Garba y augua

Page 1

Francho Nagore (Zaragoza, 1951). Dotor en Filolochía Romanica e profesor de a Universidad de Zaragoza (Campus de Uesca). Entre a suya muito ampla produzión filolochica cal destacar a suya ya clasica Gramatica aragonesa (1977) e as suyas obras sobre l’aragonés de Pandicosa u a luenga de a Coronica de San Chuan d’a Peña, asinas como a coordinazión d’o Endize de bocables de l’aragonés. Poeta de a primera chenerazión d’autors en aragonés común e tradutor, ha publicato ros siguiens libros de poemas: Sospiros de l’aire (1971), Cutiano agüerro (1977), Purnas en a zenisa (1984) e Baxo a molsa (1999). Esporadicamén tamién ha feito bellas incursions en o relato breu (Ye difízil, Mareya baxa, Pedregada en o tozal, ...)

2 Eduardo Vicente de Vera

o suplmento cultural El País aragonés e en Andalán. Contina escribindo e en 1981 publicó o libro de poemas Chardín d’ausenzias. Publicó tres libros, como parti d’a campaña de replega, re-balurazión e difusión de testos tradizionals e populars en aragonés: A l’aire (garbas) en 1985, Calibos de fogaril en 1986 e Textos en grausino (1904-1985), tamién en 1986. No se trata de testos propios, sino de replega de testos de diferens autors en aragonés dialeutal. Entre 1980 e 1982 colaboró con bels articlos en a Gran Enciclopedia Aragonesa que se referiban á aspeutos de literatura en aragonés e istoriografía de l’aragonés publicando en 1992 El aragonés: historiografía y literatura. Estió tamién colaborador en libros coleutibos e atras publicazions tanto en castellano como en aragonés. En 1989 eba publicato ro que estió, por agora, o suyo zaguer libro en aragonés: As fuellas de París (O manuscrito de o tayyab) una d’as millors nobelas istoricas escritas en aragonés, parando cuenta en a estrutura e a teunica narratibas.

GARBA Y AUGUA

Eduardo Vicente de Vera naxió en en 1952. Pero dende chiquet bibió en Zaragoza, en do fazió os estudios primarios e o bachillerato. Empezipió á estudiar en a Unibersidá de Zaragoza a carrera de Zenzias Fesicas, pero la dixó á meyas, ta pasar á estudiar, Filosofía y Letras, branca d’Istoria. A suya afizión yera a literatura: en 1970 empezipia a escribir en castellano y á partir de 1973, en aragonés. Ixa añada ganó o premio “Alto Aragón” de narrazión curta en aragonés, organizato por l’Asoziazión Pro-Semana Cultural de Balbastro e o Conzello de dita ziudá, con “En os rabals de l’esmo”. Tornó a otener ixe premio en a edizión de 1974, con “En os ricuerdos de Cleto”, e en a edizión correspodién á 1975. Con Garba y augua ganó, ixe mesmo año, o premio “Ana Abarca de Bolea”. En 1977 publica un libro de narrazions, Do s’amorta l’alba, a primera obra narratiba en aragonés común publicata. En castellano en 1975 estió finalista d’o premio “Ramón J. Sender” de periodismo, que organizaba Aragón-Exprés. Estió impulsor e colaborador de

Introduzión, edizión e anotazions de

FRANCHO NAGORE LAÍN (Universidad de Zaragoza)

Clasicos Bernardo Larrosa www.garadedizions.com



Eduardo Vicente de Vera GARBA Y AUGUA


Portalada: Jaime Sempere

Iste libro ha rezibito una aduya d’o Departamento d’Educazión, Cultura y Esporte d’o Gubierno d’Aragón.

Primera edizión de Garba y Augua: 1976 Segunda edizión de Garba y Augua: 1977 Terzera edizión de Garba y Augua: 1980 Primera edizión cretica: nobiembre, 2011

© Ta ista edizión, GARA D’EDIZIONS Abda. Nabarra, 8 E-50010 ZARAGOZA http://www.garadedizions.com gara@garadedizions.com

I.S.B.N.: 978-84-8094-301-7 D. L.: Z-Z- 3.655-2011 Imprentato por: Tipolínea Imprentato en Aragón Printed in Aragón


Eduardo Vicente de Vera GARBA Y AUGUA

Introduzión, edizión e anotazions de Francho Nagore Laín* (Universidad de Zaragoza)

Clasicos Bernardo Larrosa, 2

* Miembro d’o Grupo de Investigación Emergente H56 “Filología Aragonesa” (FILAR), reconoxito por o Gubierno d’Aragón e cofinanziato por a Comisión Europea.



INTRODUZIÓN O CONTESTO Correban as añadas setanta d’o sieglo XX. En 1968 s’eba muerto Veremundo Méndez Coarasa (Echo, 1898-1968), poeta que escribió toda a suya obra en aragonés cheso, a modalidá dialeutal d’a luenga aragonesa charrata en a Bal d’Echo. Yera d’as pocas presonas que eban escrito en aragonés en ixas añadas d’a metá d’o sieglo bente, ye dizir, as añadas 40, 50 e 60. Ne b’eba d’atros, como Pedro Arnal Cavero (18851962), que escribiba en aragonés d’o Semontano, Agliberto Garcés (Boleya, 1908-2002), que escribiba en aragonés d’a Sotonera, u bels autors grausinos que escribiban en aragonés ribagorzano, como Tonón de Baldomera u Bizén Lacambra. Tanto ro nucleyo cheso como ro ribagorzano yeran en ixos momentos (y encara en son en gran parti agora) os que eban mantenito más gran continidá en o emplego literario d’a suya modalidá dialeutal d’aragonés. Asinas, en aragonés cheso podemos nombrar en a segunda metá d’o sieglo XIX bel romanze de Leonardo Gastón (1837-1885) e ya á empezipios d’o sieglo XX as obras teyatrals de Domingo Miral (1872-1942), Qui bien fa nunca lo pierde e Tomando la fresca en la cruz de cristiano ó Á casarse tocan (publicatas conchuntamén en Chaca en 1903).1 1  Ista primera edizión estió imprentata en a imprenta de Carlos Quintilla, en Chaca. Se fazió una segunda edizión en 1972, imprentata en a Imprenta Raro, tamién en Chaca. Finalmén s’ha feito una edizión facsímil en a

V


Y en o respeutibe á l’aragonés ribagorzano, en o sieglo XIX se rechistra l’autibidá literaria de Bernabé Romeo y Belloc (Estadilla, 1841 – Madrid, 1900?), autor d’o libro Las fuentes de la poesía (Madrid, Calixto Ariño, 1888), en do se troban, chunto á poemas en castellano, en latín, en italiano y en catalán, cuatro poemas en aragonés ribagorzano. Ya en o primer terzio d’o sieglo XX escribió Cleto Torrodellas Español (Estadilla, 18681939), autor de poemas e romanzes d’estilo popular.2 Por atro costato, bi eba un conchunto d’autors grausinos que escribiban á ormino en o periodico El Ribagorzano e en o Llibré d’as fiestas de Graus, como Dámaso Carrera, Marcelino Gambón, Vicente Castán, etc.3 Ixos prezedens chesos e ribagorzanos fan beyer que, en efeuto, bi ha bella continidá en o cautibo literario en ixas modalidaz dialeutals d’aragonés e pueden esplicar, por o menos en parti, a mayor zereñura d’as suyas colezión “Documenta” (Zaragoza, Gara d’edizions / Institución “Fernando el Católico” / Diputación de Zaragoza, 2002), con una presentazión cheneral (d’a colezión) de José Luis Melero Rivas. 2  Se beiga a suya obra en: Cleto Torrodellas, Versos y romances en ribagorzano. 2ª edizión enamplada. Introduzión, estudio, notas y bocabulario por Francho Nagore. Uesca, Editorial Publicazions d’o Consello d’a Fabla Aragonesa, 1988. Anterior ye o libret de F. Nagore, A bida, a obra y a fabla de Cleto Torrodellas, Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses, 1981. Dimpués s’han trobato e publicato bels pocos poemas más, que se pueden beyer en: Latas Alegre, Óscar, “Tres nuebos poemas de Cleto Torrodellas”, Luenga & fablas, 4 (2002), pp. 91-102; Tomás Arias, Chabier, “Cleto Torrodellas Español (Estadilla, 1868-1939): bersos ineditos, popularidá d’una obra”, en Estudios y rechiras arredol d’a luenga aragonesa y a suya literatura. Autas d’a II Trobada [Uesca, 18-20 de nobiembre de 1999], Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses / Consello d’a Fabla Aragonesa, 2001, pp. 393-403. Una rezién publicazión achunta tot isto: Cleto Torrodellas (1868-1939), Obra en aragonés ribagorçano. Edicion de Xavier Tomás i Chusé Raúl Usón. Zaragoza, Xordica (“Biblioteca Pirineus”), 2011. 3  Prezisamén muitos testos d’istos autors los replega Eduardo Vicente de Vera en o suyo libro Textos en grausino (1904-1985), Zaragoza, Diputación General de Aragón – Departamento de Cultura y Educación, 1986.

VI


literaturas locals (anque, tamién, sin denguna duda, cal pensar en atros datos, como a codesión social, a bitalidá lingüistica e l’orgüello que a chen d’ixas redoladas teneba por a suya traza de charrar). Pos bien, en as añadas cuaranta, zincuanta e sisanta d’o sieglo XX, l’autor más importán, tanto por a calidá como por a cantidá d’a suya obra, yera Veremundo Mendez Coarasa (Echo, 1897-1968). No eba publicato dengún libro (os dos que replegan a suya obra son postumos), pero publicó muitos poemas en rebistas locals, folletos e programas de fiestas. A suya ampla obra, anque perén localista y espresata en aragonés cheso, abraca temas muito bariatos, dende billanzicos dica os poemas adedicatos á ras fiestas d’Echo u á bels episodios e presonaches locals; pero a más gran parti d’os poemas, e puede estar que os millors, preban de retratar, con bel aliento epico, os quefers e as ocupazions d’a chen d’a bal en cada epoca de l’añada, como a siega, a trilla, os quefers con o ganato, as yerbas, as cazatas,… u a naturaleza, a cheografía e as tradizions locals, produzindo una obra con libels esteticos muito estimables, en do lo tradizional se chupe de malinconía por o que o tiempo se’n leba, pero tamién de bel berniz epico e lechendario. Os suyos testos se replegoron postumamén en dos libros, d’a edizión d’os cuals se fazió cargo Tomás Buesa: Añada’n la Val d’Echo (Zaragoza, IFC, 1979), que ye una triga de doze poemas, e Los míos recuerdos (Zaragoza, IFC, 1996), que ye una replega ampla (anque no pas completa de raso) d’a suya estensa obra. Ye de dar, por tanto, que á metá d’as añadas setanta, as unicas obras conoxitas d’iste autor yeran as publicatas en o programa d’as fiestas d’Echo, en periodicos (más que más El Pirineo aragonés) u en rebistas (como Jacetania). Ixa “epica local” que consiguió creyar Veremendo Méndez Coarasa li atorga á iste autor un puesto de priVII


bilechio en a literatura en aragonés d’o sieglo XX, por o que no puede estraniar guaire que estase a referenzia, “o poeta cheso”. Ixa fama fazió que amagase, como una boira, á atros escritors en aragonés dialeutal d’a epoca.4 En efeuto, tamién por ixas añadas, dende as cuaranta dica as sentanta, escribiba en aragonés baxorribagorzano Tonón de Baldomera (seudonimo d’Antonio López Santolaria, Barcelona, 1904 – Graus, 1977). Animador d’os festellos populars de Graus e gran afizionato á o folclore, a mayoría d’os escritos suyos estioron publicatos en o Llibré de Graus (libret que se publica añalmén, cada mes de setiembre, con o programa d’as fiestas e bellas colaborazions) e cuasi toz tienen como motibo as fiestas e aneudotas locals. A suya obra se replegó postumamén en o libro Prosa y verso de Tonón de Baldomera (Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses, 1983). Pero no cal olbidar-se de l’aragonés d’o Semontano, que eba cautibato bellas añadas antis Pedro Arnal Cavero (1885-1962): si bien cuasi toda a suya obra ye feita en castellano, en belunos d’os suyos testos podemos trobar buenacosa de palabras aragonesas, e en bels cabos de beluno d’os suyos libros beyemos narrazions feitas á meyas en aragonés y en castellano. Prenzipalmén, en Aragón en alto (Zaragoza, 1940), en do ros 4  E mesmo que , en bella mida, por parti de belunos, se fese una identificazión entre “cheso” e “aragonés”, sin parar cuenta en que “aragonés” se referiba á o conchunto d’a luenga e “cheso” solamén á ra modalidá local d’ista en a Bal d’Echo. Como aneudota, podemos aportar un caso que nos afeutó presonalmén: o nuestro libro de poesía Sospiros de l’aire (Zaragoza, Cazar, 1971) leba en a portadeta interior: “Fabla chesa” (poesía)”, no se sape muito bien si como tetulo u soztetulo. En cualsiquier caso, no ye responsabilidá nuestra, que esplicamos en o prelogo que prebamos d’escribir en bella mena d’aragonés común u cheneral, cosa que –por atro costato– ye ebidén, ta cualsiquiera que leiga os poemas d’o libro.

VIII


cabos 23 ta 25 e 33 ta 46 contienen muitos parrafos en aragonés. Tamién, anque menos, en Aragón de las tierras altas (Zaragoza, 1955), en do trobamos bel troz en aragonés en o cabos zaguers.5 En l’aragonés de A Sotonera escribiba Agliberto Garcés López (Boleya, 1908-2002), autor de romanzes, cuentos, cartas e articlos que beyoron a luz en os periodicos de Uesca –belunos tamién publicatos en rebistas–, amás d’una estimable obra lesicografica, Fraseología de habla popular aragonesa (Uesca, Pucofara, 2002; 2ª edizión, 2005). L’aragonés d’a Plana de Uesca yera representato en a obra de Pedro Lafuente Pardina (Uesca, 19292000), qui publicó á empezipios d’a decada d’os setanta Cuentos y romances del Alto-Aragón (Uesca, 1971). Astí mezcla en belunos d’os suyos escritos aragonés –pro castellanizato– e castellano, idioma que predomina u ye esclusibo en belatros. Igual ocurre en atros libros suyos publicatos dimpués.6 Fueras d’ixos autors, toz localistas e dialeutals, e d’os libros menzionatos –cuasi toz postumos–, o que podébanos trobar yeran bels testos d’atros pocos autors –con ixe mesmo caráuter localista e dialeutal– en 5  Más que más en “Con os fartos de chicha en purnas” (pp. 168-170) y en “Tres «fablas» montañesas” (pp. 170-174). Por zierto, i beyemos ya en una epoca muito temprana (1955) o emplego d’o termino “fabla” con una sinificazión que se poderba traduzir en castellano como ‘habla, lengua, modalidad dialectal de aragonés’. Iste zaguer cabo remata con un parrafo que, leyendo-lo dimpués de más de meyo sieglo, contina tenendo toda a suya balura: «Y no se olvidará la Revista Aragón de nuestras “fablas”, especialmente de las montañesas, tesoro espiritual que perderíamos pronto si las tuviésemos más tiempo en la ignorancia, en el desuso y en el abandono imperdonable.» (Arnal Cavero, P., Aragón de las tierras altas, Zaragoza, 1955, p. 174). 6  El Altoaragón de tejas abajo: dijendas, falordias y chanadas (Uesca, 1989), Al calor de la cadiera (Relatos y vicencias del Alto Aragón) (Uesca, 1996). Diez añadas dimpués d’a suya muerte, o libro A leer con gusto (Uesca, DPH, 2010) replega una ampla muestra d’a suya obra.

IX


programas de fiestas, rebistas locals u periodicos. Asinas por exemplo, Francisco Castillón (Graus), Silvestre Salinas (Graus), José de Mur (Graus), Blas Castán (Ayerbe), Enrique Capella Sanagustín (Uesca), etc. En ixe encuadre cheneral, cal dizir tamién que a finals d’as añadas 60 –sobre 1968 e 1969– bi eba ya bels autors que escribiban en aragonés, prebando de fer-lo no en un aragonés dialeutal e local sino de caráuter cheneral, común u koinetico. Yeran encara mui pocos, yeran os que empezipiaban e por tanto teneban que xarticar unas articas que dende tiempos inmemorials no se cautibaban. Uno d’ellos yera Ánchel Conte, que en 1968 ganó o premio de poesía “Veremundo Méndez Coarasa” en a suya primera edizión (yera rezién creyato en omenache á l’autor cheso, qui chustamén morió ixa añada) con una colezión de poemas que se clamaba “A tierra de yo”, puede estar que os primers testos escritos en aragonés literario común (u millor, “protoaragonés literario común”).7 Ye solamén un poquet más adebán cuan se publican os primers libros en ixa mena d’aragonés común (que distaba muito d’estar esautamén igual en cada autor): No deixéz morir a mía voz (1972), d’Ánchel Conte, e Sospiros de l’aire (1971), de Francho Nagore. Chunto á o premio “Veremundo Méndez” esistiba en ixas primeras añadas 70 o premio “Alto Aragón”, de narrazión curta, creyato por o conzello de Balbastro, en o que presentoron obras toz os autors chóbens que allora empezipiaban é escribir en aragonés. Agora 7  Ixos poemas d’Ánchel Conte permanexioron ineditos dica que en 1982 se’n publicoron dos: “Monegros” e “Aragón”, en Fuellas, 30 (1982), p. 5. Atros poemas d’Ánchel Conte, tamién de 1968, se publicoron en Fuellas, 57 (1987), pp. 12-15. Se beiga á o respeutibe, Nagore (2011: 124-125).

X


bien, tanto o premio de poesía como o de narrazión, yeran ta obras de chiqueta estensión e, antiparti, no gosaban publicar-sen as obras que oteneban o premio, por o que teneban poca traszendenzia. Un poquet dimpués se fazió un pauto ta l’uso d’una ortografía propia en a escritura de l’aragonés, en una reunión d’escritors e estudiosos que se zelebró en Zaragoza o 16 de nobiembre de 1974. Basatas más que más en criterios fonolochicos, s’empezipioron á emplegar decamín, con caráuter probisional, en periodicos e rebistas (Nagore, 2011: 125). Primeramén, en testos en aragonés común, pero dimpués, ascape, tamién en testos en aragonés dialeutal, en replegas lesicograficas, etc.8 Iste yera o panorama que trobamos en a literatura en aragonés sobre 1975, añada en a que Eduardo Vicente de Vera gana con Garba y augua o premio “Ana Abarca de Bolea” en a suya primera edizión. Iste premio lo eban creyato una colla de presonas que por ixas añadas comenzipiaban á embrecar-sen en l’aragonés (e que una añada dimpués creyarban o Consello d’a Fabla Aragonesa). Se fazió clamamiento d’o premio en a prensa de Zaragoza (con alcanze rechional). A razón de baltizar o premio con o nombre d’una escritora d’o sieglo XVII, que con seguranza yera pro esconoxita ta 8  Asinas, por exemplo, Nieus Luzía Dueso Lascorz las aplica en as suyas poesías e narrazions en aragonés chistabín, Rafel Andolz en as suyas fichas de lesico que constituyirban dimpués o Diccionario aragonés (primera edizión en 1977), etc. Ye preziso albertir –por os trafuques que á ormino se i beyen– que l’aplicazión d’as normas graficas de l’aragonés no sinifica escribir en aragonés común, ya que isto implica antiparti o emplego d’elementos comuns en morfolochía e sintasis, a normalizazión d’aspeutos foneticos e a selezión, más u menos definita, d’o bocabulario basico e o espezializato. De feito, ye posible aplicar as normas graficas de l’aragonés escribindo en cualsiquier modalidá dialeutal d’aragonés, como se beyerá en a mayoría d’os autors a o largo d’as zagueras decadas d’o sieglo XX.

XI


una gran mayoría de chen, obedexeba á una moda que allora esistiba (se beiga o premio “Veremundo Méndez”) e que continó dimpués (se beiga o premio “Arnal Cavero”, o premio “Chusé Coarasa”, etc.) de meter nombres d’escritors á os premios literarios. Pero dillá d’ixo, bi eba razons más concretas: yera d’as pocas autoras que eban escrito en aragonés (por ixas añadas 70 empezipiaba á escribir Nieus Luzía Dueso, pero ixo yera una cosa eszeuzional) e d’os pocos escritors en aragonés conoxitos entre os sieglos XV e XIX: por tanto, aclamando-se á ixe nombre se prebaba de meter en alto a continidá d’as letras en aragonés entre a Edá Meya e a Edá Contemporania.9 En o libro ganador d’o premio bi eba dos aspeutos importans que cal acobaltar. En primer puesto, yera escrito en aragonés literario común, no pas en una bariedá dialeutal d’aragonés. En segundo puesto, yera escrito aplicando as normas graficas de l’aragonés que yeran estatas aprebatas con caráuter probisional en 1974.10 Por tanto, puede afirmar-se plenamén que Eduardo Vicente de Vera ye d’os enzetadors d’una escritura poetica –e literaria, en cheneral– en aragonés común. U, si se quiere, uno d’os prenzipals continadors en o biero que ébanos enzetato Ánchel Conte e yo mesmo.

9  Antiparti, pocas añadas más adebán, en 1979, iban á fer-se treszientas añadas d’a publicazión d’o libro d’Ana Abarca de Bolea Vigilia y Octavario de San Juan Baptista (Zaragoza, 1679), en o que bi eba, chunto á una mayoría de testos en castellano, tres testos en aragonés. Pueden beyer-sen os tres en Vicente de Vera (1992: 220-228). O libro ganador se publicó en Zaragoza en 1976 e ixa añada (e no pas 1975) se tomó como referenzia ta continar con o clamamiento d’ixe premio ta libros de poesía en aragonés cada tres añadas, fendo por tanto enzertar a segunda edizión con l’añada 1979. 10  Cada uno d’istos dos aspeutos merexe por a suya importanzia una considerazión espezial. En o trestallo que adedicamos á profundizar en a sinificazión d’o libro prebaremos d’adedicar-lis una atenzión espezifica.

XII


L’AUTOR Eduardo Vicente de Vera naxió en Brea d’Aragón (comarca de l’Aranda) en 1952. Pero dende chiquet bibió en Zaragoza, en do fazió os estudios primarios e o bachillerato. Empezipió á estudiar en a Unibersidá de Zaragoza a carrera de Zenzias Fesicas, pero la dixó á meyas, cuan ya yera en terzero, ta pasar á estudiar, en a mesma unibersidá, Filosofía y Letras, drento d’a que esculló a branca d’Istoria, lizenziando-se en o curso 1973-74. Con tot, a suya afizión yera a literatura e ya dende 1970, alto u baxo, empezipia a escribir. Primeramén en castellano; dimpués, á partir de 1973, tamién en aragonés. Encara estudiando comenzipia á intresar-se por l’aragonés, en o que tien muito que beyer o roze cutiano e l’amistanza con Chesús Vázquez Obrador, que tamién estudiaba Filosofía y Letras, pero en a branca de Filolochía Romanica. Estió por ixa epoca, d’empezipios d’os 70 (por 1972 u 1973) cuan yo lo conoxié, á trabiés de Chesús Vázquez, e tamién faziemos amistanza. Ta escomenzipiar á escribir en aragonés estió dezisiba a letura por parti d’Eduardo Vicente de Vera d’os primers libros en (proto-) aragonés común, No deixéz morir a mía voz (1972), d’Ánchel Conte, e o libro mío Sospiros de l’aire (1971). Ya en 1973 ganó o premio “Alto Aragón” de narrazión curta en aragonés, organizato por l’Asoziazión Pro-Semana Cultural de Balbastro e o Conzello de dita ziudá, con una narrazión que se tetulaba “En os rabals de l’esmo”. Tornó a otener ixe premio en a edizión de 1974, con a narrazión “En os ricuerdos de Cleto”, e en a edizión correspodién á 1975.11 11  O Premio “Alto Aragón” de narrazions curtas en aragonés se creyó en Balbastro en 1967 e o suyo clamamiento se fazió de contino, todas as

XIII


Á o suyo quefer de narrador s’achunta o de poeta. Prezisamén con Garba y augua, libro que eba escrito entre as añadas 1973-1974, ganó o premio “Ana Abarca de Bolea” ta libros de poesía en aragonés en a suya primera edizión (1975).12 Un par d’añadas dimpués publica un libro de narrazions, Do s’amorta l’alba (Zaragoza, Porvivir Independiente [colezión “Al margen”, 2], 1977). En conchunto se trata d’a primera obra narratiba en aragonés común publicata.13 Pero, por atro costato, contina escribindo tamién en castellano, a suya luenga materna e a suya luenga-ferramienta ta treballos d’analís literario, cretica literaria, istoriografía e autualidá literaria. Asinas, por exemplo, en 1975 estió finalista d’o premio “Ramón J. Sender” de periodismo, que organizaba o periodico diario d’a tardada Aragón-Exprés.14 Prezisamén en ixe periodico publicó –tanto en castellano como en aragonés– poemas, narrazions, articlos, entrebistas e reportaches, colaborando en un suplemento semanal de cultura que se clamaba El País aragonés, en o que antimás d’articlos, creticas e comentarios sobre temas d’autualidá, bi eba una sezión añadas, dica 1987, alto u baxo. Yera l’unico premio literario en aragonés que esistiba á empezipios d’a decada d’as añadas 70, chunto con o premio “Veremundo Méndez Coarasa”, de poesía, que s’eba creyato en 1968. 12  Lo diz esplizitamén en o suyo articlo “Bellas reflesions sobre o feito literario en aragonés dende a mía obra”, Fuellas, 65 (mayo-chunio 1988), pp. 3 e 18). 13  Puede dizir-se tamién que, prauticamén en aragonés en cheneral, pus de narrazions solamén se’n eban publicato as de tipo costumbrista de Pedro Arnal Cavero en aragonés d’o Semontano, que no yeran de creyazión literaria, sino de caráuter descriptibo, u belunas de caráuter festibo y ebocador en o Llibré de Graus, en aragonés ribagorzano. 14  Estió bespertino, ye dizir, se publicaba en a tardada, dende que se creyó en chinero de 1970 dica nobiembre de 1979. Dimpués pasó á estar diario d’a mañana, dica que remató de publicar-se en chinero de 1983. D’iste diario yera propietario e enfilador Eduardo Fuembuena.

XIV


clamata “Intra-Aragón”, que, si a memoria no me falla, creigo que se publicó entre as añadas 1974 e 1977. Ista sezión la enfilaba Eduardo Vicente de Vera e teneba antiparti como colaboradors á Chesús Vázquez Obrador, Chorche Cortés Pellicer e yo mesmo. En ixe diario, en ixa sezión, se publicoron belunos d’os testos en aragonés común más tempranos, chunto con Andalán, periodico quinzenal aragonés en do tamién colaborábanos dende que s’eba creyato en setiembre de 1972, u Jacetania, rebista que se publicaba en Chaca,15 antiparti de bellas publicazions feitas á ziclostil.16 Pus bien, en “Intra-Aragón” publicó Vicente de Vera una serie d’entrebistas con toz os poetas d’Aragón que en ixe inte produziban poesía e la publicaban –a mayoría, por no dizir toz, en castellano–, que constituye un buen testimonio d’as ideyas e preocupazions literarias e culturals d’a epoca, como un mirallo en o que se podese beyer reflexata a soziedá aragonesa de 1974-1976, á trabiés d’os poetas. Una serie, en fin, que merexerba a pena rescatar de l’olbido por meyo d’una edizión comentata que nos podese dar a clau de bels aspeutos sozio-culturals e literarios d’ixos momentos zaguers d’o rechimen pulitico de Franco que yera naxito como consecuenzia d’a Guerra Zebil de 1936-39 e que ya daba á metá d’as añadas 70 os suyos zaguers rangüellos. Yera un inte en que a luita antifranquista u por a democrazia s’apachaba perfeutamén con a luita por 15  A rebista Jacetania la publicaba en Chaca dende 1963 o “Centro de Información y Turismo”. Yera trimestral. Contina publicando-se, con a mesma periodizidá, como organo d’informazión comarcal. Pueden beyerse agora achuntatos os testos en aragonés que se i publicoron en o libro: 40 años de aragonés en la revista Jacetania (1966-2006), edizión á cargo de Ibón Gimeno, Manuel de Diego, Pascual Miguel, Óscar Latas y Jaime Sempere (Zaragoza, Gara d’Edizions – Institución “Fernando el Católico”, 2006). 16  Como Endreza, boletín en aragonés que publicó en as añadas 1974 e 1975 l’Asoziazión Chubenil d’a Fabla Aragonesa e que teneba a suya redazión en Uesca.

XV


l’autonomía d’Aragón; y en do a luita d’os inteleutuals por una cultura cretica e por una informazión dina e beraz, s’apachaba con a luita por a dinificazión e a recuperazión d’a luenga aragonesa. Yeran, en fin, os tiempos d’o periodico quinzenal aragonés Andalán, en o que tamién colaboró Eduardo Vicente de Vera con bels articlos en aragonés.17 A bida d’Eduardo Vicente de Vera continó por endrezeras literarias, ya que dimpués de rematar a Lizenziatura en Filosofía e Letras (branca d’Istoria) en o curso 1973-1974 e de dar clases en diferens colechios de Zaragoza, ganó por oposizión en 1984 una plaza de profesor de Luenga e Literatura Castellanas en Bachillerato, e como tal exerzió en barios institutos de La Rioja, Nabarra e Aragón. Asinas, estió en Institutos de Lodosa, Arnedo, Chaca, Exeya, e finalmén Zaragoza. Tanimientres, bi ha que remerar que en o mes de mayo de 1976 se creya en Zaragoza o Consello d’a Fabla Aragonesa e Eduardo Vicente de Vera ye uno d’os suyos fundadors e primers miembros. As fins d’iste coleutibo son a esfensa, a promozión, o estudio e a espardidura de l’aragonés, en toz os suyos aspeutos. Se legalizarba en Uesca como asoziazión cultural en o mes de chinero de 1978.18 Pero ixo no surtió d’a no cosa: en Zaragoza se feban clases d’aragonés dende 1972, 17  A serie d’articlos en aragonés que publicó Andalán por as añadas setanta ye tamién intresán e se poderba rescatar de l’olbido por meyo d’una edizión comentata. Astí se podeban leyer, cada quinze días u cada mes, articlos en aragonés sobre diferens temas –no solamén literarios u filolochicos– d’Ánchel Conte, Chorche Cortés, “Ton” (Antonio Martínez), Eduardo Vicente de Vera, Francho Nagore, etc. 18  Sobre a istoria d’o Consello d’a Fabla Aragonesa, puede beyerse F. Nagore, “Chiqueta istoria d’o Consello d’a Fabla Aragonesa dende os suyos emprenzipios dica l’añada 2001”, Fuellas, 143-144 (mayo-agosto 2001), pp. 16-21.

XVI


s’eban publicato á ziclostil en 1973 unos apuntes de gramatica aragonesa, que eba acotraziato yo mesmo. A prensa aragonesa d’ista epoca dixa beyer cómo bulliba l’ambién en relazión con a recuperazión de l’aragonés, asinas, por exemplo: l’articlo “Con’a fabla n’as mans”, d’Eduardo Vicente de Vera, en Aragón-Exprés de 25.03.1974, que nunziaba o naximiento d’una sezión en aragonés en o debandito periodico; a entrebista que sobre l’amostranza de l’aragonés fazió Alfonso Zapater en Heraldo de Aragón de 26.12.1974 á Chesús Vázquez Obrador, Eduardo Vicente de Vera e Francho Nagore; l’articlo “A propósito del aragonés” que publica en Aragón-Exprés de 15.02.1975 o Grupo “Entabán”, “un grupo d’opinión en o que bi yeran” os que colaboraban en aragonés en ixe periodico e belunos más.19 Eduardo Vicente de Vera contina escribindo en aragonés. Si en 1977 eba publicato as narrazions de Do s’amorta l’alba, en 1981 se publicó o suyo libro de poemas Chardín d’ausenzias, libro con una gran unidá e coderenzia, con un estilo que emita á os profetas antigos que clamaban en o disierto. Entre 1977 e 1980, alto u baxo, Eduardo Vicente de Vera ye o enfilador d’a colezión “Al margen”, adedicata á ra publicazión d’asayo, teyatro e narratiba drento de Publicazions Provivir Independiente. Ista editorial yera estata creyata en Luesia por o poeta Ángel Guinda20, qui 19  Se beiga sobre isto F. Nagore, “Dos «escais» de prensa ta ra protoistoria de o Consello d’a Fabla Aragonesa e de a recuperazión moderna de l’aragonés”, Fuellas, 145 (setiembre-otubre 2001), pp. 18-21. 20  Ángel Guinda (Zaragoza, 1948) ye uno d’os más importans poetas aragoneses autuals en luenga castellana. En 1973 a Diputazión de Zaragoza l’atorgó o premio “San Jorge” de poesía. Dende as añadas 70 dica güei mesmo a suya produzión poetica ye estata contina e de gran calidá. En 2010 l’estió atorgato por o Gubierno d’Aragón o premio “Aragón” d’as Letras Aragonesas. En a colezión “Puyal” de poesía se publicoron bentitan-

XVII


s’encargaba d’enfilar a colezión “Puyal” de poesía, a colezión emblematica d’a editorial, e una d’as pocas que publicaba poesía en Aragón en as añadas 70, chunto con a editorial “Litho Arte”, de Carlo Liberio del Zotti, e a colezión “Poemas”, d’a que se fazió cargo o poeta Luciano Gracia á o largo de más de bentizinco añadas (cfr. Vicente de Vera, 1976). En a colezión “Al margen” se publicoron bels tetulos importans, d’autors como José Luis Alegre Cudós u Eloy Fernández Clemente. A suya colaborazión con o Departamento de Cultura d’a Diputación General de Aragón en as primeras añadas d’os güitanta tenió como consecuenzia que se fese cargo inizialmén d’a colezión de libros en aragonés “O pan de casa nuestra”, que o Departamento remataba de creyar, drento d’una inzipién pulitica lingüistica, empentata por o consellero de Cultura José Bada, que tamién se traduzió en cursos d’aragonés (como estraescolars) en bels zentros d’amostranza de Primaria e de Bachillerato de l’Alto Aragón (como Ansó, Ayerbe, Boleya, Tierrantona, Balbastro,…). Ixo no cualló en o caso de l’aragonés; sí, por cuentra, en o caso d’o catalán, dimpués d’o Manifiesto de Mequinenza en febrero de 1984, con a introduzión d’o catalán como asinatura boluntaria en os zentros d’a zona oriental d’Aragón e l’achustamiento de profesors por parti d’o Departamento de Cultura d’a Diputación General de Aragón, que poco dimpués fazió un pauto de colaborazión con o Ministerio de Educación, ta o desembolicamiento de l’amostranza d’o catalán en os zentros escolars (ya que allora Aragón encara no en teneba de competenzias en educazión). Pus bien, en a debandita colezión “O pan de casa nuestra” Eduardo Vicente de Vera publicó os tres pritos libros de poesía entre 1975 e 1982. A editorial “Olifante”, de Trinidad Ruiz Marcellán, ye a que apercazó a tieda d’o relebo en ixa endrezera de publicazión de libros de poesía.

XVIII


mers libros, como parti d’a campaña de replega, re-balurazión e difusión de testos tradizionals e populars en aragonés: A l’aire (garbas) en 1985, Calibos de fogaril en 1986 e Textos en grausino (1904-1985), tamién en 1986. No se trata de testos propios, sino de replega de testos de diferens autors en aragonés dialeutal e de testos de caráuter popular u de tradizión oral. Ta fer istos libros contó con l’aduya d’o Consello d’a Fabla Aragonesa, tanto d’a suya infraestrutura como d’a colaborazión de bels miembros que l’aportoron contautos, referenzias, tamién testos en bels casos, e mesmo fotocopias. Entre 1980 e 1982 Eduardo Vicente de Vera colaboró con bels articlos en a Gran Enciclopedia Aragonesa (Zaragoza, 1980-1982, XII tomos), que se referiban á aspeutos de literatura en aragonés e istoriografía de l’aragonés.21 L’afundamiento en istos temas con a enchaquia d’a redazión d’os articlos, asinas como a replega sistematica de materials que l’aduyasen a estudiar bels aspeutos u a refirmar-ne atros, li fazió muita onra como alazet ta parar o libro El aragonés: historiografía y literatura, que publicó en 1992 (Zaragoza, Mira Editores). Con tot e con ixo, antis, en 1989 eba publicato ro que estió, por agora, o suyo zaguer libro en aragonés: As fuellas de París (O manuscrito de o tayyab) (Zaragoza, DGA, colezión “O pan de casa nuestra”, 7), una d’as millors nobelas istoricas escritas en aragonés, parando cuenta en a estrutura e a teunica narratibas. Chunto á isto cal remerar as suyas zagueras poesías publicatas: a chiqueta colezión “Ziegas finestras”, en Andalán, en febrero de 1983; e “Crexendo en sole21  Eloy Fernández Clemente yera o enfilador d’a Gran Enciclopedia Aragonesa. Yo yera o responsable d’a sezión “Lenguas” e l’encargué á Eduardo Vicente de Vera bels articlos sobre temas en os que sapeba que beniba treballando feba tiempo y en teneba de materials.

XIX



GARBA Y AUGUA

(reproduzión facsímil d’a terzera edizión)


Primera edición: Mayo 1976 Segunda edición: Octubre 1977 Tercera edición: Febrero 1980

© Eduardo Vicente de Vera ISBN: 84-85233-24-7 Depósito Legal: Z-l.471-77

Cometa. S. A. — Carretera Castellón, km. 3’400 — Zaragoza 1977


«Cuando no se ha perdido todo no se ha perdido nada» —Miguel Hernández— «Si ellos tuvieron la grandeza de crearlo, nosotros hemos de tener la grandeza de creerlo»

—J. W. Goethe—



PROLOGO Los pocos libros de literatura aragonesa —en su sentido más limitado y correcto, pues como bien dice M. Alvar: «...sólo se podrá hablar de literatura aragonesa cuando esté escrita en dialectos aragoneses ya que lo otro será literatura castellana escrita por autores aragoneses...»— que se han escrito no habían abordado la temática del campo o muy de pasada, por esto con «GARBA Y AUGUA» he querido o al menos he intentado el difícil y fácil camino a la vez de la poesía sencilla, de la poesía por el pueblo y para el pueblo, queriendo reflejar las situaciones, en lo que me ha sido posible, de nuestras gentes; hilado a eso viene mi ansia de hacer llegar la poesía siempre mitificada y hermética al campesino. A partir de aquí, todo, el fondo y la forma del libro se ha limitado a unos moldes que para algunos serán arcaicos: poco vocabulario y a su vez eminentemente agrario, profusión de rimas, metáforas sencillas, etc.


Aun con todo y subjetivamente, la matriz de este libro está ligada a lo que podríamos llamar «motivo farmacéutico y ortopédico», es decir, a un querer dar vitaminas y columnas sustentadoras a nuestra lengua, o como lo quieran llamar los eruditos, poco importa; eruditos que levantan los lábaros de la cultura aragonesa y que sólo saben o quieren saber de músicas celestiales y archivos-frigoríficos de voces todavía vivas, señores que se levantan como jueces y verdugos de una situación lingüística de nuestro territorio que no se puede apartar de las situaciones antropológicas y sociológicas, pero que sólo ven en ella un motivo para el aprovechamiento personal con vistas a la erudición y a los aplausos de una sala aterciopelada muy propia para ascensos intelectuales; señores, en fin, con los cuales los pocos posos de cultura aragonesa que nos quedan tienen el R.I.P. a la vuelta de la esquina. Para terminar no puedo dejar de citar algunas palabras de J. M. Espinás acerca del catalán: «Escribir en catalán es una suerte. El escritor catalán tiene una ventaja sobre los demás; dispone de una causa por la que luchar: su propia lengua». U otra de S. Espriu: «El catalán no morirá con nosotros. Si acaso morirá con las generaciones que nos sigan». Al final del libro tenéis un vocabulario que os facilitará la lectura. El autor Agüerro del 75


PRÓLOGO A LA SEGUNDA Y TERCERA EDICIÓN Que a uno le digan que un libro de poemas se ha agotado; más: que le digan que un libro suyo ya no duerme el sueño amarillento de los escaparates libreros, siendo este precisamente un poemario en aragonés, no deja de ser un hecho sintomático a pesar de muchos pesares de muchos de ellos. Encontrarme con GARBA Y AUGUA después de cuatro años de estar escrito, y otros tantos no leídos —confieso que no he tenido valor para leerlo—, me ha supuesto una dolorosa lectura, no tanto por un posible rechazo como por ver que todo lo que aquí se encuentra escrito, por desgracia, sigue en vigencia. Mucho me hubiese gustado que esta mies y esta agua, hubiesen desembocado en la última alcantarilla posible y que leerlo no fuese otra cosa que un acto narcisista sin sentido. Pero no. Uno podría escribir lo mismo, recordar ese doce de febrero espiritual y tan demagógico, vivir


el mismo paisaje truculento, deshacerse en las mismas cinco en punto de la tarde de hace cuatro años. Eso sí, tendría que orillar el almíbar engañoso con el cual nuestros grandes confiteros de aquí y de allá nos han aderezado el presente agrio del territorio. Y ya no hablo de la forma, la cual hoy sería seguramente otra, sino del fondo. Y esto es lo doloroso: Seguir sintiendo los mismos problemas a pesar de las cremalleras medio abiertas y de que uno puede decir lo que siente sin tanto olor a azufre rodeándole. Sólo una alegría: ver que la lengua sigue adelante y que por be o por ce sus textos son demandados. ¿Las tristezas? Muchas. Todas menos ésa. L’autor Agüerro d’o 77

8


TA IMENE1 DE TU Ta imene2 de tú3, amor, te deixé en l´almada, con yo lo triballo y con tú4 a mía alma. —Qué largo ye o camin5 y qué probas as albarcas— Ta imene6 de tú7 asperé à qu’ensoniases y una pallada te deixé8 de besos y augua. —Qué largo ye o camin9 y qué probas as albarcas— Ta tornar con tú10, amor, fazié d’animal de carga y por tres perras bi-esbafé11 mil añadas. —Qué tristo ye o camin12 y qué probas as albarcas, qué azeto beyerte13 biella y enlutada14—.

9


UBRE AS MANS Ubre as mans ixutas, ubre as mans ixutas qu’as15 mías, amor16 ploran tristuras. Dam’os17 güellos craros, dam’os güellos craros18 qu’os19 míos, amor, se mueren sin amo. No tranques as puertas, no tranques as puertas que yo só20, amor, o trucador que te despierta. Quiero’star21 l´aladro, quiero’star l´aladro ta lebarte22, amor, por güertos y campos23.

10


IZEN, MARIETA Izen que a yo m’escribes, que yes a mía nobia, que yo te quiero, que tú24 me quieres. Izen que n’a25 bendema me furtabas os güellos, qu’as26 tuyas mans y os tuyos labios quereban amorosear y besar os míos güembros. Izen que cuan bi-torne27 nos casaremos, que trayeré ta meyo piso, ta l´alianza y un güerto. Izen qu’abremos muitos fillos, que serán buenos y abrán os tuyos güellos, qu’abrán28 d’o pay29 o zeño y os modos. Izen que t‘amortés n’agüerro30, que te pilloron as fiebres, que me deixés mui lugo. Izen que dende allora só31 como loco, que no beigo á naide32, que bibo siempre mui solo33. 11


Izen, Marieta34, que á yo m’escrebibas, que yeras a mía nobia, que yo te quiero, que tú me querebas.

12


T‘A MIA TIERRA Astí tenez35 a tierra d’os míos ricuerdos tan lexanos, a tierra d’a escureldá más cutia y o zielo más craro36; astí tenez as gleras qu’apedecan ombres, os lugars con sete y sin pueblo, os sols, os fríos, as bisas qu’amortan. Ista ye a tierra d’auguas desangrada, os trigazals que crexen com’un miraclo37, a faxa yerma, os mons sin pan y con fambre; astí ye a mía cheografía, o mío territorio, a d’o bardo d’a mía canta: T’o norte os mons cheláus38, t’o sur as rallas buedas, y en meyo lo nuestro Ebro con a mosta de sangre que l‘in queda39.

13


TERUEL Teruel, d’os ombres esgarráu, d’as olibas como grans40 d’oro recullidas por cabo d’año, Teruel de piedras baxo zero y silenzios qu’aflaman41 os caixigars42, cutia nafra d’a tierra funda, espelunga d’o carbón, tierra deixada43 ta solenca cleta de cazeras, tierra d’olibas y negras piedras, mina d’oliberas y olibar d’o carbón, Teruel solenco y tresbatíu, frío Teruel dormíu44, amo d’a marcha y a dolor, ¡Teruel!, ¡Teruel, tú45 yes con yo!

14


SEMANA SANTA (BAXO46 ARAGÓN47) No bi-ha48 aire, l´esgarran os timbals. A sangre. A dolor. O rudio baxo as lanternas. Rudio. Rudio. Rudio49 por as oliberas. De negro. Tó de negro, con o paso n’os50 güembros y a dolor n’o zentro. Y rudio, sólo rudio como glarímas51 d’un pueblo. A tierra tremola. A sete n’as dembas y n’o cielo una’loda52. De sangre. De negro a tamborrada. Y sangre y rudio y sangre y rudio bestindo as oliberas. Sólo sangre y rudio por as oliberas.

15


A sangre. O rudio. A sudor camin53 d’as oliberas. No bi-ha54 sol pero no duerme naide55. Fa mal o rudio y dica no duerme l´aire. Silenzio. Silenzio. Silenzio. Sólo silenzio por gleras y oliberas. Ya bi-ha d’aire56. Cutios os timbals. A sangre. A dolor. O silenzio. baxo as lanternas. Silenzio. Silenzio. Silenzio57. Dolor por gleras y oliberas.

16


PAISACHE Una mar de sete58 bi-ha59 n’a60 mía tierra, una mar de fame61, una mar d’omes62 plenando los63 camins. Un cabo d’año sin d’olibas y un agüerro sin bendema, un estíu64 sin as boiras y un ibierno qu’apedeca65. Y en yo un’augua66 de sangre esbotando por as benas; un’augua sin d’abres67, un’augua feita de penas plenando lo mío catre68.

17


LOBARRE Lobarre, la mar tiéns69 lexos pero qué amán o zielo. Dreito. Dreito debantas o cuerpo. Lobarre, lexano o Gallego d’entibos pleno. Altos. Altos debantas os suenios70. Lobarre, glarímas71 de silenzio que plegan enta lo mío zentro. Tristos. Tristos me catan os tuyos güellos. Lobarre, cuánta dolor y miedo baxando enta l’Ebro72. Frías. Frías din-dom de muerto. Lobarre: A la tuya entrada me’n73 quedé güellando como74 se debanta o zierzo75.

18


CHALAMERA ¡Chalamera!, si a los tuyos piéz76 s’achi no lla o Zinca77, izimene78: por qué deixas79 que te bi-metan80 una zentral d’atomos y muerte; porqué te’n deixas. Qué será d’os campos y as güertas, d’os tuyos campos y as tuyas güertas, d’as tuyas casas y os tuyos abozos, d’os tuyos biellos y as tuyas dembas, clons de radiatiba’rbiyuela81. Balbo só82 pensando en tú. Y qu’en izirán83 os tuyos ninóns bestíus de protones84, y de rayos alfa y beta y gamma; y o tuyo sol y os trigazals esquixáus; dolíus como l’abe de Picasso.

19


¡Chalamera! No t’amanes. No respires. No charres. Que se bi-ferán85 fresellas y chintarás iones86. ¡Chalamera! Espueblate87. Itene88. Muere, antis de que t’amorten. ¡Chalamera! Tan lugo yes muerta que quiés que t’amorten? Izimene. Izílome89.

20


Endize

Introduzión. O contesto........................................................V L’autor............................................................................... XIII A obra.............................................................................. XXII Garba y augua...............................................................XXVII Conclusión.......................................................................... LV A edizión............................................................................ LVI Garba y Augua ................................................................. 1 Prologo............................................................................. 5 Prólogo a la segunda y tercera edición............................ 7 Ta imene de tu.................................................................. 9 Ubre as mans.................................................................. 10 Izen, Marieta...................................................................11 T‘a mia tierra.................................................................. 13 Teruel............................................................................. 14 Semana Santa (Baxo Aragón)........................................ 15 Paisache.......................................................................... 17 Lobarre........................................................................... 18 Chalamera...................................................................... 19 Direzional....................................................................... 21 A tu................................................................................. 22 A mía boz....................................................................... 23 Anatomía........................................................................ 24 Ascuitaz.......................................................................... 26 Si quiés........................................................................... 27 N’ista tierra.................................................................... 28 Camins d’agüerro........................................................... 30 Tardada d’agüerro.......................................................... 31 Busatros.......................................................................... 33 Fillos d’a tierra ixuta...................................................... 35 92


Cuan secutaz o polbo..................................................... 37 Qui ye............................................................................. 38 To ye de tu...................................................................... 40 Ya ba’stando ora............................................................. 41 Qui ese como tu............................................................. 42 As puertas d’o campo.................................................... 44 Quiero sentibos cantar................................................... 45 A istas oras..................................................................... 46 Estie, so, seré.................................................................. 48 Ricuerdo impribable...................................................... 49 No ye l’augua, ye lo planto............................................ 50 Os bendemadors............................................................. 51 Arredol........................................................................... 52 Toz os diyas.................................................................... 53 Don dorondon................................................................ 54 Soledá............................................................................. 55 Ta setiambre................................................................... 56 Doze de febrero n’as minas d’Utrillas........................... 57 Poetas aragoneses.......................................................... 59 Garba y augua................................................................ 61 Notas á os poemas............................................................... 63 Referenzias bibliograficas.................................................... 85

93


Francho Nagore (Zaragoza, 1951). Dotor en Filolochía Romanica e profesor de a Universidad de Zaragoza (Campus de Uesca). Entre a suya muito ampla produzión filolochica cal destacar a suya ya clasica Gramatica aragonesa (1977) e as suyas obras sobre l’aragonés de Pandicosa u a luenga de a Coronica de San Chuan d’a Peña, asinas como a coordinazión d’o Endize de bocables de l’aragonés. Poeta de a primera chenerazión d’autors en aragonés común e tradutor, ha publicato ros siguiens libros de poemas: Sospiros de l’aire (1971), Cutiano agüerro (1977), Purnas en a zenisa (1984) e Baxo a molsa (1999). Esporadicamén tamién ha feito bellas incursions en o relato breu (Ye difízil, Mareya baxa, Pedregada en o tozal, ...)

2 Eduardo Vicente de Vera

o suplmento cultural El País aragonés e en Andalán. Contina escribindo e en 1981 publicó o libro de poemas Chardín d’ausenzias. Publicó tres libros, como parti d’a campaña de replega, re-balurazión e difusión de testos tradizionals e populars en aragonés: A l’aire (garbas) en 1985, Calibos de fogaril en 1986 e Textos en grausino (1904-1985), tamién en 1986. No se trata de testos propios, sino de replega de testos de diferens autors en aragonés dialeutal. Entre 1980 e 1982 colaboró con bels articlos en a Gran Enciclopedia Aragonesa que se referiban á aspeutos de literatura en aragonés e istoriografía de l’aragonés publicando en 1992 El aragonés: historiografía y literatura. Estió tamién colaborador en libros coleutibos e atras publicazions tanto en castellano como en aragonés. En 1989 eba publicato ro que estió, por agora, o suyo zaguer libro en aragonés: As fuellas de París (O manuscrito de o tayyab) una d’as millors nobelas istoricas escritas en aragonés, parando cuenta en a estrutura e a teunica narratibas.

GARBA Y AUGUA

Eduardo Vicente de Vera naxió en en 1952. Pero dende chiquet bibió en Zaragoza, en do fazió os estudios primarios e o bachillerato. Empezipió á estudiar en a Unibersidá de Zaragoza a carrera de Zenzias Fesicas, pero la dixó á meyas, ta pasar á estudiar, Filosofía y Letras, branca d’Istoria. A suya afizión yera a literatura: en 1970 empezipia a escribir en castellano y á partir de 1973, en aragonés. Ixa añada ganó o premio “Alto Aragón” de narrazión curta en aragonés, organizato por l’Asoziazión Pro-Semana Cultural de Balbastro e o Conzello de dita ziudá, con “En os rabals de l’esmo”. Tornó a otener ixe premio en a edizión de 1974, con “En os ricuerdos de Cleto”, e en a edizión correspodién á 1975. Con Garba y augua ganó, ixe mesmo año, o premio “Ana Abarca de Bolea”. En 1977 publica un libro de narrazions, Do s’amorta l’alba, a primera obra narratiba en aragonés común publicata. En castellano en 1975 estió finalista d’o premio “Ramón J. Sender” de periodismo, que organizaba Aragón-Exprés. Estió impulsor e colaborador de

Introduzión, edizión e anotazions de

FRANCHO NAGORE LAÍN (Universidad de Zaragoza)

Clasicos Bernardo Larrosa www.garadedizions.com


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.