U
I
J
T
H
O
V
E
N
,
D
O
R
P
E
N
E
N
S
A. van Urk Urk op de tweesprong 1930 – 1960 een boeiende tijd
Aprilis
T
E
D
E
N
A Uitgeverij Aprilis
ISBN
90 5994 116 0
NUR
693
© 2005 Uitgeverij Aprilis – Zaltbommel
Markt 9 5301 AL Zaltbommel
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van
Postbus 141
druk, fotokopie, microlm of op welke andere
5300 AC Zaltbommel
wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke
T:
0418 512 088
F:
0418 684 908
info@aprilis.nl www.aprilis.nl
toestemming van de uitgever. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te kunnen maken op zekere rechten, kunnen contact opnemen met de uitgever.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
A. van Urk Urk op de tweesprong 1930 – 1960 een boeiende tijd
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
U
I
J
T
.
.
.
.
.
.
H
O
V
E
N
,
.
.
.
.
D
O
R
P
E
N
.
.
.
.
E
N
.
.
.
.
.
.
.
.
S
T
E
D
E
N
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
VOORWOORD De jaren dertig tot en met vijftig
Direct na de Tweede Wereldoorlog
van de twintigste eeuw brachten
werd gestart met de wederopbouw
voor Urk méér veranderingen met
van de vissersvloot. Urk had crisis-
zich mee dan ooit eerder in de
jaren, drooglegging en oorlog
geschiedenis van het voormalige
doorstaan en overleefd. Wat wel
eiland in de Zuiderzee.
genoemd is ‘het wonder van Urk’ begon zich te voltrekken.
Op 28 mei 1932 ging de Afsluitdijk dicht. De Zuiderzee werd IJssel-
Ongeveer tegelijkertijd werden
meer, zout water werd zoet. De
radicale saneringsplannen ontwik-
haring- en ansjovisvisserij, eeuw-
keld voor de oude dorpskern, die
enlang de bestaansbronnen voor
uiteindelijk – en gelukkig – geen
de eilandbevolking, verdwenen
doorgang vonden. Urk bleef wat
voorgoed. De toekomst leek weinig
het was en is: een tanig vissersnest
perspectief te bieden, zeker niet
aan de boorden van de oude Zui-
volgens de sombere overheidsrap-
derzee. Dit boekje wil daarvan
porten uit die tijd. Urk zou hoog-
beelden geven.
stens van enige toeristische beteA. van Urk
kenis worden of kunnen blijven. Op 3 oktober 1939 werd, in het kader van de Noordoostpolderwerken, de dijk naar Friesland gesloten. Urk was geen eiland meer. In de daaropvolgende oorlogsjaren werd een groot gedeelte van de vissersvloot door de bezetter gevorderd voor de Duitse Kriegsmarine. Veel schepen gingen verloren of raakten zwaar beschadigd.
4
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Vaarwel mijn Zuiderzee Vaarwel, mijn Zuiderzee; de deining van je golven. Die eeuwen lang ons in de sluimer sust‘, Ligt roerloos thans: daar is een graf gedolven Voor uw bestaan en ’s visschers levenslust. Vaarwel, mijn Zuiderzee; gedenken wij de dooden, Die eenzaam rusten in je stille schoot, De visschers, die voor dagelijksche nooden Zich waagden op je wiegelende vloot. Vaarwel, mijn Zuiderzee; de wielen der gemalen, Zij went‘len dreunend‘ aanstonds, dag en nacht En rusten niet, aleer gij, droog gemalen, Al bloeiend‘ in cultuur zult zijn gebracht. Vaarwel, mijn Zuiderzee; wij zullen niet versagen, Uw stervenswee een nieuwe toekomst baart, Waaraan wij bouwen: en waarop wij vragen Gods Zegen! die aan arbeid is gepaard. Mariap van Urk
Mariap van Urk (1898-1966) was
wel mijn Zuiderzee’ (1949), ‘Urker
de dorpsdichteres van Urk. In het
ambachten en bedrijven’ (1955) en,
krantje ‘De Oprechte Urker’ van
postuum, ‘Urk is zo mooi…’ (1981).
Klaas Koffeman schreef zij vrijwel
Als vissersvrouw was zij bekend
iedere week een gedicht. Als een
met de harde werkelijkheid van het
rode draad loopt de drooglegging
vissersbestaan.
door haar oeuvre. Drie bundels verschenen van haar hand: ‘Vaar-
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
5
Het eiland Urk in 1934. (KLM Aerocarto N.V.)
6
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Aan de vooravond van de drooglegging beschikten de Urker Zuiderzeevissers nog over een belangrijke vloot voor de haring- en ansjovisvangst. Aan de haven waren nog diverse visverwerkende bedrijven actief; op deze foto (links) maar liefst drie op een rij. De witgekopte palen links markeerden het houten plankier van de Westhaven.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
De zegenvisserij op haring werd doorgaans uitgeoefend door landlui. Als in het voorjaar de kreet weerklonk ‘haring aan de wal!’ spoedden timmerlui en andere ambachtslieden zich naar het ‘Top’ om deze zilveren Zuiderzeeharing met de ringzegen te verschalken. De dichting van de Afsluitdijk in 1932 maakte ook aan deze vorm van visserij, hier uitgeoefend vanaf de ‘Staart’, een uit zand bestaande landtong van Urk, een einde. Op de ‘Staart’ waren ook de zeehonden te vinden waarop intensief werd gejaagd vanwege een door de overheid ingestelde premie.
Het vooronder van een Urker botter (UK 45) met Auke van Slooten, zittend op de bank voor zijn slaapkooi. Het vooronder diende de bemanning als eet- en slaapverblijf. Het werd door Jan de Hartog beschreven in ‘Herinneringen van een bramzijgertje’, boekenweekgeschenk in 1967, een autobiografisch verhaal dat voor het eerst verscheen in 1951 (‘The lost sea’). De vuurduvel, een plat kacheltje, is op de foto al vervangen door petroleumstellen.
8
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
De ansjovisvisserij had na de ‘teelt’
‘koppen’ van de kleine visjes. An-
in 1930 nog twee seizoenen te
sjovis was een exportartikel. Na
gaan. Deze visserij werd door de
verwerking werd de vis, gezouten
Zuiderzeevissers met wisselend
en verpakt in vaten, opgeslagen in
succes beoefend. Bij de verwerking
de pakhuisvemen van Amsterdam,
van de ansjovis werden vrouwen
wachtend op een goede prijs.
en meisjes ingeschakeld bij het
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
9
Het koken van garnalen voor de
en Jelle Roos. Met het pellen van
verdween ook de garnalenvisserij,
vishandel van Bakker en Gerssen
garnalen verdienden vrouwen en
de Zuiderzee werd IJsselmeer.
op de Westhaven naast de gemeen-
kinderen een karige vergoeding als
telijke visafslag. Op de achtergrond
aanvulling op het gezinsinkomen.
de werfboet van de gebroeders Jan
Met de komst van de Afsluitdijk
10
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Op 28 mei 1932 werd het laatste
de aan de eb- en vloedbeweging in
foto steekt Grietje Bosker als eerste
sluitgat in de Afsluitdijk gedicht.
de nu afgesloten binnenzee. Urk
vrouw het pas gedichte sluitgat
De Zuiderzee werd IJsselmeer, het
zou nog geruime tijd een eiland
over.
zoute water zoet. Dit betekende het
blijven, maar, naar velen dachten,
einde van de haring- en ansjovis-
een vissersplaats zonder toekomst.
visserij. De dijk tussen Noord-Hol-
Daarom hingen op veel vissers-
land en Friesland maakte een ein-
schepen de vlaggen halfstok. Op de
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
11
U
I
J
T
H
O
V
E
N
,
D
O
R
P
E
N
E
N
S
T
E
D
E
N
ISBN 90-5994-116-0
A
U
I
T
G
E
V
E
R
I
J
A
P
R
I
L
I
S
–
Z
A
L
T
B
O
M
M
E
L