Olga Kiev
100 jaar Turkse twisten Staat zigzagt tussen religie en modernisering
Leven zonder vlees Eerste vegetariërs willen dieren bevrijden
Bloedbad van Katyn Moskou ontkent schuld aan massamoord
NR 2 | 2023
BP € 8,50
Turkije in tweestrijd
14
Vlammenzee verwoest Smyrna
In september 1922 bereikt oorlogsgeweld het kleurrijke Smyrna. Dat betekent het einde van een mondaine stad met ruimte voor vele culturen.
22
Verbrokkeld imperium
Het Ottomaanse Rijk behoort tot de verliezers van de Eerste Wereldoorlog. Daarna valt het in stukken uiteen.
24 Islamitisch of seculier?
Sinds de oprichting van de Turkse staat in 1923 is het land verdeeld over zijn identiteit. Moet het kiezen voor vernieuwing of voor traditie?
KWESTIE VAN BESCHAVING
Net als veel medeburgers eet ik nog maar weinig vlees. Mijn motivatie is de milieubelasting door de moderne veehouderij, maar vegetarisme bestaat natuurlijk langer dan klimaatrapporten. Een eeuw geleden lieten wereldverbeteraars hun tartaartje staan omdat ze vonden dat dieren evenals arbeiders en vrouwen moesten worden bevrijd. Tegenwoordig zeggen activisten dat we over honderd jaar met even groot ongeloof terugkijken op ons carnivorenbestaan als op het slavernijverleden. Kwestie van beschaving, die voortschrijdt. Zou het? In Het civilisatieproces beschrijft de socioloog Norbert Elias hoe mensen sinds de
Middeleeuwen meer empathie kregen voor elkaar en voor dieren. Een hoopvolle gedachte: wij zijn aardiger dan onze voorouders, en onze nazaten zullen nog aardiger zijn. Maar toen Elias zijn boek schreef, was hij als Duitse Jood net gevlucht voor de nazi’s. Het verscheen in 1939, aan de vooravond van ongekende gruweldaden. Sommige wreedheden die nu plaatsvinden in Oekraïne doen daar niet voor onder. Dus als mensen elkaar nog steeds de vreselijkste dingen aandoen, waarom zouden ze dan zachtzinniger worden voor dieren? Of had Elias gelijk met zijn optimisme ondanks alles?
Bas Kromhout, hoofdredacteur
4 HISTORISCH NIEUWSBLAD INHOUD
VOORWOORD
Slavernij aan de Kaap
Twee eeuwen lang houden Nederlanders aan Kaap de Goede Hoop tienduizenden gevangen in slavernij. Een enkeling weet zich een weg naar de vrijheid te banen.
Een wraakzuchtige heilige
Grootvorstin Olga is de eerste heerser van het Kievse Rijk die zich tot het christendom bekeert. Dat maakt haar beroemd – net als haar wraakzuchtige karakter.
54 Geen vlees en geen vis
In de loop van de negentiende eeuw krijgen politici, activisten en schrijvers oog voor de gevoelens van dieren. Daarom besluiten ze die niet langer op te eten.
70 De ontkenning van Katyn
De Russische staatsveiligheidsdienst executeert in 1940 22.000 Poolse krijgsgevangenen. De Poolse regering eist nog steeds opheldering.
HISTORISCH NIEUWSBLAD 5 AANBIEDINGEN EN VERDER BEELDESSAY 32 46 38 70 78 32
46
78
Wie is de baas in de Nederlandse katholieke kerk: de paus of de bisschop? Het meningsverschil hierover leidt in 1723 tot een schisma. 76 Word abonnee! Ontvang Historisch Nieuwsblad elf keer per jaar. 95 Themareis Spaanse Burgeroorlog Ga mee met Willem Melching naar CentraalSpanje. 07 Nieuws 31 Beatrice de Graaf 53 Philip Dröge 62 Interview: Simon Sebag Montefiore 87 Boeken 94 Film 96 Historische sensatie HOOG IN DE LUCHT
Katholieke kerkscheuring
22 HISTORISCH NIEUWSBLAD BESSARABIË afgestaan aan Rusland, 1812 LIBIË afgestaan aan Italië, 1912 ROEMENI Ë o na ankelij k , 1878 BULGARIJ E o na ankelij k , 1908 KRETA bij Griekenland gevoegd, 1913 DODECANESE bezet door italië, 1912 CYPRUS onder protectie van Groot-B ri annië , 1914 EGYPTE onder protectie van Groot-B ri annië , 1914 MACEDONI Ë bij Griekenland gevoegd, 1913 PALESTINA B rits mandaatgebied, 1920 T HESSALIË bij Griekenland gevoegd, 1881 ANATOLIË GRIEKENLAND o na ankelij k , 1822 SERVI Ë o na ankelij k , 1878 ALBANI Ë o na ankelij k , 1913 BOSNI Ë- HERZEGOVINA afgestaan aan Oostenrij kHongarij ë , 1878 MONTENEGRO o na ankelij k , 1878 Hoe het Ottomaanse Rijk steeds meer gebieden verloor Verliezen 1807-29 Verliezen 1916-23 Verliezen 1830-78 Turkije in 1923 Verliezen 1879-1915 Grens van het Ottomaanse rijk in 1807 Turkije Boekarest Sofia Izmir (Smyrna) Ankara Istanbul (Constantinopel) Caïro Athene
aanwereldrijk stukken
Oppervlakte 1481 1.200.000 km2
Oppervlakte 1521 3.400.000 km2
Oppervlakte 1683 5.200.000 km2
Oppervlakte 1913 2.550.000 km2
HISTORISCH NIEUWSBLAD 23
ABCHAZIË afgestaan aan Rusland, 1829 ACHALTICHE afgestaan aan Rusland, 1829 BATUMI afgestaan aan Rusland, 1878 POTI afgestaan aan Rusland, 1829 IRAK B rits mandaatgebied, 1920 S YRIË Frans mandaatgebied, 1920 LIBANON Frans mandaatgebied, 1920 KOEWEIT o na ankelij k , 1913 TRANSJORDANI Ë B rits mandaatgebied, 1920
Ottomaanse Rijk behoorde tot de verliezers van de Eerste
en
Het
Wereldoorlog
hield daarna op te bestaan. Maar daarvoor al was het steeds verder verbrokkeld geraakt.
Een
INFOGRAPHIC PIXELS&INKT
Bagdad Basra Damascus Jeruzalem Erzurum
Mosul
Waarom nu?
De Nederlandse regering heeft 19 december 2022 excuses aangeboden voor het slavernijverleden. Dat heeft zich niet alleen afgespeeld in de West en de Oost, maar ook in het zuiden van Afrika.
Kapitein Hendrik Storm met zijn dochter en slaven op het dak van hun huis in Kaapstad, 1760.
De vergeten slavernij aan
Kaap
Aan Kaap de Goede Hoop hebben de Nederlanders tussen 1658 en 1795 ongeveer 60.000 mensen in slavernij gehouden. Wie probeerde te vluchten, kon rekenen op gruwelijke lijfstraffen.
Toch baanden sommigen zich een weg naar de vrijheid.
DOOR BART DE GRAAFFCatharina van Paliacatta wordt in 1631 geboren in Pulicat, een havenstad aan de oostkust van India, waar de Verenigde Oost-Indische Compagnie een factorij heeft. Vanaf 1654 bevindt zij zich in Batavia als slavin van de vrije zwarte vrouw Maria Magdalena. Maar daar blijft ze niet lang. Twee jaar later wordt Catrijn aangerand door haar voormalige minnaar Claes van Malabar, net als zij een slaaf uit India. Catrijn gooit ter zelfverdediging en ‘in hevigen woede’ een vuistgrote steen tegen Claes’ onderbuik. Dat moet met behoorlijk wat kracht zijn gebeurd, want een paar dagen later overlijdt Claes, ‘syn blaes gebarsten synde’. Ze wordt veroordeeld om ‘voor eeuwigh in slavendienst’ te werken voor de Compagnie. Vervolgens wordt ze als zogeheten ‘bandiet’ verbannen naar een ver gelegen oord: de Kaapkolonie aan de zuidpunt van Afrika.
Daar heeft Jan van Riebeeck in april 1652 in opdracht van de VOC een verversingspost gesticht. Hij heeft nog geen honderd mensen tot zijn beschikking om schepen op weg naar en van Zuidoost-Azië te voorzien van drinkwater, vers vlees en groente. Daarnaast moet hij een fort bouwen en de nederzetting aan de voet van de Tafelberg zo snel mogelijk zelfvoorzienend maken. Van Riebeeck ziet algauw in dat dit onbegonnen werk is met slechts een handjevol ‘swacke, onkundige’ mensen. Hij vraagt de Heren XVII hem daarom slaven of ten minste ‘eenige laboreuse Chinesen’ te sturen. Maar aan dat laatste geven de bestuurders van de Compagnie geen gehoor, en ook zijn verzoek om slaven wordt pas na zes jaar ingewilligd. In 1658 worden de eerste 400 slaven aan boord van de Hasselt en de Amersfoort naar de dan nog kleine kolonie gebracht. Daarmee begint de Kaapse slavenhandel. Tot 1795, wanneer
Kaap de Goede Hoop tijdelijk in Engelse handen overgaat, worden naar schatting 60.000 mensen uit India, Indonesië, Mozambique en Madagaskar als slaven naar de zuidpunt van Afrika getransporteerd – de meesten aan boord van VOCschepen, sommigen door Portugese en Franse slavenhalers.
Slavenloods
In 1690 telt de Kaapkolonie 788 Europeanen en ruim 1000 slaven. Zij worden vooral tewerkgesteld in dienst van de Compagnie of van vrijgevestigde burgers. In 1750 heeft de helft van alle kolonisten ten minste één slaaf. Als arbeidskracht, als statussymbool en als inflatiebestendige belegging. In een arbeidsintensieve economie als die op Kaap de Goede Hoop is een slaaf een veilige investering. In 1690 kost een volwassen man ongeveer 120 gulden, vijftien jaar later is dat 342 gulden. Afrikaanse slaven, met
HISTORISCH NIEUWSBLAD 33
de «
Waarom nu?
President Poetin rechtvaardigt zijn invasie van Oekraïne onder meer met de claim dat Russen en Oekraïners één volk vormen. Hij wijst daarbij op de gedeelde geschiedenis van het vroegmiddeleeuwse Kievse Rijk.
DE WRAAK VAN OLGA
In de geschiedenis van Kiev speelt de heilige Olga een sleutelrol. Ze was in de tiende eeuw de eerste heerser van het Kievse Rijk die zich bekeerde tot het christendom. Daarom staat ze binnen de orthodoxe kerk in Oekraïne en Rusland nog altijd op een voetstuk. Maar ze is misschien nog bekender vanwege haar verschrikkelijke wraakacties.
DOOR STEVEN DE BOER
HISTORISCH NIEUWSBLAD 47
Portret van Olga van Kiev geschilderd in de negentiende eeuw door Nikolai Alexandrovich Bruni.
Toen Olga van Kiev rond 945 een gezantschap van Drevljanen in haar stad ontving, behandelde ze hen met alle egards en beloofde ze hun een groot publiek eerbetoon. De volgende dag werden de rijkelijk uitgedoste Drevljanen in hun boten naar de stad gedragen. Daar wachtte hun geen hommage, maar een diepe kuil, waar ze met boot en al in werden geworpen. Olga keek nog even in de kuil en vroeg of het eerbetoon naar hun smaak was, waarna de Drevljanen levend werden begraven. Het is een van de kleurrijkste passages in de Nestorkroniek , de oudste en belangrijkste bron voor de geschiedenis van het Kievse Rijk: de vroegmiddeleeuwse voorloper van het huidige Rusland, Oekraïne en Belarus. Het werk werd rond 1113 voltooid door de monniken van het Holenklooster van Kiev, en beschrijft hoe de heersers van Kiev een wankel verbond van heidense stammen samensmeedden tot een verenigde, christelijke staat. Olga is in de kroniek een opvallende verschijning tussen mannelijke heersers als Oleg de Wijze en Vladimir de Grote, en niet alleen omdat ze een vrouw is. Het begraven van het gezantschap was slechts een voorproefje; Olga’s wraak op de Drevljanen was nog lang niet compleet. Wie was deze onverbiddelijke vrouw? En waarom was ze zo wraakzuchtig?
Fatale collecte
Er is weinig bekend over Olga’s vroege leven. Het jonge Kievse Rijk waarin ze leefde kende nog nauwelijks een literaire traditie, laat staan dat vrouwen daarin participeerden. De belangrijkste bron is de Nestorkroniek , al is die vele generaties na Olga’s levensloop opgesteld. De kroniek meldt dat ze geboren is in Pskov, een stad in de buurt van de Russisch-Estse grens. Ze trouwde met prins Igor, die in 912 de Kievse troon besteeg. Igor spande zich tijdens zijn regeerperiode in om naburige
stammen aan zijn heerschappij te onderwerpen. Overwonnen stammen werden verplicht tribuut te betalen. Elke winter maakte de vorst van Kiev een collecteronde (de poliudie) om de buit binnen te halen. Hier betreden de weerbarstige Drevljanen het verhaal. Zij riepen volgens de Nestorkroniek de toorn van Olga over zich af met een onvergeeflijke daad. Het begon ermee dat de Drevljanen weigerden nog langer tribuut te betalen aan haar echtgenoot. Igor sloeg de opstand neer en legde de Drevljanen een hogere belasting op. De Nestorkroniek vertelt hoe Igor en zijn gevolg in 945 naar de stam reisden om een uitzonderlijk grote tribuut te verzamelen. Op de terugweg was Igor
Olga liet de ambassadeurs levend begraven
nog steeds niet tevreden, en besloot terug te keren om nóg meer te eisen. Toen de Drevljanen dit te weten kwamen, legden ze een hinderlaag en vermoordden hem. Volgens de geschiedschrijver Leo de Diaken deden ze dit op gruwelijke wijze: ze bogen twee berkenbomen om, bonden Igors benen eraan vast, en lieten de bomen weer omhoogschieten, waardoor zijn lichaam uit elkaar werd getrokken.
Vikingveroveraars
Het tribuutsysteem dat Igor zijn leven kostte, was een belangrijke inkomstenbron voor de vorsten van Kiev. In de lente werden de verzamelde goederen via de Dnjepr naar de Zwarte Zee getransporteerd, om uiteindelijk in Constantinopel verhandeld te worden. De aanzienlijke opbrengsten stroomden in de schatkist van de Ruriken, de heersende dynastie. Hun naam was ontleend aan de grondlegger Rurik, die in de Nestorkroniek Igors vader wordt genoemd. Rurik en zijn opvolgers behoorden tot de Roes, een groep die waarschijnlijk uit
48 HISTORISCH NIEUWSBLAD
Igor van Kiev int belasting bij de Drevljanen. Schilderij door Klavdi Vasilyevich Lebedev, 1903.
Scandinavië kwam en zich vanaf de achtste eeuw vestigde in het gebied dat nu ruwweg Europees Rusland, Oekraïne en Belarus beslaat. Deze regio werd in de vroege Middeleeuwen bevolkt door verschillende Finse, Baltische, OostSlavische en Turkse stammen, die woonden in landschappen variërend van toendra en steppe tot bosgebied. Een uitgebreid rivierennetwerk verbond deze diverse gebieden en maakte het mogelijk om handelswaar van NoordEuropa naar de grote rijken van het
Nabije Oosten te vervoeren: het Byzantijnse Rijk en het Islamitische Kalifaat. De Roes stichtten aan deze rivieren handelsposten en ruilden vachten, honing, barnsteen en slaven voor zijde, kruiden en kostbare zilvermunten (dirhams) uit Constantinopel en Bagdad.
Om de toegang tot goederen en handelsroutes veilig te stellen, begonnen de Roes staatjes te vormen. De overlevering wil dat de Viking-hoofdman Rurik over al deze kleinere staatjes ging regeren. Volgens de Nestorkroniek werd Rurik in
862 door oorlogvoerende Slaven en Finnen uitgenodigd om orde op zaken te stellen.
Ruriks opvolger Oleg onderwierp de Oost-Slavische stammen aan de Dnjepr en veroverde rond 880 Kiev, dat hij uitriep tot ‘moeder der Russische steden’, aldus de chroniqueurs. Zo werden de Ruriken de grondleggers van een nieuw rijk.
5000 Drevljanen afgeslacht
In de tijd van Olga hadden de Ruriken nog geen volledige controle over de vele «
Wraakzuchtige vrouwen
De middeleeuwse literatuur staat bol van de genadeloze vrouwen. In het Nibelungenlied, een dertiende-eeuws heldenepos, probeert prinses Kriemhilde de moordenaars van haar echtgenoot levend te verbranden in een banketzaal, en onthoofdt ze een van hen eigenhandig. In de Edda, een verzameling liederen uit middeleeuws IJsland, geeft Guðrún haar echtgenoot zijn eigen kinderen te eten, uit wraak voor de moord op haar broers. Ze voert hem dronken, doodt hem in zijn bed en steekt zijn huis in brand. En in de Ynglingatal, een Viking-sage, wurgt Skjalf de moordenaar van haar vader met zijn eigen torque.
HISTORISCH NIEUWSBLAD 49
Op bevel van Olga worden gezanten van de Drevljanen in het badhuis verbrand. Illuminatie uit de vijftiende-eeuwse Radziwillkroniek
Kriemhilde wijst de moordenaar van haar man aan. Schilderij door Carl Rahl, 1835.