CT 7 | 2021 by F&L Media

GRAFISCHE LINUX-PROGRAMMA’S ONDER WINDOWS MET WSLG www.ct.nl

juli 2021

Gigabyte Brix Ryzen mini-barebone

Raspberry Pi voor gevorderden Professionele softwareprojecten: wachtwoordserver, VPN-dongle, netwerk-KVM

GETEST

Raspberry Pi voor professionals • Grote test van kantoor- en gamingmuizen • Cryptocurrency: principes en zelf minen • Windows herstelpunten

Fritz!Repeater 6000 met Wi-Fi 6 Acer Chromebook Spin 513 Qnap SD-WAN-router Fedora 34 Linux met Wayland Blue Jour Kubb chrome mini-pc

Windows’ herstelpunten herstellen MBT of GPT, FAT of NTFS – wat is wat? Wie beheert de Linux-kernel? Zo werken ECC-geheugenmodules Mailcow-mailserver met eigen spamfilter €7,49

MUIZENTEST

• Achterliggende principes

• Zin en onzin van extra features

• Zelf aan de slag met een wallet en mining

• Grote test van kantoor- en gamingmuizen AP

januari april juli 2021 2020 2020

CRYPTOCURRENCY

Thema’s Raspberry Pi voor gevorderden 40 Raspberry Pi op de werkvloer 42 De Raspberry Pi als wachtwoordserver 48 Raspberry Pi 4 als VPN-dongle 52 Raspberry Pi als netwerk-KVM Muizentest 56 Kantoormuizen 64 Gamingmuizen

Cryptovaluta 94 Wat je moet weten over cryptovaluta 100 Tips voor wallets & exchanges 104 Veilig oefenen met ethereum 106 Ethereum minen met je pc

RASPBERRY PI VOOR GEVORDERDEN

Als je beroepsmatig in de IT werkzaam bent, leer je de Raspberry Pi waarderen voor speciale gevallen. Soms vervangt een Raspberry Pi dure technologie en soms vervult hij taken waarvoor geen kant-en-klare oplossingen bestaan.

DE GROTE MUIZENTEST

De nieuwe generatie van kantoormuizen lokt kopers met ergonomie, meer knoppen en een hogere resolutie. We kijken naar de voordelen tijdens lange werkdagen. Een goede gamingmuis moet een perfect passend verlengstuk van je hand zijn en mag niet storen of hinderen.

Nieuws 6 8 10 12 14 15 16 36 38

Algemeen Hardware Windows Subsystem for Linux GUI Linux Mobiel Processors Online reclame Lifestyle Surftips

Software 32 Fedora 34 37 Apps 39 Games: Biomutant

Hardware 18 18 20 20 20 21 4

QNAP QHora-301W wifirouter Trust Taxon 2K webcam ACT USB-C 4K Multiport Dock Sonos Roam mobiele multiroom-speaker Xtorm USB-C Power Bank 45W AORUS Gen4 7000s 1TB-M.2-ssd www.ct.nl

Inhoud

7/2021

ALLES OVER CRYPTOVALUTA

Cryptovaluta zoals bitcoin en ethereum bereiken spectaculaire recordprijzen, die weer meer mensen verleiden om mee te doen aan de hype. Maar wat moet je weten, hoe ga je ermee aan de slag en welke risico’s moet je vooral vermijden?

21 21 22 23 24 26 28 30 78

AVM Fritzbox 6850 LTE 4G-router Foscam SD2 beveiligingscamera voor buiten MSI Stealth 15M laptop AVM Fritz!Repeater 6000 met Wi-Fi 6 Gigabyte Brix GB-BRR5-4500 mini-pc-barebone Blue Jour Kubb fanless mini-pc Acer Chromebook Spin 513 MSI Modern AM271P 11M all-in-one-pc Core i-11000-processors versus Ryzen 5000

Achtergrond 82 90 110 118 122 136

Wie bepaalt wat er in de Linux-kernel komt? Hoe aanpassingen in de Linux-kernel komen MBR, GPT, FAT of NTFS: wanneer is wat nodig? Flash-basisbegrippen deel 1: van SLC tot QLC ECC beschermt tegen geheugenfouten Grafische architectuur van Linux: Wayland zet door, maar X-server blijft

Praktijk 72 Windowsproblemen met een muisklik oplossen 130 Je eigen spamvrije mailserver met Mailcow 140 Tips en trucs

Vaste rubrieken 3 4 145 146

Voorwoord Inhoud Colofon Volgend nummer

uitgave 7/2021

Winactie Maak kans op een Epos Adapt 165T USB II headset (t.w.v. € 80) Kijk snel op pagina 8!

Zakelijk uitgelicht 18 QNAP QHora-301W wifirouter 21 AVM Fritzbox 6850 LTE 4G-router 24 Gigabyte Brix GB-BRR54500 mini-pc-barebone 40 Raspberry Pi op de werkvloer 56 Kantoormuizen

Abonnement afsluiten? Kijk voor actuele aanbiedingen op op www.ct.nl/abo 5

KLEIN MAAR KRACHTIG

Raspberry Pi op de werkvloer De Raspberry Pi heeft als hobbyplatform niet alleen een vaste plaats in de harten van makers, maar als je beroepsmatig in de IT werkzaam bent, leer je het minicomputertje snel waarderen voor speciale gevallen. Soms vervangt een Raspberry Pi dure professionele technologie en soms vervult hij taken waarvoor geen kanten-klare oplossingen bestaan.

 Pi versus professionele techniek  Wachtwoordkluis zonder cloud  VPN-dongle als zelfbouw  Netwerk-KVM 40

Illustratie Andreas Martini

ALLES OVER DIT ONDERWERP 40 42 48 52 www.ct.nl

Praktijk / Pi voor professionals

Peter Siering en Noud van Kruysbergen

e lijst van bizarre projecten uit de makerscene rond de Raspberry Pi is lang. Grappig is bijvoorbeeld de weergave van de lobbyistenactiviteit in de VS op een analoog meetinstrument. En onlangs haalde een project de krantenkoppen waarbij een Raspberry Pi muggen met een laser elimineert. Die en alle hier genoemde projecten staan bij de link op deze pagina. De in de volgende artikelen beschreven projecten hebben een meer serieuze inslag en zijn uitgesproken nuttig. Ze maken van een Raspberry Pi een tool voor IT-beheerders en IT-hobbyisten. Dit artikel geeft je inspiratie voor wat je nog meer met je Raspberry Pi’s zou kunnen doen.

AD-HOC STARTEN

De reden waarom een Raspberry Pi aantrekkelijk is voor IT’ers, netwerkbeheerders en computerhobbyisten is dat hij niet veel kost en even goed presteert als een pc van een paar jaar geleden. Afhankelijk van de versie verbruikt hij ook zeer weinig energie en beschikt hij over talrijke interfaces om andere apparaten op aan te sluiten, zoals temperatuursensors. Hij is bijvoorbeeld geschikt als goedkoop meetapparaat dat makkelijk en veilig aan een bestaand netwerk kan worden gekoppeld. Daar komt het stabiele Linux-besturingssysteem bij, dat een groot aantal standaarden ondersteunt. Software is beschikbaar uit een vrijwel onuitputtelijke bron. En de documentatie profiteert van vlijtige community’s. Alles wat je nodig hebt om met eenvoudige projecten voor de Raspberry Pi aan de slag te gaan is een sd-kaartje met de Lite-versie van Raspberry Pi OS erop. Meestal nemen eenvoudige shellscripts het over bij het opzetten van de vaak slimme softwarestacks van Pi-projecten. Het zijn vooral de IT-professionals die daarvan profiteren, want die hebben binnen enkele minuten een nuttig apparaat in handen, bijvoorbeeld met Pi-hole of Ad-Guard. Die filteren reclame en malware niet alleen voor een enkele pc, maar ook voor kleine netwerken. In het kielzog van andere succesvolle projecten zoals Nextcloud, haken spin-offs aan die door hun makers voor het gebruik op de Raspberry Pi worden aangepast. Bovendien worden dergelijke projecten vaak geleverd met extra’s die je anders handmatig zou moeten toe voegen. De meeste projecten zijn makkelijk te vinden op het internet: voeg gewoon ‘pi’ toe voor of na relevante namen, zoals Nextcloudpi of PiVPN. Een andere bron van nuttige software voor de Raspberry Pi is gebaseerd op containers. Zodra je Docker geïnstalleerd hebt (de benodigde stappen daarvoor worden uitgelegd met Bitwarden als voorbeeld in het artikel hierna), ligt de hele Docker-wereld voor je open. De mailstacks Mailu en mailcow (zie pagina 130in deze c’t voor een uitgebreide workshop) zijn voorbeelden van dergelijke Docker-omgevingen die een Raspberry Pi in een handomdraai omtoveren tot een volwaardige mailserver.

TOT HET UITERSTE

Voor veel enthousiaste c’t-lezers zal de aantrekkingskracht van de Raspberry Pi verder gaan dan afgeronde

uitgave 7/2021

projecten. Met een minimale installatie plus een VPNclient en SSH-server creëer je toegang tot een extern netwerk. Je kunt de Raspberry Pi dan daar installeren. De VPN-client op jouw computer maakt daar automatisch verbinding mee en via SSH kom je in het externe netwerk. Met SSH zijn er verschillende manieren om je doel te bereiken. Je kunt afzonderlijke TCP-poorten doorsturen door een tunnel. Maar als een SOCKS-proxy kan SSH het externe netwerk ook veranderen in een gateway voor de lokale browser of andere diensten. Dat is erg handig als je daar apparaten moet beheren en je hun webinterface niet voor internet open wilt zetten. Voor een dergelijke opzet is uiteraard de kennis en de toestemming van de beheerder van het externe netwerk vereist. Het project op pagina 48 is een variant op dat idee. Een Raspberry Pi is geschikt als kleine server, zoals openmediavault laat zien als project voor een zelfbouw-NAS. Een Pi kan echter ook protocolbruggen slaan voor bestandsdiensten op basis van SMB, oftewel Windows-shares. Op die manier kan hij verouderde apparaten die alleen SMB1 ondersteunen veilig verbinden met een netwerk dat al lang is overgegaan op SMB2. De Raspberry Pi communiceert dan in een privénetwerk met het kwetsbare SMB1-apparaat. Vervolgens geeft hij de bestanden daarop door aan het externe netwerk via SMB2 of 3. Naar het privénetwerk werkt hij als server, naar het externe netwerk als client. Om dat te doen moet je Samba op de Raspberry Pi installeren. Via de opties interfaces en bind interfaces only in de sectie [global] van het configuratiebestand smb.conf laat je Samba alleen luisteren naar de interface in het privénetwerk. In het ideale geval geef je die ‘fake server’ de naam van de onveilige oude server waarop de bestanden binnen het netwerk tot nu toe werden opgeslagen. Dan hoef je alleen de netwerkconfiguratie van het oude apparaat te wijzigen. In het externe netwerk mount de Raspberry Pi de doelmap dan via SMB. In het algemeen komt een Raspberry Pi in een netwerk pas goed tot zijn recht. Uitgerust met wifi- en ethernetinterfaces kan hij fungeren als router tussen draad loze en bekabelde netwerken. Of je kunt hem gebruiken als een wifi-accesspoint dat een brug slaat tussen beide media. Zijn kracht ligt niet in zijn datasnelheid, maar in zijn filtermogelijkheden. Met een firewall kun je namelijk precies afstemmen wat er doorkomt. Net zo precies kun je controleren wat apparaten met elkaar uitwisselen of wat er naar internet gaat. In c’t 4/2020 hebben we daar met c’t-Raspion een kant-en-klaar project voor gepubliceerd. Echt interessant wordt het natuurlijk pas wanneer een project ook de hardwaremogelijkheden van de Raspberry Pi benut. Dat is precies wat PiKVM doet, in het laatste artikel in deze serie. Het project maakt gebruik van de videocapture-module voor de Pi om een Raspberry Pi 4 in een IP-KVM-switch om te toveren. Je hoeft alleen nog de module en de usb-poort aan te sluiten op een willekeurige pc en het netwerk. Vervolgens kun je de pc op afstand bedienen alsof je er zelf voor zit. Cool nietwaar?

www.ct.nl/softlink/

2107040

MUIZENVAL

Meer knoppen, hogere resolutie: test opgevoerde kantoormuizen De nieuwe generatie office-muizen adverteert met ergonomie, meer knoppen en een hogere resolutie. Levert dat voordelen op tijdens lange werkdagen? Want muisgebruik blijft een valkuil voor gezond kantoorwerk. Michael Link, Rudolf Opitz en Marco den Teuling

en Homo sapiens laborensis gebruikt als hij achter de computer werkt gemiddeld de helft van de tijd een muis – half zo lang als de tijd die hij op het toetsenbord tikt. De meeste mensen letten bij het doen van een aankoop echter weinig op wat ze in handen krijgen, ook al zorgt een goede muis ervoor dat je sneller en minder vermoeiend werkt. Als je hoofdzakelijk alleen een browser gebruikt om wat op internet rond te surfen, kun je tijd besparen door met de knoppen op je muis vooruit en terug te bladeren. Ervaren Office- en vooral Excel-gebruikers-

kunnen makkelijk door meerdere kolommen scrollen met een zijwaarts zwenkend muiswiel, waardoor ze de muis minder hoeven te verplaatsen of minder toetsaanslagen hoeven te maken. Lasermuizen zijn populair in veel directiekamers, omdat ze ook goed werken op prestigieuze glazen bureaus. Een snelle omschakeling van de resolutie van de muisbeweging is dan weer interessant voor enerzijds creatief gebruik en anderzijds gaming. Maar heeft een muis een gigantisch hoge resolutie van 16.000 dpi nodig? Werkt een superlichte muis prettig op een muismat in het thuiskantoor? We testen in dit artikel eerst de kantoormuizen en in het volgende artikel de technisch veeleisender gamingmuizen. In een volgend nummer kijken we nog naar andere speciale muisontwerpen. We hebben muizen getest tussen de 10 tot 110 euro: de goedkope Amazon standaardmuis, de Cherry MW8 Ergo, de Hama MW-600, de HP 280 Silent Wireless alsmede twee Logitech-modellen (MX Anywhere,

56 www.ct.nl

Test / Kantoormuizen

MX Master 3) en drie Microsoft-muizen: de Bluetooth Mouse, de Bluetooth Ergonomic en de Bluetooth Precision Mouse. Tot slot hebben we ook nog de Razer Pro Click Ergonomic in huis gehaald.

LAMP VERSUS BALLETJE

Heel vroeger verstond men onder het woord muis alleen kleine en harige dieren met een bepaalde voorliefde voor kaas en aangeboren angst voor katten. De uitvinding van de computermuis – die werd in 1967 gepatenteerd – maakte computers voor veel mensen toegankelijker. Het basisidee is niet veranderd. Een sensorelement geeft de bewegingen van een handapparaat, dat op een glad oppervlak wordt rondgeduwd, door aan een aanwijselement op het scherm. Knoppen kunnen worden gebruikt om commando’s te activeren. Aanvankelijk waren speciale muismatten nodig om het voor de sensor makkelijker te maken bewegingen te detecteren. De ouderen onder ons herinneren zich nog hoe je de rollerbal af en toe uit de muis moest halen om de rollers binnenin schoon te maken. Bij nog oudere exemplaren moest je ook regelmatig de schakelaars vervangen. De muizen van Generatie Z zijn toleranter geworden: de bal en rollers zijn vervangen door optische sensors. De huidige kunnen ook goed overweg met oppervlakken met een fijne textuur, of gladde en effen oppervlakken. Lasermuizen werken zelfs goed op een glazen tafel. We hebben de muizen op verschillende oppervlaktes uitgeprobeerd. De Microsoft Precision-muis met zijn BlueTrack-sensor presteerde het best. Die werkte op allerlei soorten muismatten, glazen tafels van verschillende diktes en zelfs op een spiegel. De twee Logitech-exemplaren, de MX Master 3 en MX Anywhere, presteerden even goed, maar ondanks sw sensors met donkerveldmicroscopie-technologie was een spiegel als oppervlak een onoverkomelijke tegenstander. Een probleem van vorige muisgeneraties: de sensor faalde op sommige gekleurde oppervlakken. Daarom testten we ook gekleurde muismatten en glanzende exemplaren met een gelamineerde foto. Alleen bij de Hama MW-600 bleef de muispijl af en toe achter bij de verwachtingen.

De Logitech MX Master 3 heeft een extra scrollwiel voor zijwaarts scrollen, handig in bijvoorbeeld tabellen.

aanwijzer zich van de ene kant van een beeldscherm met full-hd-resolutie (1920×1080 pixels) naar de andere. Ter vergelijking: oudere modellen halen ongeveer 400 dpi. Die waarde is echter bedoeld voor VGA-monitoren met veel minder pixels. In beide gevallen is de resolutie voldoende voor een comfortabel heen en weer op het scherm. De resolutie die je nodig hebt hangt dus sterk af van de resolutie van het scherm, niet van de grootte. Voor het friemelen aan details bij fotobewerking is een lagere resolutie bijvoorbeeld beter. Dat klinkt op het eerste gezicht vreemd, maar muisbewegingen worden dan kleiner vertaald, zodat je fijner kunt manoeuvreren. Als je de muispijl daarentegen snel van de ene kant van het scherm naar de andere wilt verplaatsen, moet je juist een hogere resolutie hebben. Anders heb je veel meer ruimte nodig en kom je snel in de knoop. Als je de muis alleen vanuit de pols gebruikt, heb je niet meer dan 1500 tot 2000 dpi nodig op een full-hd-monitor, en 4000 dpi is genoeg voor een 4K-scherm. Samenvattend: ook al adverteren de fabrikanten graag met hoge dpi-getallen, een 8000dpimuis moet ruim voldoende zijn, zelfs voor ultrabrede beeldschermen met meer dan 5000 pixels in horizontale richting.

Duw- en glijkracht

Zelfs bij muizen willen de fabrikanten hun kopers imponeren met de eeuwige magie van grote getallen: hoe meer dpi, des te sexyer de muis! Dat is niet verkeerd, maar er zijn nauwelijks zinnige gebruiksgevallen voor resoluties van meer dan 4000 dpi. Maar wat is nu eigenlijk een bruikbare dpi-waarde, en wat betekent dat voor muizen? De resolutie van een muis geeft aan hoe gevoelig hij op bewegingen reageert. De dpi-waarde (dots per inch) geeft aan hoeveel pixels de muisaanwijzer beweegt als je de muis 2,54 centimeter verplaatst. Zelfs eenvoudige kantoormuizen bestrijken op die afstand 1000 pixels op het scherm. Als je de muis iets minder dan vijf centimeter horizontaal beweegt, verplaatst de

uitgave 7/2021

Kracht / N

FIJNE RESOLUTIE

Verplaatsing / mm

In de weerstandsgrafiek is te zien dat de Microsoft Bluetooth Mouse meer kracht vereist om in beweging te krijgen, maar dat hij daarna iets makkelijker glijdt dan de Logitech MX Master 3.

CRYPTO-HYPE

Bitcoin, ethereum en meer: wat je moet weten over cryptovaluta Cryptovaluta zoals bitcoin en ethereum bereiken spectaculaire recordprijzen, die weer meer mensen verleiden om mee te doen aan de hype. Aan de slag gaan is eenvoudig, maar je moet wel een aantal zaken weten om risico’s te vermijden.

ALLES OVER DIT ONDERWERP

94 100 104 106

Illustratie Sven Hauth

 Inleiding in cryptovaluta  Tips voor wallets & exchanges  Veilig oefenen met Ethereum  Ethereum minen met je pc

www.ct.nl

Achtergrond / Cryptovaluta: Bitcoin, Ethereum en meer

isschien kun je dit artikel beter niet lezen: het kan je in de verleiding brengen om je zuurverdiende centen te investeren in cryptovaluta, wat een hoog risico met zich meebrengt. Als je toch nog steeds popelt om te speculeren met cryptovaluta, luister dan op zijn minst naar ons advies: ga voorzichtig te werk. Als je je geluk wilt beproeven, vind je de belangrijkste tips op de volgende bladzijden. In dit artikel gebruiken we het voorbeeld van bitcoin om de concepten uit te leggen waarop cryptovaluta zijn gebaseerd. We bespreken ook kort de non-fungible t oken (NFT) en de cryptovaluta ethereum, tether en monero, omdat sommige daarvan anders in elkaar steken dan bitcoin. In het volgende artikel in deze reeks vind je tips voor wallets en exchanges, daarna laten we je zien hoe je veilig oefent met ethereum en in het laatste artikel in de reeks bespreken we hoe je ethereum zelf kunt minen en wat dat kost aan energie.

BITCOIN ALS VOORBEELD

Hoewel er nu meer dan 4000 verschillende crypto valuta zijn, is bitcoin de bekendste en met een marktkapitalisatie van meer dan 900 miljard euro ook veruit de belangrijkste. Bitcoin (BTC) werd gelanceerd in 2009, kort na de wereldwijde financiële crisis van 2008. Het werd aanvankelijk vooral gezien als een spannende tegenhanger voor de (centraal) gereguleerde v aluta. Bitcoin is namelijk ontworpen om te werken zonder garantstellingen zoals centrale banken en overheidsinstellingen. Het vervangt het vertrouwen in banken en handelspartners door cryptoalgoritmen en legt alle macht (maar ook alle verantwoordelijkheid) in handen van de eigenaars. Dat heeft belangrijke implicaties: er is geen bank om foutieve transacties te corrigeren of je een vervangend wachtwoord te geven. En er is geen centrale bank die instaat voor de waarde van een bitcoin of die een koersdaling probeert op te vangen. De waarde van de bitcoin komt uitsluitend voort uit de waardering van de veelal anonieme spelers. Dat houdt r isico’s in omdat sommigen miljarden aan activa hebben, die opzettelijk gebruikt lijken te worden om de prijs te manipuleren. Gedurende enkele jaren schommelde de BTC-prijs rond een enkele cent, in 2011 steeg hij tot 1 euro. Intussen zijn er verschillende golven geweest dankzij speculatie – de laatste piek lag boven de 50.000 euro. Recent kreeg de koers door Elon Musk onder meer eerst een boost en later een opdoffer omdat Tesla bitcoins in eerste instantie wilde accepteren als betaalmiddel, maar daar later vanwege de te forse impact op het milieu weer op terugkwam. Een deel van de fascinatie voor de bitcoin is dat de uitvinder of uitvinders tot op de dag van vandaag onbekend zijn. Het pseudoniem Satoshi Nakamoto op de eerste publicaties zou ook kunnen staan voor een groep mensen. De naam Satoshi voor een honderdmiljoenste van een BTC, de kleinste eenheid voor bitcoin-transacties, verwijst daarnaar.

uitgave 7/2021

BASIS VAN BLOCKCHAIN

Het hart van de bitcoin is een blockchain. De naam verwijst naar een decentraal opgeslagen keten van transactieblokken. Elk nieuw blok dat aan de keten wordt toegevoegd, bevat een cryptografische hash van zijn voorganger. Die hash verbindt de twee blokken met elkaar omdat hij de volgorde van de blokken veilig documenteert en manipulatie achteraf van oudere blokken vrijwel onmogelijk maakt. De blockchain registreert dus alle bitcoin-transacties als een openbaar kasboek of database. Het bitcoinsysteem heeft geen centrale server nodig. De gedecentraliseerde en redundante opslag op vele computers, die via een peer-to-peer-netwerk met elkaar verbonden zijn, beschermt de blockchain tegen manipulaties. Transacties werken als geldtransfers en vinden plaats tussen twee of meer adressen. Een dergelijk adres is niets meer dan een hash over het openbare gedeelte van een cryptografisch sleutelpaar (Secure Hash Algorithm SHA-256). Er wordt dus gebruik gemaakt van gevestigde public key-encryptie. Dat wordt als veilig beschouwd zolang de private-key geheim blijft tenminste. In principe zijn transacties anoniem omdat de blockchain naast de waarde alleen een tijdstempel en de adressen van een transactie opslaat. Die laatste kunnen zonder extra aanvullende informatie niet aan bepaalde personen worden toegewezen. Wie echter cryptovaluta verhandelt op een online beurs (exchange) of marktplaats en daar voor dat doel een rekening voor heeft geopend, geeft persoonlijke informatie vrij. Dat geldt vooral als je cryptovaluta weer omzet in normale valuta en ze laat bijschrijven op je bankrekening.

Afbeelding Bitmain

Mirko Dölle, Christof Windeck en Alieke van Sommeren

Het Chinese bitcoin-mining chipbedrijf Bitmain exploiteert een 25-megawatt miningdatacentrum in Texas, dat gebruikmaakt van bestaande energie-infrastructuur op het terrein van een voormalige aluminiumsmelterij.