c't 4

Exoskeletten: voorkom lichamelijke overbelasting

www.ct.nl

Laptop-koopadvies • FIDO2-sticks • Ssd’s vanaf 2 TB • Contraspionage met c’t-Raspion • Opensource businessmodellen • Windows Startmenu

4

april 2020

Samsung SSD T7 met vingerafdrukscanner

f iPad Pro? o k o o b e m ro h C , k o Windows, MacBo

S E I V D A P O O K P O T P A L n krachtig

t groot e to t h c li n e in le k n a V

Contraspionage in het netwerk Luister je eigen (slimme) LAN- en wifi-apparaten af met c’t-Raspion

FIDO2-stick vs. wachtwoorden

Test 15 sticks vanaf 20 euro met USB-C, NFC en vingerafdrukken

Snelle ssd’s vanaf 2 TB Aruba Instant On mesh Sonos Move netwerkspeler Ryzen 3000-moederborden Nvidia Shield TV Pro OpenDingux-gameboy

Startmenu van Windows Adblockers: de volgende ronde Opensource-licenties De toekomst van Docker Windows Management Console RISC-V-board Longan Nano

AP

januari april 2020 2020

GETEST

€ 6,99

Thema's Wat voor laptop gaat het worden 58 Koopadvies voor laptops 66 Tablet of Chromebook als laptop-vervanger FIDO2-stick versus wachtwoorden 38 FIDO2-sticks getest 44 FIDO2-sticks instellen en gebruiken 48 PGP-sleutels op crypto-sticks opslaan 51 FIDO2 FAQ

38

FIDO2-STICKS VS WACHTWOORDEN

Met een FIDO2-stick bescherm je je accounts.

Met sommige sticks kun je ook je e-mail versleutelen. We hebben enkele gangbare modellen getest, leggen uit hoe je ze instelt en beantwoorden de meest gestelde vragen.

58

LAPTOP-KOOPADVIES

Processors met twee tot acht cores, Wi-Fi 6: er is veel veranderd in laptopland. We gaan in op de huidige stand van zaken en geven alle informatie die je nodig hebt om de juiste laptop te vinden. En misschien is een tablet of Chromebook wel een prima vervanger voor een laptop.

Contraspionage binnen het netwerk 86 Hulp bij zelfhulp 88 Werken met c't-Raspion 92 c't-Raspion installeren 94 IP-camera bewaken 96 Wifi-stopcontact monitoren met Wireshark 98 c't-Raspion en je smart-tv 100 Hoe werkt c't-Raspion

Nieuws 6 8 10 12

Algemeen Hardware Streamingdiensten Development & security 14 Mobiel

Apple Linux Processors Wetenschap Lifestyle Surftips

Software 28 28 29 29 29 35 36 106 118 124 126 128 130

4

16 17 18 19 34 37

scrcpy: remote display voor Android GNU Rush 2.1: shell configureren fff2 2.1 snelle bestandsmanager Calibre 4.8 e-bookbeheer BabelMap lettertabellen voor Windows Apps Games: Lightmatter, the Blind Prophet Browsers en adblockers versus de reclame-industrie Opensource als businessmodel Verschillen tussen opensource licenties Gratis synthesizer-modules Opensource tekenprogramma Krita Geld verdienen met LibreOffice www.ct.nl

Inhoud

4/2020

86

CONTRASPIONAGE BINNEN NETWERK

Alles is tegenwoordig voortdurend online en dat is een reden om kritisch te zijn. We laten zien waarom je apparaten niet blindelings moet vertrouwen en hoe je tot op de bodem kunt uitzoeken wat ze precies doen. Het project c't-Raspion helpt je daarbij.

Hardware

Vaste rubrieken

22 24 24 24 25 25 25 26 26 26 30 31 32 70 73 112

3 4 145 146

MSI Optix MAG272CQR 27-inch curved monitor Samsung Portable SSD T7 Touch Aruba Instant On-accesspoints RG350 spelcomputer met OpenDingux WD Red SA500 cache-ssd Lenovo Yoga Smart Tab Eizo FlexScan EV2460-WT 24"-monitor WD Black P50 Game Drive externe ssd Dygma Raise ergonomisch toetsenbord Seagate Firecuda 520 PCIe 4.0-ssd MSI GT76 Titan DT 9SG gaming-laptop Sonos Move draadloze netwerkspeler Nvidia Shield Pro mediaplayer Ssd-koopadvies Test van 14 ssd's vanaf 2 TB Moederborden voor Ryzen Threadripper 3000

Achtergrond 54 85 102 109

Exoskeletten: spieren voor je spieren Power-over-Ethernet-adapters Zon stevent af op nieuwe piekactiviteit De toekomst van Docker

Praktijk 80 132 136 138 142

Blender workshop deel 3 Tips voor startmenu van Windows Windows Management Console Longan Nano RISC-V microcontroller programmeren Tips en trucs

uitgave 4/2020

Voorwoord Inhoud Colofon Volgend nummer

Zakelijk uitgelicht 28 24 25 85

GNU Rush 2.1 shell Aruba Instant On AP's WD Red SA500 cache-ssd Power-over-Ethernetadapters 118 Opensource als businessmodel 118 Windows Management Console

Abonnement afsluiten?

Kijk voor actuele aanbiedingen op lees.ct.nl 5

ONLINE SLEUTEL

FIDO2beveiligingssleutels om in te loggen met of zonder wachtwoord

ALLES OVER DIT ONDERWERP  Marktoverzicht FIDO2-sticks  FIDO2 instellen en gebruiken  YubiKey als OpenPGP-smartcard  FIDO2 FAQ 38

38 44 48 51 www.ct.nl

Achtergrond / FIDO2: marktoverzicht

Met een beveiligingssleutel bescherm je al je accounts tegen phishing en trojans. Bij sommige services is het zelfs mogelijk om je zonder gebruikersnaam en wachtwoord aan te melden. Met sommige sticks kun je ook je e-mail versleutelen. We hebben enkele gangbare modellen getest om een aanschaf makkelijker te maken.

Ronald Eikenberg en Daniel Dupré

D

e FIDO2-aanmeldprocedure lost veel problemen op. Je beschermt er je online-accounts mee tegen phishing, trojans en gestolen wachtwoorden.

Je kunt het gebruiken als tweede factor naast je wachtwoord – of zelfs als vervanging van dat wachtwoord. Als een dienst de technische mogelijkheden van de nieuwe technologie goed ondersteunt, hoef je je gebruikersnaam en wachtwoord niet telkens meer in te vullen.

Hoe handig dat kan zijn, kun je nu al uit­proberen met de ­Microsoft-diensten. Aanvankelijk werkte dat alleen met de Edge-browser, maar inmiddels heeft M ­ icrosoft het in Windows 10 mogelijk gemaakt om ook bij andere browsers zonder wachtwoord in te loggen.

De FIDO2-procedure is niet alleen erg handig, maar ook erg veilig. Je authentiseert je bij diensten met een zogenaamde beveiligingssleutel (ook wel authenticator genoemd). Een druk op de knop is vaak al voldoende om in te loggen. Als er meer beveiliging nodig is, dan kun je de FIDO-sleutel met een pincode ontgrendelen.

Dat zorgt ervoor dat een onbevoegd persoon die je sleutel in handen krijgt niet zomaar op je account kan inloggen. Het principe is vergelijkbaar met een bankpas. Aangezien er slechts enkele incorrecte pogingen toe­gestaan zijn, is een viercijferige pincode voldoende.

Met FIDO2 is het ook mogelijk om langere alfa­ numerieke pincodes te gebruiken. Die kun je bijvoorbeeld gebruiken als een dienst daarmee het invoeren van de gebruikersnaam en het wachtwoord volledig overbodig maakt. Nog handiger wordt het als je het invoeren van een pincode vervangt door biometrie en de veiligheidssleutel eenvoudigweg met een vingerafdruk ontgrendelt. De verificatie is altijd lokaal – de dienst krijgt de melding dat je jezelf geverifieerd hebt en dus betrouwbaar bent, maar krijgt je pincode of vinger­afdruk nooit doorgegeven. De technologie achter FIDO2 hebben we uitvoerig besproken in c't 11/2019 vanaf ­pagina 50.

Gebruikersnaam en wachtwoord? Die heb je niet meer nodig.

Als je een FIDO2-stick gebruikt, dan klik je gewoon op ‘Aanmelden met Windows Hello of met een beveiligings­ sleutel’.

uitgave 4/2020

Hier bespreken we de beveiligingssleutels zelf. Die zijn in allerlei kleuren en vormen beschikbaar, maar het usb-stick-formaat komt het meest voor. De eenvoudigste varianten kosten ongeveer 25 euro en hebben een knop om het FIDO2-proces te bevestigen. Als er een pincode nodig is, dan wordt daar op de computer om gevraagd. Als je een paar euro meer uitgeeft, zijn er modellen met een vingerafdrukscanner, die een pincode overbodig maakt. Wat de aansluitingen betreft, hebben we zo’n beetje alles in huis gehaald wat er momenteel aangeboden wordt: er zijn beveiligingssleutels met USB-A, USB-C, Lightning, Bluetooth en NFC. Momenteel komt het aanbod voornamelijk van drie fabrikanten: Feitian, SoloKeys en Yubico. Elk van hen biedt verschillende modellen met verschillende combinaties van aansluitingen en functies. We hebben bijna alle FIDO2-beveiligingssleutels besteld die op dit moment leverbaar zijn en die uitgebreid getest.

Het belangrijkste selectiecriterium voor de pro­ ducten was toekomstbestendigheid. Niet alle beveiligingssleutels ondersteunen bijvoorbeeld de mogelijkheid om in te loggen zonder een gebruikersnaam en wachtwoord. Dat biedt momenteel alleen Microsoft, maar op termijn gaan hopelijk ook andere diensten dit doen. Om dat te kunnen, moet de authenticator de encryptiesleutel die bij het registreren wordt gegenereerd door de dienst – de zogenaamde ­resident-key – al tijdens de registratie kunnen opslaan. Als een authenticator dat niet kan, wordt de ­encryptiesleutel versleuteld opgeslagen bij de dienstverlener. Vervolgens moet de authenticator als een gebruiker zich aanmeldt, eerst de sleutel bij de dienst ophalen. Daarvoor moet je op zijn minst je gebruikersnaam in­typen, anders kan de dienst de juiste sleutel niet vinden.

Een andere belangrijke functie is user-verification.

Een dienst kan je verplichten om naast de authenti­ cator ook een pincode, vingerafdruk of gezichtsscan te gebruiken. Dat gebeurt met name als er geen resident-key wordt benut. Als je op alle gevallen voor­bereid wilt zijn, kun je het beste een beveiligingssleutel gebruiken die de ­resident-key én user-verification ondersteunt. Zeker oudere authenticators kunnen het een noch het ander. Die zijn dan alleen ‘FIDO U2F’-gecertificeerd (ook wel FIDO1 genoemd) en werken niet als een dienst de bij FIDO2 geïntroduceerde functies gebruikt.

U2F-authenticators worden nog steeds massaal verkocht, dus je moet goed opletten bij de aanschaf.

De FIDO2-voorganger U2F is ontworpen als de tweede factor bij tweefactorauthenticatie. D ­aarmee kun

Eenvoudige FIDO2authenti­cators zoals de Security Key van Yubico zijn er vanaf 20 euro.

39

VOORDAT JE EEN LAPTOP KOOPT

Laptop-koopadvies

Processors met twee tot acht cores, Wi-Fi 6, grafische kaarten die overweg kunnen met ray-tracing, speciale schermformaten, geïntegreerde privacyfilters, oled en dubbele schermen - er is veel veranderd in laptopland. We gaan in op de huidige stand van zaken en geven alle informatie die je nodig hebt om de juiste laptop te vinden.

Florian Müssig en Alieke van Sommeren

A 58

ls je op zoek bent naar een nieuwe computer, neig je misschien naar een laptop. Dat apparaat is handig voor op de bank, in bed, aan de eetta-

fel en op het balkon terwijl je van een drankje nipt. En als je hem even helemaal niet nodig hebt, klap je hem gewoon lekker dicht en stop je hem ergens weg in een la. Het is verder een compleet systeem, waarbij je met één partij contact hebt bij defecten of problemen: de fabrikant.

Het aanbod aan laptops is echter gigantisch en onoverzichtelijk: voor minder dan 500 euro heb je ontelbaar veel keuze en meer dan 5000 uitgeven is ook geen enkel probleem. In dit koopadvies willen we je door de keuzejungle gidsen en helpen je persoonlijke eisen en wensen om te zetten in hardware. Zo hoef je niet onnodig veel geld uit te geven.

www.ct.nl

Koopadvies / Laptops

PROCESSORS

Laptops maken gebruik van processors met zeer verschillende prestaties. We gaan eerst in op de modellen van Intel. De meest voorkomende zijn versies met een TDP (Thermal Design Power) van 15 watt en 45 watt.

Modellen van 15 watt met een U in de modelaanduiding zijn de standaard cpu’s. Die worden gebruikt in mobiele 13,3-inch laptops tot aan de niet meer zo draagbare 17,3-inch laptops.

De dikte van de behuizing is daarbij relevanter dan de grootte van het scherm. Voor 15W-cpu’s zijn platte koelers prima en die passen zonder veel moeite in dunne behuizingen.

De 45-watt Intel-processors zijn te herkennen aan een H in de modelaanduiding. Ze hebben een flinke koeling nodig en worden daarom alleen gebruikt in laptops met een schermdiagonaal van 15,6 inch of meer. Vanwege hun hogere performance worden ze vaak gekoppeld aan snelle grafische chips (daarover later meer), die op hun beurt ook een krachtige koeling nodig hebben.

Dat heeft duidelijk impact op het gewicht en de dikte van de behuizing. In uitzonderlijke gevallen kunnen laptopfabrikanten wel een 45-watt-cpu plus een dikke grafische kaart in een platte behuizing geperst krijgen, maar dat is erg uitzonderlijk en ook bijzonder prijzig. Er zijn ook prijzige laptops met 15W-processors ingebouwd, maar die proberen je te verleiden met premium features (waarover verderop meer) in plaats van maximale prestaties.

Nadat dualcore jarenlang de standaard was voor de 15W-klasse, is dat sinds de achtste generatie van Intels Core i-processoren (Core i-8xxxU) quadcore geworden.

Die stap ging gepaard met een flinke sprong in performance van 33 procent, wat de grootste toename was in mobiele cpu-performance sinds lange tijd. Het was een veel grotere toename dan wat je gewoonlijk ziet bij een nieuwe generatie cpu’s.

Laptops zoals de Razer Blade 15 combineren een krachtige GeForce-RTX-gpu met een krachtige Core i-hexacore in een compacte behuizing en met een nette accuduur. Maar het prijskaartje heeft vier cijfers en kan zelfs oplopen tot meer dan 3000 euro.

Quadcores zijn beschikbaar als Core i7 en als de minder dure Core i5. Core i3’s zijn daarentegen altijd slechts dualcores. Aangezien de achtste Core i-generatie al ongeveer twee jaar op de markt is in laptops in alle soorten en maten, is er geen reden om een laptop te kopen met een oudere Core i-generatie - zelfs als de performance niet zo belangrijk is, voor wat kantoortaken en internetten.

Fabrikanten leveren inmiddels de eerste laptops met tiende generatie Core i-processors. De performanceboost is echter kleiner dan je denkt. Intel heeft simpelweg de negende generatie van 15-watt mobiele processoren overgeslagen en heeft bij de tiende Core i-generatie een 15-watt hexacore uitgebracht. Maar daar is slechts één duur Core i7-topmodel van. De overige i7 en i5-opties zijn allemaal weer de gebruikelijke quadcores. We hebben de hexacore nog niet aan de tand kun-

Bij de wat meer prijzige laptops zoals de Dell XPS 15 zie je steeds vaker dat er een oled-scherm bij wordt gebruikt.

uitgave 4/2020

De Microsoft Surface Laptop 3 15” is een van de weinige premium-laptops met een AMD Ryzen-processor.

59

Workspaces kiezen

Collection

Bestandsbrowser Materiaalkeuze

Nodes

ER KLEUR IN BRENGEN

Blender-workshop deel 3: glanzend porselein en massief hout Met Blender kun je je virtuele objecten een realistisch ogend uiterlijk geven. Maak van een laf bakkie een stralende koffiemok of geef een speelgoedtrein een mooie houten uiterlijk.

Gottfried Hofmann en Marco den Teuling

I

n de eerste twee delen van onze 3D-workshop met Blender heb je twee modellen gemaakt: een speelgoedtrein en een koffiemok. Die zien er in de 3D-weergave al best aardig uit, maar om ze een klein beetje realistisch te maken ontbreekt er nog iets.

De speelgoedtrein kan bijvoorbeeld wel wat kleur gebruiken en de koffiemok ziet er met een glanzende porselein-look duidelijk interessanter uit.

Het gaat in dit artikel om uiterlijkheden, dat wil zeggen om de oppervlakken en hoe je de eigenschappen daarvan aanpast. Daarnaast leer je ook hoe je modellen en andere gegevens uitwisselt tussen verschillenden Blender-bestanden.

We beginnen met het porselein-materiaal. Laad daarvoor het bestand met de koffiemok. Als je het eerste en tweede deel hebt gemist, dan kun je die via ct.nl online nog nabestellen. De Blender-bestanden kun je downloaden van onze website (zie de link op de laatste pagina van die artikel). Je kunt de procedures ook toepassen op de apenkop-mascotte van Blender (met de naam Suzanne). Die kun je invoegen in de werkruimte met ‘Add / Mesh / Monkey’.

WERKGEBIED

Net als in een fabriek heb je ook bij Blender voor elk onderdeel van het arbeidsproces een eigen werkomgeving. Je wisselt tussen die workspaces met de tabbladen bovenin naast de menubalk. Voor de stappen in deze workshop ga je van de tot dusver gebruikte Layout-omgeving naar Shading.

Rechts zie je dan nog steeds de vertrouwde Outliner en Properties Editor. Het in tweeën gesplitste hoofdvenster bevat bovenin nog steeds een 3D-viewport, maar die ziet er heel anders uit dan voorheen bij het modelleren.

De weergave van de scène doet denken aan het maken van een nieuw object, maar dan met een grijsblauw ingekleurde achtergrond. Assen en een raster ontbreken, in plaats daarvan vallen rechts­ onder twee kogelvormige indicators op. De linker kogel is spiegelend, de rechter is diffuus en ziet er meer uit als van gips. In de linker kogel wordt de omgeving weerspiegeld. Als je de viewport beweegt, beweegt ook de spiegeling op de linker kogel en zie je de lichtval veranderen op de rechter. De omgeving zorgt voor de belichting van de scène. Je kunt daarmee inschatten of een object er in een realistische omgeving geloofwaardig uitziet.

De editor onder de viewport is in eerste instantie leeg. Dat is de zogeheten Shader Editor, waar je later de eigenschappen van het materiaal bewerkt.

Het gedeelte links van het hoofdvenster is ook in tweeën gesplitst en dient voor het beheren van en

80 www.ct.nl

Praktijk / Blender-workshop: oppervlakken

We gaan aan de koffiemok een materiaal toewijzen.

In Blender definiëren materialen hoe het oppervlak of het binnenste van een object eruitziet, oftewel hoe ze reageren als er licht op valt. In deze workshop kijken we specifiek naar oppervlakken.

Selecteer de koffiemok. In de Shader Editor staat bovenin een knop met het label New. Klik je daarop, dan verschijnen er twee zogeheten nodes in de Shader Editor: de linker heet Principled BSDF Shader, de rechter Material Output. Nodes worden altijd gelezen van links naar rechts. Material Output definieert altijd het einde van de keten en is bij elk materiaal verplicht. Je kunt in de Shader Editor trouwens op dezelfde manier met de muis navigeren als in de 3D-viewport.

De verbindingen tussen de nodes geven aan welke gegevens waarheen vloeien. Een verbinding wordt altijd tussen twee sockets gemaakt. Die sockets geven met hun kleurcodering niet alleen het gegevenstype aan (en daarmee welke verbindingen in theorie mogelijk zijn), maar via hun naam ook om welke gegevens het eigenlijk gaat.

In ons voorbeeld is de BSDF-uitgang verbonden met de Surface-ingang van de Material-Output-node. Anders gezegd: BSDF staat voor Bidirectional Scattering Distribution Function en is weer een mooi voorbeeld van hoe Blender in de naamgeving meer uitgaat van vakliteratuur dan dat het zich op beginners richt. Belangrijk om te onthouden is dat het

gaat om gegevens die de interactie beschrijven tussen het oppervlak en het invallende licht.

De Principled BDSF heeft een hele reeks inputs.

Als daar geen andere node aan is gekoppeld, kun je de waarde rechtstreeks aanpassen. Klik bijvoorbeeld op het kleurvlak naast Base Color. Er verschijnt een kleurencirkel, waarop je met een klik de gewenste kleur selecteert. De aanpassing zie je met­een in de viewport en het venster met de kleuren­cirkel blijft geopend totdat je de muisaanwijzer weg beweegt.

Via de balk met de zwart-witovergang rechts van de cirkel kun je de helderheid van de gekozen kleur aanpassen. Kies de pipet om met een enkele klik elders in het Blender-venster de kleur op dat punt over te nemen.

Geef de koffiemok een donkere kleur om spiegelingen beter te kunnen beoordelen en aanpassen.

Het object spiegelt al een beetje, maar oogt nog erg mat. Het lijkt bijna alsof het oppervlak wat grof geschuurd is. Hoe grof het oppervlak moet zijn, stel je in met de regelaar Roughness. Zoals bij de meeste instellingen in Principled Shader moet de waarde liggen tussen 0 en 1.

De standaardinstelling van 0,5 kun je dus beschouwen als gemiddeld glad. Normaliter hebben mokken echter een erg glad en spiegelend oppervlak. Stel bij Roughness daarom een waarde in die net iets boven 0 ligt, zoals 0.05. Er moet een bepaalde minimale ruwheid overblijven, omdat perfect gladde oppervlakken in werkelijkheid niet voorkomen. Het resultaat lijkt in de praktijk al erg op porselein. Gelakte oppervlakken zijn een terrein waarop de Principled Shader dan ook uitblinkt.

Je moet echter nog wel een kleinigheid aanpassen, namelijk de sterkte van de spiegelingen. In de shader vind je dat terug als Specular.

Als je op een kleurvak klikt, verschijnt er een venster met een kleurencirkel en verlooptint.

Porselein is niet ruw (maar ook weer niet helemaal glad) en glanzend.

­ erken met afbeeldingen. De Blender-bestandsw browser bovenin ken je al van het opslaan en openen van Blender-bestanden. In het onderste venster kun je afbeeldingen bekijken en tot op zekere hoogte bewerken.

OPPERVLAKKIG

uitgave 4/2020

81