SCHILDERACHTIG ZALTBOMMEL Een selectie van de mooiste schilderijen, tekeningen en prenten van het vestingstadje aan de Waal
Bij een bezoek aan Zaltbommel trof ons pijnlijk een tekort aan belangstelling van de zijde der Bommelsche burgerij, voor het mooie en merkwaardige, dat hun stad den vreemdeling kan toonen. ‘Op de Hoogte’ geïllustreerd maandschrift (Haarlem) mei 1921.
Schilderachtig Zaltbommel Een selectie van de mooiste schilderijen, tekeningen en prenten van het vestingstadje aan de Waal
Peter Schipper en Majo Slosser
Eindredactie: Dick van Gameren
F ox y D e s i g n
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
4
De Waterman
Voorwoord
Techniek: aquarel Formaat: 38,5 x 56,5 cm Vervaardiger: F. Peeters (1935) Datering: 1995 Collectie: Gemeente Zaltbommel Bruikleen: Museum Stadskasteel Zaltbommel
het museum en daarmee de hele Bommelerwaard afscheid van haar streekconservator, Peter Schipper. Daarmee komt een einde aan een 36-jarige samenwerking. Er is in die jaren veel gebeurd. Van oudheidkamer is het museum met de tijd meegegroeid naar een museum waar jaarlijks heel veel bezoekers van jong tot oud, plezier beleven aan de historische collectie en de Fiep Westendorp tentoonstelling. Het museum is Peter dan ook veel dank verschuldigd. Het bestuur van het museum wil in het bijzonder de organisatoren van de tentoonstelling en de samenstellers van het boek, Peter Schipper en Majo Slosser, bedanken voor hun inzet. Het was een hele zoektocht naar de geschikte schilderijen en de historische context van deze schilderijen. Ook gaat onze dank uit naar Dick van Gameren voor het zoekwerk en het controleren van de historische juistheid van de teksten en Marijke de Haan voor haar werk ten aanzien van de rechten van de schilderijen. Erik Vos van Foxy Design danken wij voor de grafische vormgeving en de prettige samenwerking en Frans Pel voor het werven van de benodigde fondsen. Ik hoop dat u veel plezier beleeft aan het lezen en bekijken van het boek, en dat het boek u inspireert om de tentoonstelling ‘Schilderachtig Zaltbommel’ te bezoeken. Voorzitter bestuur Museum Stadskasteel Zaltbommel, Rob Esseveld
5 S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
Zaltbommel; vaak geroemd in gedichten en versjes die wij vroeger leerden op school. Maar niet alleen dichters raakten geïnspireerd door Zaltbommel. Door de eeuwen heen is de stad veelvuldig vastgelegd op papier en canvas. Schilders laten ons, allen vanuit hun eigen invalshoek en vanuit verschillende standpunten, zien ‘hoe het vroeger was’. Wat viel hun op? Welke details waren voor hen het vastleggen waard? Voor u ligt een exemplaar van het boek ‘Schilderachtig Zaltbommel’. In dit boek zijn 92 schilderijen opgenomen van bekende en minder bekende schilders die de stad laten zien. Bij elk schilderij hoort een verhaal; over de schilder, over het werk of over de stad. Deze verhalen geven, samen met de schilderijen, de historie van de stad Zaltbommel op bijzondere wijze weer. Het boek ‘Schilderachtig Zaltbommel’ is in opdracht van het museum Stadskasteel Zaltbommel gemaakt, naar een idee van de uitgever Erik Vos. Gelijktijdig met de uitgave van dit boek organiseert het museum in samenwerking met de Kloosterkapel, van april tot en met juni 2013, een tentoonstelling onder dezelfde naam. De tentoonstelling laat een selectie zien van de schilderijen die in het boek zijn opgenomen. Het uitgeven van dit boek en het organiseren van deze expositie in 2013 is niet toevallig. Aan het einde van 2013 neemt het bestuur van
Inleiding
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
6
‘Het was op Zaterdag dat ik te Zalt-Bommel met de opvarende stoomboot Willem de Eerste aankwam. Daar ik nimmer dat stadje bezocht had, en hetzelve vroeger in het voorbij varen mijne aandacht niet getroffen scheen te hebben, viel mij thans bij het aankomen reeds dadelijk het treurige uiterlijke voorkomen in het oog’. Zo begon een onbekend gebleven reiziger in 1845 zijn verslag van een reisje naar de steden Zaltbommel, Tiel en Culemborg. Ook in het vervolg van zijn verhaal is hij niet complimenteus. Bommel maakte op hem een doodse indruk: ‘Een stelletje lediggangers staan buiten een der beide poorten te gapen’. In de Boschstraat viel hem ‘de laagte en het weinig aanzienlijk voorkomen der huizen’ op. Toch heeft dit in verstilde schoonheid verzonken stadje door de eeuwen heen veel aandacht van kunstenaars getrokken. Wat trof hun oog dat de genoemde reiziger blijkbaar ontging en hoe verbeeldden zij hun indrukken? Bladerend in dit boek vindt u de antwoorden. In de zestiende en zeventiende eeuw verkenden kunstenaars de plattegrond en de contouren van de stad. Hendrik Hoet, die de vogelvluchtplattegrond van Zaltbommel tekende voor de stedenatlas van de Amsterdamse drukker-uitgever Joan Blaeu (circa 1650), hoefde maar op de toren van de Sint-Maarten te gaan staan om de straten en andere elementen van de stad in hun juiste verhoudingen te zien. Tekenaars maakten hun werkstukken vaak voor militaire doeleinden en trokken met de legers mee. Dat garandeerde hun ook een stuk veiligheid onderweg. De rivieren waren belangrijke verbindingswegen. Reizen over land kon alleen in het voorjaar en de zomer en dan vooral over de dijken. Tussen de topografische tekenaars en schilders
treffen we grote namen aan, zoals die van Jan van Goyen en Constantijn Huygens jr. Zij legden het profiel van Bommel als rivierstad vast. Meer dan in de voorafgaande periode was er in de achttiende en negentiende eeuw een markt voor boeken met beschrijvingen van dorpen, steden en buitenplaatsen. Uitgevers stuurden tekenaars op pad om de verlangde plaatjes te verkrijgen, die vervolgens als koperstaal- of houtgravures in boeken en tijdschriften verschenen. De nadruk in ons boek ligt vooral op de laatste 200 jaar. Vele kunstenaars hebben zich door Zaltbommel laten inspireren. De meesten van hen kwamen van buiten, onder wie bekende namen zoals Anton Pieck, Willem Witjens, Félicien Bobeldijk en de zwervende schilder Arie Zwart, die in de jaren 1934-1936 met zijn woonwagen in Bommel stond. Anderen zoals Anton van Anrooy, Gerard Menken, Fiep Westendorp, Han van Dam en Jan Dekker woonden in de stad of waren er geboren. Bladerend door dit boek ziet men de kunstzinnige opvattingen veranderen. De ‘altijd mooi weer’ plaatjes van de achttiende eeuw maakten in de periode erna plaats voor romantiek en impressionisme. De scheepvaart met de veerpont op de Waal en in het verschiet het profiel van de stad onder een opbollende wolkenlucht leverden de inspiratie voor het fraaie romantische schilderij van Jan Kuypers jr. Cornelis Springer zocht speciaal de architectuur van de Hollandse renaissance en de Gouden Eeuw, waarbij hij er in het eindresultaat niet tegen opzag de werkelijkheid naar zijn hand te zetten. Het impressionisme legde accenten op de steeds wisselende omstandigheden en lichtval op specifieke momenten van de dag. Het continue spel van land, lucht en water aan de rivier fascineerde menig kunstenaar.
Bovendien trok een groeiend legertje schilders door de straten van Bommel. Op die manier is een boeiend plaatjesboek ontstaan, als tegenhanger van de opkomende fotografie en de ansichtkaart. Natuurlijk ontbreken de grote monumenten zoals de Sint-Maarten, de Gasthuistoren en het Maarten van Rossemhuis niet. Maar daarnaast verrassen de kunstenaars ons met de gekozen plek, het afwisselende leven op straat of een schijnbaar verborgen detail aan een huis. Dat maakt hun werk juist zo waardevol. Het wezen van kunst is immers vooral de manier van kijken en die visie op papier of doek overbrengen aan de beschouwer. En de mening van de reiziger uit 1845? Die is vervlogen in de tijd. Vele panden uit het rijke historische erfgoed zijn gerestaureerd tot een fraai beschermd stadsgezicht en vormen zo het inspirerende decor voor toekomstige generaties kunstenaars.
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
7
Techniek: ets Formaat: 24,6 x 19,5 cm Vervaardiger: A.F. Pieck (1895-1987) Datering: circa 1917 Collectie: Museum Stadskasteel Zaltbommel INGang huize de trippen
Techniek: aquarel Formaat: 14,5 x 24,5 cm Vervaardiger: J.G. Smits (1823-1910) Datering: maart 1901 Collectie: Museum Stadskasteel Zaltbommel
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
18
Riviergezicht Het is al tegen de avond als Jan Gerard Smits dit Waalgezicht bij Zaltbommel vastlegt. De zon kleurt de hemel rood aan de horizon. Fier en markant steken de torens van de Sint-Maarten en de Gasthuiskapel in de halfbewolkte lucht. De schepen liggen stil of zoeken een geschikte plek voor de avond. Smits kwam uit Den Haag. Zijn manier van schilderen is helemaal in de trant van de Haagse School, die de wisselende stemmingen van de dag in verf probeerde vast te leggen. Smits hield van de grote rivieren, die hem op verschillende reizen als inspiratie dienden. Hoewel het stadsbeeld redelijk waarheidsgetrouw is weergegeven, bevinden zich geheel rechts toch een flinke stadsmuur met een toren, die er echter toen al lang niet meer waren. Klinkt hier de uitspraak van zijn leermeester S.L. Verveer door toen die uitriep: ‘Een stad, die schept men zich zelve!’ In 1881 werd Smits benoemd tot Ridder in de Orde van de Gouden Leeuw van Nassau. Onder zijn leerlingen was ook koningin Sophie, echtgenote van koning Willem III.
Techniek: olieverf op doek Formaat: 59,2 x 89,4 cm Vervaardiger: E.J. Ligtelijn (1893-1975) Datering: 20-08-1925 Collectie: F.S. Pel
Stadsfront Op een heerlijke, warme zomerse dag in augustus zette kunstschilder Evert Jan Ligtelijn zijn schildersezel op een strandje om het stadsfront van Zaltbommel aan de overzijde van de rivier aan zijn doek toe te vertrouwen. De prachtige wolkenpartij boven de stad en de rook die uit de schoorsteen van de ‘Zaltbommelsche Wasch en Strijkinrichting’ komt, heeft hij mooi in beeld gebracht. Op de voorgrond laveert een zeilboot heel rustig stroomopwaarts. Ligtelijn werd geboren in Amsterdam en woonde en werkte in Amsterdam, Naarden en Amstelveen, ook verbleef hij een tijdje op kasteel Waardenburg. Hij was een autodidact en hanteerde bij het schilderen een opvallend vlotte penseelstreek. Ligtelijn schilderde diverse onderwerpen, waarvan de stadsgezichten en de riviergezichten van de Vecht momenteel zeer gewild zijn. In de volksmond wordt hij tegenwoordig ook wel liefkozend ‘De Vechtschilder’ genoemd.
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
19
Techniek: olieverf op doek Formaat: 80 x 100 cm Vervaardiger: J. Dekker (1898-1982) Datering: 1950-1960 Collectie: Mevr. L. Dekker
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
24
Techniek: olieverf op doek Formaat: 50 x 70 cm Vervaardiger: J. Dekker (1898-1982) Datering: 1950-1960 Collectie: Museum Stadskasteel Zaltbommel
Schepen op de Waal Een gezicht op Zaltbommel, geschilderd vanuit Tuil, heeft Dekker in meerdere variaties gemaakt. Het hier afgebeelde stadsgezicht is vermoedelijk in de jaren vijftig van de vorige eeuw vervaardigd, want in die tijd werden veel schepen nog gesleept. Op de tweede afbeelding zijn de schepen te zien vanaf Nieuwaal. Op de linker oever ligt Haaften. Jan Dekker was een Zaltbommelse huisschilder, die op de hoek Gamersestraat/Zandstraat woonde. Zijn vader had een schildersbedrijf en waarschijnlijk is dat de reden dat Jan van jongs af aan belangstelling toonde voor alles wat met schilderen te maken had. Later nam hij het bedrijf van zijn vader over. Dekker was een autodidact die vooral op aanraden van de kunstschilders Van Anrooy en Derksen van Angeren zich verder ging bekwamen in het maken van schilderijen. Ondanks een handicap aan zijn rechterhand schilderde hij diverse portretten en stadsgezichten. In menig Bommels huis hangt, veelal in opdracht geschilderd, ‘een Dekker’ aan de muur.
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
25
Techniek: olieverf op doek Formaat: 59 x 89 cm Vervaardiger: H.C. Kranenburg (1917-1997) Datering: 1971 Collectie: Museum Stadskasteel Zaltbommel
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
38
De Markt met gezicht op de Gasthuistoren Hier een gezicht op de Markt in 1971 waar links nog de leibomen, die voor het café ’Het vergulden Varken’ stonden, zijn te zien. Midden op de Markt staan twee verkeerszuilen. In 1930 stond er op de markt ook al een verkeerszuil, een houten exemplaar op een sokkel. Het gestaag toenemende verkeer maakte plaatsing hiervan noodzakelijk. Hendrik Cornelis Kranenburg werd in 1917 in Amsterdam geboren. In 1997 overleed hij in Bergen op Zoom. Kranenburg studeerde onder leiding van H.J. Jurres en W.H. van den Berg aan de Rijksacademie van beeldende kunsten te Amsterdam. Hij woonde en werkte in Amsterdam, vanaf 1943 in Laren en sinds 1962 in Bergen op Zoom. Kranenburg schilderde, aquarelleerde, tekende (ook met pen), etste en lithografeerde stadsgezichten, landschappen en portretten. Daarnaast maakte hij wandschilderingen, speelde hij uitstekend piano en was een begenadigd beeldhouwer. Toch heeft Kranenburg de meeste bekendheid verworven met zijn olieverfschilderijen. Hij schilderde in een vlotte impressionistische stijl in de trant van de Haagse School. Kenmerkend voor hem is zijn uitgesproken rijk kleurenpalet en de vlotte penseelstreek waarmee hij de verf direct op het doek aanbracht. Zijn landschappen tonen weidse luchten met krachtige wolkenpartijen.
Techniek: grafiet Formaat: 30 x 40 cm Vervaardiger: B.N. Siljée (1936-2010) Datering: 1987 Collectie: Museum Stadskasteel Zaltbommel
stadhuis op de Markt Ook op het schilderij ‘De belegering der stadt Salt-Bommel 1574’ is het stadhuis op de Markt afgebeeld. Te zien zijn de trapgevels en toren van het middeleeuwse raadhuis. Omstreeks 1750 was de conditie van het gebouw slecht (‘het gansche gebouw soo oud en caduc is.’) De gevel werd gedeeltelijk gesloopt en ‘toegeplanckt’. In 1762 kreeg het stadhuis een nieuwe gevel in classicistische stijl. Het bordes was al eerder gebouwd (1724) en wordt aan weerszijden geflankeerd door leeuwen die het stadswapen en het Gelders wapen tonen. Het klokkentorentje heeft een fraaie zonnewijzer. In 1982 werd het stadhuis vanwege ruimtegebrek aan de achterzijde uitgebreid met nieuwbouw. Tijdens die verbouwing is een schoorsteenfries van het stadhuis uit de zestiende eeuw gevonden. De fries is te bekijken in het Museum Stadskasteel. In 2005 zijn de gemeenteambtenaren naar het stadskantoor aan de Hogeweg verhuisd. Van het oude stadhuis wordt alleen de raadzaal nog gebruikt voor onder andere huwelijksvoltrekkingen en vergaderingen van de gemeenteraad. De tekenende, humorvolle levensgenieter (Barend Nicolaas) Bab Siljée woonde diverse jaren in Zuilichem en Zaltbommel. Enige bekendheid verwierf hij zich als illustrator.
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
39
Techniek: olieverf op paneel Formaat: 25 x 20 cm Vervaardiger: C. Springer (1817-1891) Datering: circa 1860 Collectie: Amsterdam Museum Bruikleen: Museum Stadskasteel Zaltbommel
Sint-Maartenskerk gezien vanuit de Vogelenzang
S ch i l d er ach t i g z a lt b o m m el
52
Diverse kunstenaars hebben de Sint-Maarten vanaf dezelfde plek, kijkend vanuit de Vogelenzang, in beeld gebracht. Cornelis Springer behoorde tot de top van de negentiende-eeuwse topografische schilders. Hij zocht zijn inspiratie vooral in oud-Hollandse steden langs de Zuiderzee, maar ook in de stadjes aan de grote rivieren, zoals Culemborg en Zaltbommel. Meesterlijk weet hij met het licht te spelen, sfeervol creëert hij zijn levendige scènes op straat. Springer ging altijd op dezelfde manier te werk. Ter plaatste noteerde hij nauwkeurige impressies in zijn schetsboek, die hij in het atelier tot grote tekeningen uitwerkte, zodat klanten een keuze konden maken. Tenslotte volgde het eindresultaat in olieverf, dat in topografische nauwkeurigheid kon afwijken van de oorspronkelijk geschetste werkelijkheid. Zo kon een fraai gebouw uit een bepaalde stad terecht komen op een schilderij met een andere plaats als hoofdthema. Dit ‘componeren’ deden meer tijdgenoten.
Bedankt voor het lezen van deze preview. Bestel dit boek en lees verder...! Voor meer informatie over dit boek en anderen boeken van Foxy Design: www.foxy-design.nl
SCHILDERACHTIG ZALTBOMMEL Een selectie van de mooiste schilderijen, tekeningen en prenten van het vestingstadje aan de Waal Een lang gekoesterde wens van Peter Schipper, streekconservator van het Museum Stadskasteel Zaltbommel, is het organiseren van een kunstexpositie met als thema: ‘Zaltbommel gezien door de ogen van kunstenaars’. Erik Vos (Foxy Design) opperde het idee om over dat onderwerp een boek samen te stellen. Peter Schipper en Majo Slosser, de samenstellers en schrijvers, ondersteund door Dick van Gameren wilden niet alleen kleurenreproducties van schilderijen uit het museum, maar ook van kunstwerken uit particuliere collecties in de uitgave opnemen. Een oproep daartoe in de krant leverde een aantal prachtige schilderijen op. De samenstellers hebben er naar gestreefd om een gevarieerd beeld van het Bommels stadsgezicht te tonen. Landelijke bekende kunstenaars, waaronder Cornelis Springer en Anton Pieck, maar ook plaatselijke schilders laten ons vanuit hun eigen invalshoek en vanuit verschillende standpunten de schoonheid van Zaltbommel zien. Bij diverse schilderijen, tekeningen, en aquarellen worden naast informatie over de kunstenaar ook historische gegevens, die betrekking hebben op de afbeelding, vermeld. Het boek ‘Schilderachtig Zaltbommel’ neemt u mee door de straten van deze stad en laat, mits ze de tand des tijds hebben doorstaan, de afgebeelde inspiratiebronnen zien. Naast een wandeling door het stadje kunt u ook gewoon thuis van de ruim negentig afbeeldingen genieten.
FOXY DESIGN