Nederlanders en het water by Foxy Design

 

Nederlanders en het water Geschiedenis, schoonheid en welvaart Gr a ddy Bov e n | H e n k v is se r | a r n e Z u i dHoe k fotoGr a f i e - si mon e G e r a r d

m v l oe Dk e r i ng i n De o os t e r sch e l De • A fslu i t Di j k • schok l A n D • W e s t f r i e se om r i ng Di j k • h t • PA nor A m A m e s DAg • h e r i n n e r i ng e n A A n A rt h u r vA n sch e n De l e n jA n jAcob sl Au e r hof f • u i s • sch e e Ps jong e ns vA n b on t e koe • oPsl Ag e n Di s t r i bu t i ecom Pl e x • PA l i ng rok e r i j vA n t r i e

k sch e e PvA A rt m useu m • m useu m v l A A r Di ng e n • nAt ionA A l sl e e PvA A rt m useu m • bAg g e r m use e m i e • WAt e r P o ort A m e r sfo ort • WAt e rtor e n o os t bu rg • n e De r l A n Ds h e rvor m De k e r k • k W e r f • kon i ng s sloe P • k A m Pe r ko g g e • v e e r P on t Dr i e l • s s rot t e r DA m • l A ng s De k rom m e r

• bi e s b osch • l A n D vA n m A A s e n WA A l • beu l A k e r e n be lt e r W i e De • De Pl A s se n vA n v i n k e v e e • Z e e l A n Dbrug • e r A sm us brug • se rvA e s brug • WAt e r Zu i v e r i ng s i ns tA l l At i e De D om m e l • mo

m e PPe l e r slu i s • De l fsh Av e n • h Av e n vA n l Au W e r so o g • h Av e n vA n vol l e n hov e • h Av e n vA n sP o ort • n i e s t e r n sA n De r • o os t-i n Di sch h u i s • bAtAv i AW e r f • u r k e r v i s se r s v l o ot • W e r f k W e s t-i n Di sch h u i s • WA Ag A l k m A A rWA DDe n Z e e • no or DZ e e • i js se l m e e r • m A A s • ov e r l A At

e s tor m v loe Dk e r i ng i n De o os t e r sch e l De • A fslu i t Di j k • schok l A n D • W e s t f r i e se om r i ng Di r e b ou t • PA nor A m A m e s DAg • h e r i n n e r i ng e n A A n A rt h u r vA n sch e n De l e n jA n jAcob sl Au e r h Psh u i s • sch e e Ps jong e ns vA n bon t e koe • oPsl Ag e n Di s t r i bu t i ecom Pl e x • PA l i ng rok e r i j vA n

j k sch e e PvA A rt m useu m • m useu m v l A A r Di ng e n • nAt ionA A l sl e e PvA A rt m useu m • bAg g e r m us e m i e • WAt e r P o ort A m e r sfo ort • WAt e rtor e n o os t bu rg • n e De r l A n Ds h e rvor m De k e r k • k W e r f • kon i ng s sloe P • k A m Pe r ko g g e • v e e r P on t Dr i e l • s s rot t e r DA m • l A ng s De k rom m e r

e s tor m v loe Dk e r i ng i n De o os t e r sch e l De • A fslu i t Di j k • schok l A n D • W e s t f r i e se om r i ng Di r e b ou t • PA nor A m A m e s DAg • h e r i n n e r i ng e n A A n A rt h u r vA n sch e n De l e n jA n jAcob sl Au e r h

Psh u i s • sch e e Ps jong e ns vA n bon t e koe • oPsl Ag e n Di s t r i bu t i ecom Pl e x • PA l i ng rok e r i j vA n j k sch e e PvA A rt m useu m • m useu m v l A A r Di ng e n • nAt ionA A l sl e e PvA A rt m useu m • bAg g e r m us e m i e • WAt e r P o ort A m e r sfo ort • WAt e rtor e n o os t bu rg • n e De r l A n Ds h e rvor m De k e r k • k

W e r f • kon i ng s sloe P • k A m Pe r ko g g e • v e e r P on t Dr i e l • s s rot t e r DA m • l A ng s De k rom m e r • bi e s b osch • l A n D vA n m A A s e n WA A l • beu l A k e r e n be lt e r W i e De • De Pl A s se n vA n v i n k e v e e • Z e e l A n Dbrug • e r A sm us brug • se rvA e s brug • WAt e r Zu i v e r i ng s i ns tA l l At i e De D om m e l • mo

N e d e r l a n d e r s e n h et wat e r

 

Nederlanders en het water Geschiedenis, schoonheid en welvaart Gr a ddy Bov e n | H e n k V is se r | A r n e Z u i dhoe k fotogr a f i e - Si mon e G e r a r d

Inhoud Woord vooraf

1. Strijd tegen het water

De stormvloedkering in de Oosterschelde Afsluitdijk Schokland Westfriese Omringdijk Hollandse Waterlinie Naarder Vesting Pampus Terpdorp Achlum Gemaal Leeghwater Frans Naerebout

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

2. Cultuur

Panorama Mesdag Herinneringen aan Arthur van Schendel en Jan Jacob Slauerhoff De Vrouwe van Stavoren Zuiderzeemuseum Kaatje bij de Sluis De Vliegende Hollander Waterschapshuis Scheepsjongens van Bontekoe Opslag en distributiecomplex Palingrokerij Van Triest

22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

3. Maritieme musea

Het Behouden Huys Marinemuseum Nederlands Scheepvaartmuseum Maritiem Museum Noordelijk Scheepvaartmuseum

34 35 36 37 38

Museum Vlaardingen Nationaal Sleepvaartmuseum Baggermuseum Zeeuws Maritiem MuZEEum Trompâ&#x20AC;&#x2122;s Huys

39 40 41 42 43

4. Monumenten

Michiel Adriaensz. de Ruyter, vlootvoogd Maritieme Academie Waterpoort Amersfoort Watertoren Oostburg Nederlands Hervormde Kerk Kalkovens Meppel Drommedaris Het kustfort Rammekens Koninklijk Instituut voor de Marine Oude Rijkswerf

46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

5. Vervoer

Koningssloep Kamper kogge Veerpont Driel ss Rotterdam Langs de Kromme Rijn en de Vecht TESO Veerdienst Utrechts statenjacht Alida Groene Draeck Koegelwieck

58 59 60 61 62 63 64 65 66 67

6. Landschap

Weerribben Biesbosch

70 71

Land van Maas en Waal Beulaker en Belter Wiede De plassen van Vinkeveen Veenpark Muggebeet Verdronken Land van Saeftinghe Deventer aan de IJssel De polders bij De Rijp

72 73 74 75 76 77 78 79

7. Waterwerken

Zeelandbrug Erasmusbrug Servaesbrug Waterzuiveringsinstallatie De Dommel Molengang Driemanspolder Wipwatermolens Stuwcomplex Lith Stuw Binnendieze Grote sluis IJmuiden Meppeler Sluis

82 83 84 85 86 87 88 89 90 91

8. Havens en werven

Delfshaven Haven van Lauwersoog Haven van Vollenhove Haven van Veere Het IJ Jachtwerf Huisman Scheepswerf De Schelde Scheepswerf De Klop Scheepswerf De Koningspoort Niestern Sander

94 95 96 97 98 99 100 101 102 103

9. Handel en expansie

104

Oost-Indisch Huis Bataviawerf Urker vissersvloot Werfkelders Koopvaardijmonument Javakade BroekerVeiling Grote Kerk Oostzaan Rederij Wagenborg West-Indisch Huis Waag Alkmaar

106 107 108 109 110 111 112 113 114 115

10. Zee en water

116

Waddenzee Noordzee IJsselmeer Maas Overlaat Lobith Noordzeekanaal Lauwersmeer Wieringen Wrakkenmuseum Maritiem & Jutters Museum

118 119 120 121 122 123 124 125 126 127

Bronnen, fotoverantwoording en colofon

128

Woord vooraf

Denken we aan Nederland, dan denken we aan water. Water zorgt

voor verbinding en is zorgzaam. Maar wat wanneer er nooit mensen in de lage landen aan de Noordzee zouden zijn neergestreken?

Wat zou er dan met dit gebied zijn gebeurd? Het land zou ongetwijfeld in zee zijn verdwenen. Veen, zoetwaterplassen en enkele hoger gelegen vlakten. Zo zag het land achter de duinen eruit op het moment dat er mensen doordrongen die het veen begonnen te ontginnen. De plassen veranderden daardoor in meren. De zee rukte op en er werden dijken en terpen opgeworpen. Stormvloeden namen land terug en lieten Aelmere, de Zuiderzee achter. Telkens opnieuw werden bewoners door dijkbreuken en overstromingen opgeschrikt. Heel hun denken en doen was van water doordrongen. Zout en zoet. Zee en rivieren braken af wat moeizaam was opgebouwd. De ene ramp volgde op de andere, maar er bleef voldoende over om de schade te herstellen en bewoonbaar gebied in cultuur te brengen. Zoals het met het land ging zo ging het ook met de schepen. Onontbeerlijk in een waterland. Het eerste door mensen bedachte vaartuig was weinig meer dan een natuurlijk drijvend vlot of struikgewas. Met vernuft en moed ontwikkelden de bewoners van de lage landen aan zee daaruit schepen die de wereld zouden gaan veroveren. Gedurende dit proces van landwinning en scheepsbouw leerden de Nederlanders iets wat hun meer dan eens te stade kwam en hen bond. Hoe eigenzinnig de mens ook mocht zijn op het op het water bevochten brok land en vaartuig, hij moest met anderen overleggen en werken om te overleven. Eigenwijs en solidair. De les van een eeuwenlange strijd tegen en het genot van het water.

HOOFDST U K 1

STRIJD TEGEN HET WATER Een uitgestrekte streek in het Noorden raakt bij tussenpozen tweemaal daags door de Oceaan overstroomd, vertelt de Romeinse schrijver Plinius de Oudere (23-79 n.Chr.) in zijn Natuurgeschiedenis. Hij wist het via zijn tijdgenoten en stelde: Zodat men bij deze eeuwige strijd in de gang der natuur twijfelt aan het feit of de bodem tot de aarde dan wel tot de zee behoort. Daarop wonen mensen die hoge aardhopen bezitten, met handen gemaakt. Zij maken dan ook jacht om hun huizen op te vissen die met eb zijn weggespoeld. Een betere samenvatting van de worsteling van de Nederlander met en tegen het water is daarna nooit meer gegeven.

De stormvloedkering in de Oosterschelde, gefotografeerd vanaf Neeltje Jans.

10 VERD I E N T DE N O B EL P R I J S VOOR WATER B O U WKU N DE

De stormvloedkering in de Oosterschelde De watersnoodramp waardoor het zuidwesten van Nederland in de nacht van 31 januari op 1 februari 1953 werd getroffen, kostte aan 1835 mensen het leven. Drie weken na de ramp werd de Deltacommissie benoemd en in 1957 werd de Deltawet aangenomen.

â&#x20AC;&#x2DC;Dicht en toch openâ&#x20AC;&#x2122; was het advies van de Oosterscheldecommissie in 1974. Voor veiligheid en milieu. De meest kostbare optie. Een vloot van speciaal ontworpen vaartuigen werd voor dit waterwerk ingezet. Er werden 65 betonnen pijlers geplaatst met daartussen 62 stalen schuiven. De pijlers werden gefabriceerd in het bouwdok Schaar. De grootste hadden een gewicht van 18.000 ton en waren in de 30 meter diepe stroomgaten geplaatst. Staan alle schuiven omhoog, dan is de oppervlakte van de doorstroming 14.000 vierkante meter en dat is voldoende om twee derde (2,70 meter) van het oorspronkelijke getij (3,50 meter) bij Yerseke te handhaven. Een betonfabriek, een fabriek voor zinkstukken, een energiecentrale met voldoende capaciteit voor een stad van 45.000 inwoners, vijf miljoen ton stortsteen, ziehier een indicatie van de grootschaligheid van dit waterbouwkundige werk dat in 1986 gereedkwam.

Delta daadkracht Voortvarende aanpak leidde tot een stormvloedkering in de Hollandse IJssel (1958) gevolgd door dammen in de Zandkreek (1960), het Veerse Gat (1961) en de Grevelingen (1965). Dammen en sluizen in het Volkerak (1970) en het Haringvliet (1971). De Brouwersdam kwam in 1972 gereed. Het waren goede knowhowoefeningen die uitmondden in het omvangrijke project Oosterschelde.

11 Z EE WORDT M EER

Afsluitdijk Nadat ingenieur Cornelis Lely (1854-1929) de plannen voor de Zuiderzeewerken in 1891 presenteerde, veroorzaakten voor- en tegenstanders golven van emoties.

U Dijk en kunst De schilderijen van Johan Hendrik van Mastenbroek (1875-1945), het stoere standbeeld van Cornelis Lely door Mari Andriessen (1897-1979), het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen en de Zuiderzeeballade, geschreven door Willy van Hemert (1912-1993) en gezongen door Sylvain Poons (1896-1985) en Oetze Verschoor (1944-1986) in 1958, zijn alle met de Afsluitdijk verbonden.

Uiteindelijk werden de plannen door de natuur geholpen, want de besluitvorming werd be誰nvloed door de watersnood van 1916 en de voedselschaarste in 1918. Na jaren van debat werd de Zuiderzeewet in 1918 aangenomen. Veiligheid, voedsel en een groot zoet waterreservoir bleken goede argumenten. De dienst der Zuiderzeewerken had als eerste doel de bouw van de Afsluitdijk, waarmee in 1927 werd begonnen. Al na vijf jaar was de dijk dicht en de Zuiderzee was nu verdeeld in IJsselmeer en Waddenzee. De Stevinsluizen bij Den Oever en de Lorentzsluizen bij Kornwerderzand reguleerden het waterpeil van het meer. In september 1933 werd de verkeersweg op de dijk opengesteld (dijklichaam 30 kilometer en de verkeersweg is 32 kilometer lang). De Wieringermeer, de Noordoostpolder en beide Flevopolders werden tussen 1930 en 1968 drooggelegd. Ze betekenden een landaanwinst van 1650 vierkante kilometer.

12 E I LA N D O P HET DRO G E

Schokland Schokland behoort tot het Werelderfgoed van Unesco. Symbool voor het Nederlandse leven met het water. Eeuwige terp in een polderlandschap.

De geschiedenis van Schokland is rijk. Een klassiek restant van de strijd tegen het water. Land wordt water en water wordt land. Door invloed van de mens werd Schokland in de middeleeuwen een eiland in de Zuiderzee als oriëntatiepunt voor de scheepvaart. Gelegen aan de monding van de IJssel op een intensief gebruikte vaarroute. Tot 1932 lag Schokland in zee en na de aanleg van de Afsluitdijk in het IJsselmeer. Van een eiland dat bijna ten onder ging tot een eiland in rustiger vaarwater. In 1942 werd de Noordoostpolder drooggelegd en werd het eiland omringd door land. Voor altijd veilig. Nooit meer strijd tegen het water. Ooit dankzij zeespiegelstijging in het holoceen ontstaan en opgebouwd uit veen. Het enige nog bestaande veeneiland in de voormalige Zuiderzee. De naam Schokland ontstond in 1806 toen de Franse bezetter twee delen eiland tot één samenvoegde. Schokland komt van ‘schokke’, een rietplag of gedroogd stuk koemest dat gebruikt werd als brandstof. Tegenwoordig is een museum op Schokland gevestigd. Het museum, gelegen op de Middelbuurt, geeft een beeld van de geologie en archeologie van de Noordoostpolder, maakt duidelijk hoe op Schokland gewoond en gewerkt is en vertelt het verhaal van zijn uiteindelijke ondergang.

Gedwongen evacuatie In 1859 werd het eiland op aandringen van koning Willem III (18171890) ontruimd. Een onveilige situatie en voortdurende armoede deden hem daartoe besluiten. Schokland was de armste gemeente van Nederland. Bewoners weken uit naar Volendam, Vollenhove, Blokzijl, Urk en Kampen. In het dorp Brunnepe bij Kampen ontstond zelfs een heuse ‘Schokkerbuurt’. Schokland is dan niet meer. Opgeheven en aan de gemeente Kampen toegevoegd.

13 EE N D I J K VA N EE N D I J K

Westfriese Omringdijk Een zeven eeuwen oude wonderlijke en grafelijke dijk van 126 kilometer lang. Het vroegste voorbeeld van landwinning en dijkbouw in het eeuwige geworstel met het water.

Wraak op de Friezen Floris V versloeg in juni 1282 de Friezen in West-Friesland. De wraak van Floris was zoet. De Friezen hadden immers de moord op zijn vader Willem II (1228-1256), graaf van Holland en Zeeland en koning van het Heilige Roomse Rijk, op hun geweten. Op 28 januari 1256 zakte zijn vader in West-Friesland door het ijs van het Berkmeer bij Hoogwoud en werd vermoord. Na de inname van de vesting liet Floris Hoogwoud plunderen, ging op zoek naar het stoffelijk overschot van zijn vader en trof dat onder een haardplaat in een boerderij aan. De resten van Willem II werden bijgezet in de abdij van Middelburg.

Der keerlen God (God van de boeren) Floris V (1254-1296), graaf van Holland en Zeeland, schoot in 1289 de in 1282 door hem onderworpen West-Friezen te hulp in hun strijd tegen het wassende water. Floris doneerde grote sommen geld en stuurde enkele van zijn mannen naar de regio om de bouw van de dijk te begeleiden. Dat deed hij niet voor niets. In ruil voor zijn hulp beloofden de West-Friezen hun rooftochten in het Kennemerland te staken, maar omdat hij hen niet vertrouwde, liet Floris enige dwangburchten optrekken, waarvan kasteel Medemblik een voorbeeld is. Met de aankondiging Allen, die land hebben, is ’t klooster, is ’t ridder, is ’t pape, is ’t knape, d’ene gelike den andere, voerde Floris V de ‘dijkplicht’ in. De regio moest en zou beschermd worden tegen het water. In 1321 werd de ‘verstoeling’ ingevoerd. Elk dorp droeg verantwoordelijkheid voor het in goeden doen blijven van binnenwegen, sluizen en sluistochten. Verzuim werd onverbiddelijk met hoge boetes afgestraft. De dijk kwam pas in 1335 gereed. Ruzies over onderhoud en innovaties hielden het project jarenlang op. De dijk werd opgebouwd uit een mengsel van klei en veen en vervolgens met zoden bedekt. Wier en zeegras bijeengehouden door balken gaven de dijk een robuuster karakter. Na de bouw van de Afsluitdijk verloor de Omringdijk zijn betekenis en werd een toeristische trekpleister. Volop genieten van het groene landschap en opgaan in het lijnenspel van sloten, bruggetjes en wegen.

14 WATER ALS VERDED I G I N G SWA P E N

Hollandse Waterlinie Een complex van sluizen, forten en andere werken dat een onderscheid kent tussen ‘oud’ en ‘nieuw’. Beide bedoeld om oprukkende vijanden efficiënt buiten de deur te houden.

In 1598 werd het idee geboren om in geval van een aanval grote delen van Holland tegelijkertijd te verdedigen door strategische punten onder water te zetten. Het bestaande systeem van verdediging per vesting, waarbij grote aantallen soldaten moesten worden ingezet, was niet doeltreffend meer. Bij de openingen, via welke het water de linie in kon stromen, werden fortificaties en verhoogde wegen opgetrokken. In 1672 bleek hoe efficiënt de waterlinie was. Na het land vanaf de Zuiderzee tot de Merwede onder water te hebben gezet, kon het leger van de Franse koning Lodewijk XIV (1638-1715) worden tegengehouden. Nederland was voor een ondergang behoed. In 1815 werd een begin gemaakt om de ‘oude waterlinie’ te vervangen door een ‘nieuwe’. In dat jaar werd Utrecht het centrale punt in de verdedigingswerken en startte het vervangen van ‘het oude’ door ‘het nieuwe’. Na 1822 werd de nieuwe linie in gebruik genomen, die vanaf de voltooiing in 1870 de naam Nieuwe Hollandse Waterlinie kreeg. In het geval van vijandelijkheden was het mogelijk om brede stroken weiland tussen Muiden en de Biesbosch in korte tijd onder water te zetten. De linie werd in 1870 (Frans-Duitse Oorlog), 1914-1918 (Eerste Wereldoorlog) en 1939-1945 (Tweede Wereldoorlog) onder water gezet. In 1995 is de waterlinie toegevoegd aan de Werelderfgoedlijst van Unesco, onderging in 2008 een grootschalige opknapbeurt en is nu via speciaal uitgezette routes (fiets en auto) voor het grote publiek op verschillende plaatsen toegankelijk.

Cornelis Krayenhoff (1758-1840) Sinds 1796 was Cornelis Rudolphus Krayenhoff directeur van de Hollandse Fortificatiën. Hij was een groot voorstander van het opschuiven van de waterlinie in oostelijke richting. Op die manier zou Utrecht tot de verdedigingswerken gaan behoren. Pas in 1815, na de Franse tijd, werd het plan van Krayenhoff serieus aangepakt, waarmee zijn droom werkelijkheid werd.

Nederlanders en het water: door de eeuwen heen onlosmakelijk met elkaar verbonden. Allereerst denken we dan natuurlijk aan de strijd tegen het water, die zo veel hoogtepunten van Nederlandse vindingrijkheid heeft opgeleverd. Of aan Nederland als handelsnatie, waarbij onze schepen alle wateren ter wereld bevoeren. We roepen de VOC in herinnering en onze ontdekkingsreizigers die menig witte vlek op de kaart hebben ingevuld. Maar het is niet alleen de zee die in onze geschiedenis zo’n grote rol speelt. Daarnaast kennen we nog de vele binnenwateren. Ooit vooral belangrijke verbindingswegen voor de handel en het vervoer van goederen en mensen, nu tevens in trek bij de pleziervaart. In dit zeer rijk geïllustreerde boek komen al die facetten aan bod. In tien hoofdstukken worden telkens tien thema’s behandeld én getoond in circa driehonderd speciaal voor dit boek gemaakte foto’s. Onderwerpen als: de strijd tegen het water, de maritieme geschiedenis, monumenten, vervoer, waterwerken, handel en expansie.

 