Nieuwsbrief 26 by Pascal Decroos

Nieuwsbrief fonds pascal decroos voor bijzondere journalistiek stimuleert Bijzondere Journalistiek in de Vlaamse schrijvende en audiovisuele pers

Juni 2013

www.fondspascaldecroos.org © Rafael Njotea

N° 26

Brigitte Alfter, David Leigh, Duncan Campbell & Mar Cabra

Netwerkmoment

Paul Myers

#dataharvest13: bijzonder vruchtbare oogst Op 3 en 4 mei vond in de Brusselse Erasmushogeschool de derde editie van de Data Harvest Conference plaats, georganiseerd door Journalismfund.eu. Zo’n 150 datajournalisten en programmeurs uit alle uithoeken van het Europese continent namen deel aan wat een bijzonder vruchtbare oogst is geworden van ideeën en digitale onderzoeksmethodes.

aar in 2011 nog een dertigtal early adopters aan de conferentie deelnamen, verschenen er vorig jaar 100 geïnteresseerden op het appel, en bracht deze editie 154 deelnemers uit 22 landen bij elkaar. En zij kregen waar voor hun geld. Zo’n 50 sprekers verzorgden samen zes gelijklopende handson workshops en masterclasses - waaruit het soms bijzonder moeilijk kiezen was - gespreid over vier ‘tracks’, of thema’s: cross-border, farmsubsidy, wobbing en data- en journalismlab. De cross-border track focuste op internationale journalistieke samenwerkingen, zoals een onderzoek naar valse ‘Made in

inhoud 1  #dataharvest13:

bijzonder vruchtbare oogst

2  World Press Freedom Day tijdens #dataharvest13

3  De opleiding IRJ –

beschouwing van een jaar onderzoeksjournalistiek

4  “Iederéén wilde een

Italy’ labels op spaghettisauzen, dat gesteund werd met een beurs van Journalismfund.eu, terwijl de farmsubsidy track ging over data-onderzoeken naar de Europese landbouwsubsidies. De wobbing-sessies behandelden de laatste ontwikkelingen in het vergaren van informatie gebaseerd op de Wet Openbaarheid van Bestuur. In het lab werd voornamelijk gewerkt aan het klaarstomen van nieuwe datasets, en kon een journalist met een idee een hacker treffen en vice versa. Hieronder een greep uit het aanbod.

hoe hij door de Australische directeur van het ICIJ benaderd werd met de veelbetekenende woorden “ik heb hier iets geweldigs”. De laaste keer dat Leigh dat hoorde, was uit de mond van Julian Assange, van klokkenluidersite WikiLeaks, toen die aan The Guardian een geheime dataset overhandigde over de oorlog in Afghanistan. Waar het bij het Afghanistanonderzoek nog ging over een bestand van 1,6 Gigabyte - 90.000 documenten - zijn de Offshoregeheimen goed voor maar liefst 200 Gb. Een hele klus om op te poetsen en bruikbaar te maken, zo blijkt.

“Ik heb hier iets geweldigs” De hoofdact op #dataharvest13 was ongetwijfeld een aantal hoofdrolspelers achter de recente publicatie van de Offshore Leaks: de samenwerking van 86 journalisten over 46 landen, geleid door het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). Journalistieke superster David Leigh, tot voor kort onderzoeksjournalist bij The Guardian, kwam vertellen

Over een totaal van drie sessies kwamen ook nog de Spaanse journaliste Mar Cabra, die de data research coördineerde, de Britse dataspecialist Duncan Campbell en nog een handvol geeks - de computerspecialisten die die term als een geuzennaam dragen - in detail vertellen hoe je zo’n onderzoek in goede banen leidt.

Olympische fakkel Paul Bradshaw, Britse blogger, docent journalistiek en stichter van crowdsourcingplatform Help Me Investigate, kwam vertellen over een onderzoek dat hij leidde naar de estafette van de Olympische fakkel voorafgaand aan de Spelen in Londen van 2012. Door een combinatie van cross-borderonderzoek, datajournalistiek en crowdsourcing - bijdragen van het publiek - wist Bradshaw te achterhalen dat heel wat fakkeldragers, in de officiële versie personen met een “inspirerend” verhaal, eigenlijk vaak CEO’s waren van sponsors van de Spelen, of commerciële partners, pr-mensen en journalisten. Een belangrijke methode die Bradshaw gebruikte, is het zogenaamde ‘scrapen’, inmiddels een courante techniek onder datajournalisten. ‘Scrapen’ komt erop neer dat je online databases - in dit geval die van de Olympische estafette - als het ware ‘afschraapt’, de data in een programma giet en er op eigen houtje mee aan de slag gaat. vervolg op pag. 2

interview… Onvoorstelbaar”

6  Werkbeurzen 8  Uitreiking

Vlaamse Scriptieprijs  Colofon

Offshore Leaks Lees het interview met Alain Lallemand op pag. 4

N I E U W S BRIEF FONDS PASCAL DECROOS VOOR BIJZONDERE JOURNALISTIEK

vervolg van pag. 1

Niet zo ingewikkeld als het klinkt, zo bleek overigens uit één van de workshops. Door regelmatig te blijven scrapen, kon het team van Bradhsaw vastellen dat naarmate de eerste onthullingen in de pers verschenen, enkele namen uit de database verdwenen. Dat deed belletjes rinkelen, leidde tot verdere artikels, wat op zijn beurt meer interesse opwekte voor het crowdsourcingplatform en tot andere publieksbijdrages leidde. Bradshaw benadrukte dat hij dit allemaal “een beetje tussendoor deed, op de trein, tijdens de lunchpauze, enzovoorts. Het is een vergissing te denken dat dataprojecten veel tijd opslorpen. Bovendien hoef je niet toegelaten te worden tot een magisch clubje van onderzoeksjournalisten om met data aan de slag te gaan: het is gewoon één van vele methodes om aan journalistiek te doen.” Wat nog? Internetzoekspecialist van de BBC Paul Myers kwam enkele technieken uit de doeken doen waarmee hij de mensen van de BBC bijstaat in on-

line research voor gevorderden. Dankzij Myers weten we nu eigenaars van obscure websites op te sporen, kunnen we achterhalen waar een foto is getrokken en ook undercover gaan met een vals Facebookprofiel. Van de directeur van de Ombudsdienst van de EU en twee advocaten leerden we hoe je de afwijzing van een WOB-verzoek kan aanvechten. Stephen Grey, onderzoeksjournalist bij persagentschap Reuters, kwam de onderzoeksmethodes toelichten waarmee hij een corrupte CEO van een Griekse bank in z’n blootje zette. En zo veel meer. FN Herstal Onder de sprekers ook een opmerkelijke Belgische freelancer, Damien Spleeters, die reeds publiceerde in De Morgen, Le Soir, La Libre Belgique, ja, zelfs de New York Times. Spleeters covert de Belgische uitvoer van vuurwapens, met name die van het Waalse FN Herstal. Aan de hand van Belgische archieven en gedetailleerd onderzoek naar de serienummers van Belgische

N° 26

wapens in conflictgebieden, stelt hij vast dat ondanks een verbod op uitvoer naar conflictgebieden, Belgische wapens na een jarenlange omweg toch vaak in hedendaagse oorlogen belanden, met name in Libië, Syrië en Mali. “Vandaag worden wapens uitgevoerd in de veronderstelling dat die toch nooit in conflictgebieden belanden, maar aan de hand van feitelijk bewijsmateriaal stel ik vast dat dat toch het geval is met wapens die jaren geleden gemaakt zijn”, zei Spleeters. Tot slot Opgemerkt in de farmsubsidytrack: Oostenrijks journalist Hans Weiss schreef aan hand van openbare en gemakkelijk te verkrijgen EU- en Oostenrijkse subsidiedata - géén geheime gelekte documenten - een veelbesproken boek over financiële en fiscale wantoestanden in de Oostenrijkse landbouw. Hij kwam erover vertellen. Tijdens de conferentie ging men ook al aan de slag met de subisidiedata van 2012.

JUNI 2013

Verder leerden we dat wobben tot sterke resultaten kan leiden. Duits journalist Marco Maas en zijn team bouwden een volledige website met enerzijds de voorstellen van lobbyisten over de nieuwe Europese regelgeving omtrent databescherming, en anderzijds de amendementen die Europarlementariërs en commissieleden indienden. Vaak komen die zodanig overeen dat men bijna van plagiaat zou spreken, vandaar ook de naam van de site: lobbyplag.org. Tussendoor waren de hackers, coders en geeks trouwens druk aan de slag in het journalism-lab. Enkele nieuwe datasets werden gescrapet, opgepoetst en klaargemaakt voor journalistieke verkenning. Via de Twitter-hashtag #dataharvest13 kunnen geïnteresseerden nog heel wat interessant materiaal oogsten: links naar databases, audio-opnames van presentaties, enzovoorts. #dataharvest14 is voorlopig gepland voor 9 en 10 mei 2014 en belooft nu al een minstens even groot succes te worden. Auteur: Arthur Debruyne

WORLD PRESS FREEDOM DAY TIJDENS #dataharvest13

In de marge van de Data Harvest Conference organiseerden Journalismfund.eu en PEN Vlaanderen op vrijdagavond 3 mei een evenement ter ere van World Press Freedom Day. In het Rits Café heette voorzitter van PEN Vlaanderen David Van Reybrouck het internationale publiek welkom en kondigde hij Marleen Teugels, Margo Smit, Nils Mulvad en Rob Wijnberg aan.

David Van Reybrouck

et eerste deel van de avond bestond uit een presentatie door Marleen Teugels, lid van de Raad van Bestuur van PEN Vlaanderen. Ze presenteerde de resultaten van een verkennend onderzoek naar de staat van de persvrijheid in België. (Diezelfde dag had PEN Vlaanderen nog een stormpje ontketend door in de media een brief te publiceren die de staat van de persvrijheid in België hekelde.) Daarbij bracht ze enkele grote cases voor het

Nils Mulvad & Rob Wijnberg

voetlicht die het afgelopen jaar de journalistieke gemoederen verhitten, m.n. HaZoDi 2, de boeken De Keizer van Oostende en Koningskwesties en de zaken George Forrest // MO*, Yves Desmet // Yves Liégeois en Marc Hoogsteyns // Kanakna. Teugels sprak verder over milde censuur in de Belgische media (bv. het woord ‘allochtoon’) en onzichtbare censuur op het internet door giganten als Google, Apple en Facebook.

Daarnaast wees ze op de externe en interne druk waaraan journalisten worden blootgesteld, respectievelijk door politici of lezers en door de marktgestuurde benadering van de media.

Na de presentatie betraden VVOJ-directeur Margo Smit, ex-jurylid van Journalismfund. eu Nils Mulvad, en Rob Wijnberg, de man achter De Correspondent, het podium. Smit modereerde het tweegesprek, waarin erg veel verschillende topics aan bod kwamen. Mulvad lichtte Farmsubsidy. org toe, het datajournalistieke project dat hij mee opstartte, en praatte over zijn tijd in de jury van Journalismfund.eu. Wijnberg werd vooral gevraagd

naar zijn visie op nieuws en hoe De Correspondent daar het product van is. Eén van de vele quotes: “Nieuws verdraait onze kijk op de werkelijkheid. Per definitie brengt het de uitzonderingen op de regel, wat ergens logisch is, want het interesseert natuurlijk niemand dat 10.000 pendelaars veilig thuiskwamen. Maar dat heeft tot gevolg dat je uiteindelijk enkel weet hoe de wereld niet in elkaar zit.” Op de vraag of going digital de toekomst is, antwoordden beide heren klaar en duidelijk. “Absoluut. Maar meer nog dan going digital zal going mobile de toekomst zijn!” Lees het uitgebreide Engelse verslag op www. journalismfund.eu/pressfreedom

N I E U W S BR IEF FONDS PASCAL DECROOS VOOR BIJZONDERE JOURNALISTIEK

N° 26

JUNI 2013

De opleiding IRJ – beschouwing van een jaar onderzoeksjournalistiek “Wat studeer jij?” Je geeft ze het antwoord, maar meestal haken ze na het tweede woord af. Het is dan ook een mondvol: een postgraduaat internationale onderzoeksjournalistiek. Waarom zou iemand dit studeren – net nu de journalistiek in volle crisis verkeert? Groepswerk In deze opleiding is er geen eindexamen, wel een onderzoeksproject, waarvoor je in groep werkt. Ik beken, het idee om met drie of vier personen een artikel te schrijven stond me in het begin niet aan. Maar onderzoeksjournalistiek is vaak interessanter (en ook gewoon leuker) als je het met meerdere journalisten aanpakt. Een mooi voorbeeld: Offshore Leaks, waarvoor 86 journalisten van 46 landen van over de hele wereld nauw samenwerkten. Samenwerken pareert meteen mooi de arrogantie die jammer genoeg wel eens te vinden is in het medialandschap. Uiteindelijk gaat het niet om de naam die onder of boven een artikel verschijnt, wel om het informeren van ‘de burger’. Een bijkomend voordeel van samenwerken is trouwens dat het een soort sociale druk creëert om te werken. En bovendien heb je meteen een klankbord voor je ideeën en laat het andere invalshoeken en een breder netwerk toe. Verantwoordelijkheid Een tweede aspect dat aandacht verdient, is de verantwoordelijkheid van de journalist. Artikels en verhalen hebben niet alleen een impact en invloed op je lezer, maar ook op de personen waarover je artikel gaat – en dat zowel emotioneel als juridisch. Chris de Stoop, journalist bij Knack en auteur, pleit tijdens zijn college voor een respectvolle en empathische aanpak. En ook Rudi Vranckx weet als geen ander zijn kritische reflex te verweven met sterke menselijke vragen en verhalen. Het juridische aspect werd uitgebreid belicht door Wim Criel, voorzitter voor de Raad voor de Journalistiek en verantwoordelijke uitgever van Roularta Media. Ook Maxie Eckert, journaliste bij De Standaard, maakt met haar casestudy van het ziekenhuisrapport mooi duidelijk hoe je met getuigenissen en wederwoord omgaat.

Freelance Daarnaast leer je over de kracht van een goed idee. Het hoeft niet altijd spectaculair of vergezocht. Wel is de relevantie cruciaal en de passie die je er zelf voor voelt, zo vertelt Luuk Sengers (co-auteur van het boek Story Based Inquiry). Op een redactie kan je misschien gemakkelijker aan informatie geraken via het netwerk van het medium, maar niet al het nieuws komt naar je toe. En het ons-kent-ons-fenomeen heeft ook zijn nadelen. op die manier is freelancen een kans om het kuddegedrag in de media te overstijgen. Lisa de Bode is daar een mooi voorbeeld van: haar boek ‘De stille revolutie’ gaat voorbij de waan van de dag. Ook freelance journaliste Joanie de Rijke kiest voor haar eigen (avontuurlijke) agenda. Het toont aan hoe zelfstandigen kunnen bijdragen aan pluralisme in de media. Buitenlandberichtgeving Dankzij Lode Delputte (De Morgen), Gie Goris (MO* Magazine) en Jeanne Boden (China Conduct) besef je hoe belangrijk het is om te blijven lezen en schrijven over het buitenland. Bijzonder veel beslissingen die ons dagelijkse leven beïnvloeden, worden bijvoorbeeld op Europees niveau genomen. Waarom krijgen wij hier zo weinig over te horen? Als er al iets wordt gepubliceerd, dan is een link met Vlaanderen of België vaak vereist. Als die er niet is, gaan redacties er vaak van uit dat het om een ver-van-mijn-bedshow gaat, terwijl de wereld eigenlijk net ‘kleiner’ geworden is. Positieve berichtgeving Verder is er in de media weinig plaats voor positieve berichtgeving. Akkoord, het zit niet in de journalistieke cultuur om de zaken op te hemelen, wel om kritisch naar de werkelijkheid te kijken en als ‘waakhond van de democratie’ op te treden. Toch moet er ook plaats zijn voor positieve zaken. Dat was

een terechte kritiek van Jeanne Boden. Volgens haar wordt er bijvoorbeeld veel te negatief geschreven over China. Het is inderdaad erg gemakkelijk om voortdurend het ene standpunt ten opzichte van het andere te zetten, maar de werkelijkheid is nu eenmaal genuanceerd. We denken vaak dat ‘de lezer’ of ‘de kijker’ (als zoiets überhaupt al bestaat) geen interesse heeft in die verfijning, maar misschien wordt de mediaconsument op dat vlak onderschat. Jonge honden Het is niet gemakkelijk om als jonge hond het medialandschap te betreden. Er gebeurt zo veel achter de schermen waar je helemaal niets van weet. De kleinschaligheid van de groep zorgt er voor dat de afstand met de gastsprekers erg klein is. De drempel om extra vragen te stellen of een persoonlijk gesprek aan te knopen tijdens de pauze of na de les is erg laag. Deze opleiding licht zo meer dan een tipje van de sluier op: het toont je hoe het er écht aan toe gaat, hoe onderzoeksjournalistiek je privéleven kan beïnvloeden, hoe je een Britse kwaliteitskrant zoals The Guardian benadert of hoe je het financieel best (niet) aanpakt. Kristof Clerickx (MO*), Ides Debruyne (Fonds Pascal Decroos), Marleen Teugels (onderzoeksjournaliste, docent aan de Artevelde Hogeschool en Thomas More Mechelen), Frank Hellemans (boekenrecensent voor Knack en De Morgen en docent aan Thomas More Mechelen) en zo veel anderen moedigen jonge onderzoeksjournalisten vol goesting aan: er is plaats voor ie-

dereen met een passie voor het vak. In een wereld waar zo veel informatie beschikbaar is, heeft een kritische informatie-expert een streepje voor. En om de woorden van auteur Pascal Verbeken te gebruiken tijdens een onderonsje op de trein: “Het is beter om op het strijdperk te sneuvelen dan het nooit geprobeerd te hebben.” Auteur: Carole Viaene

Word onderzoeksjournalist! Volg IRJ.

ls onderzoeksjournalist moet je nieuws maken. Je moet bereid zijn om lang op één onderwerp te zoeken, minder aantrekkelijke materie te doorgronden en gebruik te maken van archieven, databanken, openbaarheidswetgeving, analyse- en visualisatietools. De opleiding internationale researchjournalistiek geeft je inzicht in hoe je een journalistiek researchproject zonder kleerscheuren opzet en reikt je hulpmiddelen aan om zelfstandig een onderbouwd en geloofwaardig journalistiek resultaat op poten te zetten. Het postgraduaat IRJ is uniek in Vlaanderen en Nederland en is een initiatief van Journalismfund.eu / Fonds Pascal Decroos en Thomas More. Jaarlijks worden slechts 20 studenten toegelaten. Snel inschrijven is dus de boodschap. Meer informatie is te vinden op www.fondspascaldecroos.org/irj of www.researchjournalist.be. Kandidaten sturen hun motivering en cv naar Rafael Njotea: rafael.njotea@journalismfund.eu (tel. +32 (0) 2 705 59 19). Pas na goedkeuring kan je inschrijven. Aan het einde van de studie wordt een getuigschrift uitgereikt.

N I E U W S BRIEF FONDS PASCAL DECROOS VOOR BIJZONDERE JOURNALISTIEK

N° 26

JUNI 2013

“Iederéén wilde een interview… Onvoorstelbaar” Op donderdag 4 april werden de eerste resultaten gepubliceerd van wat de grootste journalistieke cross-border-samenwerking ooit is. Verschillende toonaangevende kranten over heel de wereld kopten die dag over het ‘Secrecy for Sale’-project van ICIJ (International Consortium of Investigative Journalists), in de volksmond Offshore Leaks genoemd. 86 journalisten uit 46 landen onderzochten data afkomstig uit 2,5 miljoen documenten en brachten de namen van honderden offshoreconstructies en belastingontwijkers aan het licht. Alain Lallemand, onderzoeksjournalist bij Le Soir, is als enige Belg lid van het consortium. Mr Lallemand, in het offshore leaks project bent u verantwoordelijk voor het hele Belgische luik van het onderzoek. Vertel eens, hoe begin je aan zoiets? Wel, begin oktober 2012 is het voor mij echt begonnen. Toen kreeg ik een eerste namenlijst toegestuurd van Belgen die betrokken zijn bij offshoring. Die lijst kwam van Nicky Hager, een specialist in datajournalistiek uit Nieuw-Zeeland, die het voorbereidende computerwerk voor zijn rekening had genomen. De lijst omvatte zo’n veertig à vijftig namen. Mijn eerste taak was om die namen te bekijken. Zag ik er daar tussen waarvan ik dacht dat ze interessant en relevant zouden kunnen zijn voor België, dan moest ik Nicky die namen laten weten en dan konden we aan de slag. In het oog sprongen: Pierre Bocquet – we wisten immers al dat er problemen waren geweest rond Tractebel – en de diamantairs. Maar dat was dan ook alles. Meteen was duidelijk dat er voor België geen vette vis in zat; niemand uit de politiek, niemand uit de top tien van rijkste Belgen… Tenminste, dat is wat er naar boven kwam uit die namenlijst. Maar dat bleek niet helemaal correct. Zo’n lijst is namelijk samengesteld op basis van een korf waarin men, tijdens het verwerken van de gigantische hoeveelheid data, díe namen verzamelt waarvan men vermoedt dat ze bij een bepaald land horen. Soms glippen er echter namen door de mazen van het net. Zo komt het dat Pathok Chodiev, de op één na rijkste Belg, terechtkwam in de korf van Kazachstan. Het was pas nadat mijn Roemeense ICIJ-collega me had getipt, dat ik Chodiev op het spoor kwam.

Jullie geven dus wel feedback aan ICIJ en aan elkaar? Inderdaad. Een deel van onze opdracht, naast het voeren van het onderzoek, bestaat erin om ICIJ te laten weten welke artikels over offshore leaks er allemaal in onze respectieve landen verschijnen en over wie er in die artikels geschreven wordt. Daarnaast houden we hen op de hoogte van hoe justitie en politie omgaan met de onthullingen, zodat zij alle ontwikkelingen goed kunnen opvolgen. Hoe belangrijk was die onderlinge terugkoppeling? Was een dergelijk project mogelijk geweest zonder de coördinatie van ICIJ? Neen. Eerst en vooral is er het financiële aspect. De databank die aan het project ten grondslag ligt, bevat miljoenen gegevens. Er zijn uren en uren werk gekropen in het verwerken en sorteren van die data. Daar zijn middelen en materiaal voor nodig. En ICIJ is in staat die te voorzien. De tweede heel belangrijke rol van ICIJ is precies die coördinerende rol tussen alle betrokken journalisten. Als elke journalist toegang had tot alle miljoenen documenten waarmee hij zomaar in het wilde weg zijn zin kon doen, dan zou er een soort wereldwijde frenzy zijn uitgebarsten om toch maar eerst te kunnen publiceren. Dat zou betekenen dat ik bijvoorbeeld in het oog moest houden of er in de Indische kranten geen Belgische scoop stond; dat de Amerikaanse kranten niets over Luxemburg zouden publiceren, etc. Iedereen zou gek geworden zijn. Maar nu ligt de controle bij ICIJ. Zij zeggen: “je krijgt toegang tot de documenten in de databank, maar wij houden toezicht; je mag

enkel zoeken naar dingen die jou aanbelangen.” Dat betekent niet dat ik enkel toegang heb tot de Belgische documenten. Wel wordt er toezicht gehouden op mijn zoekgedrag en de zoekwoorden die ik gebruik in de databank, op basis van mijn login. Aan de hand daarvan weten ze of ik mijn werk doe als Belgische reporter, of dat ik aan het werk zou zijn voor Zweedse collega. Of… dat bijvoorbeeld een inlichtingendienst mijn login zou hebben verkregen en de databank uitpluist. Dat is, naast cyberattacks, de grootste angst van ICIJ. En daarom dus dat er zo’n Big Brother is die toezicht houdt op ons zoekgedrag. daarom dus dat er zo’n Big Brother is die toezicht houdt op ons zoekgedrag

Dat lijkt me een erg strikte opvolging! Misschien wel, ja. Maar dat is ook nodig. Kijk, aan het project werken meer dan 80 journalisten mee. Sommigen krijgen te maken met heel zware druk vanuit gerecht of politie, bij anderen is er van druk nauwelijks sprake. De kans bestaat dat iemand aan die druk bezwijkt en zijn bronnen verklapt. Daarom is het voor ICIJ belangrijk om op de hoogte te zijn van de situatie in elk land; om op tijd ruggensteun te kunnen bieden aan de journalisten die het nodig hebben. Ik heb hier in België absoluut niet te klagen. Maar van mijn Roemeense collega in Boekarest weet ik dat er veel druk op hem is uitgeoefend door zowel de Roemeense als de Moldavische autoriteiten… Maar ook op de samenwerking tussen de journalisten onderling

houdt ICIJ een oogje in het zeil. En dat is ook goed. Als je meer dan 80 journalisten samen zet, brengt dat nu eenmaal problemen met zich mee. Laat me een concreet voorbeeld geven dat de Vlamingen zich goed zullen kunnen inbeelden. Le Soir werkt samen met De Standaard. ICIJ werkt in België via mij samen met Le Soir. Maar in Nederland werkt ICIJ via Joop Bouma samen met Trouw. Stel, ik zoek iets op in de ICIJ-databank en ik bezorg die bevindingen aan De Standaard, dan zou het kunnen dat die nadien in NRC Handelsblad verschijnen, want die twee hebben ook een samenwerking. En daar zou Trouw natuurlijk niet mee zijn opgezet. De afspraak is dus dat wij vanuit Le Soir wel dingen aan De Standaard mogen bezorgen, maar enkel als dat geen concurrentie oplevert met Trouw. ICIJ wil dus conflicten vermijden tussen de journalisten die meewerken aan internationale projecten, maar ook tussen hun kranten. Had u verwacht dat er wereldwijd zo ontzettend veel media-aandacht zou zijn voor offshore leaks? Absoluut niet. De aandacht die er was op de eerste en tweede dag na de publicatie was ongelooflijk. Echt ongelooflijk. In mijn hele professionele leven heb ik zoiets nog maar drie keer meegemaakt. De eerste keer was toen ik een huurmoordenaar van de Russische maffia achter me aan had gekregen, de tweede keer na de bombardementen in Bagdad, waarover ik verslag had uitgebracht. En nu dus de derde keer. Het was onvoorstelbaar. Iederéén wilde een interview! Maar om heel eerlijk te zijn: in het begin geloofde ik niet in het

N I E U W S BR IEF FONDS PASCAL DECROOS VOOR BIJZONDERE JOURNALISTIEK

N° 26

JUNI 2013

project. Toen ik de lijst voor de eerste keer zag en merkte dat er geen politici of hoge piefen tussen stonden, dacht ik dat het project in België geen kans maakte. Dat was een foute inschatting. Pas later zag ik in hoe belangrijk fiscale rechtvaardigheid is voor de mensen in een periode van budgettaire discipline, een periode van hoge werkloosheidscijfers. En ik voel dat ik ook zelf veranderd ben. Ik ben nu veel sterker tegen offshoring gekant dan zes maanden geleden. Het project is nog steeds bezig. Komen er nog Belgische onthullingen aan? Voor België is het binnenlandse luik van het onderzoek in principe afgesloten. Ook voor veel andere landen is dat het geval. Op 4 april werd het project gepubliceerd, half april al vergaderden we via Skype om de volgende stappen uit te zetten. Journalisten in verschillende landen hadden in die tijdsspanne heel veel interessante dingen naar buiten gebracht, maar de tijd was daar om de blik te richten op een resem nieuwe landen en op de cross-border-aspecten van het onderzoek. Het wordt nu voor iedereen dus over de grenzen kijken? Inderdaad. Voor België betekent dat bijvoorbeeld dat we Luxemburg onder de loep zullen nemen. Dat is nog niet gebeurd, terwijl we weten dat er in de Luxemburgse korf Belgen te vinden zullen zijn. Een ander voorbeeld is Dubai. Er is nog geen lijst voor dat land, terwijl het toch een echte fiscale black box is. De Indiërs en de Chinezen binnen ICIJ zullen er binnenkort hun blik op moeten richten. Of kijk naar Liechtenstein, waarvoor de Zwitsers en de Duitsers al interesse hebben getoond. Hoe reageerde de redactie van Le Soir op uw medewerking aan het project? Toen ik aan het project begon, was ik met verlof. Dus veel geld kostte mijn medewerking Le Soir toen zeker niet. (lacht) Er zijn twee punten geweest waarover wel gediscussieerd is op de redactie. Ten eerste: willen we

Alain Lallemand aan het werk

namen publiceren? Zeker in de wetenschap dat er in de lijst namen stonden van bijzonder vermogende mensen die zware gerechtelijke wapens zouden kunnen inzetten, was dat niet evident. Maar uiteindelijk is er beslist om de namen toch vrij te gegeven. Ten tweede wilden we er zeker van zijn dat we op juridisch vlak helemaal gedekt waren wat betreft bronnenbescherming. om heel eerlijk te zijn: in het begin geloofde ik niet in het project

De vraag die ik me nu stel, is in hoeverre de redactie hiermee tot op de bodem zal willen gaan. Wat België betreft, is dat gebeurd. De Belgische namen die ik niet vrijgegeven heb, zijn namen die vanuit journalistiek oogpunt niet relevant genoeg waren, die geen meerwaarde betekenden voor het publiek belang. Maar wat met Luxemburg? Zal de redactie bereid zijn me voldoende tijd te gunnen om ook het hele Luxemburgse dossier, dat eigenlijk veel belangrijker is dan het Belgische, uit te spitten? Waarom is het als journalist belangrijk om actief te zijn in een internationaal netwerk zoals ICIJ? Het heeft me toegelaten om onderzoeken te doen die ik me

voordien zelfs niet had kunnen voorstellen. Kijk, eind jaren ’90 werkte ik samen met een Italiaanse journalist en een Antwerpse ngo aan een project over wapensmokkelaars. Ik vond dat toen al best een sterk netwerk. Maar met ICIJ werd ik dus opeens lid van een netwerk dat bezig was met een project over bij wijze van spreken alle wapensmokkelaars en huurlingen ter wereld! Dat was toen de periode van de contracten voor Afghanistan en Irak, met Kellogg Brown & Root en de private military contracting companies. Ik heb bijzonder veel geleerd door de manier waarop zulke netwerken werken. De studenten die het college volgen dat ik geef, vertel ik altijd dat ze zelf nooit genoeg tijd, geld en materiaal zullen hebben om in hun eentje aan complexe dossiers te werken. Werk samen en dat lukt wel. Maar ook en vooral inhoudelijk geeft een internationaal netwerk voordelen die je anders misloopt. In het verleden heb ik bijvoorbeeld met ICIJ gewerkt op ‘collateral damage’ in de oorlog. Ze zochten een Franstalige voor een reportage in Djibouti. Ik zei ja, maar zag niet goed in op welke manier dat interessant zou kunnen zijn voor een Belg. Maar toen het onderzoek afgerond was, realiseerde ik me hoe enorm

boeiend het was om samen te werken. Zo heb ik dingen aangebracht voor de Amerikanen. De Roemenen vonden dan weer dingen die voor mij interessant waren, evenals de Polen. Zo helpt iedereen uiteindelijk elkaar. Voor het offshore leaks project zijn het de Indiërs geweest die dingen gevonden hebben die het onderzoek in Antwerpen hebben vooruit geholpen, zie je? Zijn netwerkorganisaties de toekomst? Tja. ICIJ heeft het grote geluk gehad om één van de allereerste netwerken te zijn die zijn opgericht. Ze hebben dus van in het begin veel funding gekregen. Sindsdien zijn er bijzonder veel van die netwerken bijgekomen, terwijl de taart nauwelijks groter wordt. Tien jaar geleden betaalde ICIJ je reiskosten en alle andere onkosten. Dat kunnen ze nu niet meer. Het financiële voordeel van netwerkorganisaties zal in de toekomst dus zo goed als niet meer spelen. De reden waarom samenwerkingen nu zoveel meerwaarde bieden, is van een andere aard. Dat heeft te maken met de globalisering en met het feit dat de wereld complexer wordt. En daardoor zullen netwerkorganisaties in de toekomst een groot voordeel blijven bieden. Wat dat is? Simpel, de mogelijkheid om samen te werken. Auteur: Rafael Njotea

N° 26

JUNI 2013

N I E U W S BRIEF FONDS PASCAL DECROOS VOOR BIJZONDERE JOURNALISTIEK

Terug naar eigen land

Werkbeurzen

Grondstoffenjagers

Gerealiseerd met steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.

Magazine – HUMO

Terug naar eigen land

Marjorie Blomme Ooit was het niet meer dan de hatelijke verwensing van razende racisten. Vandaag is het een optimistische droom. Steeds meer hoogopgeleide, in België geboren Marokkanen, kinderen of kleinkinderen van voormalige gastarbeiders, kiezen ervoor om hun toekomst uit te bouwen in het land dat hun ouders ontvluchtten. Marjorie Blomme gaat in gesprek met Belgische Marokkanen over ambities, geld en carrière. Over tussen twee stoelen vallen en nooit ergens écht bij horen. Maar ook over thuiskomen, gelukkig zijn, aanvaard worden en grote dromen kunnen koesteren. fondspascaldecroos.org/ terug-eigen-land

Televisie – Canvas (Vranckx)

Mostalgie: de klas van ‘91

Sem Bucman Sem Bucman (31) woont al 20 jaar in België. Hij werd geboren in Mostar, Bosnië-Herzegovina. De oorlog begin jaren ’90 verscheurde de stad. Het huis waar Sem als kind woonde, werd verwoest. En samen met alle foto’s verdwenen ook de herinneringen aan zijn jeugd. Tot hij in 2011 een oude klasfoto zag op facebook waar hij zelf ook op stond. Sem vertrekt naar Mostar, op zoek naar zijn oude klasmakkers en vergeten herinneringen, benieuwd ook naar wat de oorlog met zijn stad gedaan heeft…

Boek – Epo Uitgeverij

Grondstoffenjagers

Raf Custers Raf Custers kruipt door het stof in Laayoune, trapt op zere tenen in Kivu, en ziet een van ‘s werelds grootste mijnreuzen stroom aftappen in Zuid-Afrika. Hij vertelt een ongemakkelijk verhaal over een economie die geen ontwikkeling brengt maar parasiteert – op arbeid, op natuur, op het Zuiden. Over de ranking van Ernst&Young die zelfbeschikking over grondstoffen ‘het grootste risico voor de mijnbusiness’ noemt. Over een soort kolonialisme waarvan u dacht dat het niet meer bestond. Uitgeverij: Epo Uitgeverij ISBN: 9789491297427 fondspascaldecroos.org/ grondstoffenjagers

Magazine – MO*

Pieter van der Houwen richtte zijn lens op de levens van de Congolezen in de Chinese stad.

thuis. En ik ben hier helemaal joods ook. Iets wat ik in Antwerpen nooit echt heb kunnen zijn.”

fondspascaldecroos.org/ africatown-china

fondspascaldecroos.org/ joden-new-york

Magazine – MO*

Online – The Huffington Post

Hoe je rijk wordt in het arme Congo Röntgenfoto van een roofdierstaat Eric Mwamba & John Vandaele De Congolees-Australische journalist Eric Mwamba zocht naar het geheim van de rijkdom van de Congolese elite. Heel wat van zijn getuigen bleven liever anoniem uit angst voor hun leven - het lijkt wel een soort Congolese omerta. John Vandaele selecteerde Mwamba’s sterkste vaststellingen en bracht eigen elementen aan. fondspascaldecroos.org/ rijk-arm-congo

(Televisie – VPRO)

De tastbare energie van Congotown

Pieter van der Houwen De strikte Europese wetgeving inzake migratie heeft de traditionele Afrikaanse migratiecircuits naar het Westen omgebogen naar China. Terwijl het verkrijgen van een Europees visum een lang en ontmoedigend proces is dat tot twee jaar kan duren zonder garantie op resultaat, is een Chinees visum te krijgen op één dag. Dat heeft geleid tot de vorming van Afrikaanse gemeenschappen in China, zoals de Congolese gemeenschap in het Xiaobei-district in de stad Guangzhou. Fotograaf

Krant – De Morgen

Sjabbes in the city that never sleeps Twee weken bij Antwerpse joden in New York Margot Vanderstraeten & Katja Heinemann In oktober vorig jaar kreeg Margot Vanderstraeten, na jarenlange vriendschappelijke contacten, toegang tot een kleine groep Antwerpse modern-orthodoxe joden die in New York een nieuw leven hebben opgebouwd – en er niet meer weg willen. “Ik voel me hier helemaal

(Televisie – TV3, televisió de Catalunya)

Verdeelde steden in Europa

Angelo Attanasio & Marco Ansaloni Sinds haar ontstaan werkt de Europese Unie aan het ontsluiten van grenzen. Toch worden er nog steeds nieuwe grenzen gecreëerd en bestaande grenzen geconsolideerd, vooral in steden. Nu nationale grenzen vervagen door de globalisering, vinden conflicten immers steeds vaker plaats op stadsniveau. Een treffend voorbeeld is Nicosia, de verdeelde hoofdstad van Cyprus, het land dat van juli tot december 2012 de Europese Unie voorzat. Verdeelde steden zijn samenlevingslaboratoria en tegelijkertijd gevechtsterreinen. Journalist Angelo Attanasio en fotograaf Marco Ansaloni portretteerden het dagelijkse leven van de inwoners van Nicosia (Cyprus), Belfast (Noord-Ierland), Mitrovica (Kosovo) en Mostar (BosniëHerzegovina). fondspascaldecroos.org/ verdeelde-steden-europa

Mostalgie

Joden in New York

fondspascaldecroos.org/ mostalgie-klas-91

MO* februari 2013

Verdeelde staten in Europa

N° 26

Cairopolis

Het einde van de antibiotica

Krant – DS Weekblad

Boek – De Geus

Boek – Snoeck Publishers

Krant – De Standaard

Cairopolis

Harry Gruyaert, Filip Claus, Zaza Bertrand & Bieke Depoorter Eind 2011, begin 2012. Terwijl er doden vallen op het Tahrirplein, gaan vier Belgische fotografen op zoek naar persoonlijke verhalen in een metropool van 20 miljoen inwoners. Ze volgen de straten die Caïro dooraderen en trekken ons mee in het sociale weefsel. Eerder dan te focussen op de dagelijkse stroom van nieuwsfeiten stellen ze scherp op individuele verhalen van mensen en plaatsen, die telkens weer andere breuklijnen blootleggen. Het levert beelden op die je niet op tv of in de krant ziet. Uitgeverij: Snoeck Publishers ISBN: 9789461610829 fondspascaldecroos.org/cairopolis

Magazine – MO*

Vrijhandel in Peru: wie wint, wie verliest?

Wies Willems Peru is één van de sterkste groeilanden van Latijns-Amerika. Maar de ongelijkheid blijft groot en over het hele land woeden sociale conflicten. In maart 2013 trad een vrijhandelsverdrag met de Europese Unie in werking. Wat heeft Europa met Peru? En wat levert vrijhandel op voor de Peruanen? Oud-IRJ-student Wies Willems zocht het uit. fondspascaldecroos.org/ vrijhandel-peru

JUNI 2013

N I E U W S BR IEF FONDS PASCAL DECROOS VOOR BIJZONDERE JOURNALISTIEK

(Televisie – Omroep MAX)

Het einde van de antibiotica

Rinke van den Brink Lang waren antibiotica een soort wondermiddel waarmee de kans op sterfte aan uiteenlopende infectieziekten drastisch beperkt kon worden. Maar antibiotica hebben één nadeel: bacteriën worden ongevoelig voor hun werking. In Het einde van de antibiotica neemt journalist Rinke van den Brink deze microscopische krachtpatsers onder de loep. Hij spreekt met een keur aan internationale specialisten en vraagt hun naar mogelijke oplossingen, want antibioticaresistentie is een wereldwijd probleem. Uitgeverij: De Geus ISBN 9789044523485 fondspascaldecroos.org/ einde-antibiotica

Krant – De Morgen Online – Apache.be

Belgisch wapenarsenaal in Libië

Damien Spleeters De Belgische militairen in Mali dreigen beschoten te worden met Belgische wapens en munitie, die in handen zijn gevallen van de islamistische opstandelingen. De wapens zijn afkomstig uit Libië, maar werden geleverd door vroegere Belgische regeringen, blijkt uit materieel bewijs en archiefonderzoek.

Martelaarposter

Sinds de Libische revolutie worden ze verspreid in de Arabische wereld. Damien Spleeters verdiepte zich in de wapenhandel in Afrika. De stroom van rebellen en wapens die Mali vanuit Libië overspoelde, wordt vaak beschouwd als die ene druppel te veel die Mali in de chaos stortte. fondspascaldecroos.org/ belgisch-wapenarsenaal-libië

Magazine – EOS

Wetenschapsfraude in Vlaanderen

Reinout Verbeke In november en december 2012 stuurde Reinout Verbeke van EOS een anonieme enquête over fraude en publicatiedruk bij wetenschappers naar de geneeskundefaculteiten van alle Vlaamse universiteiten. Dat leverde 315 volledig ingevulde vragenlijsten op. Het is de eerste kwantitatieve bevraging over wetenschapsfraude in Vlaanderen. Het onthutsende resultaat: één op de twaalf medische wetenschappers in Vlaanderen geeft toe data te verzinnen of te ‘masseren’ om een hypothese te laten kloppen. En bijna de helft ziet zulke frauduleuze praktijken om zich heen gebeuren. Als een van de oorzaken wijzen ze naar de grote publicatiedruk. fondspascaldecroos.org/ wetenschapsfraude-vlaanderen

Magazine – Mo*

Rendez-vous au paradis

Sander Buyck Het Palestijns-Israelisch conflict sleept al vele decennia lang aan met jaarlijks een aanzienlijk aantal doden tot gevolg. Op de Westelijke Jordaanoever in de Bezette Palestijnse Gebieden zijn zogenaamde martelaarposters dan ook alomtegenwoordig. Ze beelden niet alleen militairen, activisten of zelfmoordterroristen af maar ook gewone burgers die sneuvelden. Fotograaf Sander Buyck gaat op zoek naar de context van de Palestijnse martelaarposters. fondspascaldecroos.org/ rendez-vous-au-paradis

Magazine – EOS

Nucleaire erfenis

Senne Starckx Waarschijnlijk zet de Belgische regering nog dit jaar het licht op groen voor de definitieve, ondergrondse berging van kernafval. Kostenplaatje: enkele miljarden euro’s. Daar betaalt de belastingbetaler bijna de helft van. Of de grootste afvalproducent Electrabel de rest zal ophoesten, is nog maar de vraag. Senne Starckx verdiepte zich in de complexe problematiek van het kernafval. In een artikelenreeks in EOS pluist hij van naaldje tot draadje uit welke gevolgen deze ‘nucleaire erfenis’ heeft voor de huidige en (vooral) voor de toekomstige generaties. fondspascaldecroos.org/ nucleaire-erfenis

EOS april 2013

Nucleaire erfenis

N I E U W S BRIEF FONDS PASCAL DECROOS VOOR BIJZONDERE JOURNALISTIEK

N° 26

JUNI 2013

Colofon

Journalismfund.eu is een onafhankelijke vereniging zonder winstoogmerk (vzw) met als doel het stimuleren van kwaliteitsvolle cross-border en diepgravende journalistiek in Europa. Alle rechten voorbehouden. Uit deze Nieuwsbrief noch de website mag niets worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever.

www.grase.be