Dagboek van Annie Steeman
Het dagelijks leven in Zaltbommel tijdens de Tweede Wereldoorlog
FOXY DESIGN
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door: - Van Voorden stichting - Prins Bernhard Cultuurfonds - Stchting Jan Nieuwenhuizen - Gemeente Zaltbommel - Historische Kring Bommelerwaard
ISBN: 978-90-819319-2-2 NUR: 693/689 Š 2014 Foxy Design – Zaltbommel Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaardt schrijver noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.
Dagboek van Annie Steeman Het dagelijks leven in Zaltbommel tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Onder redactie van: Bertjan Kers
FOX Y DESIGN
Inleiding
In 2009 kwam ik in contact met Annemiek van de Meerendonk uit Vught. Ze had in de bezittingen van haar moeder, die in 2006 was overleden, een stapel schriftjes gevonden, een dagboek uit de oorlogsjaren. Ik schreef er een verhaal over voor het Brabants Dagblad, de krant waar ik voor werk en ik vertelde Annemiek van de Meerendonk dat ik er wel wat in zag om meer met het dagboek te doen dan alleen het verhaal in de krant. Het resultaat is dit boek. Met dank aan de families Rensen en Van de Meerendonk voor hun geduld en aanvullende informatie, met dank aan het onvolprezen Streekarchief Bommelerwaard en met dank aan Erik Vos, voor zijn nuttige tips en de mooie, verzorgde vormgeving. Ik wens maar één ding: dat mijn kinderen nooit wakker zullen worden op zo’n vreselijke dag als Annie, 10 mei 1940. Een doodgewoon meisje uit een doodgewone straat in Zaltbommel begint net voor ze vijftien jaar wordt bij te houden wat ze dagelijks meemaakt. Niets bijzonders, want dat doen veel meisjes van die leeftijd. Annie Steemans dagboek is toch bijzonder, want ze weet nog niet dat het dagboek een schets zal worden van het leven van een gezin in Zaltbommel tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ik heb in de bewerking van het dagboek geprobeerd om achtergrondinformatie te zoeken bij de belevenissen van Annie Steeman (1925-2006) en een selectie gemaakt uit de dagboekfragmenten die een beeld schetsen van de omstandigheden, een duidelijke relatie hebben met de oorlog en die aangeven hoe Annie zich voelt. Daarbij heb ik de schrijfstijl van Annie zo veel mogelijk intact gelaten. Bertjan Kers Zaltbommel, maart 2014
INLEIDING
|
5
19
9
’n Vreselijke dag
Z
e had zich haar verjaardag heel anders voorgesteld. De avond ervoor had ze nog ‘een hele doos met mooie dingen gekregen’, maar op de ochtend van 10 mei 1940 werd Annie Steeman uit Zaltbommel niet alleen wakker als vijftienjarige, het was ook oorlog.. ‘Mijn verjaardag. ’s Morgens om half 4 Duitse inval in Nederland. Nederland verklaart de oorlog aan Duitsland. ’n Vreselijke dag voor de zo Vredelievende Nederlanders’, schrijft de tiener in haar dagboek. Annie was in 1925, ter wereld gekomen als Anna Maria Theresia Bernardine Steeman. Het eerste kind van B.J. (Bernard) Steeman uit Zaltbommel en A.M.A. (Anna) Steeman-Veltman uit Den Bosch. In augustus 1927 krijgt Annie een broertje: Gérard, die ze de bijnaam Siraar of Sigaartje geeft. Het katholieke gezin woont in een bovenwoning op nummer 24 bis in de Lange Steigerstraat, een zijstraat van de Waterstraat in de vestingstad aan de Waal. Bernard Steeman is al 52 als zijn dochter wordt geboren. Hij was elektricien en loodgieter en had een winkel in de Gasthuisstraat een straat verderop in de Zaltbommelse binnenstad. Moeder Steeman, elf jaar jonger dan haar man, stond lange tijd in de winkel. In 1933, midden in de crisisjaren, verkocht Bernard Steeman de zaak. Als Annie de deur uit gaat en een meter of honderd naar links loopt, komt ze uit in de Waterstraat, een winkelstraat. Aan het uiteinde van de Waterstraat, staat al eeuwen de Waterpoort en ze loopt bijna recht tegen hotel Gottschalk aan, tegenwoordig Chinees restaurant
1940
|
7
Quo Ching. De deur uit rechts is het maar een klein stukje naar de Waal en heeft ze zicht op de in 1934 geopende verkeersbrug, met daarachter de oudere spoorbrug. Zaltbommel heeft in die jaren zo’n 4300 inwoners en is niet veel groter is dan de oude vesting, wat bebouwing richting het station en woningen van de werf aan de Prinses Julianastraat, die in de oorlog Maarten Trompstraat heet. Het is een provinciestadje met een bescheiden streekfunctie met een liberaal en sociaal democratisch karakter, een hechte gemeenschap waar iedereen elkaar wel kent. De oorlog is die eerste dagen heel dichtbij.
11 mei ’s Morgens kwamen weer vliegtuigen over. Een vliegtuig viel brandend omlaag. 15 parachutisten springen er uit. Allen zijn gevangen genomen. Het vliegtuig kwam neer in de Waluwestraat. De brug hebben de Nederlanders laten springen. Wij hadden vreselijke schrik. Op 12 mei meldt ze met één enkel woord dat het Moederdag is en de dag erna dat ‘alles nog als de vorige dagen is’. Dan nadert, na vier dagen wanhopige strijd door de Nederlandse troepen, de ontknoping van de Duitse invasie. De Duitsers willen Fall Gelb, zoals de operatie heet, snel afronden.
14 mei Rotterdam door de Duitsers zwaar gebombardeerd. Utrecht is met vernietiging bedreigd. Daarom heeft de Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht, Generaal Winkelman, besloten dat men in Nederland de wapens neer moest leggen om verdere verwoesting van ons mooi landje te voorkomen. Alleen in Zeeland heeft het bevel geen kracht, daar vechten ze door. Prins Bernard is ook in Zeeland. Nederland capituleert en bijna lijkt het alsof de bewoners van Zaltbommel de draad weer gewoon oppikken. Het is echter nog niet gedaan met het oorlogsgeweld, al meldt ze eerst nog:
8
|
H E T DAG B O E K VA N A N N I E S T E E M A N
15 mei Veel rustiger, je hoort niet zo dikwijls die vliegtuigen meer. Annie is nieuwsgierig naar de sporen van de strijd en besluit naar de Waluwestraat te gaan, waar het wrak van het Duitse toestel ligt. Duitse troepen stromen het gebied binnen en de vernielde verbinding over de rivier is hersteld. Ook bekommert de Zaltbommelse bevolking zich om de slachtoffers van het bombardement op Rotterdam en vluchtelingen uit Zeeland.
16 mei Rustige dag. ’s Middags naar ’t neergestorte vliegtuig wezen kijken.
17 mei Vader gaat naar Den Bosch, daar is alles wel. Over de Waal gaan nu 2 ponten. ’t Is er ontzaggelijk druk, er komen ook veel Duitsers over.
18 mei Er worden bedden, dekens en andere kledingstukken ingezameld voor de arme Rotterdammers. België heeft veel te lijden van deze vreselijke oorlog. Nieuwe hoed gekregen.
19 mei ’t Zangkoor is weer terug. Met Ria Akkerman wezen wandelen. Toen wij die thuis gebracht hadden, waren vader en moeder niet thuis. Vader kwam gauw, maar moeder was nergens te vinden. We hadden overal gezocht zonder resultaat. We werden natuurlijk vreselijk angstig. Plotseling kwam Moeke echter te voorschijn. Ze had zich verstopt om ons eens te laten ondervinden wat ’t was als moeder eens echt weg was. Moeke had dit gedaan omdat we haar alleen gelaten hadden. ’t Is vandaag heerlijk weer.
20 mei ’s Nachts worden we opgeschrikt door enige Engelse vliegtuigen die de brug bombarderen. Heel Bommel had weer dezelfde panische angst over zich als enkele dagen geleden. We wisten niet hoe gauw we tenminste naar beneden zouden komen. Een bom trof doel, deze sloeg een gat in ’t wegdek. Het doel der Engelsen was de
1940
|
9
blokkade door te zetten tegen Duitsland.Nu verkeren de inwoners van Zaltbommel nacht op nacht in een ontzettende angst voor een herhaald bombardement dat zo goed als zeker komen zal. Broodkaarten wezen halen.
21 mei Een zo goed als slapeloze nacht. Er gebeurde echter niets, wel hoorden we telkens het gegons van Duitse vliegtuigen die de brug bewaakten.
22 mei Brood op de bon. De dag ging kalm voorbij. Vluchtelingen uit Zeeland kwamen te voet hier aan. Emmers met limonade werden klaargezet, want ze versmachtten van de dorst.
23 mei ’s Nachts is het vliegveld van Eindhoven gebombardeerd door Engelsen. Vele vluchtelingen komen hier aan. Hier evenwel alles rustig.
24 mei ’s Nachts werden wij wederom opgeschrikt door een bom. Hij viel echter in ’t water. Verder is de dag rustig verlopen.
25 mei Soldaten kwamen over ’t veer. Ze bestormden alle vrachtauto’s en bussen die naar Hedel gingen om mee te rijden.
26 mei Nog steeds troepenvervoer. ’s Avonds kwamen acht bootjes van de Duitse rivierpolitie, ze legden aan bij De Bol. De opvarende Duitsers hebben ’s nachts dienst gedaan om te kijken of alles goed verduisterd was. De volgende morgen vertrokken zij echter al weer vroeg.
27 mei Kalme dag. Duitsland roept de lichtingen op tot 60 jaar. ’s Avonds zijn we naar de verwoeste bruggen wezen kijken. ’t Is gewoon een troosteloos gezicht.
28 mei Oom Antoon geweest. Deze vertelde van de begrafenis van
10
|
H E T DAG B O E K VA N A N N I E S T E E M A N
7 slachtoffers van de bomaanslag te ’s-Bosch. ’s Morgens kon men geen koffie en thee meer krijgen.
29 mei Bericht van Oom Jos gehad dat alles in Vught in de beste welstand verkeert.
Juni breekt aan en eindelijk lijkt het leven weer normaal te worden, al hoort Annie dat de Duitsers alle levensmiddelen weghalen bij de jamfabrieken van Hero, De Betuwe in Tiel en Zwanenberg in Oss. Ze is zo onder de indruk van de stunt van Koene Dirk Parmentier, die op Schiphol met een vliegtuig aan de haal ging en naar Engeland vloog, dat ze het verhaal in haar schrift opschrijft. “Parmentier, wiens vrouw en kinderen en ouders door het bombardement van Rotterdam omgekomen zijn, is vreselijk woest op de Duitsers. Hij heeft een gepantserd vliegtuig van de Duitsers van Schiphol gestolen en daarin vliegt hij nu als aanvoerder met de Engelsen mee om hun de weg in Duitsland te wijzen en zelf ook geducht mee te bombarderen.” Ze lijkt er moed uit te putten. Met haar twee jaar jongere broer Gérard gaat Annie op pad om een cadeau te kopen voor hun moeder, die bijna jarig is. Het valt niet mee om iets aardigs te vinden. “De hele middag lopen we door de stad, maar eindelijk zijn we toch geslaagd.” Het is dan wel oorlog, maar nu is het toch tijd voor een feestje. Op 13 juni versieren de kinderen ’s morgens de stoel van hun moeder. Het regent die dag zo hard dat Annie denkt dat er niemand op haar moeders verjaardag komt, maar dat valt gelukkig mee. ’s Middags kwamen we Tante Marie en Oom Piet uit Den Bosch op straat tegen. Nu, we gingen gauw naar huis. Tante Marie had nog
1940
|
11
een hele doos gebakjes voor ons meegebracht. ’t Was een gezellige middag nog.” Vijftien jaar betekent voor Annie Steeman dat ze ook oud genoeg is om een baantje te zoeken. Een maand na de Duitse inval dient zich een kans aan bij administratie- en accountantskantoor De Bommelerwaard van meneer Baggerman aan de Stationsweg, tegenwoordig de Koningin Wilhelminaweg. Vader en moeder worden bij de sollicitatie betrokken.
18 juni Anny van Oom Piet verjaart. ’s Avonds kreeg ik een brief als antwoord op mijn sollicitatie dat ik ’s avonds om half zeven moest komen om nader kennis te maken. Ik ben toen geweest, meneer Baggerman is een erg aardige man. ’t Was geknipt voor me, zei hij. Hij kon me echter nog niets beloven. Vader moest maar eens komen praten, zei hij.
19 juni Moeder is ’s avonds naar meneer Baggerman geweest. Zover was het afgesproken dat hij morgen zelf zou komen besluiten.
20 juni ’s Morgens is meneer Baggerman geweest. Hij kwam even zeggen dat ik aangenomen was en dat ik ’s middags kon beginnen. Ik ben toen om half twee naar ’t kantoor geweest. ’t Viel me echt mee. De volgende dag gaat ze meteen aan de slag. En ondertussen gaat de oorlog ook ‘gewoon’ door. Een zwaar bewaakt schip met Engelse en Franse krijgsgevangenen doet Zaltbommel aan. Ze zijn op weg naar Duitsland. Annie schrikt ervan hoe slecht het met de soldaten is gesteld. De hulp die ze krijgen van de mensen uit Zaltbommel wordt zeer op prijs gesteld, ziet Annie met eigen ogen. Met bootjes varen de mensen uit Zaltbommel naar de rijnaken toe om de soldaten eten te geven. Zaltbommelaar Hans Keser schrijft later in ‘Verduisterde jaren, een wandeling door Zaltbommel 1940-1945’ dat de soldaten
12
|
H E T DAG B O E K VA N A N N I E S T E E M A N
Annie Steeman, rond haar vijftiende jaar. (Collectie familie Rensen)
Moeder Steeman, Kerstmis 1943. (Collectie familie Rensen)
De geboorte-advertentie van Annie Steeman in het Zalt-Bommelsch Nieuws- en Advertentieblad van 15 mei 1925. (Collectie Regionaal Archief Rivierenland)
Annie met ukelele op het dakterras aan de Lange Steigerstraat, mogelijk rond haar achttiende verjaardag in 1943. (Collectie familie Rensen)
Vader Steeman overleed op 14 december 1942. (Collectie familie Rensen)
De kaft van het dagboek van Annie Steeman over de jaren 1940 en 1941. Ze schreef vijf schriften vol.
Handgeschreven pagina’s uit het eerste schrift. Mei 1940.
Hotel Gottschalk aan de Waterstraat, vlakbij het huis van de familie Steeman. (Collectie Stadskasteel Zaltbommel)
Een advertentie ter nagedachtenis aan Harry van der Laak, een van de slachtoffers van de overval op zijn hotel.
Leden van de Jeugdstorm van de NSB op de Markt bij de installatie van burgemeester Jan Boll op 30 mei 1942. (Collectie Stadskasteel Zaltbommel)
Het woonhuis aan de Lange Steigerstraat.
Getypte bladzijde uit het dagboek, Juni 1942.
Annie Steeman met haar broer GĂŠrard, haar moeder en twee onbekenden op het dakterras van Lange Steigerstraat 24bis. Op de achtergrond de Gasthuistoren zonder spits.
Annie en GĂŠrard Steeman eten een ijsje in de binnenstad van Zaltbommel.
Bommen ruimen in Zaltbommel na de bevrijding. (Collectie Stadskasteel Zaltbommel)
Annie op familiebezoek bij tante Anna in Eindhoven, 31 oktober 1943.
Annie met een vriendin langs de Waal.
De Sint-Maartenskerk met zichtbare schade aan het dak. Op de achtergrond een geallieerde bommenwerper, vermoedelijk een Lancaster. (Collectie Stadskasteel Zaltbommel)
Dagboek van Annie Steeman Het dagelijks leven in Zaltbommel tijdens de Tweede Wereldoorlog
Het dagboek van Annie Steeman is het verhaal over een doodgewoon meisje uit Zaltbommel. Haar vijftiende verjaardag wordt ruw verstoord door de Duitse aanval op Nederland. Het beeld dat ontstaat is een opgroeiend meisje in een gezin dat probeert om een zo normaal mogelijk leven te leiden. Dat valt niet mee. Elke fase van de oorlog brengt andere problemen met zich mee: schaarste aan kolen in de winter, angst voor de oorlog in de lucht, zorgen om vrienden die een oproep krijgen voor de Arbeitseinsatz, ontzetting als de joodse gemeenschap in Zaltbommel wordt afgevoerd. Tenslotte moet de familie Steeman evacuĂŤren vanwege het oprukkende front. De vlucht voert langs Velddriel, Ammerzoden, Bokhoven, Haarsteeg en Den Bosch. Bertjan Kers (1965) is 25 jaar journalist bij het Brabants Dagblad, waarvan hij de meeste tijd verslag deed van gebeurtenissen in de Bommelerwaard. Zo kwam hij ook in contact met de dochter van Annie Steeman, die in de spullen van haar moeder het oorlogsdagboek vond.
F OX Y DE S IG N – Z A LT B OM M E L