RenĂŠ van Rijen
Een terugblik op het carnaval in Zaltbommel
Foxy Design
Voor pa en ma, ‘Het hele jaar gaat mijn hart tekeer, Maar met carnaval nog ’n bietje meer!’
‘De herinnering is een vreemd soort dagboek’.
FOXY DeSiGn Boschstraat 61a 5301 AC Zaltbommel T 0418 - 513543 E info@foxy-design.nl I www.foxy-design.nl
isbn 9789081541268 nur 693 © 2011 Foxy Design – Zaltbommel Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te kunnen maken op zekere rechten, kunnen contact opnemen met de uitgever.
RenĂŠ van Rijen
Hoogtepunten uit 80 jaar carnaval in Zaltbommel
FOX Y DESIGN
Voorwoord Hoe het bij mij begon te kriebelen? Het carnaval is mij
de Brabanthallen voor het Oliebollenfantenfeest. Car-
met de paplepel ingegoten. Mijn ouders waren in hun
naval op, wat later bleek, Bommelse wijze. Veel jeugd
vroege jeugd al fanatieke carnavalsvierders. Een enkele
en een band in een grote hal. Ieder jaar ook schalden er
avond werd dat in Zaltbommel gevierd en de andere da-
nieuwe carnavalsliedjes over de nationale radio en de vo-
gen reisden ze af naar het gezellige zuiden om zich in het
lumeknop ging thuis een paar tandjes hoger. Toon Her-
Bossche Oeteldonk onder te laten dompelen in het feest-
mans en later Wim Kersten waren duidelijk favoriet bij
gedruis. Ik mocht vanaf mijn achtste af en toe mee maar
ons moeder. Mijn moeder was niet bepaald een geslaag-
ik begreep er nog niet veel van. In een enkele Bossche
de leerling van een naaiatelier maar was wel een maand
kroeg mocht je naar binnen, het was er altijd veel te druk
of wat in de weer met naald en draad om een uniek pakje
en na drie, vier flesjes frisdrank had je het toch wel ge-
voor ons af te leveren. Het leverde wel vaak een fraai ta-
zien? Vaak gingen we mee met de smoes dat er een fraaie
fereeltje op. We moesten dan op de stof gaan liggen die
optocht was maar die werd meestal sporadisch of hele-
over de grond was uitgerold. Vervolgens werden onze
maal niet bekeken want anders was je plekje in de kroeg
contouren ruim afgetekend en ze zoomde de boel aan el-
al vergeven en kwam je er niet meer in. Mijn ouders had-
kaar. Klaar was ze! En uniek ook! Ook hadden we onze
den zo’n beetje de kleinste kroeg, ’t Bossche Palet van
jaarlijkse carnavalsmiddag bij onze tante Ria aan de
Willy Esfeld in de Hinthamerstraat, uitgezocht als carna-
Nieuwstraat. We werden al snel besmet met het virus dat
valsstamkroeg waar ze dan ook jaarlijks naar toe gingen.
carnaval heet. In die jaren ook was het dat Jan Goesten,
Leuk dat je daar dan altijd dezelfde mensen ontmoette
hoofd van de Katholieke school, ons leerlingen enthousi-
waarmee je een band opbouwde. Zo ook de portier. Elk
asmeerde om een carnavalsmiddag met, van kranten ge-
jaar was het geen probleem voor Hans en Tiny om bin-
vouwen steken op ons hoofd, het carnaval in het Patro-
nen te komen omdat de portier mijn vader van verre her-
naat te vieren. Logisch dat iedereen voor was. Liever op
kende en steevast: ‘Kom binnen, Jozef,’ tegen mijn vader
tafels dansen op deunen dan een middag sommen op-
zei. Later nog werden mijn broers en ik gedropt bij
dreunen! In de Bommelerwaard nam het katholieke Ammerzoden eind zestiger jaren het voortouw. Het carnaval kreeg begin zeventiger jaren vaste voet aan wal in Zalt-
De carnavalskleding was in 1967 nog vrij simpel en typisch Oeteldonks. Blauwe boerenkiel, wanten, boerenpet en de rode zakdoek met het luciferdoosje. v.l.n.r. René, Paul en Theo van Rijen.
bommel. Met de komst van carnavalsvereniging de Wallepikkers kwam alles in een stroomversnelling. René van Rijen, november 2011 5
6
De vroege jaren Reeds in de jaren twintig van de vorige eeuw viel er genoeg te feesten in Bommels dreven. Elke vereniging had wel een uitvoering of jaarvergadering met bal na. Het Volksbondshuis en Nutsgebouw zaten geregeld tot de nok toe vol. Verenigingen die veelvuldig actief waren in die jaren waren de H.B.S.-vereniging, die in het jaar 1926 voor de elfde achtereenvolgende keer een uitvoering met bal na organiseerde, de toneelverenigingen T.T.C. (Typografen Tooneel Club), Kunst Na Arbeid en De Vrijbuiter alsook Z.B.S.V. Olympia en de kegelclub B.K.C. Natuurlijk werd er vaak met argusogen gekeken naar het Bossche carnaval dat na de eerste wereldoorlog aan een flinke opmars in populariteit bezig was.
Carnaval in 1952. Achter v.l.n.r.: Hans van Rijen, Toos Stehmann, Hugo van der Heijden, Gerard van Angelen, Gerrie van den Heuvel, Ina Bergmans, Wim Hermes. Midden v.l.n.r.: Gijs Homburg, Ma van der Heijden, Ria Hermes, Pa van der Heijden, Ad Riebergen, Jan Stehmann. Voor v.l.n.r.: Gerrie van der Heijden, Ria van der Heijden, Joke Bergmans, Phily, Ria en Thea van Rijen.
7
Enkele advertenties uit de vroege jaren van het gec ostumeerde bal. Er bestond steeds meer belangstelling voor gemaskerde
kens een dansje maakten met Griek of Spanjaard. Pier-
bals in Zaltbommel en deze avonden waren dan ook lang
rots en Pierettes in verschillende kleuren en nuances lie-
vantevoren uitverkocht. Hier een stukje van een verslag
pen vredig tusschen edellieden en narren, boeren en cow-
uit het Zaltbommelsch Nieuws- en Advertentieblad van
boys, terwijl zelfs een rijksveldwachter met een streng ui-
17 februari 1928:
terlijk niet op het appèl ontbrak. Daar het in de zaal spoedig heel warm was, werd het démasqué eerder afgekon-
Zaterdag j.l. had het reeds lang aangekondigde Bal-mas-
digd dan de bedoeling was. Dit démasqué gaf telkens aan-
qué der Zalt-Bommelsche H.B.S. Ver. Plaats. De voorver-
leiding tot groote hilariteit en af en toe klonk uit de ver-
koop van toegangskaarten beloofde reeds een groot aan-
zamelde groepjes een homerisch gelach op, als bewijs van
tal deelnemers en inderdaad, het kleine Nutsgebouw was
een of andere goed geslaagden grap. Eenige negers ‘ just
vol genoeg. Spoedig dansten de paren, al of niet op de
arrived from Honololoe’ zongen eenige ‘Students songs’
maat der muziek en konden de toekijkers genieten van
die zeer in sloegen.
een bont-kleurenspel, dat een lust voor het oog was. De jazz-band was voor deze gelegenheid op het schapenhok
Met het schapenhok werd de verhoging (twee treedjes)
geïnstalleerd, zodat het podium geheel vrij was voor niet-
achter in de zaal van het Nutsgebouw bedoeld.
dansers. Reeds dadelijk kwam de stemming erin en kon men de meest verschillende elementen van deze samengestroomde menigte met elkaar door de zaal zien dansen. Inderdaad waren de meest vreemde combinaties te aanschouwen; hier danste een mephisto met een harlekipo, daar een fascist met een apache, terwijl veel haremvrouwen zich niet aan het gebod des Sultans hielden en stil8
Het gec ostumeerd bal wordt carnavalsbal! Een advertentie uit Het Weekblad van 17 februari 1933.
Zowel in Hotel Gottschalk, het Nutsgebouw, Hotel Tivoli als het Patronaatsgebouw waren er gezellige feestavonden. Hier een gezelschap op een van de avonden in Hotel Tivoli.
9
De 40-er jaren werden uiteraard gekenmerkt door de oorlog. Na de oorlog werd de draad wel weer heel voorzichtig opgepakt. In de oorlogsjaren was het onderstaanIn die jaren wordt er meer en meer gesproken over een echt carna-
de lied uit 1939 van Van Herms Niel met tekst van Jac.
valsgevoel in Zaltbommel. Ook in de verslagen die volgen valt steeds
van Tol zeer populair:
vaker de naam Oeteldonk. Op 10 februari 1938 vergaderde de Eerste Zaltbommelsche Oeteldonksche Club in Hotel Tivoli over een carna-
Blonde Mientje heeft een hart van prikkeldraad
valsbal in Zaltbommel. Gezien het grote succes van het feest in 1937
Blijf maar thuis....prikkeldraad
werd ook deze carnavalsavond wederom in Hotel Tivoli gehouden.
En die vesting overwint niet een soldaat
Zonder kaart ‘wordt geen mensch toegelaten’! Het kon niet uitblijven
’t Is en blijft....prikkeldraad
dat in 1938 de eerste carnavalsprins zijn intrede deed in Zaltbommel.
Alle jongens maken haar het hof, om strijd,
Prins Ricardo 1 Heer van Bommelsch Oeteldonk en deszelfs modder-
Maar zij lacht en voor de rest neutraliteit
rijke grachten, plassen en dreven! Ook werd onder andere een huis-
Blonde Mientje heeft een hart van prikkeldraad
orde van Oeteldonk ingesteld, te weten ridder en korporaal van het
Blijf maar thuis....prikkeldraad
Oeteldonksche rijk. Deze orde werd alleen geschonken aan verdienstelijke burgers.
Ondanks de oorlogsdreiging werd er ook in februari 1940 nog een feestje gebouwd. Het bovenstaande popu-
In mijn zoektocht naar de oorsprong van deze carnavalsclub heb ik
laire oorlogsliedje was dan ook aanleiding voor een van
geïnformeerd bij Rob van de Laar, archivaris van de Oeteldonksche
de feestvierders om daar wat ludieks mee te doen!
Club 1882 en conservator van het Oeteldonks Gemintemuzejum. Hij
De zilveren H.B.S. vereeniging vierde in 1940 haar 25-ja-
wist mij te vertellen dat het hier moest gaan om een in Zaltbommel
rig bestaan met een bal-masqué in de Nutszaal. In de
opgerichte Oeteldonksche Club. In de archieven van de Oeteldonk-
bonte mengeling dansten de dames Snip en Snap, Blonde
sche Club is niets terug te vinden over een bezoek van deze club aan
Mientje met haar prikkeldraad-versperring, Biedermaij-
Zaltbommel. Zo waren er voor de oorlog ook Oeteldonksche Clubs op-
ers en Madame Pompadour.
gericht in Vught, Enschede en Jakarta. Het succes van de in ’s-Herto-
De 50-er jaren werden gekenmerkt door hevige concur-
genbosch in 1882 opgerichte club van gelijke naam leidde wellicht tot
rentiestrijd om de feestavonden. Iedere vereniging had
dit fenomeen, aldus Rob van der Laar. Nog immer is het vermoeden
wel een feest dat raakvlakken had met carnaval. Het wa-
dat de oprichting van deze carnavalsclub tot stand is gekomen door
ren vaak toneelvoorstellingen of ledenvergaderingen met
een aantal Bosschenaren, die haar heil elders zocht, en de plaatselijke
een carnavalsbal na. Favoriet waren het Nutsgebouw en
r.k. Dansclub.
het Patronaatsgebouw waar elk jaar weer carnavalsavonden werden gehouden. Toch was het voormalige Volksbondshuis in de Boschstraat ook een geschikte locatie.
10
In 1952 zorgt The Reckless Combo in het Patronaatsgebouw dat de voetjes van de vloer gaan.
Het parochiehuis (of Patronaat) in de jaren vijftig. 11
Een bont gezelschap in 1954. Niet te herkennen met hun maskers op in de gang van de voormalige Katholieke kleuterschool aan de Oliestraat.
Voor deze foto hebben ze even hun masker afgezet. Achter v.l.n.r.: Sjaak, Hugo en Gerrie van der Heijden. Midden v.l.n.r.: Hans en Jozef van Rijen, Gerard van der Heijden Voor v.l.n.r.: Jan Stehmann, Jan Thijssen en Ad Riebergen.
12
De kabouters van de Theresiagroep in het clubgebouw in de Bloemendaal. Voorste rij v.l.n.r.:Th ea Stehmann, José Snoek ,Jeanne Keser en Georgia Ann Vermeulen. Middelste rij v.l.n.r.: Marleen Burgers, Katja Kamps, Marian Penders, Anneke Brinkman, Ria Brinkman en onbekend. Achterste rij v.l.n.r.: Annelie Roding, , Lucy van Gemert, Gerda Bakker en Hetty Visser.
Eind vijftiger jaren kwamen de kleintjes ook aan de
nummer één koos. Zij was verkleed als boerinnetje met
beurt getuige het volgende verslag:
echte witte klompjes aan. Om de overige kabouters, die er toch ook allemaal leuk uit zagen, niet teleur te stellen
Carnaval in Kabouterland
had Rea voor hen een troostprijs beschikbaar gesteld, Al
Zaterdagmiddag vierden de kabouters van de Theresia-
zingend en op hun zuurstok sabbelend trok de stoet naar
groep een groot carnavalsfeest. Ieder kind had prachtig
de Familie Sas, door wie zij waren uitgenodigd om een
zijn best gedaan om er zo leuk mogelijk uit te zien. Het
glaasje limonade te komen drinken, wat natuurlijk zeer
was dan ook heel erg moeilijk voor Rea (F. v.d. Donk) om
op prijs werd gesteld. Daarbij fungeerde een pan met twee
te zien wie er het leukst uit zag. Daarom werd er een
vaatkwasten en twee deksels als toepasselijke carnavals-
jury bij geroepen die tenslotte Marianneke Penders als
instrument. 13
14
De jaren zestig In de 60-er jaren begon het in Zaltbommel meer en meer te kriebelen. Ook voor de Bommelse jeugd werd er hier en daar al iets georganiseerd. In die tijd was het nog niet gebruikelijk dat er door een ieder en openlijk carnaval werd gevierd. Menig vereniging zocht zo naar een goede aanleiding om op verdekte wijze zich aan plezier en jolijt te laven. In die periode ook hadden mijn ouders hun privĂŠfeestjes. Er werd dan bij iemand van de vriendenclub een carnavalsavond georganiseerd. IngrediĂŤnten waren in die tijd: hoedjes, petten, toeters, slingers, een aantal flesjes bier of Duitse witte wijn, een platenspeler met Toon Hermans of Duitse schlagers en een vaasje met sigaretten op tafel. In die tijd had je nog niet zoveel nodig om een avondje jolijt te hebben.
Het was een gezellige boel in de jaren zestig bij sommige Bommelse huishoudens. Dit maal ten huize van de familie Riebergen in de Boschstraat. 15
Een terugblik op het carnaval in Zaltbommel
De carnaval werd er bij ons thuis met de paplepel ingegoten. Ik raakte er nog meer bij betrokken toen mijn vader zitting nam in de eerste Raad van Elf. Nu hoefde ik niet meer af te reizen naar het Bossche Oeteldonk. Zaltbommel werd enige jaren later tijdens het carnaval omgedoopt tot Mispelgat. Aan de hand van sfeerbeelden en verhalen neem ik jullie mee langs het Patronaat, het Bondshuis, het Nut, de Sporthal, de Poorterij en al die andere plekken waar het goed toeven was. In 1933 werd er voor het eerst een carnavalsbal gehouden in Zaltbommel. Dit boek bestrijkt de vroege jaren tot aan de eeuwwisseling. Een mooie tijd om eens op terug te kijken.
Foxy Design – Zaltbommel