c't 7/8

PowerToys: bekend van Windows 95 t/m XP, maar ze zijn er weer!

VanMoof S3 smart-bike

GOEDKOPE MONITOREN voor je thuiskantoor • van 23 tot 32 inch • prijzen van 120 tot 270 euro

GETEST

Goedkope monitoren van 120-270 euro • IT en klimaat • DNA-analyses • De werking van algoritmes • Ubuntu 20.04 LTS • Werken met Nextcloud

7/8

juli-augustus 2020

www.ct.nl

Ubuntu 20.04 LTS Asus ZenWifi mesh-systeem Ironwolf 510 SSD NAS-cache Intel Xeon W-3275 processor Nitrokey X230 security-laptop

Teamwork met Nextcloud Langzame Android-updates IT en klimaat Windows Instant Recovery Multi-monitors bij Linux € 6,99

Genealogie-platforms getest • Privacy-problemen • Jacht op DNA

Hoe werken algoritmes

Routesystemen • Koop- en zoeksuggesties • Googles PageRank

AP

januari april juli-augustus 2020 2020 2020

DNA als kapitaal

Thema's DNA als kapitaal 50 De jacht op je persoonlijke gegevens 54 Ancestry en MyHeritage schenden AVG 57 DNA geeft persoonlijke details prijs

Hoe werken algoritmes 76 Inleiding over algoritmes 78 De kortste route met Dijkstra's algoritme 80 Aankoopvoorstellen bij online winkels 82 Terug- en vooruitblik op Googles PageRank

Goedkope monitoren 100 23- tot 32-inch monitoren vanaf 120 euro

50

DNA ALS KAPITAAL

Een DNA-analyse vertelt je meer over jezelf, maar de data worden tegelijkertijd ook gebruikt voor aller­ lei andere doeleinden. DNA-analysediensten als MyHeritage en Ancestry voldoen echter niet aan de privacy-wetgeving.

76

HOE WERKEN ALGORITMES

Hoe bang moet je zijn voor algoritmen? Ze helpen bij het berekenen van de kortste route van A naar B en manipuleren heel subtiel je aankoopgedrag tijdens het online shoppen. We bekijken ook het verleden en de toekomst van Googles PageRank.

Nieuws 6 Algemeen 8 Hardware 10 Software 12 Mobiel 14 Wetenschap 16 Linux 28 Lifestyle 31 Surftips

Software 26 Windows PowerToys toolbox 26 Jami videoconferencing-tool 29 Apps 30 Games: The Shattering Train Station Renovation 46 Ubuntu 20.04 LTS

Hardware

4

20 VanMoof S3 smart-bike met diefstalbeveiliging 21 Asus Zephyrus G14-laptop met Ryzen 9 4900HS 22 HP ProLiant MicroServer Gen10 Plus 22 Inter-Tech MW-02 II mini-ITX-behuizing 23 eWBM Goldengate FIDO2 security-sticks 23 JBL Live 300TWS bluetooth in-ears 23 Huawei P40 Pro zonder Google-diensten www.ct.nl

Inhoud

7-8/2020

100

GOEDKOPE MONITOREN

Je hoeft geen groot bedrag uit te geven aan een monitor voor dagelijkse officetaken en wat internetten op je thuiskantoor. We laten zien wat er te koop is qua beeldkwaliteit, uitrusting en ergonomie voor 120 tot 270 euro.

24 24 25 25 25 88 116 120

Asus ZenWifi AX mesh-systeem Seagate Ironwolf 510 SSD NAS-cache Das Keyboard Prime 13 toetsenbord Lenovo Yoga C630 Chromebook Fitbit Charge 4 fitnesstracker Vier mini-pc's met AMD Ryzen Nitrokey NitroPad X230 Linux-laptop Xeon W-3275 en matching moederborden getest

Vaste rubrieken 3 4 145 146

Voorwoord Inhoud Colofon Volgend nummer

Achtergrond 32 36 38 42 45 68 98 112

De CO₂-voetafdruk van IT Wat kun je zelf doen tegen klimaatverandering Rekencentra en datanetwerken worden efficiënter Klimaatbalansen van grote IT-concerns Hoe groen is de ecozoekmachine Ecosia Android-updates en Linux op de Raspberry Pi Magneetbanden nog steeds gebruikt voor back-ups Opbouw van RAM-modules van hoge capaciteit

Praktijk 62 94 106 124 128 132 134 136 138 142

USB-C-poort van Raspberry Pi 4 ombouwen Android-apps beperken via firewall Linux gebruiken met meerdere monitoren Tips voor samenwerken met Nextcloud Windows-berichten handig gebruiken VPN met WireGuard en OpenWrt voor beginners Windows-systemen herstellen met Instant Recovery Let’s Encrypts wildcard-certificaten met Træfik Tips voor de netwerkswitches van Hyper-V Tips en trucs

uitgave 7-8/2020

Zakelijk uitgelicht 22 HP ProLiant MicroServer Gen10 Plus 23 eWBM Goldengate FIDO2 security-sticks 24 Seagate Ironwolf 510 SSD 98 Magneetbanden voor back-ups 124 Samenwerken met Nextcloud

Abonnement afsluiten?

Kijk voor actuele aanbiedingen op www.fnl.nl/ctabo 5

JACHT OP JE PERSOONLIJKE GEGEVENS

DNA als kapitaal Een DNA-analyse kost niet veel en is snel besteld. De resultaten uit de Amerikaanse laboratoria vertellen je meer over jezelf, maar ze worden tegelijkertijd ook gebruikt voor onderzoek en door de farmaceutische industrie en opsporingsinstanties.

ALLES OVER DIT ONDERWERP  Jacht op persoonlijke gegevens 50  DNA en AVG 54  DNA-analyses getest 57 50

www.ct.nl

Achtergrond / DNA-analyse

Arne Grävemeyer en Noud van Kruysbergen

D

NA-analyses zijn op dit moment verleidelijk goedkoop. Door de concurrentie kost een genealogische test op bijvoorbeeld MyHeritage. nl momenteel in de aanbieding maar 49 euro. Met de resultaten beloven de aanbieders een herkomst­ analyse en zelfs een identificatie van bloedverwanten. Dat is mogelijk doordat ze de afgelopen jaren al grote hoeveelheden DNA-materiaal verzameld ­hebben.

Ancestry claimt inmiddels meer dan 15 miljoen klanten te hebben. Het bedrijf startte in 2012 al met DNA-tests in de VS en breidde het aanbod internationaal uit in 2016. Een uitgebreide database belooft een groot aantal hits bij het zoeken naar familieleden. De meerderheid van de Ancestry-klanten woont in Noord-Amerika, wat betekent dat er ook voor Euro­ pese gebruikers regelmatig onevenredig veel verre familieleden uit die regio gevonden worden.

MyHeritage zegt een pool van 3,8 miljoen klanten te beheren, verzameld sinds de introductie van hun DNA-analyse in november 2016. Ook MyHeritage heeft voornamelijk klanten in Noord-Amerika, maar met bijvoorbeeld meer dan 2,1 miljoen gebruikers in Duitsland noemt MyHeritage zich marktleider in Europa. Het is echter moeilijk in te schatten hoeveel DNA-analyses er uit Europa intussen zijn opgeslagen bij MyHeritage. De meeste gebruikers bewaren aanvankelijk alleen de gegevens van hun stamboom op het online-platform en gebruiken het om familienieuws uit te wisselen met familieleden.

DNA VOOR ONBEPAALDE TIJD BEWAARD

Als je je bij het bestellen van een DNA-testkit verdiept in de privacybepalingen, zie je dat je bij het indienen van je DNA-sample ook verstrekkende rechten overdraagt (zie ook het volgende artikel). Zowel Ancestry als MyHeritage geven aan dat het DNA-sample na de laboratoriumanalyse niet zal worden vernietigd, maar permanent zal worden opgeslagen. Door het sample in te dienen, geef je MyHeritage bijvoorbeeld toestemming om monsters te bewaren voor “bij­ komende genetische testen”, oftewel “dat we mogelijk in staat zijn tot het leveren van meer gedetailleerde en nauwkeurige DNA-resultaten, DNA-rapporten en andere outputs door bijkomende genetische testen in de toekomst”. Herhaalde DNA-analyses in de toekomst zijn dus uitdrukkelijk niet uitgesloten. Dat is niet per se nadelig, omdat latere tests uitgebreidere resultaten kunnen opleveren. Maar je geeft de controle daarover echter af.

Daarnaast geef je met de ‘DNA-Verklaring Geïnformeerde Toestemming’ toestemming om je gegevens door te sturen naar onderzoeksinstellingen.

Daarbij zal je identiteit en die van je familieleden niet bekend worden gemaakt in enige publicatie van de onderzoeksresultaten, maar de geaggregeerde informatie die van jou en alle andere gebruikers is verzameld door middel van enquêtes “kan in onze marketing en advertenties worden gebruikt, en

uitgave 7-8/2020

­ ergelijke ­advertenties, e-mails of promotieaanbied dingen kunnen aan u worden gepresenteerd of aan u gericht zijn.” Je kunt kan achteraf wel vragen om je DNA-sample te laten vernietigen, en je wordt ook niet gedwongen om je analyseresultaten vrij te geven voor onderzoek.

Ancestry regelt de gegevensbescherming op een vergelijkbare manier. Het ingediende speeksel­ monster wordt tot nader order bewaard voor toekomstige analyse. Ook Ancestry stelt DNA-analyseresultaten beschikbaar voor onderzoeksprojecten en vraagt daarvoor om je toestemming. Het bedrijf gebruikt het DNA zelf voor veel meer dan alleen het zoeken naar familierelaties, maar bijvoorbeeld ook voor bepaalde biologische kenmerken als je haardikte en oogkleur of kenmerken die verband houden met je gezondheid en welzijn. Als iemand zich bijvoorbeeld aanmeldt via Facebook, verzamelt Ancestry ook zijn openbare profielinformatie (volgens de privacy­ verklaring van 23 december 2019).

PROBLEMEN KRIJGEN MET VERZEKERAARS?

We hebben de DNA-analyse van MyHeritage en Ancestry uitgeprobeerd. Dat er veel meer potentieel in menselijk DNA zit dan alleen wat ondersteuning bij het opbouwen van een stamboom, wordt duidelijk als je kleine lettertjes bij ‘Terms and Conditions’ van Ancestry leest. Je loopt namelijk niet alleen het risico dat je onverwachte familierelaties ontdekt en daarmee de rust in je gezin in gevaar brengt, maar ook dat de analyseresultaten door een fout openbaar worden. Dat kan een negatief effect hebben op het afsluiten van een bepaalde verzekering – of je gegevens kunnen door opsporingsinstanties gebruikt worden om je te identificeren.

Verzekeraars zullen ongetwijfeld geïnteresseerd zijn in erfelijke ziekten, waarbij onderzoekers regelmatig nieuwe verbanden ontdekken. Je kunt je natuurlijk wel voorstellen dat een verhoogd risico op ernstige ziekten een verzekering duurder zal gaan maken. En bij twijfel geldt dat niet alleen voor de

De platforms voor voorouderonderzoek doen al een DNA-analyse voor slechts 49 euro.

51

DE MACHT AAN DE COMPUTER

Algoritmen: nuttige of gevaarlijke tools?

ALLES OVER DIT ONDERWERP

76

76 78 80 82

Illustratie Albert Hulm

 Inleiding  Route-systemen  Suggestie-algoritmen  Googles PageRank

www.ct.nl

Achtergrond / Algoritmes

Op steeds meer plekken spelen algortimes een rol in ons leven. Hoe gegrond is een angst voor de superioriteit van die algoritmen? Enige basiskennis over hun functie kan daarom geen kwaad.

Wolfgang Stieler en Daniel Dupré

Z

e zijn overal, en ze zijn machtig: algoritmen bepalen of we een baan krijgen of niet, hoe kredietwaardig we zijn, welk nieuws we zien, en wat we lezen, zien en horen. Dat zal voor veel mensen eerder als een bedreiging klinken dan een verbetering. Zelfs zo bedreigend, dat het de politiek bezighoudt. In mei vorig jaar werd de regering dan ook verzocht een richtlijn te ontwerpen voor het gebruik van algoritmen door overheden.

In het najaar van 2019 heeft in Duitsland een door de regering benoemde commissie van deskundigen een verslag gepresenteerd met daarin drastische eisen. De commissie heeft onder meer een aan risico’s aanpassend reguleringssysteem voor het gebruik van algoritmische systemen aanbevolen, een evaluatie van programma’s op basis van hoe kritiek die zijn en hoeveel schade ze zouden kunnen aanrichten, en zelfs een volledig verbod op de meest schadelijke programma’s.

Is dat een verstandige afweging van de risico’s van een technische ontwikkeling of een irrationele angst voor de almacht van de machine? Een angst die zich eerder voedt met beelden uit de popcultuur en overdreven marketingbeloftes dan met concrete kennis? De volgende artikelen zijn erop gericht om die discussie objectiever te maken. We bespreken aan de hand van voorstelalgoritmen, Googles PageRank-methode en routesystemen wat algoritmen zo belangrijk maakt en waar hun risico’s liggen.

DE CONTEXT MAAKT HET VERSCHIL

In essentie zijn algoritmen in de IT in eerste instantie niet meer dan een opeenvolging van rekeninstructies. Wat ze zo krachtig en soms problematisch maakt, is niet hun uitvoering, maar de context waarbinnen ze zijn ontworpen en gebruikt worden. Om ervoor te zorgen dat computers abstracte problemen kunnen berekenen, moet de probleemstelling als een wiskundig model in kaart worden gebracht.

Het algoritme lost dat wiskundig geabstraheerde probleem dan op.

Zo’n abstracte oplossing kan dan worden toegepast op allerlei verschillende concrete problemen.

Een sorteeralgoritme maakt het bijvoorbeeld niet uit of het numerieke waarden, producten op populariteit of afbeeldingen op motief sorteert. Vanuit dat oogpunt bezien zijn algoritmen daadwerkelijk zo krachtig, nauwkeurig, niet-manipuleerbaar en objectief als veel mensen geloven.

Een essentieel punt is echter hoe precies subjectieve en fuzzy variabelen zoals populariteit, schoonheid en zelfs geschiktheid voor een baan worden vertaald naar numerieke waarden – de zogenaamde objectivering. Dat komt omdat het wiskundige

uitgave 7-8/2020

model slechts een klein deel van de werkelijkheid kan weergeven. Welke variabelen en hoe die precies wiskundig weergegeven worden, kunnen echter een grote invloed hebben op het resultaat van een berekening. Als je onzinnige gegevens invoert, krijg je onzinnige resultaten – ‘garbage in, garbage out’ zoals informatici zeggen.

Bovendien zijn vaak niet alle gegevens beschikbaar die nodig zijn voor een exacte berekening. Een autonome auto moet bijvoorbeeld zijn volgende acties plannen op basis van uiterst onvolledige sensorgegevens – en moet er bovendien van uitgaan dat de situatie tijdens het plannen zal blijven veranderen.

Het antwoord van de computerwetenschap daarop zijn vereenvoudigingen, die vaak, maar niet altijd, tot het doel leiden: daarbij wordt een situatie vergeleken met eerdere ervaringen – vergelijkbaar met hoe mensen dat zouden doen – en wordt getracht de gevolgen van een verkeerde beslissing in te schatten, en tegelijk aannames te maken over toekomstige ontwikkelingen. En in geval van twijfel laten ze het toeval beslissen door een muntje op te gooien.

Dat inzicht is op zich allesbehalve geruststellend. Want dat betekent dat de evaluatie en regulering van algoritmen afhankelijk is van hun context.

De aannames waaronder de algoritmen gebruikt worden, moeten echter net zozeer in twijfel worden getrokken als de gegevensset en de heuristische methoden. Er is geen manier om aan die discussie te ontkomen.

De auto kan niet meer op tijd remmen, wie van de twee zal hij aanrijden? Op dit moment zijn dergelijke overwegingen nog steeds gedachtenspelletjes, maar op een dag zullen autonoom rijdende auto’s wellicht dergelijke beslissingen moeten nemen.

77

De ergonomie van de goedkope monitoren blijkt bijna zonder uitzondering ten prooi gevallen aan besparingsdrang

Acer RT0 RT280KA (28")

AOC 24B1H (23,6")

Het haarscherpe 4K-scherm en de Picture-by-Picture-modus maken van de 28 inch grote Acer-monitor een handige optie voor dagelijkse kantoortaken.

Dat de verlichting tussen het midden en de linkerrand afneemt, is daarbij alleen zichtbaar bij een gelijkmatig heldere beeldinhoud. Zwakke punten van het scherm zijn het vage rood, het kijkhoek­ afhankelijke wit en de ietwat streepjesachtige weergave in het eigenlijk glad aflopende grijze verloop. De glanzende rand is erg storend.

Dankzij de zeer lage zwartwaarde haalt het VA-panel een extreem hoog zwartwit contrast. Een volledig zwart beeld licht grijs op in een zeer donkere omgeving. Het scherm is zeer gelijkmatig verlicht. Het testbeeld met zijn grijsverloop veranderde abrupt van middengrijs naar zwart, donkergrijs ontbrak bijna volledig op de 24B1H. Als je het trage menu voor de instellingen bedient via de drukknoppen aan de onderkant van het scherm, til je de lichte monitor een stukje op.

 4K-resolutie  veel inputs  ongelijkmatige verlichting

 zeer hoog contrast  goede verlichting  irritant menu

Lenovo ThinkVision S24q-10 (23,8")

LG 25BL56WY-B (25")

LG 29WL500-B (29")

Het IPS-panel toont verrassend krachtige kleuren en een helder wit beeld.

De helderheid neemt een beetje af richting zijkant. Het scherm heeft aan drie kanten een dunne rand, zodat er bij met meer monitoren slechts een aangenaam smalle rand tussen de aangrenzende monitoren zit. Het beeldmenu, teruggeschroefd tot het noodzakelijke, kan goed worden bediend met de bedieningsknoppen, maar het scherm wiebelt daarbij op zijn voet en blijft nog even nawiebelen.

Deze LG biedt 1920×1200 pixels (16:10), een goede beeldkwaliteit en prachtige kleuren. De helderheid daalt een beetje aan de onderkant richting de zijkanten. Het scherm kan niet alleen worden gekanteld, maar ook worden gedraaid, in hoogte worden versteld en in portretmodus worden gebruikt. De usb-hub is ook een goed verkoopargument in deze test, hoewel de poorten alleen USB 2.0 zijn. Verwarrend: de toetsmarkering van het beeldmenu komt niet overeen met de positie van de toetsen.

Ondanks de 2560×1080 pixels (21:9) geeft LG zijn 29”-scherm geen picture-­ by-picture functie. Het brede werkvlak biedt plek voor veel vensters naast elkaar. Het scherm is ook geschikt voor ­video- of audiobewerking met tijdlijnen.

In het goede beeldmenu kunnen diverse details zoals gammawaarde en kleurmenging met zes basiskleuren worden aangepast. Zwart licht grijzig op. Casual gamers zullen blij worden van FreeSync tot 75 Hz. De maximale lichtsterkte van 230 cd/m² is de laagste in het testveld.

 kleursterk panel  dunne randen  wiebelig

 16:10-formaat  usb-hub  ergonomische opties

 zeer breed werkvlak  FreeSync, HDR10  lage maximale helderheid

102 www.ct.nl

Test / Goedkope monitoren

AOC Q3279VWFD8 (31,5")

Asus VZ239HE-W (23")

Lenovo D24-10 (23,6")

Het grote IPS-panel met zijn WQHD-­ resolutie haalt een refreshrate van 75 Hz en toont rijke kleuren die zelfs van opzij mooi blijven. De beeldscherpte is gelijk aan een 24-inch monitor met fullhd. Wat betreft de inputs is hij de meest flexibele in deze test. Het vervelend trage menu ziet er wel uit alsof het afkomstig is uit de jaren negentig. Daarnaast heeft hij als minpunten de glimmende randen, de deels slecht ontbraamde displayranden en een krakend kantelmechanisme.

De kleine witte Asus-monitor staat op een chique ringvormige voet. Het scherm is zo licht dat je het kunt optillen door op de bedieningsknoppen aan de onderkant te drukken. Het kijkhoekstabiele IPS-panel toont standaard al prachtige kleuren met een rijke rode kleur. De sRGB-modus stelt de helderheid vast in op 150 cd/m2. Wanneer de beeldinhoud zwart is, schijnt de achtergrondverlichting in een boog aan de onder­kant in beeld. Asus levert alleen een VGA-kabel mee.

In de glanzende, krasgevoelige behuizing van de D24-10 van Lenovo zit een TN-panel. Het stralende witte beeld wordt daarbij gelijkmatig verlicht, maar krijgt wel al snel een rode tint als je de monitor wat meer van opzij bekijkt. In het grijze meertraps-testbeeld ontbrak het donkergrijs bijna volledig en werd volledig zwart afgewisseld met verticale strepen. In plaats van de kleur rood krijg je door het panel de kleur oranje te zien. Lenovo levert alleen een VGA-kabel mee.

 goede kleuren en contrast  veel inputs  irritant menu

 goed menu  mooie kleuren  karige uitrusting

 gelijkmatig verlicht  glimmende randen  kijkhoekafhankelijk

Philips 245E1S (23,8")

Samsung C24RG50 (23,5")

Samsung S24R350 (23,8")

Dankzij de smalle randen is deze degelijke monitor geschikt voor multimonitor-­ gebruik met minimale ruimte tussen de schermen. De refreshrate is 75 Hz. In de standaard fabrieksinstelling toont het IPS-panel rijke kleuren. In de sRGB-­ modus licht het te helder op voor op kantoor met een vaste 250 cd/m2. Het uitgebreide beeldmenu bevat veel opties. Lagere resoluties worden uitgerekt tot de volledige grootte of getoond in 4:3-formaat met zijbalken. De verlichting neemt naar de zijkanten toe af.

Het gebogen VA-panel zit in een glanzend frame en haalt een snelle 144 Hz. De framerate wordt af via FreeSync op de grafische kaart afgestemd. Hij biedt een hoog contrast van 2370:1. Het backlight heeft een zaagtandpatroon met vier tanden aan de boven- en onderrand op de zwarte beeldinhoud. Door de pixelrangschikking heb je last van het screendoor-effect bij de heldere delen.

De voet steekt uit en heeft veel ruimte nodig. De minimale lichtsterkte van 92 cd/m2 is hoog voor donkere ruimtes.

De 24”-monitor van Samsung is in positieve zin onopvallend: hij overtreft de sRGB-kleurruimte met zijn diepe roodtinten en biedt brede kijkhoeken. De verversingssnelheid kan met FreeSync tot 75 Hz dynamisch worden afgestemd op de grafische kaart. De voet is irritant vanwege zijn geglim en logheid. In het beeldmenu moet het HDMI Black Level worden ingesteld op normal in plaats van low, anders worden de donkerste en helderste kleurtonen afgesneden.

 verzadigde kleuren  FreeSync tot 75 Hz  ongelijkmatige verlichting

 FreeSync tot 144 Hz  goed contrast  storend screendoor-effect

 kleursterk panel  FreeSync tot 75 Hz  logge voet

uitgave 7-8/2020

103