C't 10 | 2021

ACM BESLUIT: JE MAG EINDELIJK JE EIGEN ROUTER KIEZEN

Fritzbox 7590 AX Wi-Fi 6-router

CHROMEBOOKS Een steeds beter alternatief

Goedkoper Veiliger Langere accuduur ChromeOS, Linux en Android op één laptop

WINDOWS 11 UITPROBEREN • Nieuwe interface, strengere systeemeisen • Prerelease zelf uitproberen op een pc of Raspberry Pi

GETEST

Chromebooks: lange accuduur en virusvrij • Windows 11 zelf uitproberen • GPU-prestaties Core i en Ryzen • 4K-monitoren • Versleutelen met CrypTool 2

10

oktober 2021

www.ct.nl

Pakketmanagers voor Windows 4K-monitoren met USB-C-dock Zakelijke all-in-one-inkjets Banana Pi R2 single-board Intel 670p M.2-ssd met QLC €7,49

• Tracking, third-party-cookies, fingerprinting, supercookies en consent-banners: weg ermee!

EN VERDER GPU-prestaties Core i en Ryzen Augmented Reality in de auto Raspberry Pi voorconfigureren Versleuteling met CrypTool 2 ESP8266-controller als wifi-repeater

AP

januari april oktober 2020 2020 2021

PRIVACYCHECK VOOR BROWSERS

Thema’s

34

WINDOWS 11

We werpen een blik op de eerste prerelease-­ versie van Windows 11: de interface, functies, systeem­eisen, upgrades, licenties en de ­nieuwe Store. We laten zien hoe je de preview­versie zelf kunt testen en ook kunt installeren op een Raspberry Pi.

60

CHROMEBOOKS

Chromebooks zijn snel, beschermen je tegen ­virussen en dataverlies, hebben een lange accu­ duur – en dat voor een bescheiden prijs. We testen een paar varianten, geven koop­advies en bekijken het software-aanbod voor Chrome OS.

indows 11 W 34 Interface en functies 40 Systeemeisen, upgrades en licenties 44 De nieuwe Windows Store 47 Prerelease-versie zelf testen 50 Uitproberen op een Raspberry Pi

Chromebooks 60 Koopadvies Chrome OS-apparaten 64 Zakelijke Chromebook onder de loep 65 Hybride tablet bekeken 66 Instap-Chromebook getest 67 Software-aanbod voor Chrome OS Privacychecks voor browsers 100 Cookies en andere irritaties 104 Privacycheck voor zeven browsers 108 Geen cookies, tracking en reclame in Firefox 114 De toekomst van tracking

Nieuws 6 Algemeen 8 Hardware 10 Zero day in Windows printqueue 12 China neemt stappen tegen bitcoin-miningfarms 14 Linux 16 Processors 30 Lifestyle 32 Surftips

Software 24 PhotoPea foto-editing in je browser 25 Zorin Linux-distributie 33 Game: Highrisers 122 Pakketmanagers voor Windows getest

Hardware 20 Banana Pi R2 singleboard mini-pc 20 SanDisk Extreme Pro Portable SSD 21 Intel 670p M.2-PCIe-ssd 4

www.ct.nl

Inhoud

10/2021

100

PRIVACYCHECKS VOOR BROWSERS

Cookievensters, opdringerige reclame en uit de hand lopende tracking: als je wilt internetten zonder die ergernissen, moet je weten hoe en waar je gegevens naartoe gaan. We halen zeven browsers door de privacycheck, tweaken Firefox tot je weer in alle rust kunt internetten en bekijken de toekomst van tracking.

21 22 23 26 27 28 52 76 96

Iiyama XUB2893UHSU 28” 4K-monitor Toshiba MG09ACA18TE 18TB-serverschijf Be quiet! Silent Loop 2 AIO-waterkoeling Dynabook Satellite Pro C50-H 15”-laptop MSI Oculux NXG253R gamingmonitor Fritzbox 7590 AX met Wi-Fi 6 Prestaties van geïntegreerde graphics 4K-displays met USB-C-aansluiting Zakelijke all-in-one-inkjets getest

Achtergrond 56 Augmented reality met een head-up-display 72 Smartphonecamera’s simuleren foto- en studiotechnieken 82 USB-C levert in de toekomst 240 watt 84 Flash 101 deel 3: firmware-architecturen 90 Isolatiemateriaal tegen wifi van buitenaf

Praktijk 116 128 130 138 140

Raspberry Pi snel instellen dankzij voorconfiguratie FAQ: videostreamingdiensten Cryptografie uitproberen met CrypTool 2 ESP8266-microcontroller als wifirepeater Tips en trucs

Vaste rubrieken 3 4 145 146

Voorwoord Inhoud Colofon Volgend nummer

uitgave 10/2021

Winactie Maak kans op de Sony WF-1000XM4 in-ears (t.w.v. € 280) Kijk snel op pagina 8!

Zakelijk uitgelicht 21 Iiyama XUB2893UHSU 28” 4K-monitor 64 Lenovo C13 Chromebook 76 4K-displays met USB-C-aansluiting 96 Zakelijke all-in-one-inkjets 122 Pakketmanagers voor Windows getest

Abonnement afsluiten?

Kijk voor actuele aanbiedingen op op www.ct.nl/abo 5

MEER DAN EEN LAAGJE CHROOM

Chromebooks: van niche-product tot volwaardige laptop Chrome OS wordt aangeprezen als snel, makkelijk en veilig.

Een zekere koppeling met Google is onvermijdelijk, maar je hoeft die multinational geen kritieke gegevens toe te vertrouwen, en met de juiste apps en toepassingen verloopt een overstap meestal probleemloos.

ALLES OVER DIT ONDERWERP

60

Illustratie Andreas Martini

 Koopadvies: apparaten met Chrome OS 60  Test: zakelijke Chromebook 64  Test: hybride tablet 65  Test: instap-Chromebook 66  Software voor Chrome OS 67 www.ct.nl

Hardware / Chromebooks

Stefan Porteck en Marco den Teuling

E

r wordt steeds meer reclame gemaakt voor Chromebooks. De boodschap: Chromebooks zijn licht en snel, beschermen tegen virussen en gegevensverlies, gaan lang mee en bieden dat alles tegen een lage prijs. Dat klinkt als de gebruikelijke overdreven reclameslogans, maar in werkelijkheid zijn sommige van die beloften niet uit de lucht gegrepen.

Chrome OS doet veel dingen anders dan Windows, ­Linux en macOS – en vaak zelfs beter.

In dit artikel laten we wat meer zien over wat Chrome OS onderscheidt van andere besturingssystemen, wat het speciaal maakt en waarop je moet letten als je een Chromebook koopt. Op de volgende bladzijden lees je welk model het meest geschikt is voor welk toepassingsgebied. In het laatste artikel laten we zien hoe je de overstap naar Chrome OS op elegante wijze kunt maken en welke software je kunt gebruiken om je ­dagelijkse werkzaamheden op een Chromebook efficiënt met zo min mogelijk overgangspijn te verrichten.

TIEN JAAR IN DE MAAK

Begonnen als een browser in een behuizing met een scherm en toetsenbord, is Chrome OS sindsdien uitgegroeid tot een serieus alternatief voor andere besturingssystemen. Met name de afgelopen vier jaar heeft Chrome OS heel wat nieuwe functies gekregen, zoals het installeren van Android-apps en uitgebreide offline-mogelijkheden. Onlangs kondigde het bedrijf maandelijkse updates aan met nieuwe functies.

Op veel punten is Chrome OS handig, snel, veilig en makkelijk te gebruiken. Toch roept Chrome OS op sommige plaatsen nog wat irritatie op, bijvoorbeeld wanneer een gewenste functie niet standaard beschikbaar is en ook niet kan worden toegevoegd.

SAMEN STERK

Apple laat zien hoe je gebruikers in je eigen ecosysteem houdt. De nauwe integratie van eigen diensten en hardware zoals desktopcomputers, laptops en smartphones was al aantrekkelijk met iTunes en iPods, en is dat nu nog steeds. Intussen heeft Google het principe van ‘alles bij één’ aardig onder de knie: in de onlangs uitgebrachte updates voor Android en Chrome OS heeft Google beide systemen nog nauwer met elkaar verweven.

Zodra je de wachtwoorden voor je wifinetwerk en je Google-account hebt ingevoerd, is een Chromebook binnen enkele minuten online en worden alle belangrijke Google-clouddiensten automatisch ingesteld.

Als je bijvoorbeeld de foto’s van je smartphone bewaart bij Google Foto’s, zijn ze onmiddellijk beschikbaar op de nieuwe Chromebook. Dankzij de integratie van Google Drive geldt hetzelfde voor je documenten: wat je in de Drive-map op je Chromebook bewaart, is een paar seconden later ook beschikbaar op je Windows-pc.

Als je een Chromebook hebt geopend, hoef je niet steeds jezelf met je Google-wachtwoord aan te melden. Zolang je smartphone en Chromebook maar een

uitgave 10/2021

paar centimeter van elkaar verwijderd zijn, is het genoeg om je telefoon te ontgrendelen met je vinger­ afdruk. Via bluetooth is de Chromebook dan ook met­ een ontgrendeld.

Alle wifiwachtwoorden die op je smartphone zijn opgeslagen, worden automatisch gesynchroniseerd met Chrome OS en versleuteld, zodat Google ze niet kan lezen. Of je nu bij een vriend thuis bent, op school of universiteit, of op het werk, de Chromebook logt in op de bekende wifinetwerken zonder dat je zelf een wachtwoord hoeft in te voeren. Als er geen wifiverbinding is, zal Chrome OS vragen of het verbinding mag maken via je smartphone (tethering) om de mobiele verbinding daarvan te gebruiken.

Bezitters van een Android-smartphone hebben sinds de recente release van Chrome OS verder de moge­lijkheid om meldingen die op hun telefoon binnenkomen, ook te laten verschijnen op de meldingsbalk van Chrome OS. Interactie is echter (nog) niet moge­lijk, zoals het beantwoorden van WhatsApp-jes.

SNEL, STABIEL EN ANDERS

Nieuwkomers zullen Chrome OS de eerste dagen en weken benauwder en minder flexibel vinden dan Windows, macOS en Linux. Op die systemen kan het uiter­lijk in ruime mate aan de eigen wensen worden aangepast. Met verfijnde tweaks in het register of in configuratiebestanden kun je zelfs de beschikbare functies aanpassen. Op Chromebooks daarentegen is het motto: het is wat het is.

Dat geldt voor alle fabrikanten, want Google heeft geleerd van de oude fouten met Android. In plaats van het risico te lopen op een versnippering van versies en een wildgroei aan inconsistente functies en gebruikersinterfaces, staat Google niet toe dat de interface en de instellingenmenu’s in Chrome OS worden aangepast. Je hoeft op een Chromebook ook niet bang te zijn voor nutteloze of soms zelfs schadelijke bloatware-apps en -programma’s. Het besturingssysteem is altijd schoon, met een Chrome-browser als enige be-

Zo opgeruimd blijft het ook: op het bureaublad van Chrome OS kun je geen pictogrammen of bestanden zetten.

61

BROWSEN ZONDER IRRITATIE

Reclame blokkeren, tracking afweren en cookies verwijderen Op internet lijkt goede content steeds meer bijzaak te worden. In plaats daarvan domineren paginagrote cookievensters, opdringerige reclames en uit de hand lopende tracking. Als je zonder dergelijke ergernissen wilt surfen, moet je eerst weten hoe en waar je gegevens heengaan.

ALLES OVER DIT ONDERWERP  Cookies en andere irritaties  Privacycheck voor zeven browsers  Firefox opwaarderen  De toekomst van tracking 100

100 104 108 114 www.ct.nl

Achtergrond / Surfen zonder tracking: cookies en andere irritaties

Jo Bager en Noud van Kruysbergen

T

oestemmingsbanners, ook wel cookieban­ ners genoemd, zijn de gesel van het moderne web. Je kunt bijna geen website meer zomaar ­openen, maar in plaats daarvan dringt een dialoog­ venster zich op de voorgrond – een soort digitale uit­ smijter. En die laat je alleen binnen als je toestem­ ming geeft.

Wee iedereen die niet op de knop met ‘Accepteer alles’ klikt. Als je precies wilt weten waar je nu eigen­ lijk toestemming voor geeft en de relevante instellin­ gen afzonderlijk wilt aanpassen, moet je daar de tijd voor nemen. Want dan moet je ellenlange teksten door ploeteren en tientallen of honderden individu­ ele instellingen maken.

Toestemmingsbanners dienen eigenlijk een goed doel: volgens de Algemene verordening gegevens­ bescherming (AVG) mag een websitebeheerder met de gegevens van zijn bezoekers niet zomaar doen wat hij wil. In plaats daarvan moet elke surfer een geïnformeerde beslissing kunnen nemen over wat er met zijn gegevens gebeurt. Daartoe moet hen wor­ den meegedeeld wat de websitebeheerder met hun gegevens wil doen, en moeten zij daarvoor toestem­ ming geven.

In de praktijk klikken gebruikers de toestem­ mingsbanners echter meestal snel weg en missen de banners hun doel. In feite proberen veel van die toe­ stemmingsbanners bezoekers er snel toe te verleiden instellingen te accepteren die voor hen minder gun­ stig zijn. De gegevensbeschermingsorganisatie noyb ziet in ieder geval massale overtredingen bij cookie­ banners, en is daarom met softwarerobots begonnen om websites aan te sporen hun cookiedialogen te verbeteren.

In dit artikel worden de technische basisbegin­ selen van cookies uitgelegd, evenals andere technie­ ken die worden gebruikt om je te volgen, en de rol die online reclame daarbij speelt.

heeft geplaatst, levert hij die mee. Daardoor kan de server de gebruiker – specifieker gezegd zijn browser – herkennen en de pagina-aanvraag koppelen aan eerdere requests.

Er zijn veel andere nuttige toepassingen van cookies naast het winkelwagentje. Webdiensten kun­ nen ze bijvoorbeeld gebruiken om te onthouden dat een bepaalde gebruiker is ingelogd of welke instel­ lingen hij verkiest. Als de cookie afkomstig is van de website die je momenteel bezoekt, wordt dat een first-party cookie genoemd. Problematisch zijn de zogenaamde third-party cookies, die worden geïn­ troduceerd door ingebedde content van derde aan­ bieders.

Veel websites bevatten bijvoorbeeld ingebedde YouTube-video’s of tweets. Exploitanten van grote websites slaan de afbeeldingen en andere media­ bestanden vaak op in zogenaamde ‘content delivery networks’ van derden, die gespecialiseerd zijn in het snel leveren van dergelijke content. Veel sites plaat­ sen ook advertenties van externe aanbieders op hun pagina’s. Bedrijven die inhoud op websites plaatsen, kunnen daar ook cookies plaatsen.

Er zijn legitieme toepassingen voor dergelijke third-party cookies. Zo kunnen content-delivery-­ netwerken cookies gebruiken om hun load-balan­ cing beter in evenwicht te brengen, wat voor de sur­ fer uiteindelijk resulteert in sneller ladende websites.

En met een analytische dienst zoals Google Analy­ tics kan de site-eigenaar de gegevensstromen op zijn website onderzoeken en die dan voor elke bezoeker beter maken. Voor dat doel krijgt Google Analytics echter informatie over elke afzonderlijke pagina­ weergave, wat weer ten koste gaat van de privacy.

Het gebruik van cookies heeft zich volledig in het nadeel van de gebruikers ontwikkeld bij de reclame­ markt. Die biedt een goede mogelijkheid om web­ sites te financieren, maar de online reclame-­industrie is hebberig naar steeds meer gegevens van surfers.

BITTERKOEKJES

Consent-banners zijn het resultaat van een lang­ lopende strijd tegen de acties van de moderne on­ line reclame-industrie. Om te begrijpen waar het al­ lemaal om gaat en wat er fout gaat, moet je beginnen in het verleden en bij de basis: cookies.

Cookies werden in de jaren negentig uitgevon­ den om een minpunt te compenseren in het HTTP(S)-­ protocol dat browsers gebruiken om webpagina’s van de server op te roepen. HTTP is een stateless pro­ tocol, wat wil zeggen dat de webserver elke HTTP-­ request onafhankelijk van de vorige verwerkt. Een webwinkel kan daardoor bijvoorbeeld niet zien wel­ ke klant welke artikelen aan het winkelwagentje toe­ voegt.

Cookies vullen die mogelijkheid aan. Met een be­ paalde HTTP-header zorgt de webserver ervoor dat de browser een identificatiecode opslaat die aan de website gekoppeld is: de cookie. Als de browser een andere pagina ophaalt van de server die de cookie

uitgave 10/2021

Browsers zoals Firefox blokkeren ook tracking-scripts steeds vaker.

101

Illustratie Thomas Kuhlenbeck

PAKKETBEZORGERS

Pakketbeheerders voor Windows Er zijn duizenden websites waar je programma’s en tools voor Windows kunt downloaden. Als je op zoek bent naar handige software voor een specifiek doel, kun je daar uren mee zoet zijn. Een pakketbeheerder kan dat een stuk eenvoudiger maken.

Hajo Schulz en Daniel Dupré

H

et installeren van nieuwe software onder Windows kan een tijdrovend klusje zijn. Ook al ben je op de website waar het programma moet staan, soms moet je eerst nog door een doolhof van reclamelinks heen voordat je de link vindt om de tool te downloaden. Daarna moet je soms nog eindeloos klikken in de installatiewizard, waarbij je akkoord moet gaan met allerlei licentievoorwaarden, een installatielocatie moet selecteren en optionele componenten aan of uit moet zetten. Als het programma

geen eigen functie heeft die af en toe controleert of het nog up-to-date is, kun je na enkele weken of maanden weer opnieuw gaan klikken – vooral bij programma’s met online koppelingen moet je uit veiligheidsoverwegingen altijd de nieuwste versie gebruiken.

Linux-gebruikers zullen meewarig lachen om al dat gedoe. Bij Linux is het gebruikelijk om software te installeren via een pakketbeheerder. Je vindt al je software in één groot archief en hoeft er niet allerlei verschillende websites voor af te struinen. De pakketbeheerder werkt ook geïnstalleerde programma’s bij door regelmatig op de achtergrond naar nieuwe softwareversies te zoeken, die te downloaden en te installeren. De klassieke Linux pakketbeheerders zoals rpm of apt bedien je in het algemeen via commando’s in de terminal.

Maar het is onder Windows ook mogelijk om met hetzelfde gemak te werken. Voor apps die standaard bij Windows horen of die je vanuit de Microsoft S ­ tore installeert, zorgt Windows zelf voor alles. Voor alle

122 www.ct.nl

Test / Pakketbeheerders voor Windows

­ndere software beloven talloze download-, paka ket- en updatemanagers de installatie en updates te verzorgen. De meeste hebben zelfs een grafische gebruikersinterface, zodat je geen commando’s hoeft in te typen. Alleen doen niet alle programma’s ook wat ze beloven. Bovendien zijn ze niet allemaal geschikt voor elk type gebruiker: volledig automatische installaties en updates zijn handig, maar dan moet je de pakketbeheerder ook blind vertrouwen.

Microsoft heeft blijkbaar ook ingezien dat de manier waarop software onder Windows wordt geïnstalleerd wel wat modernisering kan gebruiken. Het eerste resultaat daarvan is de pakketbeheerder WinGet, waarvan onlangs versie 1.0 is verschenen. Net als zijn Linux-tegenhangers werkt hij via de commandline.

Verderop nemen we hem nader onder de loep.

TAKEN

Onder Linux is het gebruikelijk dat toepassingen uit allerlei verschillende componenten bestaan, die ze gezamenlijk gebruiken met andere toepassingen. Of het nu gaat om cryptografische functies, geluidsweergave of het verwerken van XML-bestanden: voor vrijwel alles zijn er bibliotheken met variërend uitgebreide verzamelingen aan functies waarop ontwikkelaars van toepassingen kunnen terugvallen. Die biblio­ theken zijn echter geen integraal onderdeel van het besturingssysteem. Daarom is een van de taken van een Linux-pakketbeheerder om te weten welke bibliotheken een bepaalde applicatie nodig heeft, om ze indien nodig samen met het programma te installeren, en ook om ze weer te verwijderen als er geen applicatie meer is die ze gebruikt – in Linux-jargon worden dat dependency’s genoemd.

Bij Windows hebben toepassingen de neiging meer monolithisch te werk te gaan en alles wat ze nodig hebben zelf mee te brengen. Afgezien van een paar runtime-omgevingen zoals de Java- of .NET-runtime, en de beruchte Microsoft C++-runtimes van verschillende versies, zijn er in Windows nauwelijks afhankelijkheden tussen pakketten. De meeste installatiebeheerders die we hier bespreken, zien daarom volledig af van een afhankelijkheidsbeheer.

Een ander groot verschil tussen Linux en Windows is dat dat pakketbeheerders van Linux kunnen vertrouwen op een gevestigde infrastructuur die hen enerzijds in staat stelt informatie over bestaande pakketten op te halen en anderzijds de pakketten zelf te downloaden. Elke zichzelf respecterende distributie beschikt over een of meerdere goed onder­houden pakketbronnen. Dergelijke algemeen beschikbare pakketbronnen zul je bij Windows niet vinden (misschien met uitzondering van de repository achter WinGet – daarover later meer). Het is dus de verantwoordelijkheid van elke aanbieder van een pakketbeheerder om een database met informatie over programma’s en hun actuele versies aan te bieden en bij te houden. De omvang van dergelijke databases en hoe up-to-date die zijn, kan opvallend verschillen en zijn belangrijke criteria bij de keuze van een pakketbeheerder.

uitgave 10/2021

Windows heeft wel een programma-installer, maar daarmee kun je slechts weinig programma’s downloaden en die worden geleverd in de vorm van MSI-bestanden, het pakketformaat van het Microsoft-installatieprogramma. De meeste programma’s gebruiken zelf-uitpakkende EXE-bestanden met hun eigen installatieroutines. De meeste gebruikers zijn er niet van bewust dat je die installatieprogramma’s vaak met verschillende Opdrachtprompt-opties kunt instellen. Het is bijvoorbeeld mogelijk de gewenste installatielocatie op te geven of de vooraf optionele onderdelen in te stellen. En veel programma’s kunnen ook worden gestart in een ‘stille’ modus, waarin ze niet meer als venster verschijnen en hun werk geruisloos doen. Er is echter geen echte standaard voor dergelijke commandline-opties. Een goede pakket­ beheerder moet daarom voor elk programma dat kan worden gebruikt de parameters kennen om het installatieprogramma op afstand te bedienen.

Of je stille installaties überhaupt wel wilt uit­ voeren is een kwestie van smaak. Enerzijds is het erg handig omdat je niets meer hoeft te lezen en te klikken, en de software wordt op de achtergrond geüpdatet zonder dat je tijdens het werk afgeleid wordt.

Anderzijds laat je ook alle beslissingen over moge­lijke installatieopties over aan iemand anders: moet je het nieuw geïnstalleerde programma echt opnemen in de omgevingsvariabele PATH, zodat je het makkelijk kunt oproepen met Opdrachtprompt? En moet er ook voor elk geïnstalleerd programma een snelkoppeling op het bureaublad staan en knoppen voor het ver­ wijderen en het read-me-bestand in het start­menu?

En last-but-not-least zijn stille installaties ook een kwestie van vertrouwen: je moet er maar op vertrouwen dat de nieuwe software niet vol zit met allerlei reclame-onzin.

Veel programma’s hebben wel hun eigen mogelijkheden om zichzelf up-to-date te houden, maar toch kan het zinvol zijn om geïnstalleerde software regelmatig te controleren op beschikbare updates. Vooral bij programma’s die je zelden gebruikt, loont dat de moeite. Niets is irritanter dan snel even een foto te willen bijsnijden en dan eerst minutenlang te moeten wachten op updates voordat het

Patch My PC kent slechts ongeveer 300 programma’s, maar je kunt ze makkelijk op meerdere computers distribueren.

123