Nieuwsbrief 28 - Dec. 2014 by Pascal Decroos

Nieuwsbrief NR 28 /

2014

www.fondspascaldecroos.org

FONDS PASCAL DECROOS VOOR BIJZONDERE JOURNALISTIEK stimuleert Bijzondere Journalistiek in de Vlaamse schrijvende en audiovisuele pers

Vlnr: Sofie Meelberghs, Teodora Ana Mihai, Roel Nollet, Elien Spillebeen

“Ik heb gewoon naar Vranckx gebeld” Ze nemen toe in aantal en in visibiliteit, maar dat betekent niet dat het voor hen vandaag makkelijker is om hun ding te doen dan gisteren: jonge, ondernemende documentairemakers. We nodigden Teodora Ana Mihai, Roel Nollet, Elien Spillebeen en Sofie Meelberghs uit voor een koffie en een gesprek. Hoe goed kennen jullie elkaar van in het Vlaamse documentairemakerscircuit? Of bestaat zoiets niet?

Elien: Backup Butembo was mijn eerste documentaire en die is verschenen in maart 2014. Teodora: Moeilijke vraag.

Vanaf mijn zestiende wist ik dat ik documentaires wilde maken. Ik heb filmschool gevolgd en nadien een tijd bij Woestijnvis gewerkt als assistente en script supervisor op fictiesets. Zo ben ik geleidelijk naar mijn eerste eigen project Waiting for August toe gegroeid. Je moet onderaan de ladder beginnen denk ik, want je moet een netwerk uitbouwen – althans dat was in mijn geval zo. Roel: Ik ben sinds 2005 bezig in de journalistiek. Taxi Filippino, uit 2009, was mijn eerste eigen projectje.

Roel: Wij kennen elkaar niet! Teodora: Ik kan me inbeelden dat documentairemakers elkaar op festivals nu en dan wel ontmoeten. Maar wij zijn allemaal nieuw in de branche. Hoe lang zijn jullie al bezig?

Groepsgesprek met jonge documentairemakers

The Internet kills the middlemen – interview met Jeroen Smit

Dat is toen in Vranckx uitgezonden. Sindsdien heb ik verschillende dingen gedaan, in de Filipijnen, Senegal, Egypte en nu ook Nigeria. In het begin waren dat vooral reportages; Worthy of the Crown neigt al iets meer naar een auteursdocumentaire. Hoe kom je terecht bij Rudi Vranckx?

Roel: Gewoon, ik heb gebeld. (lacht) Ik werkte toen voor de regionale zender TV Oost en kon via een ngo mee naar de Filippijnen. Van

Overzicht van de in 2014 gepubliceerde werkbeurzen

de zender zou ik 150 euro krijgen per reportage voor zes reportages – met andere woorden 900 euro voor twee maanden werk. Achteraf bedacht ik me dat dat eigenlijk niet zoveel geld was. (lacht) Toen ben ik beginnen kijken waar ik het verhaal nog kwijt kon. Na wat rondbellen en -mailen naar de VRT met de vraag bij wie ik moest zijn, kwam ik terecht bij Jeroen Vissenaekens, de redacteur van Vranckx. Teodora: Dan heb je veel geluk gehad! lees verder op p. 4 →

• Steun het Fonds Pascal Decroos • Colofon

Het moeilijke huwelijk tussen ondernemerschap en journalistiek Niemand geschikter voor een gesprek over ondernemerschap in de journalistiek dan Jeroen Smit. De Nederlandse onderzoeksjournalist is voorzitter van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en ook nog eens hoogleraar journalistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij vooral probeert in te zetten op, inderdaad, ondernemerschap. “Als je 1000 echte fans hebt, heb je een businessmodel.” Journalistiek ondernemerschap, een contradictio in terminis?

“Het zijn in ieder geval twee begrippen die elkaar compromitteren. Ik ben in 1990 begonnen als journalist en als ik toen die twee woorden in dezelfde zin had gehoord, zou ik toch even hebben moeten nadenken. Journalisten, ook studenten journalistiek vandaag, denken vaak dat geld verdienen vies is. Alsof het automatisch het verlies van hun onafhankelijkheid inhoudt. Die typische uitspraken als ‘ik ben juist journalist geworden omdat ik me niet met dat soort zaken wil bezighouden’ ben ik beu. Journalisten hoeven daar niet over te zeuren. Ze moeten elke dág nadenken over hun onafhankelijkheid. Alleen kunnen ze zich niet langer verstoppen achter een redactie.” Hoe bedoelt u?

“Door de komst van het internet wordt de rol van uitgevers om de vraag- en de aanbodzijde van nieuws of informatie bij elkaar te brengen steeds minder belangrijk. In het verleden was het bijzonder moeilijk voor nieuwe spelers om toe te treden tot de nieuwsmarkt door de zeer hoge kost. Nu vinden journalisten en nieuwsgebruikers elkaar 2

Jeroen Smit

veel vaker buiten die traditionele nieuwsmarkt om. The Internet kills the middlemen. Er is dus veel veranderd. Maar laat het duidelijk zijn: die veranderingen hebben betrekking op de media, niet op de journalistiek. Journalistieke onafhankelijkheid blijft als vanouds zeer belangrijk. Je hoeft maar één keer in de fout te gaan en het kan voorbij zijn; vergelijk het met plagiaat in de wetenschappen. Maar dat

NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

staat los van het verdienmodel.” En wat is dat verdienmodel?

“Moeilijk. Kranten hebben tien jaar geleden de fout gemaakt om alles gratis weg te geven op internet. Gelukkig zien we dat de bereidheid om te betalen voor degelijke journalistiek er nog steeds is. Zo nam meer dan de helft van de mensen die vorig jaar investeerden in De Correspondent dit jaar

opnieuw een abonnement. Blendle kondigde onlangs aan dat het drie miljoen euro aan investeringen ophaalde bij de New York Times en de Duitse uitgeverij Axel Springer. Maar ook voor individuele journalisten is er veel mogelijk. Zoals Kevin Kelly, de oprichter van het tijdschrift Wired, schreef: als je 1000 true fans hebt (een echte fan omschrijft hij als iemand die bereid is elk jaar ongeveer één dagsalaris uit te geven aan jouw ‘product’), dan heb je een businessmodel. Wat het nieuwe verdienmodel ook is, het zal niet van de uitgevers komen. Daarvoor zal het te ontwrichtend zijn, en de uitgevers gaan niets propageren dat hun eigen model onderuit haalt. Dat wil niet zeggen dat ik de kranten afschrijf. Van de relatie tussen lezers en hun krant wordt immers gezegd: it’s not a business deal, it’s a love affair. Mensen houden van hun krant. En ook al gaat het dan misschien vooral om mensen van 45 of ouder, daar zit potentieel in. Maar dan moeten uitgevers er wel in slagen om die love affair ook naar de toekomst, dus digitaal, te vertalen…” Hoe ziet u de relatie tussen media en journalistiek in de toekomst?

Kan de journalistiek zonder de klassieke media?

“Toen de radio werd uitgevonden, weet je wat het eerste was dat men deed op dat nieuwe medium? Boeken voorlezen. Dat is wat er nu ook gebeurt. Digitale journalistiek blijft voorlopig nog vaak steken bij het aanbieden van de krant op internet. We moeten op zoek gaan naar nieuwe manieren van storytelling. Een zeer mooi voorbeeld kon je begin 2014 vinden op The Guardian. Daar had men zich afgevraagd: ‘hoe kunnen we onze lezers zich het best laten inleven in de situatie van een vluchteling in Syrië?’ Ze besloten om geen traditioneel nieuwsverhaal over de vluchtelingenproblematiek te brengen, maar het in de vorm van een spel te gieten. Aan de hand van keuzes die je voorgeschoteld krijgt, probeer je Europa binnen te komen.”

Waar de markt faalt in de informatievoorziening van de burger moet publiek geld inspringen

Staan documentairemakers al verder in ondernemerschap? Is het misschien een idee om het concept van de producer bij documentaires ook te introduceren bij print- of radiojournalistiek?

“Ik ben zelf niet zo vertrouwd met documentaires. Bij het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten steunen we geen audiovisuele producties. Maar het is zeker zo dat documentairemakers al langer duidelijker zijn in het vermelden van wie bijdraagt aan het dekken van de research- en /of

productiekosten. Een onderzoek waard, die vergelijking tussen ondernemerschap bij documentaires versus de geschreven pers!” Wat kan de overheid doen om ondernemerschap te stimuleren, of moet ze zich juist zoveel mogelijk afzijdig houden?

“Ik ga in grote lijnen akkoord met de stelling dat ‘private middelen in sommige gevallen tekortschieten om de nutsfunctie van de journalistiek te financieren’. Anders gezegd: waar de markt faalt in de informatievoorziening van de burger moet publiek geld inspringen. Al gaat dat publiek geld in Nederland zo goed als integraal naar televisie, en dat is jammer. Die nutsfunctie van de journalistiek is trouwens niet zo makkelijk te definiëren. Want zelfs als een journalist 100 politici belt zonder dat daar ook maar één verhaal van komt, dan is er toch een maatschappelijk rendement. Al die politici hebben dan immers weer een schop onder de kont gekregen, een herinnering dat er over hun schouder wordt meegekeken.” Kunnen tax shelterregelingen of financiering door ngo’s een alternatief zijn? En zo ja, brengt dat de onafhankelijkheid van de journalist niet in het gedrang? Of is transparantie sowieso belangrijker dan onafhankelijkheid?

“Het begint in ieder geval met volledige transparantie. En zoals ik het zie, hangt er veel af van of je je publiek ondanks die ngo-financiering nog steeds laat betalen voor je werk. Zo laat je immers blijken dat het wel degelijk nog steeds om kwaliteitsjournalistiek gaat. In dat geval kan je die ngo dan

vergelijken met een adverteerder zoals die ook in de krant of op nieuwswebsites bestaan—met een duidelijke scheiding tussen redactionele en commerciële activiteiten.” En crowdfunding in de journalistiek? Gelooft u daar nog in?

“Er liggen zeker mogelijkheden. Maar ook daar is transparantie essentieel. Je wil niet dat heel je project door één steungever gedragen wordt. Eventueel zou je kunnen bepalen dat niemand meer mag steunen dan bijvoorbeeld vijf procent van de kosten.” Er wordt al eens gediscussieerd over het nut van de opleiding journalistiek. Journalisten-in-spe zouden beter een gespecialiseerde studie in de – ik zeg maar wat – chemie, economie of rechten volgen. Ik ben benieuwd naar uw standpunt in de discussie. U bent zelf hoogleraar journalistiek; anderzijds meent u dat de journalisten van de toekomst specialisten zullen zijn.

“Ik geloof inderdaad dat het ondernemerschap van een journalist wordt gestimuleerd als hij zich specialiseert. Stel dat jij dé expert bent op het vlak van gezondheidszorg. Na verloop van tijd zullen mensen die willen weten wat de nieuwste ontwikkelingen zijn in de gezondheidszorg zelf naar jouw blog komen. Zelf geef ik les aan de Rijksuniversiteit Groningen. De opleiding journalistiek daar is een masteropleiding. Dat wil zeggen dat de studenten die daaraan beginnen mensen zijn van 22, 23 die al een andere bacheloropleiding gevolgd hebben. Voorlopig zijn dat nog iets te vaak naar mijn zin mensen uit een ‘alfaopleiding’:

communicatiewetenschappen, sociologie, dat soort dingen. Er zouden nog meer scheikundigen of architecten mogen komen. Natuurlijk hoef je niet per se een opleiding gevolgd te hebben om je in iets te specialiseren. Je kan je ook als werkende journalist nog helemaal in iets verdiepen.”

Toen de radio werd uitgevonden, was het eerste dat men deed op dat nieuwe medium boeken voorlezen

Tot slot, ziet u een verschil in ondernemerschap bij de jongere, digital nativegeneratie tegenover de oudere garde?

“Zoals ik al zei vinden veel (ook jonge) journalisten ondernemerschap nog altijd niet bij de journalistiek passen. Zij zien een ondernemer nog veel te vaak als iemand die in Indonesië 1000 T-shirts koopt voor een dubbeltje en die dan in Nederland per stuk verkoopt voor een veelvoud van de prijs. Ik vergelijk liever met een huisarts. Dat is óók een ondernemer. Hij wil veel klanten, wil de beste huisarts zijn die hij kan zijn. Alleen is zijn primaire motivatie niet om geld te verdienen, maar om mensen te helpen. Noem het social entrepreneurship. Vroeger was het misschien zo dat mensen in de mediasector stapten omdat er met kranten geld te verdienen viel, nu zien we steeds meer het omgekeerde: mensen willen geld verdienen om een krant te kunnen uitgeven.” Door Rafael Njotea

NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

vervolg p. 1

Elien: Door hun nieuwe initiatief Vranckx & de Nomaden is het nu in principe wel makkelijker om contact te leggen en eventueel in het slot van Vranckx terecht te komen. Maar vaak verschilt dat format dan weer van de documentaire die je al gemaakt hebt. Wij beginnen binnenkort ook te hermonteren. Teodora, Waiting for August scheert hoge toppen op de internationale documentairemarkt. Denk je op voorhand aan thema’s die ook buiten de landsgrenzen kunnen scoren, die je internationaal kunt verkopen? Teodora: Ik wou vooral een echt verhaal vertellen, niks sensationalistisch dat mensen louter met tragiek in het gezicht mept. Bovendien speelde in dit geval nog een meer persoonlijke factor. Mijn ouders hebben mij als kind ook moeten achterlaten, net zoals gebeurt in Waiting for August, alleen was het in ons geval niet om economische, maar om politieke redenen. Maar politieke of economische migratie is uiteraard niet beperkt tot Roemenië of Europa. En zo blijkt een lokaal verhaal uiteindelijk toch universeel te zijn. Elien: Ook bij mij was het startpunt eerder persoonlijk. Mijn eerste ontmoetingen met de vrouwen in Noord-Kivu vonden plaats in een academische context en hadden op zich niets met journalistiek te maken. Maar terwijl je daar bent, begin je je automatisch af te vragen hoe je leven eruit zou zien als je daar geboren was. Wanneer je hoort dat het “de gevaarlijkste plaats is om vrouw te zijn”, roept dat meteen beelden op. Ik vond dat die beelden niet 4

VIER ONDERNEMENDE DOCUMENTAIREMAKERS

Vlnr: Sofie, Teodora, Roel en Elien

eodora Ana Mihai is de vrouw achter Waiting for August, een zachte documentaire over een Roemeens gezin waarvan de moeder als economische migrante in Italië woont en werkt, waardoor haar zeven kinderen hun opvoeding zelf moeten organiseren. Voor zijn documentaire Worthy of the Crown volgt Roel Nollet zijn vriend Yemi Oduwale, een Vlaamse acteur met Nigeriaanse roots die zijn opa in Nigeria gaat bezoeken met de vraag of hij hem kan opvolgen als stamhoofd. In Backup Butembo vertelt Elien Spillebeen het verhaal van buitengewoon sterke vrouwen in OostCongo, de gevaarlijkste plek ter wereld om vrouw te zijn. Sofie Meelberghs trok

overeenkwamen met de realiteit, omdat je daar juist heel veel ondernemende, sterke vrouwen ziet. De moeilijkste omstandigheden brengen soms het sterkste in de mens naar boven. En dat zijn verhalen die niet altijd verteld worden. Als ik me niet vergis, heb jij, Elien, geen opleiding journalistiek of audiovisuele kunsten gevolgd. Hoe begin je in godsnaam aan een documentaire?

Elien: Roeien met de riemen die je hebt. Ik was al twee keer naar Congo gegaan om met pen en papier verhalen te verzamelen, zonder te weten wat het eindproduct zou zijn. Iets tussen een academische en een journalistieke

NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

samen met Lynn Cornelis naar Ciudad Juárez, waar ze een reportage maakten over de vrouwenverdwijningen die de Mexicaanse stad al jarenlang teisteren. Het is deel van de missie van het Fonds Pascal Decroos om jonge mensen en starters kansen te geven om hun talenten te ontplooien. Al deze jonge documentairemakers kregen voor hun project een beurs van het Fonds, vaak de eerste som geld die in hun documentaire geïnvesteerd werd.

I fondspascaldecroos.org/backupbutembo fondspascaldecroos.org/waitingforaugust fondspascaldecroos.org/worthyofthecrown fondspascaldecroos.org/vrouwenvanjuarez

aanpak dus. Nadat we voor een documentaire kozen, was het plan dat we met een ploegje zouden gaan, maar door clashende agenda’s moest ik toch alleen gaan. Ik zocht een camera die ik zelf kon bedienen en vertrok voor drie maanden, met het idee dat de beelden die ik zou schieten als researchmateriaal zouden dienen. Maar tijdens mijn verblijf had ik zoveel meegemaakt dat we geen extra beelden meer zijn gaan draaien. Het lijkt steeds belangrijker te worden om vooraf een scenario uit te schrijven voor je documentaire. Is dat even paradoxaal als het klinkt?

Roel: Aan de ene kant wel, want je schrijft als het ware

fictie op voorhand, maar anderzijds is het wel een goeie leidraad voor wat je wil maken. Je legt een kader vast, ook al hoef je je er niet aan te houden. Teodora: Je leert anticiperen. Zonder zo’n scenario zouden veel mensen vertrekken zonder een idee van wat ze nu eigenlijk willen vertellen. Je verplicht jezelf om over verschillende pistes na te denken, en dat is goed, want een verhaal kan altijd een andere wending krijgen. Veel hangt af van hoe goed je de plaatsen en de personages die je volgt, kent. Elien: En van het thema van de documentaire. Ik kan me inbeelden dat de zoektocht van Yemi in Worthy of the Crown of het volgen

van een gezin in Waiting for August bijvoorbeeld makkelijker op voorhand in een scenario te gieten zijn dan de problematiek die ik wilde aankaarten in Backup Butembo. Al hebben wij wel na het draaien een scenario geschreven voor de montage. Teodora: Inderdaad. Als je een gezin volgt, weet je op voorhand in welke periode je gaat filmen. De belangrijkste vraag voor het scenario is in zo’n geval: wat verwachten zij dat er gaat gebeuren? Daarna moet je met hen mee wachten tot die dingen gebeuren, of niet gebeuren. Roel: Worthy of the Crown is een soort roadmovie; wij konden dus vaak plaatsen als ijkpunten nemen om het scenario aan op te hangen. Hoe moeilijk is het om het evenwicht te bewaren tussen de artistieke en de journalistieke aspecten van je documentaire? Zweren jullie bij één van de twee?

Teodora: Als kijker kan ik van beide stijlen erg genieten, maar als maker is het voor mij belangrijk dat dat cinematische erin zit. Dat heeft waarschijnlijk te maken met mijn achtergrond in fictie en film. Ik speel graag met de verwachtingen die mensen hebben van documentaire en fictie: een voice-over, bepaalde structuren die ik overhoop gooi... Sommige mensen keken naar Waiting for August en dachten achteraf dat ze een fictiefilm gezien hadden. Sofie: Lynn (Cornelis, partner in crime voor het project over vrouwen in Ciudad Juarez, nvdr) en ik vulden elkaar op dat vlak heel mooi aan. Zij heeft journalistiek gestudeerd, ik volg documentaire aan het RITS. Zij was dus vooral op zoek naar het informatieve, terwijl ik

me meer bezighield met de vraag hoe we het verhaal empathisch konden brengen.

Ik heb tijdens de montage regelmatig gevloekt op de beelden die ik met die handycam had gedraaid

Elien: Ik kan beide appreciëren. Ik heb al trage, stilistische dingen gezien waar ik heel erg van onder de indruk was, maar er zijn ook heel mooie voorbeelden van journalistieke reportagedocumentaires waar het verhaal je zo meesleept dat je het visuele vergeet, of waar het artistieke niet aanwezig is. Roel: Waar dat niet-artistieke soms zelfs een stijl op zich wordt! Elien: Inderdaad. Five Broken Cameras is daar een mooi voorbeeld van, een verslag van de protesten op de Westelijke Jordaanoever. Die man is ook niet beginnen filmen met het idee om er een documentaire van te maken. Pas op, ik heb tijdens de montage voor Backup Butembo regelmatig gevloekt op de beelden die ik met die handycam had gedraaid. Maar tegelijkertijd heb ik het gevoel dat ik, omdat ik niet altijd veel aandacht schonk aan het juist afstellen van die camera, dichter bij bepaalde gebeurtenissen stond. Zoiets is veel minder evident als je met een grote ploeg bent…

Roel: Dat werkt inderdaad soms iets minder makkelijk. Normaal draai ik alleen.

Ik doe dat graag: jij en je onderwerp, heel intiem. Worthy of the Crown is mijn eerste project dat met veel volk is gemaakt. We zijn met vijf gaan draaien in Nigeria: twee cameramensen, waaronder ikzelf, een klankman, iemand van productie om dingen te regelen en dan Yemi zelf natuurlijk. Dat had soms implicaties. Je kan niet zomaar een markt opstormen en beginnen draaien met al die grote machinerie – zeker in een Afrikaans land wordt dat niet geapprecieerd. Anderzijds levert het soms ook weer iets op: we hadden stilistisch een aantal dingen voorbereid met de mensen die een fictieachtergrond hebben. Teodora: Voor mij was het belangrijk om met een ploeg te werken omdat ik het sowieso al heel druk had met organisatorische zaken of het contact met de kinderen (ik was de enige die Roemeens sprak). Ik wou ook dat beeld en geluid echt in orde waren. Hoe hard je ook zelf alles wilt doen, soms gaat dat gewoon niet. Het beste dat je kunt doen is goed afspreken met je ploeg zodat zij je visie begrijpen en volgen. Sofie: Wij waren met drie: Lynn, ikzelf en een cameraman. Ons eerste idee was om zelf het camerawerk te doen, maar tijdens de research zijn we van gedacht veranderd. Filmen op straat in Mexico kan namelijk zo chaotisch zijn dat je bij wijze van spreke een cameraman nodig hebt met ogen op zijn rug. Die hebben we gevonden. Het was op voorhand duidelijk dat Lynn de reporter in beeld zou zijn omdat haar Spaans beter is dan het mijne. Mijn taak was om tijdens het draaien de omgeving in het oog te houden, te bepalen hoe we volgende scènes zouden aanpakken,

te bekijken wat er in een bepaalde scène nog ontbreekt enzovoort. Geld. Kan je makkelijk bij het VAF terecht voor steun?

Roel: Het dossier dat wij hadden ingediend voor Worthy of the Crown is uiteindelijk niet weerhouden. We hadden vermeld dat we een overeenkomst hadden met Vranckx, maar achteraf gezien was dat niet de beste keuze. Ik kan me inbeelden dat de jury daarop afknapt omdat ze misschien denken dat een documentaire voor Vranckx te ‘reportageachtig’ zal zijn. Daarnaast twijfelden ze ook over de authenticiteit van het verhaal van Yemi. Volgens hen leek het soms eerder alsof Yemi in de eerste plaats naar daar ging voor het project, niet voor zijn opa.

Je kan niet zomaar een markt opstormen en beginnen draaien met al die grote machinerie

Elien: De hoofdreden waarom ze Backup Butembo niet gesteund hebben, was dat de manier van filmen niet artistiek genoeg was; het was niet genoeg “vanuit een visueel concept vertrokken.” Teodora: Ze hechten daar misschien veel belang aan omdat het een filmfonds is. Elien: Ja, maar het is wel onder documentaire dat je je dossier indient. Jammer dat ze ook daarvoor zo hard de visuele kaart trekken. En dat dat dan het hoofdargument is om je dossier niet te weerhouden. lees verder op p. 6 →

NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

vervolg p. 5

Teodora: Mja, anderzijds moeten ze volgens mij echt wel een verschil maken tussen reportages zoals je ze vaak ziet op de VRT aan de ene kant en auteursdocumentaires aan de andere. Er zijn verschillende fondsen voor verschillende soorten projecten. Elien: Maar een gelijkaardig fonds voor documentaires die minder op het visuele focussen bestaat niet. Teodora: Vranckx & de Nomaden? Sofie: Zeker een goed initiatief, maar ze voorzien geen budget, behalve eenmaal 5000 euro als ze je documentaire aankopen voor de zaterdag. Hoe hebben jullie het dan financieel bolgewerkt?

Elien: Het enige wat wij aanvankelijk hadden was een beurs van het Fonds Pascal Decroos. Daarmee zijn we één keer op locatie kunnen gaan. Nadien was het zoeken. Martijn D’Haene van Filmhuis Het Peloton is in het project gestapt en hij was bereid het financiële risico mee op zich te nemen. Dan hebben we ons de vraag gesteld: “hoe kunnen we

dit verkopen?” Uiteindelijk hebben we een lange trailer gemaakt waarmee we de boer op konden gaan. De meeste steun is van sponsoring gekomen. Daarna hebben we voorstellingen georganiseerd om ook via ticketverkoop uit de schulden te geraken. Uiteindelijk is het allemaal goed gekomen, maar er is meer tijd in het financiële luik gekropen dan in de montage! Teodora: Dankzij de werkbeurs van het Fonds Pascal Decroos heb ik de familie kunnen vinden waarmee het allemaal begonnen is. Dat waren de eerste centjes, dus dat was het begin van Waiting for August. Daarna hebben we geprobeerd om de filmfondsen te overtuigen.

de kosten zo laag mogelijk houden. Dat lukte aardig, omdat we veel hulp kregen. Zo zijn we tijdens het draaien kunnen blijven slapen bij mensen die we tijdens de research hadden leren kennen. Elien: Ik heb het met een andere, fulltime job gecombineerd om financiële zekerheid te hebben. Want je steekt veel in zo’n project. Je hoopt break-even te draaien – maar dan reken je je eigen werkuren er niet bij.

Zijn jullie bereid eigen middelen te investeren in een project?

Sofie: Wij hebben inderdaad het financiële risico genomen om er zelf geld in te steken. We weten dat we er uiteindelijk niets aan zullen overhouden, maar we beschouwen dit in de eerste plaats als een heel mooie kans die we van Vranckx gekregen hebben. Ons financieel plan was simpel:

Sommige mensen keken naar Waiting for August en dachten achteraf dat ze een fictiefilm gezien hadden

Tot slot: in hoeverre zijn jullie bezig met innovatie in de journalistiek?

Elien: Mijn volgende idee situeert zich in de interactieve sfeer, al weet ik nog niet wat het precies zal worden: een webdoc, een e-book, een videobook? Ik wil dat niet enkel omdat het nu ‘de moment’ is om erop te springen,

maar ook omdat ik het echt wel spannend vind, er echt in geloof. Overigens kan je via die weg ook veel mensen bereiken die je anders niet bereikt zou hebben; mensen die niet naar een zaal afzakken, niet heel laat op de avond nog voor de tv zitten. Sofie: Interactieve documentaires spelen in op de manier waarop mensen omgaan met media en verhalen. Je ziet veel inspirerende initiatieven die je doen nadenken over hoe je een verhaal kunt vertellen. Daarnaast kunnen webdocumentaires een alternatief bieden voor de vaste structuren rond produceren en distribueren die er in het klassieke circuit zijn. Roel: Je ziet trouwens dat zenders ook mee evolueren. Canvas bijvoorbeeld probeert innovatiever en interactiever te zijn. Teodora: Mooie initiatieven. En toch hoop ik dat binnen 20 jaar niet iedereen enkel nog documentaires bekijkt op zijn smartphone terwijl hij op de trein zit, maar dat mensen nog altijd naar de cinema gaan, want die ervaring – dat blijft toch iets speciaals! Door Rafael Njotea

Mediacafés voorjaar 2015  In gesprek met de innovators van de journalistiek (deels in het Engels) Voorbij zijn de tijden waarin informatie slechts één richting uitgaat, van de journalist naar de burger. Het internet heeft de weg geopend voor nieuwe vormen van journalistiek en onderzoeksjournalistiek: crowdsourcing, burgerjournalistiek, data driven journalism… Of waarom niet eens een newsgame maken? Donderdag 26 februari 2015 om 19u30 in Zebrastraat, Gent I fondspascaldecroos.org/mediacafe/innovatie

 De chronische devaluatie van persfotografie In een wereld van beelden krijgen fotograaf-journalisten desondanks vaak het deksel op de neus. Hoe verdienen fotografen in de journalistieke wereld nog hun geld? Donderdag 23 april 2015 om 19u30 in Zebrastraat, Gent I fondspascaldecroos.org/mediacafe/foto 6

NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

DATAHARVEST + The European Investigative and Data Journalism Conference 8 - 9 - 10 MAY 2015 / BRUSSELS www.dataharvest.eu “The place in Europe where new journalism research methods are developed.”

NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

Werkbeurzen

Gerealiseerd met steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek

BOEKEN B Turkije aan de Leie

– Lannoo

In 2014 is het precies vijftig jaar geleden dat de eerste Turkse arbeidsmigranten in Gent arriveerden om in de leeggelopen textielfabrieken te werken. Vandaag hebben meer dan 20.000 Gentenaren (zowat een op twaalf) roots in Turkije. Tina De Gendt onderzoekt in haar boek hoe Gent op een halve eeuw tijd een klein ‘Turkije aan de Leie’ werd. I fondspascaldecroos.org/turkije-leie

STEUN: € 5.200

B Coöperaties. Hoe heroveren we

de economie?

– PALA.be

Wat maakt dat Zwitserland verbazend anders is, dat bio, streekproducten, fair trade en ecolabels hier het hoogst scoren? Wie weet de Zwitsers werkelijk op het spoor van een duurzame economie te zetten? Dirk Barrez zoekt antwoorden op deze en andere vragen rond coöperaties. I fondspascaldecroos.org/cooperaties

STEUN: € 4.000

B Terug naar Timboektoe

I fondspascaldecroos.org/huurlingen

De Toeareg oefenen al eeuwenlang een grote aantrekkingskracht uit op westerlingen. Maar de wereld verandert; sommige Toeareg knoopten banden aan met Al-Qaida, ze voerden de sharia in; hakten handen van dieven af, vernielden eeuwenoude mausolea. Wat is er gebeurd? Gerbert van der Aa gaat op onderzoek uit.

I fondspascaldecroos.org/timboektoe

– Van Halewyck

In 1964 worden in Congo zo’n 2000 gijzelaars door Belgische paracommando’s uit de handen van rebellen bevrijd. Maar achter het succes-verhaal gaan gebeurtenissen schuil die de weg plaveien voor het autocratische bewind van Mobutu. Ludo De Witte werpt een licht op de schaduwkant van het verhaal. STEUN: € 5.400

B Italië. De schaduwkant van een

zonovergoten land

– De Bezige Bij Antwerpen – Grande (tijdschrift)

– Atlas Contact

STEUN: € 5.000

B Birmese Lente –

Prometheus

I fondspascaldecroos.org/italie

Wat niemand had verwacht, gebeurde toch. Het leger in Myanmar zette een transitie in gang die een van ‘s werelds oudste dictaturen in een democratie moest veranderen. Na vijftig jaar repressie kwam er een nieuwe grondwet en werden er democratische verkiezingen georganiseerd. Hans Hulst sprak met vrijwel alle betrokkenen, van politieke gevangenen tot voormalige juntaleden.

I fondspascaldecroos.org/birmeselente

Italië: het is geen buurland en toch voelt het vaak zo aan. Maar hoe goed kennen wij dat land en zijn volk? Zou onze kennis van Italië en van Italianen, bijna zeventig jaar nadat zij massaal naar onze contreien emigreerden, niet wat verder mogen reiken? Ine Roox werpt een nieuw licht op het land en zijn volk. STEUN: € 3.000

B Zwarte Diamant

– Van Halewyck

STEUN: € 8.000

B Uitgebeend. Hoe veilig is ons

Het gaat niet goed met ons Europa. Tenminste, dat is wat we zouden zeggen, mochten we er maar wat meer mee bezig zijn. Europa, dat is boven ons hoofd en boeit niet. Europa, dat kost ons te veel, en legt ons te veel op. Daan Ballegeer tracht te achterhalen waar het fout is gegaan, en of er nog een toekomst is voor een echt Europa van de volkeren.

Smokkel, fraude en belastingontduiking zijn al decennia lang schering en inslag in de diamantbranche in Antwerpen en wordt mede in stand gehouden door welwillende politici en magistraten. Raf Sauviller en Salvatore Di Rosa lichten het doek van deze en andere onverkwikkelijke zaken, die zich wereldwijd vertakken van de Antwerpse diamantbranche tot de in geheimhouding gehulde diamanttoren van Dubai.

I fondspascaldecroos.org/ons-europa

I fondspascaldecroos.org/zwarte-diamant

I fondspascaldecroos.org/uitgebeend

B Ons Europa is niet dat van hen

B Huurlingen, geheim agenten en diplomaten

– De Bezige Bij Antwerpen

STEUN: € 1.000

NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

STEUN: € 5.100

voedsel nog?

–

Oostenwind

In Nederland raken ieder jaar meer dan 60.000 mensen besmet met salmonella. Op driekwart van het kippenvlees daar is de resistente ESBL-bacterie aangetroffen. Is ons eten wel zo veilig als fabrikanten en ministers beweren? Onderzoeksjournalist en voormalig Zembla-reporter Marcel van Silfhout analyseert een aantal recente voedselaffaires. STEUN: € 2.500

IN DE KRANT

a Klimaatverandering op vakantie

– De Standaard

Dat de klimaatverandering zorgt voor smeltende gletsjers, stijgende zeespiegels en grotere hagelbollen wist u al, maar welke impact heeft ze op het leven op aarde? Wetenschapsjournalist Tim Vernimmen sprak met wetenschappers die in het zuiden van Europa met hun eigen ogen zien hoe de comfortzone van dieren en planten in de bergen en het Middellandse Zeegebied stilaan opschuift.

vrouwen en kinderen die door België werden uitgewezen. Ze belandden in de vergeetput van de publieke opinie. Catherine Vuylsteke en Hanne Phlypo bezochten Mamadou in Guinee, waar hij nu woont. Hoe begraaf je een droom voordat die jou begraaft? I fondspascaldecroos.org/ gebroken-vleugels

I fondspascaldecroos.org/

TIJDSCHRIFTEN

klimaatverandering

STEUN: € 3.188

I fondspascaldecroos.org/ filipijnse-wouden

STEUN: € 5.000

h Achter de coulissen van Musical

van Vlaanderen

– rekto:verso

Weinig cultuurorganisaties kennen een levensloop zo turbulent als die van Musical van Vlaanderen. De musicalvzw van Geert Allaert, die onderdeel is van koepelorganisatie Music Hall Group, ligt al zowat sinds haar oprichting hevig onder vuur. Nico Kennes werpt een blik achter de coulissen. I fondspascaldecroos.org/

STEUN: € 6.000

musical-van-vlaanderen

a Born Free? Zuid-Afrika’s

h Conflict in Oost-Congo

baggerwerken en landreclamatie ook.

generatie na de apartheid – NRC Handelsblad – dS Weekblad

In 2014 ging de zogenaamde born free generation, Zuid-Afrikanen die geboren zijn na de apartheid, voor het eerst stemmen. Elles van Gelder en Ilvy Njiokiktjien bekijken het jongvolwassen Zuid-Afrika door de ogen van die generatie. Wat is er veranderd? Hebben zwarte jongeren echt betere kansen dan hun ouders?

– MO* – African Arguments (online) – UMOYA (online)

STEUN: € 2.325

h In Between

– dS Weekblad – Le Monde Magazine – TIME (online)

I fondspascaldecroos.org/

Ondanks meerdere pogingen en enorme hoeveelheden geld die geïnvesteerd werden om de conflicten en de huidige situatie in Oost-Congo te beheren, zijn de verschillende vredesakkoorden er niet in geslaagd de voorwaarden te creëren voor duurzame vrede. Conflict in Oost-Congo; een project van Kris Berwouts over oorlog en gebrekkige vredesakkoorden.

born-free-generatie

I fondspascaldecroos.org/

STEUN: € 15.000

conflict-oost-congo

Egypte, najaar 2013. De naweeën van een bloedige zomer zijn nog steeds voelbaar. In de zuidelijke stad Minya steken zwartgeblakerde kerktorens af tegen een passerende betoging met gele ballonnen: Morsi-aanhangers die eisen dat hun president opnieuw de scepter zwaait. Terwijl de nationale paranoia gevoed wordt door de media, reizen fotografe Bieke Depoorter en Ruth Vandewalle door het land.

I fondspascaldecroos.org/inbetween

a Halfway Home

– De Standaard – dS Weekblad

Er broeit iets in Brussel. Fotograaf Kurt Deruyter werkt al jaren aan een project in de typische aankomstwijken Molenbeek en Kuregem. Samen met journaliste Sarah Vankersschaever ging hij op zoek naar een nieuw perspectief op deze wijken, waar chaos, ondernemingszin en kosmopolitisme het straatbeeld bepalen. I fondspascaldecroos.org/halfwayhome

STEUN: € 8.740

a Gebroken vleugels

– De Morgen

In 2012 was de 19-jarige Senegalees Mamadou één van de 5742 mannen,

STEUN: € 4.650

h Filipijnse wouden: tombes voor

STEUN: € 4.110

de bioculturele diversiteit

h Documentaire in Vlaanderen

– P-Magazine – EOS – BOEK – verwacht 2015

Peter Dupont neemt je mee naar een van de frontlijnen in de globale oorlog om grondstoffen: de Filipijnen. Deze kwetsbare eilandengroep op de Ring van Vuur in de Stille Oceaan is één van de 17 megadiversiteitslanden op de planeet. Qua bioculturele diversiteit en natuurlijke rijkdommen is het land een grot van Ali Baba. Maar niet voor lang meer. Het bioculturele erfgoed wordt massaal vernietigd door mijnbouw, biobrandstofplantages en illegale ontbossing. Door zandroof,

– FilmMagie – rekto:verso

In 2012 toonde IDFA, het grootste documentairefestival ter wereld, in zijn 25ste editie een divers assortiment uit Vlaanderen. “De sterke Vlaamse documentaireselectie op IDFA onderstreept nog maar eens het nieuwe elan waarin de Vlaamse documentairesector zich vandaag bevindt”, wist het VAF toen. Bjorn Gabriels geeft een stand van zaken. I fondspascaldecroos.org/ documentaire-in-vlaanderen

STEUN: € 1.000

→ NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

Werkbeurzen

Gerealiseerd met steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek

h Diaspora

– HUMO – BOEK – verwacht 2015

Twintig jaar geleden, op 7 april 1994, brak in Rwanda de genocide uit. Tekenaar Jeroen Janssen was toen in het land. Na een eerste stripboek in 1997 over de genocide, het op feiten gebaseerde fictieverhaal Muzungu, wilde hij al langer een boek maken waar meer in zit. Want er zit meer in dat verhaal. I fondspascaldecroos.org/diaspora

STEUN: € 4.850

h Nieuwe

kansen in het land van herkomst?

– MO*

Tine Danckaers trok naar het MiddenOosten en sprak in Afghanistan en Koerdisch Irak met mensen die asiel aanvroegen in België maar ‘vrijwillig’ of na een gedwongen uitwijzing terugkeerden naar hun land van herkomst. Een dossier over terugkeer als onderdeel van het Europese migratiebeleid, de rekbare invulling van veiligheid, perspectieven of het ontbreken ervan, heimwee en verlamming. I fondspascaldecroos.org/ landvanherkomst

STEUN: € 5.000

h Biografie van de tomaat

– MO* – BOEK – verwacht 2015

De nationale tomaat is in. Met name Duitse en andere Midden- en ook Oost-Europese consumenten zweren bij ‘hun eigen’ tomaat. Maar is deze ode aan de oude tradities wel terecht? Met de werkelijkheid van de Europese tomatenbusiness heeft het weinig te maken. Annemieke Hendriks pluist de biografie van de tomaat uit. I fondspascaldecroos.org/tomaat

STEUN: € 3.000

h Schitterende afzondering?

– MO*

Ascension en St Helena. Twee morzels van het ooit zo machtige Britse Empire. Vandaag vergeten, en ver van alles en iedereen. Hoe zou het zijn om daar anno 2014 te leven, in

NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

schitterende afzondering? Fotografe Sylvie De Weze trok voor enkele maanden naar deze afgelegen, vergeten stukjes Europa. I fondspascaldecroos.org/ schitterende-afzondering

STEUN: € 6.000

h De moeizame vergroening van de Europese energiehuishouding

– De Groene Amsterdammer – Knack

Europa wil één interne energiemarkt creëren en de energievoorziening vóór 2050 volledig verduurzamen. Een dubbelexperiment dat chaos en hoge kosten oplevert. Jelmer Mommers, Huib de Zeeuw, Belia Heilbron en Thomas Muntz zoeken uit waarom de vergroening van de Europese energiemarkt zo moeizaam verloopt. I fondspascaldecroos.org/ europeseenergie

STEUN: € 10.000

geheimen. Al die confidentiële documenten en dossiers liggen opgeslagen op overheidsdepartementen of –archieven, maar komen na verloop van tijd in de openbaarheid. Journalisten Anoek Nuyens en Lynn Berger bekijken die vrijgekomen staatsgeheimen. I fondspascaldecroos.org/staatsgeheimen

STEUN: € 3.000

 Fanáticos

– demorgen.be

In zijn serie webdocumentaires Fanáticos richt documentairemaker Damien Chemin zijn camera op de sociale functie van het voetbal. Hij geeft het woord aan mensen die doorgaans niet opgevoerd worden in de mainstreammedia, mensen die opvallen omwille van hun buitensporige passie, die meestal erg ontroerend is en achter dewelke vaak een strijd om te overleven en een zoektocht naar identiteit schuilgaat. I fondspascaldecroos.org/fanaticos

ONLINE

 God is een Rus

 Braindrain dreigt voor Roemenië

– DeWereldMorgen.be

STEUN: € 4.000

– Apache.be

De fascinatie van de Westerse mens voor het Russisch-orthodoxe geloof is in de afgelopen honderd jaar voortdurend toegenomen. Revoluties, totalitarisme, oorlogen, oligarchie, poetinisme en maffia konden daar niets aan veranderen. Johan de Boose keek achter de schermen van de kerk. Daar waar het licht doorgaans niet valt.

Toen Roemenië in 2007 lid werd van de Europese Unie werd (o.a.) in België een overgangsmaatregel gestemd waardoor de Roemenen een arbeidsvergunning nodig hadden om te kunnen werken. Een rechtstreeks gevolg hiervan is dat er veel Roemenen in het informele circuit belandden of onder het verkeerde statuut tewerkgesteld werden. Floris Cavyn praatte in Roemenië met betrokkenen.

 De activist, van hindermacht naar ontwikkelkracht

I fondspascaldecroos.org/

braindrain-roemenie

Argentinië. Even buiten Neuquén, aan ‘kilometer 7’ op Ruta-7, ligt de fabriek van keramiektegels Zanon. Daar presteren ze een zevenslag. Tien jaar geleden namen de arbeiders van Zanon hun fabriek over. Sinds januari 2014 is de onteigening rond. Journaliste Greet Brauwers maakt een reportagereeks over activisme.

STEUN: € 2.250

 Dossier Staatsgeheimen

– De Correspondent – Apache.be

De overheid is een geheimzinnig beest. Hoewel het transparantie-ideaal in westerse democratieën breed wordt gedragen, herbergen ministeries en overheidsdiensten duizenden

I fondspascaldecroos.org/god-rus

STEUN: € 1.400

– DeWereldMorgen.be

I fondspascaldecroos.org/activist

STEUN: € 4.000

OP TV / ALS DOCU

 Media en Politiek

I fondspascaldecroos.org/

sterke vrouwen in Oost-Congo. De regio is al ruim 15 jaar het strijdtoneel van een bloedig conflict. In de stad Butembo groeit een positief verzet. De bevolking probeert de controle over haar lot en leven terug te krijgen. Wanneer het geweld in en rond Butembo toeneemt, kijken de inwoners niet langs de zijlijn toe. Ze lopen het gevaar soms letterlijk tegemoet.

media-en-politiek

I fondspascaldecroos.org/

backupbutembo

– Apache.be

Hoe denken politici over media en over politieke berichtgeving? Tom Cochez sprak met de partijvoorzitters van Open VLD, CD&V, Sp.a en Groen en met verschillende mediaspecialisten en communicatiemedewerkers van die partijen.

 Samuel en las nubes

– DOCUMENTAIRE

STEUN: € 3.000

 La Revolucion Gulliveriana

I fondspascaldecroos.org/revolucion

STEUN: € 7.425

 De Syrische schoolstrijd

 Egyptian Sweets

– MO.be

Raf Custers kijkt naar vijf landen in het zuiden van Latijns-Amerika: Uruguay, Brazilië, Argentinië, Chili en Bolivia. Traditioneel zijn ze leveranciers van grondstoffen. Ze gaan mee met de trend, ze mikken op groei. Maar tegelijk willen ze uit het koloniale schema stappen waarin alles op export is gericht, en zoeken ze andere pistes. In dat zoeken is er aan dilemma’s en penibele keuzes geen gebrek.

– Knack.be

STEUN: € 4.000

In de Andes zijn alle gletsjers aan het verdwijnen. Ze smelten weg. In 2009 sloot het bescheiden ski ressort op de Chacaltaya, 5400 meter boven de zeespiegel, definitief de deuren. Pieter Van Eecke vertelt het verhaal van Samuel Mendoza, de enige overblijvende werknemer van de hoogste skipiste ter wereld, een man met een kleine droom, verpletterd door een grote verandering.

– Canvas (Vranckx)

Drie jaar na de revolutie klautert het dagdagelijkse leven in Egypte moeizaam op uit een dieptepunt. Hoe ga je verder nadat de euforie is weggeëbd en de bikkelharde realiteit je in de ogen staart? De jonge Vlaamse journaliste Annabell Van den Berghe neemt ons op sleeptouw door haar Cairo, de stad waar ze studeerde en nog steeds vaak werkt. I fondspascaldecroos.org/ egyptian-sweets

STEUN: € 3.800

 Waiting for August – DOCUMENTAIRE

I fondspascaldecroos.org/samuel

STEUN: € 5.000

 Worthy of the Crown

Oorlog wordt niet enkel met wapens gevoerd, maar via elkaar bestrijdende ideologieën die in onderwijs in oorlogstijd aan kinderen worden meegegeven. Journalist Pieter Stockmans trok naar Syrië en Turkije en vond een strijd om grond en waarden. I fondspascaldecroos.org/ syrischeschoolstrijd

STEUN: € 6.000

– DOCUMENTAIRE – Canvas (Vranckx)

15 jaar na zijn laatste bezoek keert de Belgisch-Nigeriaanse Yemi Oduwale terug naar Nigeria om zijn opa, die als stamhoofd ooit regeerde over een gebied van 700 vierkante kilometer en 175 000 mensen, te bezoeken en – wie weet – op te volgen. Documentairemaker Roel Nollet volgt hem in zijn queeste. I fondspascaldecroos.org/ worthyofthecrown

STEUN: € 5.000

 Backup Butembo

– DOCUMENTAIRE

Deze bijzondere documentaire van Elien Spillebeen en Martijn D’Haene vertelt het verhaal van buitengewoon

Georgiana Halmac wordt 15 in februari 2014. Ze woont samen met haar broers en zusjes in een sociale woning aan de rand van Bacau, hoofdstad van een van de armste provincies in Roemenië. Tijdens de afwezigheid van moeder Halmac, die sinds augustus 2012 werkt in Torino, komen de ouderlijke verantwoordelijkheden op Georgiana´s schouders terecht. Documentairemaakster Teodora Mihai zet een intiem portret neer van het Roemeense gezin. I fondspascaldecroos.org/ waitingforaugust

STEUN: € 6.000 NIEUWSBRIEF FONDS PASCAL DECROOS / 2014

Je kunt pas iets veranderen als je weet waar het fout loopt Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek fondspascaldecroos.org/steun

WA N T G O E D E J O UR NALI STI E K I S ES S E NTI E E L Redactie: Rafael Njotea | Eindredactie: Rafael Njotea D/2013/Journalismfund.eu, uitgever | Journalismfund.eu vzw | V.U. Ides Debruyne Rozenweg 4b | B-1731â&#x20AC;&#x2C6;Zellik - BelgiĂŤ | T +32 2 705 59 19 | F +32 2 705 59 29 | E info@fondspascaldecroos.org www.fondspascaldecroos.org Journalismfund.eu is een onafhankelijke vereniging zonder winstoogmerk (vzw) met als doel het stimuleren van kwaliteitsvolle grensoverschrijdende en diepgravende journalistiek in Europa. Alle rechten voorbehouden. Uit deze Nieuwsbrief noch de website mag niets worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever.

www.grase.be

Colofon