

frequentie

preamble en header

tijd backoff

frequentie

downlink-data

ACK

preamble en header

tijd backoff

trigger frame

uplink-data

ACK

105