Opgeleverd! Voorbeeldige zelfbouwprojecten in Amsterdam

Opgeleverd!

Voorbeeldige zelfbouwprojecten in Amsterdam

amsterdam.nl/zelfbouw

Inhoud 1.

Inleiding

3

2.

Diverse vormen van zelfbouw

4

3.

Bijzonder aan zelfbouw

5

4.

De Projecten

9

Individuele zelfbouw: naast elkaar Atelierwoning Groeihuis Lofthouse 1 Woonhuis Eenhoorngebied Maria Montessori locatie

10 10 12 14 16 18

Individuele zelfbouw: vrijstaand Het Blauwe Huis Villa Weespertrekvaart Biobased architectuur

20 20 22 24

Samen in het klein Palais RĂŠcup Woonhuis Metz De Golf Amstelkwartier Kavel A5 Buitenplaats

26 26 28 30 32 34

Samen in het groot Villa Noorderzon BlackJack Nautilus Lofts aan de Amstel Amstelloft Samenwerkers Amstel C1 Amstelwijck De Roze Hallen PUUUR BLOK Cascolofts Houthaven

36 36 40 44 48 52 56 60 64 68 72

Bestaand gebouw KlusFlat Kleiburg JFK Smartlofts Klussen op de Klarenstraat Ons Dorp Amsterdam Amundsenhofje Merkelbach

76 76 80 84 88 92 96

Fotoverantwoording

100

amsterdam.nl/zelfbouw

1. Inleiding Sinds 2011 biedt de gemeente jaarlijks kavels aan voor verschillende vormen van zelfbouw. Zelfbouw biedt particulieren de mogelijkheid hun eigen woning vorm te (laten) geven.

Inmiddels zijn er al diverse projecten opgeleverd en geen zelfbouwwoning is hetzelfde. Het varieert van kaswoningen en houtlofts tot groeiwoningen of een hergebruikhuis. Die variatie ontstaat door de verschillende particuliere opdrachtgevers. Of zij nu individueel bouwen of samen in een groep, elke woning heeft een andere ontstaansgeschiedenis. Van alle bijzondere zelfbouwprojecten is een aantal in dit boek opgenomen om te laten zien welke mogelijkheden zelfbouw biedt.

Zelfbouwers zijn vaak vernieuwend op het gebied van: duurzaamheid, betaalbaarheid, bijzondere woning­typen en architectuur. Ook creÍren zij soms

2

Opgeleverd! Voorbeeldige zelfbouwprojecten in Amsterdam

gezamenlijke ruimtes of zoeken de samenwerking met elkaar. Deze onderwerpen krijgen in deze publicatie speciale aandacht.

Met deze publicatie wil de gemeente inspiratie bieden voor nieuwe zelfbouwers op het gebied van architectuur en een op maat gemaakte woning. Bij de projecten is ook informatie opgenomen over de kosten en belangrijke zaken waar je op moet letten als je gaat zelfbouwen.

Zelfbouw is voor een deel het wiel zelf uitvinden. Een particulier opdrachtgever is zelf aan zet om de aanpak te bepalen, maar tips van voorgangers zijn daarbij altijd handig. Veel dank gaat dan ook uit naar de zelfbouwers die aan dit boek hebben meegewerkt.

3

2. Diverse vormen van zelfbouw Zelfbouwen kan op verschillende manieren. Individueel of samen met anderen. Bij individuele bouw is één huishouden opdrachtgever. Bij het samen bouwen zijn dit er meer. Dit houdt in dat collectieve zelfbouwers, naast het organiseren van het ontwerp- en bouwproces, ook onderlinge afspraken moeten maken. Het gemeentelijk kavelaanbod is in een aantal typologieën verdeeld. De projecten in deze publicatie zijn ook volgens deze typologieën geordend.

Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO)

Individuele zelfbouw - Naast elkaar en vrijstaand

Bij Mede Opdrachtgeverschap (MO) ontwikkelt een professional (zoals een projectontwikkelaar, architect of aannemer) een project samen met de toekomstige bewoners. Ook de werving van de deelnemers verloopt doorgaans via de professional. Bij MO worden risico’s en zeggenschap verdeeld tussen beide partijen. De toekomstige bewoners hebben bij MO meestal minder zeggenschap dan bij CPO, maar worden door de professional gedeeltelijk ontzorgd bij het ontwikkel- en bouwproces.

Individuele Zelfbouw houdt in: één woning bouwen voor eigen gebruik. Het is bij Individuele Zelfbouw, afhankelijk van het kavelaanbod, mogelijk om vrijstaand, naast elkaar en soms zelfs op het water te bouwen.

Samen in het klein Er zijn zelfbouwkavels waarop het is toegestaan om of een eengezinswoning of twee (en soms zelfs meer) appartementen te bouwen. Wanneer twee tot vier huishoudens samen bouwen wordt dit Samen in het klein genoemd.

Samen in het groot - Nieuwbouw Het is ook mogelijk met een groep opdrachtgevers zelf woningen te bouwen (nieuwbouw) of te verbouwen (bestaande bouw). Dat kan voor koopwoningen in twee verschillende vormen van opdrachtgeverschap: Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO) of Mede Opdrachtgeverschap (MO). Ook is het mogelijk dat (toekomstige) bewoners van huurwoningen samen bouwen in de vorm van een wooncoöperatie.

4

Bij Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO) vormen de toekomstige bewoners een CPO-bouwgroep en worden met elkaar opdrachtgever. Een CPO-bouwgroep heeft volledige zeggenschap over de keuze van de architect/aannemer, het ontwerp, de planontwikkeling en de bouw van het woongebouw, maar draagt daarmee ook de risico’s ervan.

Medeopdrachtgeverschap (MO)

Wooncoöperatie Bij een wooncoöperatie richten de toekomstige huurders een (coöperatieve) vereniging op. Vervolgens wordt de (coöperatieve) vereniging de erfpachter en ontwikkelt deze samen met de andere leden huurwoningen. Van deze vorm zijn nog geen voorbeelden in deze publicatie opgenomen.

Samen in het groot - Bestaand gebouw Zelfbouw is ook mogelijk in bestaand vastgoed. Bijvoorbeeld een ingrijpende renovatie van een verouderd woongebouw of het realiseren van woningen in een voormalig schoolgebouw of kantoor. De meeste vormen van zelfbouw in bestaand vastgoed zijn een vorm van collectieve zelfbouw (Samen in het groot). De afgelopen jaren zijn verschillende vormen van opdrachtgeverschap voorgekomen: CPO en MO. Soms worden zelfbouwwoningen in bestaand vastgoed kluswoningen genoemd. Bij kluswoningen zorgt in de meeste gevallen een corporatie of een andere professionele partij dat het casco, de buitenwanden, de draagstructuur en installaties, opgeknapt worden. De kopers bepalen vervolgens binnen deze kaders de indeling van de woning en kunnen zelf klussen of een aannemer inschakelen om de woning af te bouwen. Bij veel projecten kunnen kopers ook de afmetingen van de woningen zelf bepalen door meerdere klusunits te koppelen.

Opgeleverd! Voorbeeldige zelfbouwprojecten in Amsterdam

3. Bijzonder aan zelfbouw De projecten in deze publicatie zijn uitgekozen omdat ze bijzonder zijn en opvallen vanwege een of meer van de volgende onderwerpen: duurzaamheid, betaalbaarheid, gezamenlijkheid, architectuur en bijzondere woningtypen. Per project is ook een korte beschrijving van het proces opgenomen. Hieruit blijkt dat er verschillende manieren zijn om van een lege kavel en een goed idee, te komen tot een opgeleverde woning.

Soms door zoveel mogelijk zelf te doen, soms door veel uit te besteden.

Duurzaamheid Zelfbouwers investeren in duurzame bouw, omdat zij ook degenen zijn die genieten van die investeringen.

Dat blijkt uit de innovatieve wijze waarop zelfbouwers omgaan met duurzaamheid, zowel op gebied van energiegebruik als op het gebied van materiaalkeuzes.

Bijvoorbeeld de nu redelijk gangbare systemen van warmtepompen en warmte/koudeopslag, die woningen verwarmen en koelen zonder gebruik te maken van fossiele bronnen, werden voor het eerst door zelfbouwers op Steigereiland toegepast. Zij kregen veel navolging van latere zelfbouwers, en pas daarna van ontwikkelaars. Maar ook duurzame, minder milieubelastende materialen in casco en gevel zijn gebruikelijk bij veel zelfbouwers. Denk daarbij aan isolatiematerialen van cellulose, leem, granulaatbeton, houtskeletbouw, hergebruik van bouwmaterialen of wateropvangsystemen.

Bijna alle collectieve zelfbouwprojecten hebben duurzamer gebouwd dan op dat moment vereist werd in het Bouwbesluit. Verder wordt er veel geëxperimenteerd met hergebruik van materialen zoals het project de Golf op IJburg dat wordt gebouwd uit oude bekistingsplaten. Of Palais Récup in Buiksloterham dat ‘andersom ontworpen’ is: eerst de materialen, daarna het ontwerp. Ook bij de KlusFlat Kleiburg is ingezet op zoveel mogelijk hergebruik en hebben veel klussers tweedehands bouwmaterialen gebruikt.

In Driemond is gebouwd volgens de principes van de biobased ecologische bouw. Hierbij heeft bijvoorbeeld de zon grote invloed op de vorm, de indeling en het percentage glas in de gevels.

Betaalbaarheid Het is verleidelijk om te stellen dat zelfbouw woningen betaalbaar maakt. Het is beter om te stellen dat een zelfbouwer meer kwaliteit voor hetzelfde geld krijgt, omdat deze zelf bepaalt waar hij of zij het bouwbudget aan besteedt.

Een zelfbouw woning is dus niet per definitie goedkoper dan een woning ontwikkeld door een projectontwikkelaar. Een projectontwikkelaar zal echter bij verkoop de prijs van de woning baseren op de marktwaarde en niet op de feitelijk gemaakte kosten.

De zelfbouwer betaalt voor de woning de kostprijs.

Dat is de grondwaarde plus de aanneemsom en de bijkomende kosten voor onder andere de architect en andere adviseurs. Als een zelfbouwer hier handig in is kan deze door een gunstige aanbesteding en zelfwerkzaamheid kosten besparen. Tegenover deze kostenbesparing staat vaak wel een flinke tijdsinvestering. Zelfbouwen wordt wel eens omschreven als een tijdelijke tweede baan.

Een ander voordeel is dat het huis meteen op maat gemaakt wordt. Er hoeven geen meerwerkkosten betaald te worden. In 2011 heeft Vereniging Eigen Huis een onderzoek gedaan naar meer- en minderwerk bij (reguliere) nieuwbouwprojecten. De gemiddelde meerwerkkosten waren toen € 22.000 per woning.

Het bouwen voor de kostprijs heeft het voor een aantal gezinnen mogelijk gemaakt om in de stad te blijven wonen. Op locaties in Noord en buiten de ring waren op het kavelaanbod in de jaren 2011-2015 door slim bouwen betaalbare woningen voor gezinnen mogelijk. Ook in de KlusFlat Kleiburg zijn betaalbare ruime woningen gerealiseerd.

Een ander voorbeeld van betaalbare bouw in deze publicatie is het Groeihuis. Dat is zo groot gebouwd als het budget van de zelfbouwer op dat moment toeliet.

De woning is twee lagen hoog gebouwd, terwijl op de kavel vier lagen toegestaan zijn. Er is in de fundering rekening gehouden met een later toe te voegen opbouw.

Architectuur Op het gebied van architectuur zijn de gerealiseerde zelfbouwprojecten vaak uitgesproken. Dat kan een persoonlijke wens zijn van de opdrachtgever zoals het Blauwe Huis (Kop Weespertrekvaart) dat een hommage is aan het Zaanse blauwe huis van Monet. Soms is de architectuur bijzonder door nieuwe toepassing van (nieuwe) materialen of door de integratie van een kunstwerk in de gevel zoals bij het project Roze Hallen.

Opvallend veel kwaliteiten die normaalgesproken voorgeschreven worden in het Bouwbesluit worden vanzelf, in royale mate, gebouwd wanneer bewoners, of archi-

5

tecten, vroeg invloed hebben op het ontwerp- en ontwikkelproces. Een verdiepingshoogte die net voldoet aan de minimumeis van het Bouwbesluit (2,60 m) is bij zelfbouw eerder een uitzondering dan de regel. De meeste projecten hebben hogere plafonds. Bij Lofts aan de Amstel konden de kopers de verdiepingshoogte zelfs kiezen. Zij kozen allen meer dan het minimum.

Ook de balkons zijn bij de meeste zelfbouwprojecten groter dan gebruikelijk en worden vaak ingezet als architectonisch middel om het gebouw een identiteit te geven. Zo heeft het voormalig stadsdeelkantoor aan de President Kennedylaan in Zuid een make-over gekregen met rond het gebouw golvende balkons.

Een gangbaar woningtype bij zelfbouw is de casco woning. Dit is een woning waarvan de ruwbouw (onder andere draagmuren, afmetingen woning, gevel) bepaald zijn maar waarbinnen verschillende indelingen van de woning mogelijk zijn. Soms is heeft het casco een vrije hoogte van vijf tot zes meter waardoor naar wens een tussenverdieping in te bouwen is. Dit is niet alleen voor de eerste bewoner prettig. Het biedt ook op langere termijn verschillende indelingsmogelijkheden.

Maar ook collectieve zelfbouwers zoeken de samenwerking met de buren. Zo hebben de vier bouwgroepen in Amstelkwartier gezamenlijk een parkeergarage onder hun woongebouwen gebouwd. In Buiksloterham vond gezamenlijke gebiedspromotie plaats onder de noemer Beleef Buiksloterham. Bij zowel Buiksloterham als de Hallen Noord vindt afstemming over gedeelde energiebronnen plaats.

Gezamenlijkheid

Sommige architectonische kwaliteit is niet van buiten zichtbaar. Bijvoorbeeld wanneer het gebouw een bijzondere (draag)structuur heeft. Bij BlackJack zijn extra leidingen in de vloeren verwerkt waardoor ook op termijn nog verschillende woningindelingen mogelijk zijn.

Gedeelde ruimtes Zelfbouw geeft burgers ruimte om zelf hun woning vorm te geven. Soms gaat dat juist verder dan alleen de woning en biedt zelfbouw ook de mogelijkheid om samen te leven en ruimtes te delen. Bijvoorbeeld mensen die met bekenden of gelijkgestemden ouder willen worden en zorg willen delen. Of het delen van ruimtes als een fitnessruimte, gastenkamer, oefenruimte of klusruimte.

In het project Nautilus delen de bewoners een logeerkamer, een zaal, een expo, een jongerenruimte, een gemeenschappelijke tuin en dakterrassen.

Soms worden ruimtes gedeeld uit pragmatische overwegingen als de woningen kleiner moeten worden om betaalbaar te blijven. Als ieder een paar vierkante meter afstaat voor een gedeelde ruimte geeft dat gedeeld extra comfort in de vorm van een gezamenlijke werkruimte voor zzp-ers of een logeerkamer. Bijvoorbeeld het project Villa Noorderzon waar ook een kleine kantoorruimte in opgenomen is

Zelfbouw hoeft niet te betekenen dat je alles zelf doet.

Zelfbouw betekent de vrijheid om te kiezen voor het naar eigen inzicht en wensen zelf (of als opdrachtgever laten) bouwen van de woning.

Het wel, of niet, uitbesteden van de werkzaamheden is de uitkomst van de volgende afweging: Is voor bepaalde zaken zelf de kennis in huis én is er tijd om dit zelf te doen? Of is het prettiger en past het in het budget om hiervoor een professional in te schakelen? Denk bij professionals bijvoorbeeld aan een architect, adviseurs en (onder)aannemers. Zij kunnen adviseren over het ontwerp, de vergunningaanvraag en de bouw van de woning of het woongebouw. Een professional kan in een aantal gevallen juist zorgen voor kostenbesparing.

Op een aantal locaties is welstandsvrij gebouwd en op een aantal met supervisie en/of welstandstoezicht. Beide is mogelijk en in beide gevallen heeft het architectuur van hoge kwaliteit opgeleverd. Dat blijkt ook uit de meerdere prijzen die zijn verkregen door (collectieve) zelfbouwers, zoals PUUUR BLOK, PATCH22, BlackJack, Klussen op de Klarenstraat en KlusFlat Kleiburg.

Bijzondere woningtypen Zelfbouw biedt de mogelijkheid woningen op maat te laten maken voor verschillende samenleefvormen. Een voorbeeld is het huis aan de Klaprozenweg (Buiksloterham) waar de bewoners een groot huis wilden waarin voldoende logeerruimte is voor de in het buitenland woonachtige grootouders en een onafhankelijke woonruimte voor de jongste dochter met haar kind.

De Roze Hallen is een project met woningen voor (oudere) homomannen en lesbische vrouwen die in een veilige en begripvolle omgeving ouder willen worden.

Sommige zelfbouwers combineren wonen en werken in een gebouw. Zo is er een Atelierwoning en een horeca gelegenheid gebouwd in Buiksloterham, is de vereniging van eigenaren van PUUUR BLOK eigenaar van een winkelruimte en zijn er op diverse plekken praktijkruimtes en kantoren aan huis gebouwd.

In collectieve zelfbouwprojecten bepalen de wensen en budgetten van de deelnemers veelal de grootte van de woningen. Dit leidt over het algemeen tot projecten met woningen van uiteenlopende groottes, van 40 m² tot 200 m². Deze variatie aan woninggroottes binnen een gebouw komt zelden voor in reguliere nieuwbouw.

6

Bij zelfbouw heeft gezamenlijkheid vele gezichten. Van het delen van ruimtes tot samenwerken om kosten te besparen.

Palais Récup biedt letterlijk ruimte aan de buurt met een vrije ruimte: ‘Het biedt ruimte voor lokale initiatieven met de bewoners van het pand en uit de wijk…

Het is een ‘third place’; een plek tussen publiek en privé waar je naar toe komt om te ontspannen, te ontmoeten en nieuwe ideeën op te doen’ En in de KlusFlat Kleiburg is een woning beschikbaar gesteld aan de bewoners als buurthuis door het consortium dat het initiatief nam voor de renovatie.

Het proces, zelf doen of uitbesteden?

Bij collectieve bouw is het, nog meer dan bij individuele bouw, van belang het proces goed te organiseren.

Ook dit kunnen groepsleden zelf doen, of uitbesteden.

Bij Ons Dorp Amsterdam hebben de groepsleden het proces grotendeels zelf georganiseerd. Door inzet en kennis van verschillende groepsleden hebben zij de planning bewaakt en gezorgd voor tijdige input van diverse adviseurs en interne commissies. Bij Klussen op de Klarenstraat is gewerkt met een in kluswoningen gespecialiseerd procesbegeleidingsbureau dat in eerste instantie was ingeschakeld door de corporatie.

Bij het medeopdrachtgevers project Lofts aan de Amstel heeft een bouwbegeleider het proces begeleid en samen met een bouwbedrijf de voorfinanciering verzorgd.

Een architect is vrijwel altijd nodig wanneer je bouwt met een groep. De rol van de architect kan verschillen.

Behalve het maken van het ontwerp, het verzorgen van een vergunningaanvraag en begeleiden van de aanbesteding zijn er ook architecten die het gehele ontwikkel- en bouwproces goed kunnen begeleiden.

Samenwerken Op meerdere plekken zoeken individuele zelfbouwers elkaar op om kennis en ervaringen uit te wisselen en om gezamenlijk met elkaar aan te besteden. Een aantal zelfbouwers van de Bosrankstraat hebben gezamenlijk hun fundering aanbesteed. Ze zijn ook met de gemeente in gesprek gegaan over de inrichting van hun straat en ze zijn gezamenlijk op zoek gegaan naar ander inkoopvoordeel.

Opgeleverd! Voorbeeldige zelfbouwprojecten in Amsterdam

7

4. De Projecten

Individuele Zelfbouw

NAAST ELKAAR 1.

2.

3.

4.

5.

Atelierwoning Groeihuis Lofthouse 1 Woonhuis Eenhoorngebied Maria Montessori locatie

22

2 10 1 14 9 3 15

23

Individuele Zelfbouw

VRIJSTAAND

6. Het Blauwe Huis 7. Villa Weespertrekvaart 8. Biobased architectuur

29 28 27

SAMEN IN HET KLEIN 9.

10.

11.

12.

13.

16 21

Palais Récup Woonhuis Metz De Golf Amstelkwartier Kavel A5 Buitenplaats

11 5

26

4

SAMEN IN HET GROOT 14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

Villa Noorderzon BlackJack Nautilus Lofts aan de Amstel Amstelloft Samenwerkers Amstel C1 Amstelwijck De Roze Hallen PUUUR BLOK Cascolofts Houthaven

BESTAAND GEBOUW 24.

25.

26.

27.

28.

29.

KlusFlat Kleiburg JFK Smartlofts Klussen op de Klarenstraat Ons Dorp Amsterdam Amundsenhofje Merkelbach

25 20

12 19 7 18 17 6 13

24

8

Atelierwoning Fam. Verschoor-Siemons Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

Het begon destijds allemaal bij de wens om een grotere woning te vinden voor het gezin. Het was de opdrachtgevers bekend dat je, op dat moment, voor de helft van de prijs een woning kon bouwen ten opzichte van de prijs van een bestaande koopwoning. Toen de kavel in 2013 op de zelfbouwmarkt in Amsterdam werd aangeboden, hebben ze geen moment getwijfeld.

Hier konden ze het volume bouwen waarin een combinatie van wonen, werken en een bed & breakfast mo-

Monnikskapstraat hoekwoning Bart Verschoor en Annemarie Siemons Bart Verschoor, Atelier Bart Bart Verschoor, Atelier Bart Atelierwoning 227m² BVO 202 m² 3 bouwlagen 11 m

gelijk is. Een van de opdrachtgevers, Bart Verschoor, had ervaring in het ontwerpen en bouwen, dat gaf hen het vertrouwen dit avontuur aan te gaan. De interesse voor ecologisch verantwoord bouwen verwerkte Bart in het plan voor de Atelierwoning. De constructie, isolatie en gevelbekleding van de woning zijn volledig met ecologisch verantwoord hout gebouwd. Voor het grootste deel van de energiebehoefte is een zelfstandige installatie op het dak ontwikkeld met als bron: de zon.

1,12 191 m² GO € 183.000 € 4.776 € 300.000 (inclusief BTW) € 300.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op eigen terrein 1 inclusief 8 juni 2013 april 2014 april 2015 • Ontworpen • Gebouwd • Architectuur • Energieneutraal en ecologisch verantwoorde bouwmaterialen

Proces Na de verkregen optie op de kavel zijn de opdrachtgevers begonnen met de verkoop van de vorige eigen woning.

Vervolgens is de Atelierwoning ontworpen aan de hand van het budget, met de voorwaarde zelf (onbetaald) te bouwen, de woning energie neutraal te maken en ecologisch verantwoorde materialen te gebruiken. Een groot deel van de woning is zelf gebouwd, waarbij familie en vrienden geholpen hebben. Ze konden uit het budget een half jaar elders huren om vervolgens relatief primitief al te gaan wonen in de nieuwe Atelierwoning om deze gedurende een half jaar verder af te bouwen.

Tips Vraag professionele hulp voor het maken van een realistische totaalbegroting. Vul voor bouwkosten € 2.500 (exclusief BTW) per m² BVO in. En zoek een match met uw budget, in plaats van eerst groot dromen en dan moeten bezuinigen.

Daarna kan er een ontwerp ontwikkeld worden, bij voorkeur in een bouwteam, voor de beste prijs-kwaliteit verhouding.

10

Individuele zelfbouw naast elkaar

begane grond

eerste verdieping

tweede verdieping

11

Groeihuis

Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Buiksloterham tussenwoning R. ten Napel en T. Steenvoorden R. ten Napel en T. Steenvoorden Bouwbedrijf Van Ommeren woning, werkruimte en toekomstige uitbreiding (waaronder zelfstandig appartement)

Drie jaar later is het Groeihuis realiteit.

De woning voorziet in de eerste levensfase van het jonge gezin maar toekomstige dromen en mogelijke uitbreidingen hebben ook alvast hun plek gekregen in het ontwerp.

Zo bestaat de fundering uit een ‘tafelconstructie’. Dat is een dikke in het werk gestorte betonnen vloer die rechtstreeks op de palen is aangebracht. Op deze betonplaat kunnen alle mogelijke opbouwen in de toekomst gerealiseerd worden.

13 13 m m 13 m

Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw

Het idee voor dit huis ontstond midden in de financiële crisis tijdens een barre herfstige fietstocht als een droom van twee architecten. Op de zandvlakte prijkt een bouwbord: ‘Kavels te pacht’.

De jonge architect, op weg naar zijn studio, belt de gemeente: of hij ook mag bouwen wat zijn budget hem toelaat? Mag hij minder groot bouwen dan wat maximaal is toegestaan? De gemeente antwoordt op deze praktische vraag: ja, dat mag!

118 m² BVO 134 m² (5,6 m x 24 m) 2 bouwlagen 7m

7 m7 m7 m

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma

Een huis dat meegroeit met de bewoners

0,88

96 m² GO € 122.000

Proces

€ 3.184 € 200.000 (inclusief BTW) € 200.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op eigen terrein 1 inclusief 1 november 2012 1 juni 2015 1 februari 2016 Opdrachtgeverschap, ontwerp, bouwaanvraag, aanbesteding, projectleiding, controle technische tekeningen, klussen en bewonen.

• Betaalbaarheid • Gezamenlijkheid

In het ontwerp zijn verschillende principes gekozen om voordelig te bouwen, volgens strakke planning en met vrijheid voor het ontwerp.

• Prefab betonnen constructie.

Prefab bood de mogelijkheid om zowel de kosten voor afwerking te beperken als ook de bouwtijd en daarmee kosten te reduceren.

• Het huis is ruimtelijk van opzet zonder gebruik te maken vides (ongebruikte m²) • De verschillende functies zijn van elkaar gescheiden door de toepassing van halve verdiepingen. Gangen waren niet nodig.

langsdoorsnede langsdoorsnede langsdoorsnede

10 m

5m

9m

10 m 10 m

5m 5m

9m 9m

A1

A1

A1

A1

A1

A1

toekomstig terras (+toekomstige uitbreiding) toekomstig terras (+toekomstige uitbreiding) toekomstig terras (+toekomstige uitbreiding)

A1

A1

A1

A1

A1

A1

dakterras (+toekomstige uitbreiding) dakterras (+toekomstige uitbreiding) dakterras (+toekomstige uitbreiding)

dakterras

wm wd

A1

wm wd

A1

A1

kk

laag 1 (+toekomstige uitbreiding) kk

kk

laag 1 (+toekomstige uitbreiding) laag 1 (+toekomstige uitbreiding)

kk

kk

kk

eerste verdieping

A1

A1

A1

mk

A1

A1

A1

mk

• Zoek een architect die bij je past • Bouw wat je financieel kunt dragen • Wees flexibel • Omarm het avontuur!

• Zoek contact met andere zelfbouwers voor het voeden van je enthousiasme, durf en kennis

A1

wm wd A1

mk

7m

13 m

Tips

A1

doorsnedelangsdoorsnede 12

10 m

5m

9m

laag 0 (+toekomstige uitbreiding) laag 0 (+toekomstige uitbreiding)

begane grond

13

Individuele zelfbouw naast elkaar A1

laag 0 (+toekomstige uitbreiding)

A1

Lofthouse 1

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

Lofthouse 1 is een beleving van ruimte en licht. Een hoekwoning waar de bewoners van prachtig uitzicht genieten. De unieke combinatie van de speelse indeling van zowel de gevelopeningen als de woonlagen in combinatie met de interne raampartijen in de beneden gelegen werk- en slaapvertrekken maakt dat het huis vol zit met verrassende doorzichten.

Het bouwsysteem is geïnspireerd op het Superlofts concept. De constructie functioneert als een frame waarin vloeren op elke gewenste positie kunnen worden

Bosrankstraat, Buiksloterham hoekwoning Adrian Roling en Simone Timmer Marc Koehler Architects Bouwbedrijf Siemensma, Surhuisterveen woning 220 m² BVO 865 m³

geplaatst. Dit maakt het gehele huis flexibel indeelbaar.

Inspiratie uit de industriële omgeving van Buiksloterham heeft geleid tot een stoer en bijzonder houten prefab constructie, bekleed met onbehandeld Radiata Pine naaldhout. De onderhoudsarme gevelbekleding reguleert het binnenhuisklimaat door vocht op te nemen in vochtige tijden en af te geven bij droogte, hierdoor hoeven er geen dampremmende folies gebruikt te worden. Het huis is extra geïsoleerd en heeft elektrisch gestuurde zonwering ten behoeve van passieve opwarming in de winter en koeling in de zomer.

140 m² (20 m x 7 m) 4 bouwlagen 12 m 1,8 160 m² GO € 75.449 € 2.456 € 500.000 (inclusief BTW) € 500.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op eigen terrein oktober 2011 januari 2015 juli 2015 • Ontwerp • Klussen • Duurzaamheid • Architectuur • Bijzondere woningtypen

Proces Het huis is samen met de bewoners ontworpen als een filmscript; de leefstijlen van de bewoners vormen de basis voor het ruimtelijk ontwerp waarbij de verschillende verdiepingen fungeren als de ‘stages’ voor de opvolgende delen van de dag.

Tips Door de juiste strategische keuzes te maken in een relatief eenvoudige bouwconstructie en materialisering is er met een klein budget toch een hoogwaardig en ruime woning tot stand gekomen.

no

rm

rm

hwa

hwa

no

no

mv

mv

Buiksloterham BSH05A gevels

tekeningnr

201

datum werknr fase schaal formaat

AFMETING EN OPBOUW CONSTRUCTIE CF. TEKENING EN DOCUMENTATIE CONSTRUCTEUR. wc

wc

begane grond

rm

14

Individuele zelfbouw naast elkaar

AFMETING EN OPBOUW CONSTRUCTIE CF. TEKENING EN DOCUMENTATIE CONSTRUCTEUR.

hwa no mv

Buiksloterham BSH05A

eerste verdieping

tweede verdieping

plattegrond

tekeningnr rm

101

DO

datum AFMETING EN OPBOUW CONSTRUCTIE31-10-2014 CF. TEKENING EN DOCUMENTATIE werknr 106 CONSTRUCTEUR. fase technisch ontwerp schaal formaat hwa no

1:100 A3

wijziging A 23.01.2015 B C

datum -

mk

marc koehler architects

Buiksloterham BSH05A plattegrond tekeningnr

100

datum werknr fase schaal formaat

derde verdieping

DO 31-10-2014 106 technisch ontwerp 1:100 A3

wijziging A 23.01.2015 B C

mk rm

datum AFMETING EN OPBOUW CONSTRUCTIE CF. TEKENING EN DOCUMENTATIE CONSTRUCTEUR. marc koehler architects hwa no

mv

mv

15

CONCEPT 31-10-2014 106 Technisch Ontwerp 1:100 A3

wijziging A 23.01.2015 B C

dat -

Woonhuis Eenhoorngebied Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Het woonprogramma is afwisselend verdeeld over de verdiepingen. De keuken beneden bij de straat, de woonkamer diagonaal erboven en daarboven het dakterras.

Het dakterras is privé en panoramisch tegelijk, verzonken als een zitkuil in het grasdak en onder de luifel met zonnepanelen.

Op de verdieping bevindt zich de ouderslaapkamer en op de begane grond de slaapkamers voor twee opgroeiende tieners, met hun eigen zelfstandige plek in huis. De beschikbare bouwhoogte is afwisselend verdeeld over de vertrekken en door gebruik te maken

Rudolf Dieselstraat 5 hoekwoning particulier Archivolt architecten Coen Hagedoorn Bouw woning 177 m² BVO 81 m² (8,1 m x 10,0 m) 3 bouwlagen 9m

van de niveauverschillen is de route van entree naar dakterras één vanzelfsprekende beweging.

Het huis is licht en open, georiënteerd op het naburige groen. De vormgeving is modern en kubistisch met warme, natuurlijke materialen.

Opwarming in de zomer wordt voorkomen door luiken voor de ramen, de dakoverstekken en de luifel met zonnepanelen. Met driedubbel glas, warmtepomp, vloerverwarming, ventilatie met CO2- en luchtvochtigheidssturing, is het huis full electric en niet alleen zeer energiezuinig, maar ook zeer comfortabel.

2,185 150 m² GO € 140.000 € 3.289 € 400.000 (inclusief BTW) € 400.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op straat 8 juni 2013 25 mei 2017 25 september 2017 • Opdrachtgeven • Ontwerp • Aanbesteding • Projectleiding • Architectuur • Duurzaamheid (energiezuinig, houtbouw, groendak)

Proces Het houtskeletbouwsysteem voor het casco past goed bij de complexe constructie met wisselende vloerniveaus en is bovendien een milieuvriendelijke keuze. Prefabricatie leidt ook tot een hoge bouwkwaliteit.

Na een zorgvuldige voorbereiding is zeer snel gebouwd.

Het casco is geplaatst in drie dagen. De totale bouwtijd (van het slaan van een bron voor de warmtepomp en het leggen van de fundering, tot en met afwerking en verhuizing) bedroeg precies vier maanden.

Tips Zoek eerst de beste en mooiste locatie. Kijk op deze locatie naar de mogelijkheden voor jouw woonwensen. Maak eerst een goed ruimtelijk programma en kijk daarna hoe je die het beste (en duurzaam!) kunt realiseren.

begane grond 16

Individuele zelfbouw naast elkaar

eerste verdieping

doorsnede 17

Maria Montessori locatie

Proces

Tweede_Verdieping

DakPlan 2000

7 2000

7

7

MAH

2000

7

7

7

3000

3000

1.6.

Tuin 42 m ²

6

5

5

5

5

5

KK

KK

KK

KK

4

4

4

KK 4

5

4

3

4

4

4

4

VW

VW

2.6.

1.1.

1.1.

2.5.

14500

3 3

1.2.

2.4.

1.2.

3.1.

a

a

1.3.

1.3.

a

2.1.

1.5.

1

Rooilijn

CV

Rooilijn

Rooilijn

b

A

A B

Rooilijn

6000

1 A

B

A

a

6000

a

a

a

1.3.

2.1.

CV

2

Rooilijn

6000

b

Rooilijn

2

2

1

RooilijnRooilijn 1

1.5.

6000

Rooilijn

6000

6000

a

a

2

2

1

1

1

Rooilijn

6000

a

a

WM WD

2 RooilijnRooilijn

a

CV

2.2.

WM WD

MK

Rooilijn

3

Rooilijn

6000

2 Rooilijn Rooilijn

Rooilijn

6000

1

Rooilijn

Rooilijn

6000

Rooilijn

6000

b

B

A

A

B

B

A

A

B

B

A

B

A

B

b

B

1

Rooilijn

6000

1

a

2.1.

2

WM WD

Rooilijn

6000

doorsnede

Rooilijn

a

1.4.

2

DOORSNEDE b-b

6000

a

4

3.1.

a

2.2.

MK

MK 1

a

1.5.

2

2

a

a 6000

1.4.

2.2.

a

3.1.

tweede verdieping b

eerste verdieping b

b

b

begane grond

a

a

5

3

12000

12000

a

6

2.4.

2.3.

3

12000

3

3

2.4.

2.3.

1.2.

3

3

2.3.

3

7

MAH Madalena de Araújo Hink

2.5.

14500

3

fase: UT Kavel MML 01 schaal: 1:100 datum: 24-10-2016 form: A3

2.6.

1.1.

2.6.

2.5.

DakPlan

5

5

4 4

5

5

5

MAH Tweede_Verdieping Madalena de Araújo Hink 6

6

6 2

VW

6

6

7000

6

KK

3000

6

6

7000

fase: UT Kavel MML 01 schaal: 1:100 datum: 24-10-2016 form: A3

7

Tuin 42 m ²

6 Tuin 42 m ²

7

7

7

1.6.

1.6.

Madalena de Araújo Hink

1

b

b

b

B

A

B

Individuele zelfbouw naast elkaar

b

Zoek elkaar op en wissel tips en informatie uit over materialen, prijzen en de aanpak van de bouw. Stem ook goed af hoe de woningen in detail op elkaar aansluiten en op welk moment dit plaatsvindt.

Zo voorkom je dat de één iets bouwt wat de ander niet leuk vindt.

b

18

b

b

b

Tips

Eerste_Verdieping

b

b

b

b

• Ontwerp uitgewerkt • IB Ingehuurd voor technische berekeningen • Aanbesteding aan 3 aannemers • Projectleiding • Afwerking van muren, vloeren, plafonds, keuken, elektra, alarm en tuin • Afwijkende bakstenen • Veel zonlicht

b

Thema’s

b

b

op straat januari 2014 maart 2016 december 2016

b

Parkeren Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

De opdrachtgever heeft met alle zelfbouwers in het gebied regelmatig overleg gevoerd over de juiste aanpak van het project en ook ideeën uitgewisseld. Met elkaar hebben ze verschillende aannemers gevraagd hun plannen te presenteren. Daarna heeft iedere zelfbouwer zijn eigen keuze gemaakt welke aannemer het beste bij hun woonwensen paste. Uiteindelijk zijn de 20 woningen door zes verschillende aannemers gerealiseerd op verschillende momenten in de afgelopen twee jaar.

DakPlan

€ 2.337 € 280.000 (inclusief BTW) € 280.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht

Eerste_Verdieping

Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

145 m² GO € 95.000

Begane_Grond Tweede_Verdieping

Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW

1,54

fase: UT Kavel MML 01 schaal: 1:100 datum: 24-10-2016 form: A3

Netto FSI BVO/oppervlakte kavel

126 m² (6 m x 21 m) 3 bouwlagen 9m

Eerste_Verdieping

Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw

Martinus Jan Langeveldstraat 20 hoekwoning Madalena Araujo-Hink en Jasper Hink Madalena Araujo-Hink Van Pijkeren Bouw woning 195 m² BVO 500 m³

Begane_Grond

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume

7 cm diep en heeft 4 grove kartelranden. De voegen hebben dezelfde kleur als de bakstenen waardoor het huis een imposante uitstraling heeft gekregen. In de gevel is zoveel mogelijk glas toegepast als binnen de kaders van de welstand toegestaan was. Er is 3-laags glas toegepast. De zon schijnt de hele dag naar binnen.

Door de combinatie van grote bakstenen en grote ramen oogt het huis groter dan de andere woningen.

Het project is een intensief proces geweest waarbij de opdrachtgever veel zelf heeft gedaan. Dat heeft geleid tot een resultaat waar zij trots op zijn en waar ze met veel plezier wonen. Doordat zij met alle kavelafnemers regelmatig hebben afgestemd, kennen de bewoners elkaar goed. Dat leidt tot een goed gevoel in de buurt.

Er is gekozen voor een afwijkende baksteen. De rode Deuco Brick baksteen is 50 cm breed, 10 cm hoog en

19

Het Blauwe Huis De Omval

Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

278 m² GO € 415.000 € 9.711 € 575.000 (inclusief BTW) € 575.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op eigen terrein 2 inclusief 8 juni 2013 juni 2016 december 2016 Bewoners waren zeer intensief betrokken bij ontwerp en projectleiding.

• Identiteit • Betaalbaarheid

Proces Het Blauwe Huis is een vorm van Slow Architecture.

Opdrachtgever en architect hebben een jaar lang met elkaar aan tafel gezeten, steeds opnieuw zijn er ‘vel­letjes’ over het ontwerp gelegd. Toen ze het eens waren over de schetsen, kreeg de architect pas de opdracht het ontwerp uit te werken tot en met de oplevering. Dit heeft geleid tot een ontwerp dat optimaal is afgestemd op de wensen van de opdrachtgever.

Tips Maak eerst een plan van eisen, ga daarna pas met een architect praten. Zorg voor een haalbaar bouwbudget. Formeer een bouwteam met architect, aannemer en installatie-adviseur en bereid alles voor tot in detail. Speel open kaart met het team over je financiële mogelijkheden en investeer als opdrachtgever zelf ook voldoende tijd.

Begane grond

1e verdieping

2e verdieping

erfgrens

tuin

techniek/berging

terras

kast

kast

kast lift

studio/ werkkamer badkamer

lift

lift

studio

toilet hal entreehal

hal

woonkamer

fietsen

bijkeuken

badkamer

Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW

0,87

inloopkast

Netto FSI BVO/oppervlakte kavel

369 m² (18 m x 21 m) 3 bouwlagen ca. 10 m

erfgrens

Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw

Weespertrekvaart vrijstaande woning particulier PPHP-Pleasant Places Happy People Aannemingsbedrijf Wit Wognum woonhuis 320 m² BVO 1.006 m³

erfgrens

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume

Het terras aan de zuidzijde is eveneens opgetild en biedt zicht op de tuin. Op de eerste verdieping bevinden zich de werkkamer, de hoofdslaapkamer en de logeerkamer. De tweede verdieping heeft een separate opgang via de spiltrap naast het huis. Hier bevinden zich twee extra slaapkamers. Het contrast tussen witte stijlen en blauwe planken maken het huis vrolijk en fris en in levendig contrast met de omliggende groen en de diepbruine tuinmuur.

De hoekligging van het Blauwe Huis is bepalend geweest voor het ontwerp. Het compacte ontwerp en de rechthoekig vorm zorgen voor lagere bouw­ kosten. De hoogte wordt geaccentueerd door spant en dakoverstek. De gepotdekselde blauwe planken en het overstek vormen een hommage aan het Zaanse blauwe huis van Monet. De fries is beschilderd door de Amsterdamse kunstenaar Eddy Varekamp.

De begane grond ligt iets opgetild zodat zonder inkijk toch uitgekeken kan worden op de Weespertrekvaart.

slaapkamer

studio

slaapkamer/ gast

erfgrens

begane grond PLEASANT PLACES

20

Individuele zelfbouw vrijstaand

HAPPY PEOPLE

Projectnr.

Fase

14040

-

eerste verdieping ti e f | Datum

-

fi n | de

Gecontroleerd

Schaal

Wijziging

-

1 :1 0 0

22- 06- 2016

i

200

PLEASANT PLACES

HAPPY PEOPLE

Projectnr.

Fase

14040

Datum

tweede verdieping | i ti e f fi n | de

-

-

Gecontroleerd

Schaal

Wijziging

-

1 :1 0 0

18- 08- 2016

201

PLEASANT PLACES

21

HAPPY PEOPLE

Projectnr.

Fase

14040

Datum

-

-

Gecontroleerd

Schaal

Wijzig

-

1 :1 0 0

30-

Villa Weespertrekvaart

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

terras en uiteindelijk de tuin heel geleidelijk verloopt van intiem naar open. De kas op het dak zal groente en fruit gaan leveren voor het gezin en er zal genoten worden van de zonsondergang onder de met druiven begroeide pergola vanuit de hot-tub.

Uitgangspunt was een zo groot mogelijke woning met een ruim dakterras. De woning moest open zijn, opgebouwd zijn uit natuurlijke materialen en vooral niet te strak en kaal.

Het grote overstek van de tweede verdieping maakt dat de overgang van de keuken via de vide naar het

Solitudopad 26 vrijstaande woning Dhr. en mevr. Verwiel Witteveen Architecten Bos Totaalbouw woning ± 450 m² BVO ± 1.300 m³ 388,5 m² (21 m x 18,5 m) 4 bouwlagen 13,5 m

1,16

Proces

350 m² GO € 449.000

Opdrachtgever wilde al jaren zelf een huis laten bouwen en had al eerder een zelfbouw­ project op het oog toen opeens de Weespertrekvaart beschikbaar kwam.

Een lang voortraject met intensief contact tussen opdrachtgever en architect met vele ontwerp alternatieven heeft uiteindelijk geleid tot een stoere villa die openheid, ruimtelijkheid en een rauwe materialisatie verenigt.

€ 10.507 niet openbaar niet openbaar op eigen terrein 2 n.v.t.

8 juni 2013 juni 2016 september 2017 • Opdrachtgeven • Architectuur • Dakterras

Tips Zorg dat je strikte afspraken maakt met de aannemer over de doorlooptijd.

WEESPERTREKVAART

21,00 m

3,75 m

14,00 m

3,25 m

14,00 m

14,00 m

14,00 m

ENTREE

KAS

Lift

Lift

Lift

SL

9,95 m

9,00 m

Lift

W+K

13,25 m

13,25 m

mv

Terras

18,50 m

W+K

TERRAS

begane grond september 11, 2017

UITVOERINGSGEREED ONTWERP

SOLITUDOPAD 26 1096DR AMSTERDAM september 11, 2017

september 11, 2017

22

UITVOERINGSGEREED ONTWERP

Individuele zelfbouw vrijstaand

SOLITUDOPAD 26 1096DR AMSTERDAM

WITTEVEEN ARCHITECTEN

A1

UITVOERINGSGEREED ONTWERP

eerste verdieping Begane Grond

WITTEVEEN ARCHITECTEN

A1

SOLITUDOPAD 26 UITVOERINGSGEREED 1096DR AMSTERDAMONTWERP september 11, 2017

02

tweede verdieping Eerste Verdieping A1 02 ARCHITECTEN UITVOERINGSGEREED ONTWERP september 11, 2017 SOLITUDOPAD 26WITTEVEEN 1096DR AMSTERDAM

dak verdieping

Dak Ver

Tweede Verdieping SOLITUDOPAD 26WITTEVEEN 1096DR AMSTERDAM ARCHITECTEN

A1

WITTEVEEN ARCH

03

23

23

Biobased architectuur Amsterdam-Zuidoost Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning Parkeren Aantal plaatsen Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

Droomzone Driemond vrijstaande woning particulier NarrativA architecten Kramer’s Bouwbedrijf woning 195 m² BVO 654 m³ 406,1 m² (13,1 x 31,0 m) 2 bouwlagen 8,0 m 0,48 158 m² GO € 176.000 € 4.118 niet openbaar niet openbaar op eigen terrein 1 december 2013 mei 2015 december 2015 • Aanbesteding • Klussen

De opdrachtgever wilde geen doorsnee maar iets speciaals. Een duurzaam huis met een verhaal: een zacht warm binnenhuis met een beschermende buitenlaag, die als het ware om het binnenhuis heen is gevouwen.

De noordgevel is redelijk gesloten, van de zuidgevel is alleen de begane grond transparant.

Een ‘speciale element’ vormt het bouwdeel van donker hout. Aan de noordkant vormt het element de ingang en hal met een verbinding naar de eerste verdieping.

Aan de zuidkant verbindt een zithoek daar de eethoek

Proces Het ontwerp moest voor minimaal 50% uit houtbouw bestaan met een duurzaam karakter en een vaste nokhoogte.

De bewoners wilden grote vensters, licht in huis, een vide, ruime kamers en het gevoel van ‘buiten is ook binnen’.

De architect kreeg de vrijheid om ‘iets anders’ te doen. Dit leverde een speels ontwerp op.

De woning werd in drie dagen overeind gezet, wind- en waterdicht. De totale afbouw nam slechts 6 maanden in beslag.

• Duurzaamheid • Bijzondere Woningtypen

westgevel

24

met het woongedeelte. Op de verdieping vormt het één van de kinderkamers.

De woning is ontworpen volgens de principes van de biobased ecologische bouw. De zon heeft veel invloed op de vorm, de indeling en het percentage glas. Het huis bestaat uit geprefabriceerde houtskeletbouw met een dampopen systeem. Daarbij zijn geen folies toegepast, maar natuurlijk isolatiematerialen, houten plaatmaterialen en luchtdichte aansluitingen. Er is gekozen voor tripleglas in hardhouten kozijnen, een warmtepomp en zonnecellen op het dak.

Individuele zelfbouw vrijstaand

begane grond

eerste verdieping

25

Palais Récup

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Palais Récup is een bijzonder zelfbouwhuis voor circulair wonen, ondernemen en ontmoeten. Het huis is een speelruimte voor bouwen op een andere manier met innovatieve toepassingen op het gebied van water, energie en afval: Een grote regenzak (6000 liter) onder het huis verzamelt regenwater voor toilet en tuin. Een dakakker, met wormenhotel, is een kweekplaats voor groenten. Speciale tubes vangen de zonnewarmte op.

De kas op de binnenplaats gebruikt CO2 uit de warmtewisselaar. Het fijnstoffilter in de schoorsteen vangt de zeer fijne roetdeeltjes op. Het verhaal van dit huis

Monnikskapstraat 24, Buiksloterham appartementen in tussenwoning Frank Alsema Zondag CS architecten Frank Alsema CS 2 woningen 350 m² BVO 1.000 m³

is een tastbaar voorbeeld van de circulaire ambitie van de gehele wijk.

Bij circulariteit draait het niet alleen om technologie.

Bewoners uit de buurt kunnen de ‘vrije ruimte’ in het huis benutten voor initiatieven die iets toevoegen aan het huis, de wijk of de stad. Een tijdelijke winkelruimte, een salon voor ontmoeting of een expositieruimte. Op termijn wil Palais Récup de drie appartementen in het achterhuis geschikt maken voor senioren die zelfstandig willen blijven wonen.

201,6 m² (8,4 m x 24 m) 4 bouwlagen 13 m 1,7 160 en 140 m² GO € 180.000 € 4.776 € 800.000 (inclusief BTW) € 450.000 en € 350.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht parkeergarage 3 inclusief 8 juni 2013 1 september 2015 2017 Alles is in eigen beheer gedaan. Van uitvinden duurzame maatregelen, aankoop 2e hands materialen, aansturing en bouw zelf.

• Circulariteit • Zelfdoen, innovatie, ondernemerschap in eigenzinnig huis

Proces Andersom ontwerpen Waarom alles nieuw aanschaffen, als je veel bouwmaterialen voor minder dan de helft en soms zelf gratis kunt vinden?

Palais Récup is ‘andersom ontworpen’, eerst de materialen, daarna het ontwerp. Met maximale vrijheid voor functionaliteit en experiment, een zelfbouw laboratorium. In het huis vind je leistenen van een kerkdak terug, kozijnen met meetfouten, trappen uit een autoshowroom en een met natuursteen afgewerkte vliesgevel uit een failliete boedel.

10

9

8

6 22

23

7

19

20

5

18

Tips Benader een zelfbouwproject als een ontwerp voor een onderneming. Een huis is meer dan een plek om prettig te wonen en te werken. Het is ook een plek om te leren, te delen met anderen, een duurzame omgeving mee te creëren en een inkomen mee te genereren.

Meer lezen over de bouw van Palais Récup? Kijk op www.palaisrecup.nl. doorsnede

17

15

16

4

3

14

13

12

11

2 1

LEGENDA 1 - gietijzeren hek 2 - aluminium kozijnen 3 - leien 4 - staalprofielplaat 5 - hekwerk 6 - houten bekleding (padoek) 7 - spiltrap 8 - kas 9 - daktuin 10 - schoorsteen 11 - entree voorhuis 12 - steeg 13 - deur parkeren 14 - trap naar achterhuis 15 - binnentuin 16 - entree achterhuis 17 - stalen hoeken 18 - balkon 19 - dakterras 20 - binnengevels (padoek) 21 - aluminium schuifpuien 22 - zonne-luifel 23 - natuursteen achtergevel

Woon-werkhuis Monnikskapsstraat 24

26

Samen in het klein

Andersom ontworpen

OPDRACHTGEVER

27

Frank Alsema

Woonhuis Metz

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

De opdrachtgevers wilden een groot huis met voldoende logeerruimte voor de in het buitenland wonende grootouders, met onafhankelijke woonruimte voor de jongste dochter met haar kind en met ruimte om uitgebreid te koken en muziek te maken. De opdrachtgevers hebben altijd in oude panden gewoond en waren een beetje bang voor nieuwbouw. Om te voorkomen dat het huis een typisch nieuwbouwkarakter (strak, wit en onaantastbaar) zou krijgen, is binnen alles zoveel mogelijk onafgewerkt gelaten. Hout en

Klaprozenweg, Buiksloterham tussenwoning Marilyn Parris en Serge Metz Jos Roodbol Architekt Bouwbedrijf Van Engen twee woningen, horecaruimte 308 m² BVO 946 m³

staal bepalen het beeld, de ruwbouw is meteen de afbouw.

De 33 m diepe bouwenveloppe bestaat uit een vooren een achterhuis. Het voorhuis aan de Klaprozenweg bevat op de begane grond een horecagelegenheid met daar boven een woning over drie verdiepingen.

Het achterhuis is via een achterstraat bereikbaar en bestaat uit een kleine woonstudio waar onder kan worden geparkeerd. Het huis heeft een open karakter, passend bij de beoogde manier van leven.

171,6 m² 4 bouwlagen 13,3 m 1,79 266 m² GO € 135.000 € 3.321 € 360.000 (inclusief BTW) € 360.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op eigen terrein 1 inclusief medio 2013 20 november 2014 26 februari 2015 • Keukens en badkamers afbouwen • Aanbrengen van houten gebrande gevelbekleding • Snelle bouwtijd • Ruwbouw is afbouw

Proces Met het oog op een korte bouwtijd is er gebruik gemaakt van een stalen skelet ingevuld met houten liggers en geprefabriceerde HSB elementen. Het hele project is in drie maanden gebouwd en stond als eerste van de hele rij overeind.

Om kosten te besparen is er voor gekozen het huis casco te laten bouwen en de afbouw zelf te doen. Dit creëert meteen een sterke betrokkenheid.

Tips Vertrouw op je intuïtie. Je kunt alles niet van te voren bedenken. Tijdens het ontwerp- en bouwproces ontdek je veel nieuwe dingen, daar moet je open voor staan. Maak gebruik van app-groepen met andere zelfbouwers, daar vind je veel informatie hoe dingen aan te pakken. eerste verdieping

begane grond

28

Samen in het klein

doorsnede

29

De Golf

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Hergebruik loont Met deze beneden-bovenwoning van universitair docent en architect Arno Pronk wordt aangetoond dat hergebruik van materialen uitermate geschikt is bij particulier opdrachtgeverschap.

Dit project is gebouwd uit oude bekistingsplaten (bodemplaten) die afkomstig zijn uit de productie van betonnen bouwelementen door de firma Geelen Beton. Het resultaat is een architectonische beneden-boven woning voor twee gezinnen. De houten “bodemplaten” zullen worden hergebruikt als wand-

Diemerparklaan 112-114 hoekwoning, beneden-bovenwoning Rob Elerie, Arno Pronk, Heleen Valewink, Marlies Zutt Arno Pronk in eigen beheer 2 woningen 498 m² BVO 1.467 m³

en vloerelementen in combinatie met een stalen constructie van spanten. Het materiaal is in principe afval en daardoor goedkoop beschikbaar. Naast het hergebruik van de bekisting is er ook een boom gebruikt die anders zou zijn verdwenen in de kachel.

De boom wordt gebruikt als spiltrap naar de bovenwoning. Het resultaat van ieder hergebruik project is een milieuvriendelijke woning met eigen karakter.

Het mooie van deze twee woningen is de combinatie van maatwerk, hergebruik en een unieke locatie met uitzicht op Durgerdam.

207,9 m² (6,3 m x 33 m) 4 bouwlagen 13 m 2,4 180 m² GO per woning € 185.950 n.v.t. € 778.600 (inclusief BTW) € 501.800 (inclusief BTW) inclusief afgekochte erfpacht 0 exclusief afgekochte erfpacht parkeergarage aan huis 2 inclusief voorjaar 2015 mei 2017 januari 2018 • Opdrachtgeven • Ontwerp • Aanbesteding • Projectleiding • Hergebruik • Innovatieve architectuur

Proces Hergebruik vergt een kleinschalige project gerichte benadering. In een dergelijke setting wordt een beroep gedaan op de creativiteit van de vakman, de ontwerper en de opdrachtgever. Deze benadering is voor kleinschalige particuliere projecten zeer geschikt. Hergebruik vraagt om een extra inspanning van alle betrokkenen. Een klein team met directe lijnen, vertrouwen in elkaars kunnen en doorzettingsvermogen komt het project ten goede.

Hergebruik is niet goedkoper.

De lage materiaal kosten worden gecompenseerd door de extra arbeid.

Tips Neem voldoende tijd voor het ontwerp en de voorbereiding.

Werk zo veel mogelijk met vakmensen en betrek deze in een vroeg stadium in het proces.

Een dergelijke benadering lijkt duurder dan traditioneel aanbesteden maar zorgt uiteindelijk voor een optimaal resultaat tegen een redelijke prijs. doorsnede

30

Samen in het klein

begane grond

eerste verdieping

tweede verdieping

derde verdieping

31

Amstelkwartier Kavel A5 Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

Deze kavel werd als eerste gebouwd in het Amstel­ kwartier. Het was pionieren, er was nog geen water en stroom. Het werd er niet minder leuk door.

Op de kavel is een beneden- en een bovenwoning gebouwd. Beide woningen hebben een vide wat zorgt voor een aangenaam gevoel van ruimte en veel licht diep in de woning. Vanuit de bovenwoning is het uitzicht daardoor op de stad ronduit spectaculair.

Beide woningen hebben ook een directe relatie met de buitenruimte.

Amstelbeststraat 12 tussenwoning, beneden-bovenwoning particulier Hans Kranenbarg SEC 2 woningen ca. 545 m² BVO ca. 1.500 m³

Het gebouw kenmerkt zich door een geringe breedte en een grote hoogte, waardoor het ontwerp tamelijk ingewikkeld was met trappenhuizen, een lift en een dubbele parkeerplaats. Het uitgangspunt van mooie plattegronden en ruimtelijke beleving moest overeind blijven. Door in de gevel een continue beweging te verbeelden (dubbele ‘5’) wordt een verbinding gemaakt tussen begane grond en dakrand. Doordat het gebouw geheel is opgebouwd uit geprefabriceerde betonnen elementen was de bouwsnelheid erg hoog.

225 m² (6 m x 37,5 m) 7 bouwlagen 24 m 2,42 ca. 450 m² GO € 399.000 € 8.698 ca. € 1.100.000 (inclusief BTW) tussen € 500.000 en € 600.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht parkeerkelder 2 inclusief 8 juni 2013 april 2014 december 2014 • Inrichting • Architectuur • Betaalbaarheid

Proces Het is belangrijk dat de verantwoordelijke partijen duidelijk kenbaar maken aan de opdrachtgever wat de mogelijkheden zijn en binnen welke kaders deze mogelijkheden gerealiseerd kunnen worden.

De opdrachtgever kan een probleem signaleren, waar de ontwerpers een oplossing voor bedenken. Op die manier kunnen belangrijke besluiten genomen worden om een zelfbouwwoning te realiseren.

Alle partijen zijn vanaf begin volledig bij het project betrokken geweest.

12700+

15700+

bovenwoning

3700+

benedenwoning

BOVENWONING

19420+

DAKTERRAS

6700+

9700+

Tips Tips die in zijn algemeenheid gelden, zijn eigenlijk niet te geven. Ieder kavel kent zijn eigen ontwikkeling. Dat is ook precies het aardige van deze manier van bouwen. Het levert een aaneenschakeling van unieke gebouwen op die op de lange termijn hun waarde gaan bewijzen. Dat is onze overtuiging.

32

Samen in het klein

0+ BENEDEN WONING

doorsnede

33

Buitenplaats

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s) Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Jaarlijkse canon Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning Parkeren Aantal plaatsen Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

Voor twee opdrachtgevers zijn twee mooie stadsvilla's gecreëerd. Het was een complexe puzzel om twee woningen in het toegestane bouwvolume te integreren.

De opdrachtgevers hadden veel verschillende wensen en eisen voor uitzicht, bezonning, bereikbaarheid en de tuin. De gemeente schreef voor om een 'stadsmuur' in het ontwerp te integreren.

Twee blokken van 4 verdiepingen hoog, gekoppeld door een trappenhuis, zijn tegen de stadsmuur aangeschoven. In de basis zijn de twee woningen het zelfde. Zij krijgen heel verschillende karakters door

Solitudolaan, Weespertrekvaart twee onder een kap particulier Kabaz Aannemingsbedrijf C. van der Grift 2 woningen 480 m² BVO 1.460 m³ 405 m² 4 bouwlagen 14 m 1,2 175 m² GO, 178 m² GO (inclusief garage) € 187.500 per woning € 4.388 per woning niet openbaar niet openbaar op eigen terrein 2 8 juni 2013 augustus 2016 mei 2017 • (Deel)opdrachtgeven • Interieur • Gezamenlijkheid • Bijzondere Woningtypen

een verschillende positie op de schuine vorm van het perceel, soms de muur volgend, soms er dwars overheen stekend. Dit wordt versterkt door de verschillende indelingen van de twee woningen, de ene op het uitzicht en het dakterras gericht, de andere op de tuin.

Daarnaast is gebruik gemaakt van een grote diversiteit in glasvlakken en twee verschillende steensoorten.

Zo zijn het twee individuele woningen geworden die familie van elkaar zijn, net als de opdrachtgevers voor wie ze gemaakt zijn.

Proces De complexe puzzel van het creëren van deze twee mooie stadvilla’s, bestond voornamelijk uit het samen krijgen van de wensen van de opdrachtgevers, binnen het beperkte toegestane volume op de kavel. Maar ook het krijgen van een totaalbeeld waar zowel gemeente als opdrachtgever tevreden over waren, was een belangrijk onderdeel van deze puzzel. Deze lange voorbereiding heeft gelukkig geresulteerd in een vlotte bouwperiode, waarin de woningen naar tevredenheid zijn gerealiseerd.

Tips • Begin op tijd. Bij dit project was er een langere tijd tussen acceptatie en oplevering van de kavel, maar wees geduldig en neem de tijd.

• Let op je budget en laat je niet meeslepen in fantasieën.

• Houd vol. Het eindresultaat is fantastisch. Als het huis er eenmaal staat, dan is dat meer dan de moeite waard.

tweede verdieping

derde verdieping

doorsnede

begane grond 34

Samen in het klein

eerste verdieping 35

Villa Noorderzon

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

De bewoners van Villa Noorderzon waren al geruime tijd op zoek naar een plek, waar zij als familieleden en vrienden dichter bij elkaar konden wonen, maar toch hun eigen woning konden bouwen. De locatie in Buiksloterham maakte dit mogelijk en gaf de vrijheid om verschillende woningtypes en werkruimtes te creëren.

Betaalbaarheid, flexibiliteit, toekomstbestendigheid en de nabijheid van de stad waren doorslaggevend in het besluit om zelf te gaan bouwen.

Door vier aansluitende kavels te verkrijgen, is er ruimte ontstaan om te spelen met de verschillende woonwensen van de deelnemers. Uiteindelijk zijn zes verschillen-

Monnikskapstraat, Buiksloterham 3 grondgebonden woningen, 3 appartementen VvE Villa Noorderzon CPO BLOC7 architecten Slingerland 6 woningen, 300 m² BVO o.a. kantoor en huiskamer 1.040 m² BVO 3.250 m³

KAN

537,6 m² (22,4 m x 24 m) 5 bouwlagen 15,5 m

E AG

TOO

R

AR

G

6 4 5

1,9 100 m² GO (gemiddeld) van 60 m² GO tot 145 m² GO € 732.000 € 1.800.000 (inclusief BTW) € 300.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht parkeergarage 6 n.v.t.

8 juni 2013 1 januari 2015 1 maart 2016 • Opdrachtgeven • Aanbesteding • Projectleiding • Klussen • Afbouw • Gezamenlijkheid • Niet-woonprogramma

ER

AM

ISK

HU

de woningen als een 3D puzzel in elkaar geschoven.

De voorgevel past in het wisselende straatbeeld waar vooral individueel kavels bebouwd zijn. Vanaf de straat gezien lijkt het om drie huizen te gaan. Achter de gevel verschillen alle woningen van grootte en indeling, en is er ruimte vrijgekomen voor een gezamenlijk programma.

De collectieve ruimtes die de bouwgroep gerealiseerd heeft, maken het gebouw tot veel meer dan de optelsom van zes woningen. Dit was de huishoudens los van elkaar niet gelukt.

3 2

1

N

TUI

Tips Zorg voor een goede organisatie binnen de groep

T R A P

Geef elkaar de ruimte, maar maak ook duidelijk wanneer besluiten genomen worden, en hoe ze genomen worden.

Verdeel de taken onderling, en maak vertegenwoordigers per domein. Zo kun je de expertise uit het beroepsleven van iedere bewoner goed inzetten voor een goed lopend proces. Hoe beter de groep zich organiseert, hoe beter deze met andere professionals (architect, aannemer, adviseurs, gemeente) haar wensen kan overbrengen.

Het is belangrijk om een architect te kiezen met ervaring in CPO. Deze kan alle wensen goed vertalen in een samenhangend ontwerp. De bewoners van Villa Noorderzon hebben hier veel aangehad. Hierdoor valt veel tijd te winnen en, uiteindelijk, geld te besparen!

36

Samen in het groot

37

VIERDE VERDIEPING

13000

22400

HUISKAMER

vierde verdieping DERDE VERDIEPING

13000

22400

W5

W6

derde verdieping TWEEDE VERDIEPING 22400

W1

BEGANE GROND 22400

W4

W2 GARAGE 13000

Collectieve zelfbouw vraagt om een goede organisatie. Hoe meer stemmen, hoe langer een besluit kan duren.

Vanaf de start werden woonwensen en budgetten naast elkaar gelegd. De architecten kregen de taak om al deze wensen naar een realiseerbaar ontwerp te vertalen. Dat was een behoorlijke uitdaging. Er is in een vroeg stadium gekeken naar een wenselijke bouwprijs per vierkante meter, om inzicht te krijgen in de mogelijkheden. Uiteindelijk bleek het een lang proces, waarin veel hordes genomen moesten worden. De groep heeft intern flink wat doorstaan, en ook de externe factoren van een bouwproces kunnen zwaar wegen. Trage processen en een faillissement van de aannemer tijdens de uitvoering hebben bijvoorbeeld veel energie gekost. Maar het eindresultaat mag er wezen. Vooral nu de woningen, de tuin en het park in gebruik genomen zijn en iedereen weer wat ademruimte heeft.

Nu is te zien hoe geslaagd het project is geworden en genieten de bewoners met volle teugen!

13000

Proces

tweede verdieping

EERSTE VERDIEPING

22400

W1

W2

W3

Toelichting op thema’s

13000

KANTOOR

11000

Door het delen van ruimtes was het mogelijk meer dan alleen woningen te bouwen: een kantoor, een gezamenlijke huiskamer en een garage/klusruimte/kinderfeestruimte.

Door een gedeelde garage te bouwen in combinatie met het delen van auto’s, ontstaat er een grote ruimte die ook anders inzetbaar is. Dit was niet mogelijk geweest met garages per woning apart. Het voordeel van deze ruimte is dat deze ook anders inzetbaar is: als klusruimte en voor kinderfeestjes. De bouw van de kantoorruimte werd financieel mogelijk doordat deze kan worden afgeschreven en de gezamenlijke huiskamer op het dak is ook in te zetten als intiem gastenverblijf. Door deze functies te delen heeft iedereen er plezier van en wordt het ook financieel haalbaar.

Ook in de tuin is dit gedachtengoed terug te vinden. Er is een strook aan de straatzijde ingevuld met gedeelde voorzieningen als een vuurplaats, een buitenkeuken en een trampoline.

TUIN

W2

begane grond

38

Samen in het groot

W1 W3

eerste verdieping

39

BlackJack Energieneutrale CPO

Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief

Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

€ 1.675.500 € 10.900.000 (inclusief BTW) € 2.600/m² voor casco woning met parkeerplaats (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op eigen terrein 32 € 20.000 • Eerste zelfbouwmarkt houthavens aanbod kavel 2011 • Eerste moment dat initiatiefgroep contact had met grondeigenaar mei 2012 december 2014 maart 2016 • Opdrachtgeven • Ontwerp meebeslissen • Casco ontwerpen/afbouwen • Energie coöperatie voor PV cellen en WKO • Duurzaamheid/flexibiliteit • Architectuur • Bijzondere woningtypen

50

Tips

40

1x 200 m² - penthouse 4x 150 m² - waarvan 1x penthouse 11x 100 m² 16x 47 m² - waarvan 1x penthouse

Werk als architect en initiatiefnemer continue aan communicatie met de medeopdrachtgevers/bewoners en maak duidelijk wat zij wel en niet mogen verwachten. Herhaal wat belangrijk is. Maak beslis­ thema’s en -momenten inzichtelijk en leg die vast op papier.

Gebruik een planning.

Betrek de bewoners bij wat de bouwers doen en zorg dat zij weten welke zaken besproken zijn. Voor de bewoners is het proces abstract en zijn belangrijke zaken op bepaalde momenten nog niet van belang. Zij zijn vaak gefocust op concrete zaken die nu spelen, hebben minder overzicht. Bewoners hebben meestal weinig besef van prioriteiten in het bouwproces. hal

4.

40

Samen in het groot

0

0

4.

5

10

15

Thema’s

30

Oppervlakte

3,0

20

Netto FSI BVO/oppervlakte kavel

5.100 m² BVO 1.704,8 m² (39,1 m x 43,6 m) 11 lagen 45 m

10

Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw

BNB Architecten, BO6 architecten Sprangers Bouwbedrijf 32 woningen, overig programma 1.000 m² BVO (appartementen hotel, horeca, galerie, bedrijfsruimten, b&b, 2 praktijken aan huis)

0

Architect Aannemer Programma

20

Type opdrachtgeverschap

Ridderspoorweg, Buiksloterham casco appartementen Coöperatieve Vereniging Buiksloterham CPO/MO

warmtekoudeopslag (WKO), vloerverwarming en koeling, 250 zonnepanelen, warmteterugwinning uit het douchewater, hotfill, ledverlichting, hoge isolatiewaarden en grote overstekken.

De bewoners konden zelf de woninggrootte (van 45 tot 200 m²) en -indeling bepalen, doordat het gebouw is ontworpen met een casco met kolomstructuur, een slimme vloer met extra technische logistiek en een zelf in te delen gevel. Deze keuzevrijheid geldt ook bij wijzigingen in de toekomst. De extra hoogte en geheel transparante gevel zorgen voor maximaal licht, lucht en spectaculair uitzicht. Het groene dak van de laagbouw is toegankelijk vanaf bergingen op de tweede verdieping. Het geeft de bewoners mogelijkheid een gemeenschappelijke tuin of ruimte te creëren.

hal

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

BlackJack is een van de energie neutrale CPO’s waarmee de nieuwe gebiedsontwikkeling in de Buiksloterham is gestart. Een geheel glazen woonwerkcomplex met rondom iedere verdieping karakteristieke doorlopende riante balkons. Het schuine dak is geheel geoptimaliseerd voor zonnecellen. Het gebouw (5.200 m²) bestaat uit 32 woningen, horeca, familie-appartementen hotel, traiteur, galerie en twee praktijkruimten.

De medeopdrachtgevers bestaan uit starters, stellen met een carrière, vrijgezellen en ouderen. Alle woningen verschillen. Van één-kamerstudio’s tot maisonnettes. De woningen zijn geheel ontworpen met de bewoner.

Met dit energieneutrale gebouw is maximaal ingezet op duurzaamheid. Het gebouw is voorzien van een

vierde verdieping

5

10

15

20

doorsnede

0

10

20

41 30

40

50

BlackJack

duurzaamheids innovaties

hotfill

douch WTW

led verlichting

250 pv cellen

zonnewerend glas

extra verdiepingshoogte

flexibel casco en leidingwerk

2 m1 overstekken tbv zonwering

regenwater opslag

geluidwerende bortswering

mos sedum dak

geluidabsorberende plafonds balkon

hoge isolatie RC=8

32 verschillende plattegronden

vloerverwarming

teruglevering overtollig stroom naar net

WTW (warmte terugwinning) WKO (warmte koude oplsag)

Proces Aan het begin van de ontwikkeling en het ontwerp is meteen een coöperatieve vereniging opgericht. Deze bestond uit de kopers/bewoners. De coöperatie is de opdrachtgever. Kopers zijn hiermee vroegtijdig in het bouwproces betrokken. Dit leidde tot een interessante ontwikkeling. Er ontstond grote sociale samenhang en betrokkenheid bij het gebouw, de buren, de buurt en tussen de bewoners onderling.

Iedere bewoner kon zelf een keuze maken voor de afmeting en positie van zijn woning in het gebouw. Samen met de projectarchitecten werden woonwensen van alle kopers/medeopdrachtgevers vertaald in een ruimtelijke plattegrond. De bewoner was vrij het ontwerp verder zelf uit te (laten) werken en de afbouw zelf uit te (laten) voeren.

Zowel het proces als de grote flexibiliteit in het ontwerp zorgt voor een optimaal woongenot van de bewoner.

Door de procesvorm hebben de bewoners hun woning of bedrijfsruimte gekocht voor de kostprijs en zijn alle keuzes gericht op de hoogst haalbare kwaliteit/prijsverhouding.

Toelichting op thema’s Alle thema’s van duurzaamheid zoals: architectonische kwaliteit, flexibiliteit, licht en gezondheid, sociaal/maatschappelijke duurzaamheid en natuurlijk technische en bouwkundige maatregelen, komen in BlackJack uitvoerig aan bod.

Het casco is flexibel door de overmaat, er is een grote verdiepingshoogte. Het gebouw is geheel van glas. Door de glazen schuifpuien over de volle hoogte is er maximale lichttoetreding en uitzicht. Er is flexibiliteit in de gevelindeling, de woninggroottes en de plattegronden, mede door het leidingwerk. En er zijn technische voorzieningen zoals WKO, vloerverwarming en -koeling, zonnecellen (x LG NeoN 300Wp, totaal 250 stuks, 64.200 Wp), er wordt warmte teruggewonnen uit het douchewater en uit warme binnenlucht, er is hotfill voor de (vaat-)wasmachine en ledverlichting. En zijn bouwkundige maatregelen zoals grote overstekken (balkons) om opwarming te voorkomen, er is een groen dak en tenslotte is het gebouw heel goed geïsoleerd.

42

Samen in het groot

43

Nautilus

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

44

Samen in het groot

Nautilus is een in het voorjaar van 2016 opgeleverd woon-werkpand met 43 woningen op het Zeeburger­ eiland. Het doel van Nautilus was om betaalbaar wonen in Amsterdam mogelijk te maken, met collec­ tieve voorzieningen in een sociaal en duurzaam project. Door zelfwerkzaamheid en Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO) is het project betaalbaar gebleven voor de doelgroep met een inkomen tot en met 1,5 x modaal.

Het pand is door een eigen warmte installatie (WKO en WTW) zeer duurzaam. In het gebouw zijn diverse gemeenschappelijke en semi-openbare ruimtes die door het collectief zijn gefinancierd.

Zeeburgereiland appartementen Stichting Woonwerkgebouw Nautilus CPO Hein de Haan Vink Bouw 43 woningen (inclusief logeerkamer), zaal, expo, jongerenruimte (298 m² BVO), gemeenschappelijke tuin, dakterrassen

Een geïnspireerde groep deelnemers (van muzikanten, vormgevers, docenten, sociaal werkers, verpleegkundigen tot cultureel ondernemers) participeert sinds september 2011 in werkgroepen en heeft mee besloten tijdens de maandelijkse ledenvergaderingen. Zo is onder andere het collectieve programma ontstaan.

Het doel om door middel van gemengde programmering, voorzieningen en cultuur, een rijk(er) stedelijk leefmilieu voor de bewoners én omwonenden mogelijk te maken op Zeeburgereiland heeft vorm gekregen in dit gebouw.

6.083 m² BVO 2.250 m² 5 bouwlagen 21 m 2,7 100 m² GO (gemiddeld) van 69 m² GO tot 158m² GO per bewoner € 593 per jaar € 8.466.979 (inclusief BTW) € 191.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op straat 2004 17 november 2014 21 april 2016 Bewoners hebben het gedeelte buiten de daadwerkelijke bouw zelf gedaan inclusief ontwerp, opdrachtgeven, aanbesteding, projectleiding.

Tips Zoek naar een balans tussen idealen, geld en tijd. Het opstellen van een driehoek met deze factoren helpt daarbij.

Het is bij Nautilus grotendeels gelukt de idealen te bereiken maar het kostte meer tijd en geld.

• Duurzaamheid • Gezamenlijkheid • Betaalbaarheid

45

eerste verdieping

eerste verdieping

voorgevel

voorgevel

voorgevel

Proces

Vanaf september 2011 hebben de deelnemers zich actief ingezet voor de ontwikkeling van het project. In maandelijkse vergaderingen werd de groep op de hoogte gehouden en werden er beslissingen genomen. In het voorjaar van 2012 tekenden de deelnemers het ‘koop-optie-contract’ en investeerden elk €16.000 om de voorbereiding (architect, adviseurs, etc.) mogelijk te maken. Het was voor de 43 deelnemers mogelijk om een huis op maat te maken omdat men er vanaf het begin bij betrokken was. Geen enkele woning is hetzelfde. Vink Bouw heeft zich ingezet om zoveel mogelijk wensen tot in een laat stadium mee te nemen in het gebouw. In het proces heeft Nautilus veel tegenslagen moeten verwerken. Zo haakte De Key als partner in de KoopGarant constructie af, was het moeilijk door ambtelijke hokjes heen te breken en waren de bouwkosten te hoog waardoor er bezuinigd moest worden.

Doordat het project langer duurde vielen er deelnemers af, maar mede dankzij hulp van de Koninklijke Nederlandse Heidemaatschappij (KNMH) en het doorzettingsvermogen en vertrouwen van de deelnemers is het toch gelukt.

eerste verdieping

Toelichting op thema’s Nautilus is ontstaan vanuit een ideaal over zelforganisatie en een voorkeur voor inclusieve, sociale initiatieven.

Daarbij werd niet alleen gewerkt met de bewonersgroep maar ook naar de buurt gekeken en met geïnteresseerde derden gewerkt.

Er zijn diverse collectieve ruimtes opgenomen in het programma. Zo is er een bar annex expositieruimte, een theaterzaal, een dakterras met buitenkeuken, moestuinen op het dak, een grote centrale tuin, een logeerkamer en voorzieningen voor de vele kinderen.

Hein de Haan, architect en aanjager van het project, overleed vlak voor oplevering. Zijn credo dat goede architectuur staat of valt met de juiste mix in het programma weerklinkt in zijn ontwerp van Nautilus.

46

Samen in het groot

47

Lofts aan de Amstel

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap

Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Er is gestart met het ontwikkelen van een concept op basis waarvan deelnemers voor het project zijn gezocht. Belangrijke uitgangspunten waren: één loftachtige vrij indeelbare woning van ca. 160 m² per woonverdieping en de mogelijkheid om individueel de vrije hoogte van de verdieping te kiezen.

In deze fase is ook de architect betrokken. Door de ligging direct aan de Amstel was de inzet om een spectaculair gebouw te maken met over de volle breedte glasgevels en golvende balkons. De golvende balkons zorgen voor volop zon- en daglicht tot diep in de woningen. Door een vrije overspanning van maar liefst 12,5 m ontstaat er een ruimte die twee keer zo breed is als een traditioneel woonpand in Amsterdam.

Dit geeft per woning maximale ruimte voor verschillende woningindelingen.

Ouderkerkerdijk, Amstelkwartier appartementen Coöperatie Lofts aan de Amstel MO (initiatief en concept OntwerpJeWoning, medeopdracht­ geverschap en indeling woning door particulieren) Studioninedots Vink Bouw 6 woningen 1.108 m² BVO 4.762 m³ 212 m² 7 bouwlagen 21,31 m (tijdens bouw verhoogd met 3 m) 5,2 147 m² GO (gemiddeld) van 133 m² GO tot 157 m² GO € 966.784 € 4.120.000 (inclusief BTW) € 526.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht parkeergarage 6 inclusief 30 september 2012 april 2014 september 2015 Keuzes over: indeling woning, keuze vrije verdiepingshoogte van de individuele woning (ca. 2.60 m, 2.90 m of 3.20 m), afwerking (muren, sanitair etc.), materiaalgebruik collectieve ruimtes, verlichting, beplanting, keuze vorm balkons, grootte woning (twee woningen waren uitbreidbaar).

• Architectuur • Bijzondere woningtypen (individueel op maat gemaakt inclusief keuze individuele verdiepingshoogte) • Duurzaamheid

Tips Begin met een goed concept!

Er wordt tijd gewonnen en kansen voor bijzondere kwaliteiten gecreëerd als het bouwkundig/architectonische concept vooraf wordt bepaald. Dat helpt discussies voorkomen in het verdere proces. Analyseer hiervoor bij aanvang de locatie en de mogelijkheden zoals vastgelegd in de kavelregels.

Focus op grootste risico en ondervang dit Stel bij de start vast wat het grootste risico is en focus daarop. In dit geval betrof het de opgave om gezamenlijk met vier bouwgroepen een parkeergarage te bouwen. Dit moest zowel qua ontwerp als juridisch worden vormgegeven. Tevens is het risico ondervangen dat een van de vier bouwgroepen de eindstreep niet haalt.

C1

Maak bewust de keuze tussen ‘MO’ of ‘CPO’

48

Samen in het groot

Met deze uitgangspunten is een groep van zes deelnemers gevonden. Als gevolg van de crisis is de groep in aanvang gedeeltelijk van samenstelling gewijzigd. In samenspraak met de uiteindelijke groep is het ontwerp verder uitgewerkt met zeggenschap over de materiaalkeuze, de toepassing van beplanting in de gevel, collectieve voorzieningen en de materialisatie van het trappenhuis.

De zes deelnemers hebben ieder op een hele verdieping hun ideale woning vormgegeven; van een familiehuis met 7(!) kamers tot een geheel open loft.

Uiteindelijk hebben vier huishoudens voor een vrije hoogte van 2,90 m en twee voor 3,20 m gekozen.

Studioninedots ontwierp voor de bovenste woning ook het volledige interieur.

Bij het initiatief van het project is de keuze gemaakt voor mede-opdrachtgeverschap (MO).

Dat bepaalt de samenstelling van de groep: in dit geval is de groep samengesteld uit deelnemers die niet de kennis en/of de tijd hadden om een dergelijke complexe opgave te organiseren.

C2 C3 C4

49

Proces Het initiatief voor dit project is genomen door een professionele bouwbegeleider (OntwerpJeWoning), in samenwerking met architect (Studioninedots) en bouwer (Vink Bouw). Gezamenlijk is de hoofdopzet van het gebouw bedacht, de woningtypologie en ruimte voor individuele keuzemogelijkheden, en is de keuze gemaakt voor hoge architectonische kwaliteit. In de initiatieffase zijn de totale investeringskosten berekend, deze zijn uiteindelijk iets lager uitgevallen. Bij oplopende investeringskosten tijdens het proces haken veel bouwgroepleden af. Dat heeft hier niet plaatsgevonden.

Door de betrokkenheid van de bouwer vanaf de selectiefase kon in een vroege fase zekerheid over de kosten worden gegeven. Tevens hebben de professionals (OntwerpJeWoning en Vink Bouw gezamenlijk) het grootste deel van de voorfinanciering van de planontwikkeling tot aan start bouw verzorgd. De bouwer gaf tevens de garantie dat deze de niet-verkochte woningen zou overnemen bij start bouw. In dit geval bleek dat niet nodig. De groep is periodiek bijeen gekomen over de voortgang, en de diverse te maken keuzes. Ook tijdens de bouw is de groep, zowel collectief als individueel, intensief bij de uitvoering betrokken.

Bijzonder aan dit project is de samenwerking met de drie naastgelegen kavels. Er werd een gezamenlijke parkeergarage aangelegd waarboven vier verschillende bouwgroepen zouden gaan bouwen. Alles wat er geregeld moest worden met de aanpalende bouwgroepen ten aanzien van bouwlogistiek en de geschakelde parkeergarage is door de professionals gedaan.

Toelichting op thema’s Architectuur: architectonische expressie en kwaliteit waren het uitgangspunt. De woningen krijgen kwaliteit door de grootte van de woningen, de focus op uitzicht in combinatie met ruime buitenruimtes en veel lichttoetreding.

Bijzondere woningtypen: mede door de grote vrije overspanning en de keuzemogelijkheden Individuele keuzes die mogelijk waren: indeelbaarheid en afwerking van de woning, vrije verdiepingshoogte in de woning , casco levering of complete afbouw van de woning.

Gezamenlijk (onder professionele begeleiding): keuzes maken, over materialisatie, collectieve ruimtes, zoals bergingen en een gastenverblijf). De parkeergarage is met de bouwgroepen van de naastgelegen kavels samen ontwikkeld en gebouwd.

Duurzaamheid: keuze voor stadswarmte in combinatie met zware isolatie en zonnepanelen.

0

50

Samen in het groot

1

2

3

4

5

51

Amstelloft

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Amstelloft bestaat uit ruimtelijke loftappartementen met een unieke uitwerking, dankzij collectief particulier opdrachtgeverschap. Het woongebouw in de bocht van de Amstel is geïnspireerd door woningen in oude scholen, kerken en pakhuizen: karaktervolle ruimtes met ruimtelijke en aanpasbare woningen.

De woningen hebben een vrije hoogte van 5,5 m

waarin iedere bewoner zijn droomhuis kan maken: van moderne open loft tot 4-kamer eengezinsappartement. Middels flexibele insteekvloeren, die men zelf in het casco kan hangen, zijn de woningen ook in de toekomst gemakkelijk aanpasbaar. De getoogde gevelopeningen versterken de ervaring van de dubbelhoge ruimtes en geven het woongebouw een sterk karakter.

Amstelkwartier casco appartementen Vereniging Amstelloft CPO WE architecten Van Bekkum 7 woningen ca. 1.050 m² BVO 212 m² (12,5 m x 17 m) 7 bouwlagen 5 150 m² GO (gemiddeld) van 90 m² GO tot 160 m² GO

€ 890.000

Tips

€ 3.000.000 (inclusief BTW) € 428.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht parkeergarage 7 € 30.000 8 juni 2013 september 2014 december 2015 • Ontwerp woning, binnen casco • Procesmanagement • Financiering • Duurzaamheid • Bijzondere woningtypen

Tips (max. 100 woorden) • Je groep staat of valt met stabiliteit. Start liever met een kleine harde kern van mensen die niet twijfelen, dan met een grote groep twijfelaars.

• Maak omgangsregels voor de groep. Harde deadlines, vaste vergaderstructuur en heldere regels voor instappers en vertrekkers.

• Zorg ervoor dat je zo veel mogelijk begrijpt. Neem zelf de besluiten, want adviseurs blijven adviseurs: ze geven advies, maar dragen niet het risico.

• Budgetteer ruim. Er is kans op tegenvallers. Hou zeker aan het begin van het traject 30% van je budget over.

• Breng eigen geld mee. Een CPO draait de eerste jaren op eigen geld. Houd er rekening mee dat je circa 10% van de bouwkosten alvast beschikbaar hebt!

doorsnede

52

Samen in het groot

53

Proces Betrokken bewoners WE architecten heeft het initiatief genomen voor deze CPO-ontwikkeling door een ruimtelijk concept te formuleren en daarmee een zeer hechte bouwgroep te vormen. De toekomstige bewoners zijn als echte bouwgroep sterk betrokken geweest bij de uitwerking en realisatie van het ontwerp.

Toelichting op thema’s Duurzaamheid Vanwege de grote hoogte en de flinke gevelopeningen is een diep woongebouw mogelijk dat toch lichte en prettige ruimtes geeft. Mede hierdoor was de hoge duurzaamheidsambitie van klimaatneutrale woningen relatief eenvoudig te realiseren. Met het gehele bouwteam (inclusief de Wabo-inspecteur) is dit systeem volledig doorgewerkt tot een slim CPO-concept voor gestapeld wonen. Binnen een vastgesteld casco met geringe onderlinge afhankelijkheid biedt dit maximale flexibiliteit voor de bewoners, bij de bouw Ên later.

Bijzondere woningtypen In Amstelloft is het CPO-concept 'wonen als in een school, kerk of pakhuis' door de bouwgroep stevig omarmd. Dit komt tot uiting in de levendige en ruimtelijke woninginterieurs van tribune-loft tot atelier-woning. De casco-opzet met variabele inbouwpakketten zorgt voor een stevige basis waarin de individuele huishoudens optimale vrijheid krijgen voor de persoonlijke invulling van hun woning. plattegronden appartementen

54

Samen in het groot

55

Samenwerkers Amstel C1

Type opdrachtgeverschap

Amstelbeststraat 2, Amstelkwartier casco appartementen Zelfbouwgroep Samenwerkers Amstel C1 CPO

Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw

Olaf Gipser Architects Heutink Ontwikkeling en Bouw 17 woningen, parkeergarage 318 m² BVO 3.450 m² BVO 528 m² 8 bouwlagen 24,8 m

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Netto FSI BVO/oppervlakte kavel

137 m² GO (gemiddeld) van 75 m² GO tot 213 m² GO

Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW

€ 2.378.205 (peildatum 2012)

Tips

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Samen in het groot

volledig vrije indeelbaarheid van de plattegronden mogelijk. Dat leidt tot een grote variatie aan individuele woonvormen en volstrekt unieke appartementen. De totale oppervlakte is netto 2.331 m² (GBO) en bruto 3.477 m² (BVO). De grote parkeergarage is gezamenlijk ontwikkeld met de naastgelegen CPO-projecten.

Het is uitgevoerd als een half verdiepte garage, waarbij de uitrit deel uitmaakt van het gebouw “Samenwerkers Amstel C1”. Het gebouw voldoet ruim aan de voorwaarden voor klimaatneutraal bouwen.

6,5

Oppervlakte

Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

56

Met een bouwgroep zijn op zeven bouwlagen 17 woningen gerealiseerd boven een half verdiepte parkeergarage. Er zijn vier woningtypes en combinaties hiervan met woningoppervlaktes tussen 74 m² en 213 m² GBO. Dat is exclusief de bergingen. Alle woningen zijn voorzien van riante buitenruimtes vooral aan de zijde met zicht op de Amstel. Deze gevel bestaat geheel uit glas. De balkons met een diepte van 2,20 m lopen over de gehele breedte van deze gevel.

Het installatietechnisch concept maakt een bijna

€ 4.987.556 (inclusief BTW) € 287.289 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht parkeergarage op eigen terrein 16 € 33.453 7 juli 2012 9 september 2014 eind 2016 participatie in: • Groepsvorming • Communicatie • Selectieprocedure • Ontwerp • Co-begeleiding • Klussen • Participatie • Architectuur • Duurzaamheid

• Wees gezond kritisch naar de professionele partijen.

Een CPO heeft een ander oogmerk dan commerciële partijen. Schroom niet om externen te raadplegen.

• Besluitvorming in een CPO kan traag zijn. Tegelijkertijd zijn er vaak deadlines. Richt het proces in met voldoende ruimte voor meningsvorming binnen de CPO • Documenteer het proces goed. Sommige onderwerpen kunnen later terug komen, het is handig dan te kunnen terugvallen op documentatie.

• Voorfinanciering is nodig, banken doen dat niet graag.

Dat bedrag moet van de leden komen en/of van een (private) financier. Na de aanneming is de financiering meestal geen probleem meer.

57

24795 +P

19930 +P

16870 +P

13810 +P

10750 +P

7690 +P

4630 +P

1570 +P

st Gevel

0

1

5

10

Noord-West Gevel, aan de Amstel

0

1

5

10

5e verdieping

0 1 vijfde verdieping

5

10

2e verdieping

0 1 tweede verdieping

5

10

5

10

Proces Medio 2012 opende de gemeente Amsterdam een inschrijving voor vier collectieve zelfbouwkavels in het Amstelkwartier dichtbij het Amstelstation en op het terrein van de voormalige Zuidergasfabriek. Vanuit het zelfbouwplatform Samenwerkers is voor deze inschrijving de Zelfbouwgroep Samenwerkers Amstel C1 gevormd. Deze kreeg, na het selectieproces in december 2012, van de gemeente een aanbieding voor een optie van erfpacht. In september 2014 werd de eerste paal geslagen en de appartementencomplex werd in 2016 opgeleverd.

Toelichting op thema’s Participatie Het zelfbouwinitiatief Samenwerkers is opgericht in 2011 als samenwerkingsverband tussen drie partijen: de architect, de ontwikkelaar/aannemer (als initiatiefnemers en procesbegeleiders) en leden van de bouwgroep. De bouwgroep vormt daarin de spil.

De voorfinanciering wordt gedragen door de risicodrager, die ook garant staat voor afname van een deel van de woningen. Communicatie is cruciaal voor een goed proces en kostenbeheersing.

Architectuur De architectonische identiteit van het gebouw is bepaald door de landschappelijke ruimte langs de Amstel en de stedelijke situatie ten noorden van het gebouw. Verder geeft de architectonische vormgeving uitdrukking aan de collectieve identiteit van de groep in plaats van nadruk op individualiteit van haar bewoners.

Duurzaamheid Het project heeft duurzaamheid als troef. Naast hoogwaardige isolatie en gebalanceerde ventilatie is het pand voorzien meer dan honderd zonnepanelen en twee grote warmtepompen. Door deze maatregelen is de unieke situatie ontstaan dat de woningen geen aansluiting op stadswarmte hebben en dus zelfstandig kunnen verwarmen.

58

Samen in het groot

begane grond Begane grond

0

1

59

Amstelwijck

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

60

Samen in het groot

In 2013 starten twee enthousiaste initiatiefnemers met het CPO project aan de Zuidelijke Wandelweg. Deze particulieren kregen een optie op een kavel. Na een korte selectie op basis van een schetsontwerp werd BLAUW architecten gevraagd om een plan te maken voor een woongebouw vanuit een collectief particulier opdrachtgevershap.

In korte tijd ontstond een groep mensen die interesse had in een op maat gemaakte woning. De twee initiatiefnemers vonden de opgave toch te complex en besloten zich terug te trekken, waardoor de optie op het kavel verliep. De commerciële ontwikkelaar van het

Zuidelijke Wandelweg casco grondgebonden woningen casco appartementen CPO Amstelwijck CPO

naast gelegen kavel nam de positie over. De groep zou in eerste instantie nog invloed hebben op de planvorming van de nieuwe optienemer, maar de woningen die uit dit plan rolden waren zo standaard dat ze niet pasten bij de wensen van de verschillende deelnemers.

De groep heeft toen van de gemeente Amsterdam het er tegenoverliggende kavel H3 in optie gekregen.

Een externe partij is aangeschoven om de deelnemers juridisch en financieel inhoudelijk te begeleiden. De CPO groep Amstelwijck kreeg vaste vorm en werd het bouwplan met 18 families gemaakt.

BLAUW architecten Vink Bouw 18 woningen (8 grondgebonden woningen en 10 appartementen) 3.449 m² BVO 10.752 m³ 1.530 m² 5 bouwlagen 17 m 2,25 152 m² GO (gemiddeld) van 69 m² GO tot 212 m² GO € 2.589 (jaarlijkse canon) € 9.500.000 (inclusief BTW) € 332.350 (inclusief BTW) voor 125 m² exclusief parkeerplaats 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht parkeerkelder 24 € 30.000 1 augustus 2013 5 januari 2016 25 maart 2017 Afbouw van casco woningen. Alle woningen zijn op maat ontworpen door de architect. Door een flexibel casco kon elke deelnemer een x aantal m² kiezen in relatie tot de beukmaat en de diepte per verdieping. De indeling van de woning behoorde tot het casco. De afwerking hebben de deelnemers ‘zelf’ gedaan.

• Architectuur • Bijzondere woningtypen • Duurzaamheid

Tips Het gaat om samenwerken vanuit het collectief, door met elkaar in gesprek te gaan en elkaar te inspireren.

• Rol van de architect is net zo belangrijk als de werkwijze en aanpak van de aannemer.

• Uitvoerende partij moet kunnen schakelen tussen schaalniveaus.

• Communicatie tussen de verschillende partijen is vanaf de eerste streep het sleutelwoord voor een succesvol resultaat.

• Zorg voor goede partners.

Leden met kennis (juristen en bouwkundigen) helpt.

• Laat de groep zelf beslissen over keuzes en budget.

• Let op het recht van overpad.

• Houd rekening met fiets­ parkeren.

61

vierde verdieping

zomer 61°

winter 14°

publiek

privé

4e verdieping schaal 1:200

N

privé

semi-openbaar

collectief

derde verdieping

3e verdieping schaal 1:200

N

tweede verdieping

2e verdieping schaal 1:200

N

Proces De architect ondersteunde het collectief van ontwerp tot oplevering. Nadat het gebouw tot bestek en bouwvergunning was uitgewerkt, heeft de architect de uitvoering begeleid samen met de directievoerder. De bewoners kregen na oplevering een casco woning. Sommige deelnemers hebben het interieur van de woningen laten ontwerpen door de projectpartners, zoals de keukens, badkamers, kasten, verlichtingsplannen, stoffering en kleuradvies.

Door de verschillen tussen de bewoners was elke opgave anders, van heel modern en strak tot klassiek modern, van gietvloer tot wit marmer. Tezamen met de bewoners is een gebouw gemaakt dat zowel op woningniveau als op gebouwniveau een antwoord is op 18 verschillende woonvragen. Een bijzonder inspirerend proces met een passend eindresultaat voor elke bewoner.

eerste verdieping

1e verdieping schaal 1:200

N

Toelichting op thema’s Het ontwerp gaat uit van een casco met een beukmaat die per deelnemer/bewoner kon worden gekozen. Alleen de leidingschachten en de trappenhuizen lagen vast, de plattegrond van de woningen werd per bewoner ontworpen. Door de gevel te ontwerpen met een raster van openingen met daarin een driedeling van open en gesloten vlakken, konden de binnenwanden in de woningen geplaatst worden waar de bewoners ze wilden. Zo ontstond een maatpak op elk niveau van woning tot gebouw.

De bewoners zijn gezamenlijk op stap gegaan om te kijken naar gebouwen met mooie bakstenen, houten geveldelen en dieptes van neggen. En naar balkons en de hoogte van gesloten of open borstweringen. Een intensieve samenwerking die een speciale band schiep die veel energie gaf, het was de manier om het gebouw ook echt vanuit het collectief te ontwerpen. begane grond

begane grond 62

Samen in het groot

schaal 1:200

N

63

De Roze Hallen

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

64

Samen in het groot

OutForever, een organisatie die zich bezig houdt met wonen voor een nieuwe generatie (oudere) homomannen en lesbische vrouwen, heeft eind 2014 het initiatief genomen om een zelfbouwkavel te verkrijgen aan de Bilderdijkkade. De organisatie heeft direct architect Riette van der Werff erbij betrokken en is toekomstige bewoners gaan werven via de mensen die zich in het verleden hadden aangemeld bij OutForever. De eerste potentiele bewoners kozen ervoor om in te schrijven voor de kavel die speciaal bedoeld was voor bewoners ouder dan 55 jaar, met een speciale focus op gemeenschappelijkheid en zorg. Al snel is gekozen voor de naam De Roze Hallen.

De (toekomstige) bewoners nemen verantwoordelijkheid

Bilderdijkkade 50E casco appartementen CV De Roze Hallen CPO De Werff Architectuur i.s.m. Joke Vos Architecten Bot Bouwgroep 14 appartementen en 1 gemeenschappelijke ruimte 280 m² BVO 360 m² 6 bouwlagen 20,9 m

voor de plek die ze in de wijk innemen. Ze denken na over hoe ze als groep naar buiten treden. Er bestaat een uitgesproken wens de identiteit van de groep te communiceren met de omgeving. Vandaar dat ze een kunstobject aan de gevel ontwikkelen. Daarmee willen ze de diversiteit van de groep bewoners op een uitnodigende manier zichtbaar maken en met openheid over hun levenshouding communiceren in de openbare ruimte. Het is het eerste woonproject in de wereld in deze vorm voor lesbische vrouwen, homomannen, biseksuelen en trans­genders.

Meer informatie over het project staat op www.derozehallen.nl

4,66 86 m² GO (gemiddeld) van 54m² GO tot 122m² GO € 1.274.028 in aanbouw in aanbouw parkeergarage 4 € 47.190 (in ondergelegen garage) 4 oktober 2014 20 maart 2017 februari 2018 • Opdrachtgeven • Projectleiding • Ontwikkelen Verantwoordelijk voor ontwerp, keuze aannemer, inrichting, bouw en onderlinge verbondenheid.

• Duurzaamheid • Nabuurschap • Ouder worden

Tips Zorg dat de bouwgroep bestaat uit een gemotiveerde, hechte groep bewoners.

Investeer daarin. Een goede taakverdeling en weten wat je aan elkaar hebt, horen daarbij.

Zorg ervoor dat de bouwgroep voldoende kennis in huis heeft over bouwen, financiën, juridische zaken en omgaan met externe partijen. En als je dat niet in het team hebt, zorg ervoor dat je deze kennis als snel in huis hebt. Dat kost geld.

En als laatste: reken niet (te veel) op ondersteuning vanuit de gemeente Amsterdam.

65

hek 3

hek 4

hek 5

hek 6

hek 7

hek 9

bal met doorsnede 200 mm

hek 8

hek 10

hek 11

hek 12

hek 13

hek 14

kunst aan de gevel

3e VERDIEPING + 9620mm

beton ihw gewapend

kalkzandsteen

kalkzandsteen

woningscheidende wand Gyproc 205 incl staalplaat

woningscheidende wand Gyproc 205 incl staalplaat

woningscheidende wand Gyproc 205 incl staalplaat

11

isolatie / hsb element

afwerkvloer

afwerkvloer

voorzetwand tpv lift

voorzetwand tpv lift

voorzetwand tpv lift

tegelwerk

tegelwerk

CO2

12

1340

950

CO2

13

wm/ dr

toilet

wastafel

wastafel 12a

12a

B

30

toilet wastafel wm dr

douche met optioneel bad

890

project nr: datum: schaal: fase: tekening: bladnummer:

wm

13

13

deurmaat indien anders dan 930mm

DE ROZE HALLEN

DE ROZE HALLEN

DRH wm 15.04.2016 1:100 Omgevingvergunning 3e verdieping 105

i.s.m A

opstelplaats kooktoestel

deurmaat indien anders dan 930mm

890

opstelplaats wasmachine CO2

KT

douche met optioneel bad

deurmaat indien anders dan 930mm

project nr: datum: schaal: fase: tekening: bladnummer:

secundaire ingang

WM

opstelplaats kooktoestel

DE ROZE HALLEN

13

615 KT

toilet

douche met optioneel bad

890

DRH 15.04.2016 1:100 Omgevinsvergunning 2e verdieping 104

950

wm/ dr

opstelplaats kooktoestel

12a

hoofd entree

CO2 CO2wasmachine opstelplaats

WM

1340

12

615

KT

12a

30 minuten wbdbo, zelfsluitend

secundaire ingang

opstelplaatsCO2 wasmachine

12

opstelruimte 1150 X1700mm

CO2

CO2 wm

30 minuten wbdbo

TSA

hoofd entree

secundaire ingang

12

30

30 minuten wbdbo, zelfsluitend

wm

wm

CO2

WM

tegelwerk

30 minuten wbdbo watervat 500 liter

hoofd entree CO2

11a

30

30 minuten wbdbo, zelfsluitend

11a

30

30 minuten wbdbo

30

30

11a

isolatie / hsb element

afwerkvloer

30

isolatie / hsb element

30

Ondertussen moest de groep nemen besluiten over onder andere: het wel of niet oprichten van een coöperatieve vereniging, over de inrichting, de constructie en het uiterlijk van het pand, over de verdiepingshoogte en de oppervlakten van de appartementen, over de duurzaamheid, het beheer van het budget en het aanstellen van adviseurs.

metselwerk

kalkzandsteen

11

11

11a

metselwerk

30

11

beton ihw gewapend

beton ihw gewapend

metselwerk

30

De (toekomstige) bewoners zijn vanaf eind 2014 bezig een eigen appartement en het gezamenlijke wooncomplex te ontwikkelen en bouwen. Het is een spannende tijd geweest om de kavel te bemachtigen: een loting, het maken van een risicoanalyse, twee interviews met de gemeente, het indienen van een plan van aanpak in maart 2015, het tekenen van de optieovereenkomst in juni 2015, en uiteindelijk de erfpachtaanbieding in juni 2016.

En dan was er nog het groepsproces. De bewoners zijn allemaal mensen met eigen wensen en opvattingen en hebben allen verschillende redenen om mee te doen. Daarnaast speelde eind 2016 de vraag of iedereen wel de financiering rond kon krijgen om het appartement van hun dromen te kunnen kopen.

renvooi

renvooi

30

Proces

4E VERDIEPING + 12680mm

4E VERDIEPING + 12680mm

renvooi

30

2E VERDIEPING + 6560mm

project nr: datum: schaal: fase: tekening: bladnummer:

DRH 15.04.2016 1:100 Omgevingsvergunning 4e verdieping 106

i.s.m

i.s.m

C

A

A

B

B

C

C

A

vierde verdieping

derde verdieping

DRH 15.04.2016 1:100 Omgevingsvergunning 4e verdieping 106

B

C

vijfde verdieping

Toelichting op thema’s

Samen in het groot

11

11

kalkzandsteen

kalkzandsteen

woningscheidende wand Gyproc 205 incl staalplaat

woningscheidende wand Gyproc 205 incl staalplaat

isolatie / hsb element

isolatie / hsb element

afwerkvloer

afwerkvloer

voorzetwand tpv lift

voorzetwand tpv lift

tegelwerk

tegelwerk

kalkzandsteen woningscheidende wand Gyproc 205 incl staalplaat 11

isolatie / hsb element afwerkvloer voorzetwand tpv lift tegelwerk

30 minuten wbdbo, zelfsluitend

CO2

CO2

30 minuten wbdbo 30 minuten wbdbo, zelfsluitend

wm

wm

dr

wm

hoofd entree

hoofd entree

hoofd entree wm

30

30 minuten wbdbo

30

30

30 minuten wbdbo, zelfsluitend

11a

30

30

wmwbdbo 30 minuten

30

30

wm

30

11a

30

wm

11a

11a

metselwerk

30

wm

metselwerk

metselwerk

30

11

beton ihw gewapend

beton ihw gewapend

beton ihw gewapend

CO2

CO2

CO2

secundaire ingang

secundaire ingang

secundaire ingang

wm wm

CO2

CO2

12

12

WM

wm opstelplaats wasmachine

WM

opstelplaats wasmachine

wm

WM

12 opstelplaats kooktoestel

opstelplaats kooktoestel

toilet

toilet

toilet

wastafel

wastafel

douche met optioneel bad

douche met optioneel bad

deurmaat indien anders dan 930mm

deurmaat indien anders dan 930mm

890

890

DRH 15.04.2016 1:100 Omgevingsvergunning Hoofdmaatvoering 101

DRH 15.04.2016 1:100 370 2660 70 Omgevingsvergunning 370 Grond Begane 102 1500 1100 550

13

13

begane grond B

13 2430

3405

8565 1870

255

250 550

1100 550

1100

1480

DRH project nr: 15.04.2016 datum: 1:100 schaal: 370 2660 70 2260 Omgevingsvergunning 70 2410 280 fase: 370 280 Grond tekening: 7395 Begane 1026601500 16501100 790 bladnummer: 550 1650 660 1650

2650

C

B

3405

8565 1870

255

250

A

DRH 15.04.2016 1:100 2260 70 2410 280 Omgevingsvergunning 7395 280 1e verdieping tekening: 103 660 bladnummer: 1650 660 1650 1650 790

550

1100 550

1100

1480

2650 fase:

eerste verdieping C

B

deurmaat indien anders dan 930mm

DE ROZE HALLEN

project nr: datum: schaal:

2430

douche met optioneel bad

890

13

project nr: datum: schaal: fase: tekening: bladnummer:

DRH 15.04.2016 1:100 Omgevingsvergunning 1e verdieping 103

i.s.m

i.s.m

i.s.m A

12a

DE ROZE HALLEN

DE ROZE HALLEN

CO2

wastafel

12a

12a

12a

opstelplaats CO2 wasmachine

KT

KT

opstelplaats kooktoestel

KT

wm

12

A

66

renvooi

renvooi

renvooi

CO2

De Roze Hallen wil een gemeenschap vormen om bij het ouder worden er voor elkaar te zijn. Wat de bewoners bindt is om samen te streven naar een nieuwe vorm van gemeenschapszin en nabuurschap, waarin zorg en verantwoordelijkheid voor de leefomgeving én elkaar, gedeeld worden. Waarbij het ‘anders zijn’ als vanzelfsprekend aanvaard wordt.

Het pand is geschikt voor mensen die slecht ter been zijn. Er wordt gebruik gemaakt van domotica om langer zelfstandig te kunnen blijven wonen. Er is een gemeenschappelijke tuin en een logeerappartement. De bewoners zien mogelijkheden voor het ruilen of samen delen van producten en diensten.

Het pand wordt energieneutraal gebouwd: door excellente isolatie, zonnepanelen en het niet gebruiken van aardgas. Daarnaast wordt in warm water (ook voor de vloerverwarming) voorzien met behulp van warmtepompen.

De bewoners vinden het ook belangrijk om verbindingen te maken met de buurt. Niet alleen met ‘roze’ bewoners.

Ze denken bijvoorbeeld aan een zogenaamde Gay-Straight-Alliance met ondernemers, zorgaanbieders en de lokale overheid.

1E VERDIEPING + 3500mm

1E VERDIEPING + 3500mm

BEGANE GROND +000mm

BEGANE GROND +000mm

30

HOOFDMAATVOERING

C

A

tweede verdieping B

67

C

PUUUR BLOK

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Het project bestaat uit 20 woningen en is 100% klimaatneutraal. De inzet was een duurzaam complex met betaalbare, luxe woningen en gedeelde functies.

De VVE beheert een winkelruimte, er is een gezamenlijke fitnessruimte, een gedeeld dakterras en een inpandige parkeergarage. In een vroeg stadium is een bouwteam met aannemer gevormd wat een nauwe samenwerking met de bewoners mogelijk maakte.

In Mede Opdrachtgeverschap - een georganiseerde vorm van zelfbouw - is het project verder ontwikkeld met uitgebreide, individuele keuzevrijheden voor de bewoners en een hoge standaard voor wooncomfort en afwerkingsniveau. Het financiële risico werd vooral gedragen door de professionele partijen.

Houthavenkade, Houthaven appartementen, casco appartementen, kadewoningen Atelier PUUUR, Vink Bouw, 20 particulieren MO Atelier PUUUR Vink Bouw 20 woningen, winkelruimte, fitnessruimte, parkeerkelder 4.088 m² BVO 578 m² 9 bouwlagen 30 m 3,75 105 m² GO (gemiddeld) van 45 m² GO tot 219 m² GO

€ 2.172.603

Tips

€ 6.200.000 (inclusief BTW) € 257.000 exclusief keuken en extra opties (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht halfverdiepte parkeerkelder op eigen terrein 18 € 21.000 (exclusief erfpacht) november 2011 november 2013 juli 2015 • Ontwerp • Klussen • Materialen • Installaties • (Deel)opdrachtgeven • Betaalbaarheid • Gezamenlijkheid • Architectuur

Een goed georganiseerde bouwgroep ondersteund door een in zelfbouw ervaren architect en bouwgroepbegeleider zorgt voor een soepel proces. De kosten zitten daardoor in bouwkwaliteit en niet in het proces. Bovendien wordt vertraging voorkomen en leidt het tot een goede groepsdynamiek. De architect heeft goede ervaring in werken in bouwteam, waarbij vroeg in het proces de reële kosten en risico’s inzichtelijk zijn en beslissingen goed overwogen gemaakt kunnen worden. Een open begroting overbrugt al gauw de mogelijke financiële voordelen van aanbesteden.

Partijen zitten naast elkaar aan tafel in plaats van tegenover elkaar en vervallen minder snel in discussies over meerwerk.

4300+P

+1

68

Samen in het groot

In het casco zijn nieuwe woningindelingen in de toekomst relatief eenvoudig mogelijk. Het aantal en de grootte van de woningen is het gevolg van de wensen van de bewoners. Ze zijn als een Tetris-spel in elkaar geschoven. Een slim installatieconcept maakte dat mogelijk. Alle woningen hebben lichte ruimten, grote verdiepingshoge aluminium (vouw)puien en zijn voorzien van grote balkons of (dak)terrassen. De gevels zijn opgetrokken in een lichtgele natuursteen.

Het project is een initiatief en een ontwerp van de architecten, die er zelf ook wonen en werken. De groep is ontstaan uit eigen netwerk en deelname zelfbouwmarkten. PUUUR BLOK is bekroond met de Zuiderkerkprijs 2015 voor het beste woningbouwproject in Amsterdam.

eerste verdieping 0

1

2

4

6

10 mtr

N

+4

0

1

2

4

6

10 mtr

N

69

Proces Met de eerste inbreng van de kandidatengroep is een schetsontwerp gemaakt wat paste binnen de uitgangspunten van de gemeente. Na beoordeling van het schetsontwerp en de loting werd de kavel gegund. In een periode van anderhalf jaar is de groep groter en serieuzer geworden. Het regelen van de financiering midden in de crisis was moeilijk. Banken waren in 2012 nog niet vertrouwd met zelfbouw en wilden niet (voor)financieren. Er waren niet voldoende eigen middelen van groep voor de ontwikkeling van het project. De architect en de aannemer hebben het project voorgefinancierd. Tijdens de reguliere bewonersavonden werd de algemene vooruitgang besproken en werd er gestemd over te maken keuzes. In individuele gesprekken vond de bouwbegeleiding van de afzonderlijke bewoners plaats. De bewonersgroep was georganiseerd in een kopersvereniging die na de oplevering is omgezet in een VVE. Binnen de bouwtijd van anderhalf jaar is PUUUR BLOK als eerste woongebouw in de Houthaven opgeleverd.

0

1

2

4

6

10 mtr

Toelichting op thema’s Samen wonen in een appartementencomplex kan meer zijn dan alleen het delen van de lifthal. Gemeenschappelijke functies versterken het gemeenschapsgevoel en zijn een meerwaarde voor de woonbeleving. Er zijn gezamenlijk te gebruiken ruimten voor de bewoners, zoals een fitnessruimte en een dakterras op 30 m hoogte. De VVE is eigenaar van de winkelruimte, waar een lunchzaak een verrijking voor de buurt vormt.

Het is gelukt betaalbare, luxe woningen te realiseren waarin persoonlijk wooncomfort centraal stond. Alle woningen zijn geheel conform de wensen van de bewoners op maat ingedeeld. Afname van alleen het casco was ook mogelijk. Het complex heeft een luxe uitstraling gekregen met verdiepingshoge, kamerbrede aluminium schuifpuien, waardoor de buitenruimten onderdeel van de binnenruimten worden. De natuursteengevels in een strak kader geven het geheel een stoer uiterlijk passend bij het karakter van de plek.

70

Samen in het groot

71

Cascolofts Houthaven

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect

Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

72

Samen in het groot

Het basis idee van Cascolofts Houthaven is een open raamwerk van 5 m hoge casco ruimten waarbinnen toekomstige bewoners samen met de architect een collectief zelfbouw project zijn aangegaan. Het gebouw kent een rijke diversiteit in bewoners en woningtypologieën; van een mini-loft (65 m²) tot een penthouse (150 m²). Iedere woning heeft een unieke indeling. Door het scheiden van het casco (het raamwerk) en de inbouw (de woningindeling) zijn bewoners verzekerd van maximale indelingsvrijheid. De woning is aanpasbaar als de woonwens van de huidige, of een nieuwe bewoner, wijzigt.

Haparandaweg loft appartementen ERA Contour, Coöperatieve Vereniging De Hoofden CPO/MO (bewoners waren opdrachtgever voor de afbouw van het casco)

Cascolofts Houthaven is ‘een open platform waar kennis en ervaring worden uitgewisseld en een hechte community ontstaat die het gebouw overstijgt’. Het is een project dat van consumenten producenten maakt.

Met Cascolofts Houthaven wordt ingespeeld op de huidige tijdsgeest. Veel mensen willen meer mogelijkheden tot het personaliseren van de woning en ruimte voor zelfexpressie. In vele andere sectoren is het hier op inspelen een vanzelfsprekendheid maar in de woningbouwsector wordt dit soort concepten momenteel maar beperkt aangeboden.

Marc Koehler Architects, Thijs Asselbergs architectuurcentrale, de Architekten Cie., Hootsmans architectuurbureau, Space Encounters ERA Contour 55 woningen 6.959 m² BVO 34.320 m3 2.132 m² (41 m x 52 m) 6 bouwlagen 30 m 2,2 / 3,26 met tussenvloer 80 m² GO (gemiddeld) € 6.825.000 € 9.600.000 (inclusief BTW) € 250.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht parkeergarage/kelder 12 € 32.000 oktober 2012 februari 2015 juni 2016 • Ontwerp en afbouw interieur • Ontwerp casco in samenwerking met architect • Duurzaamheid • Bijzondere woningtypen • Architectuur

Tips Leer van elkaar en deel je ervaringen: iedereen komt dezelfde uitdagingen en problemen tegen. Door kennis en ervaring onderling te delen wordt de volgende generatie zelfbouwers weer een stukje slimmer!

Zorg voor een onderlegger: een CPO ontwikkeling is een intensief proces voor de bewoners. Als er een onderlegger is voor het proces en de besluitvorming wordt er tijd en energie bespaard die gericht kan worden op waar het tenslotte echt om gaat: het realiseren van het gezamenlijke droomgebouw en individuele droomwoning. Door onderling ervaringen en kennis te delen en voor de procesbegeleiding een ervaren partij te kiezen kan de bouwgroep worden ‘ontzorgd’.

73

balkon

4000+p

balkon

verdieping Cascolofts 2

verdieping Cascolofts 1

Proces Doordat toekomstige bewoners vanaf het begin van het proces bij het project zijn betrokken als co-createur en mede-opdrachtgever werden gezamenlijk ambities op het gebied van woningtypen, duurzaamheid en kwaliteit bepaald. Binnen een ruimtelijk en financieel kader kozen bewoners hun gewenste woning. Hierdoor ontstond een woongebouw met een grote mate van diversiteit in woningen die nauw aansluit op de vraag van de bewoners.

Het woningaanbod wordt in dit project bepaald door de vraag en niet andersom. De bewoners waren vervolgens vrij om zelf aan de slag te gaan met de indeling van hun woning. De scheiding van het casco en in de inbouw geeft bewoners maximale indelingsvrijheid voor het ontwerp van hun woning. Door de houten tussenvloer kunnen eenvoudig kamers worden toegevoegd en verwijderd. Deze grote mate van flexibiliteit geeft bewoners de mogelijkheid hun woning te personaliseren, nu en in de toekomst.

0

1

2

4000+p

5m

balkon

Toelichting op thema’s Het betonnen casco is toekomstbestendig doordat het casco, met 5 m plafondhoogte, en de afbouw zijn gescheiden.

Doordat de tussenvloer van hout is, zijn bewoners volledig vrij om nu en in de toekomst, de woning aan te passen.

Zo radicaal dat een nieuwe bewoner na het kopen van de woning, deze opnieuw zou kunnen indelen door de hele tussenvloer eruit te halen. Dit maakt het gebouw zeer toekomstbestendig. Naast het scheiden van drager en inbouw worden er veel technische duurzaamheidsoplossingen toegepast als C02-gestuurde ventilatie, draadloze schakelaars, triple beglazing, vloerverwarming en koeling op restwarmte van de stad en zonnepanelen voor iedere woning.

0

1

2

5m

begane grond Cascolofts 2

74

Samen in het groot

begane grond Cascolofts 1

75

KlusFlat Kleiburg

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Vlakbij de Karspeldreef stond in 2010 een flat met 10 verdiepingen en 500 woningen nagenoeg leeg. Deze flat, onderdeel van het Bijlmermuseum (een pièce de résistance van een ooit zo vernieuwend woonconcept) moest gered. En zo geschiedde: 500 huishoudens kochten er een woning en maakten die in meer of mindere mate zelf af, en schiepen zo KlusFlat Kleiburg.

Er ontstonden bijzondere initiatieven zoals gezamenlijk een galerij kopen, een bedrijfje starten in de plint, een klooster met eigen bierbrouwerij oprichten. Op de schaal van de flat kun je spreken van het ontstaan van een ‘kleine stad’ met alle diversiteit die een stad kent.

Bijlmer, Amsterdam-Zuidoost appartementen KondorWessels Vastgoed (KWV) i.s.m. Vireo Vastgoed, Hendriks CPO, Hollands Licht, samen: Consortium DeFlat

De flat is ontwikkeld in een vorm van mede-opdrachtgeverschap. Voor een gebouw van 500 woningen is het nodig regie te voeren. Consortium DeFlat heeft ervoor gekozen de schil, de ontsluiting en de installaties zelf te vernieuwen, en achter de voordeur de klussers de ruimte te geven. Dat betekende dat de kopers zelf opdrachtgever waren voor de indeling van de woning, alle elektra, verwarming, keuken en badkamer, wandafwerking en schilderwerk. Een deel van hen deed alles zelf, maar kopers konden ook kiezen voor (gedeelten van) een inbouwpakket dat de aannemer aanbood.

Dit kostte ca. € 25.000 (inclusief BTW).

MO (klussers zijn opdrachtgever achter de voordeur) NL architects Kondor Wessels Amsterdam 501 woningen 60.000 m² BVO 5.000 m² (alleen footprint gebouw) (12 m x 400 m) 10 bouwlagen + plint 12, met gigantische hoeveelheid openbare ruimte eromheen 76 m² GO (gemiddeld) van 59 m² GO tot 200 m ² GO € 2.200.200 Heel veel manuren, zowel van professionals als bewoners. koopsom woning casco € 1.100 per m² (inclusief BTW) inclusief afgekochte erfpacht 0 exclusief afgekochte erfpacht op straat start ideevorming januari 2011, start verkoop maart 2013 september 2013 april 2016 (alle fasen) Woningen werden casco met leidingen tot aan de meterkast opgeleverd. Kopers bepalen zelf indeling, elektra, CV, keuken, badkamer, afwerking.

• Duurzaamheid door hergebruik • Veel ruimte • Gezamenlijkheid • Betaalbaarheid

Tips Analyseer eerst: is medeopdrachtgeverschap op deze plek/ schaal zinvol en een haalbare kaart? Welke rol heb je er zelf in? Hoeveel tijd en geld kost het?

Bied verschillende smaken aan: helemaal of gedeeltelijk zelfdoen.

Duidelijke regie: geef aan waar de professionals aan zet zijn, en waar de toekomstige bewoners.

Bouwen is een vak, zeker als het om een appartementengebouw gaat: klussen in een bestaand appartementengebouw vraagt om regels en begeleiding. Een fulltime kluscoördinator is noodzakelijk en kost geld.

Apartments

Apartments

Circulation

Live / work units

Interior “street”

begane grond

Commercial / shared Live / work units facilities

Bestaand gebouw

Storage / technical spaces

BikeCirculation parking Interior “street”

76

Apartments Bike parking

appartementen

verkeersruimte

woon-werkeenheden

fietsparkeren

woonverdieping

Apartments

Circulation

Live / work units

Interior “street”

Commercial / shared facilities

commerciële/gedeelde Groundfloor: after voorzieningen

Commercial / shared Live / work units facilities

Bike parking

Storage / technical spaces

BikeCirculation parking Interior “street”

Commercial / shared facilities

bergingen/technische ruimte

Typical floor: after

77

2016

1974

Proces original unit

H# 507

H# 507

H# 308

H# 308

H# 907

H# 907

H# 418

H# 418

H# 311

H# 311

delivered unit

H# 132

H# 132

H# 535

H# 535

H# 735

H# 735

H# 630

H# 118

H# 312

H# 312

H# 230

H# 230

H# 137

H# 137

H# 824

H# 824

H# 118

H# 118

H# 718

H# 718

original unit

2013

Het concept van kluswoningen werd bedacht door het Consortium na uitvoerig locatiebezoek en analyse van de plek.

Het consortium trof een solide gebouw met prima woningen aan dat in verval dreigde te raken. De buurt had op dat moment een slecht imago. Tegelijkertijd zat de woningmarkt in Amsterdam op slot. Er werden nauwelijks betaalbare woningen van enig oppervlak aangeboden. De oplossing was dus betaalbare woningen (door zelfwerkzaamheid) met veel oppervlak. Alle voorinvesteringen zijn gedaan door het Consortium. Parallel hieraan is de placemaking gestart.

Nadat het proces en de financiën helder waren konden de kopers een optie nemen.

Stap 1 was mensen naar de Bijlmer halen en vertrouwd maken met de plek en het gebouw Stap 2 uitwerken van renovatieplan, tekenen en rekenen, en marketing en verkoop Stap 3 kopers begeleiden in aankoop, financiering, uitwerking van hun plattegrond Stap 4 renovatie casco en gemeenschappelijke delen Stap 5 woningen opleveren aan klussers, begeleiden klustraject

delivered unit

Het Consortium (4 personen) was gedurende het gehele proces aanwezig. Er was een continue wederzijdse kennisuitwisseling.

Toelichting op thema’s Betaalbaarheid en snelle oplevering: dit waren belangrijke uitgangspunten. Met een koopprijs van € 1.100 per m² zijn de maandlasten lager dan die van een sociale huurwoning. De woningen werden supersnel verkocht en binnen een half jaar aan de kopers opgeleverd. Dit bleek een groot voordeel ten opzichte van nieuwbouw. Daar duurt de periode tussen koop en oplevering gemiddeld 2 jaar.

Woningen met veel ruimte: een groot deel van de woningen in KlusFlat Kleiburg zijn met 96 m² woonoppervlak ruim. Er is een goeie berging, een parkeerplaats vlakbij en een groot balkon. Dat maakt het aantrekkelijk voor gezinnen. En bij dit oppervlak valt er ook daadwerkelijk wat te verzinnen qua plattegrond en te klussen.

Duurzaamheid: in het gebouw zijn alleen installaties vervangen, entrees vergroot en energiebesparende maartregelen genomen. Er is gekoerst op zoveel mogelijk hergebruik. Ook individuele bewoners maakten veel gebruik van tweedehands bouwmaterialen.

Collectiviteit: klussen schept een band. Nog voordat de opdrachtgever het kon faciliteren hadden de eerste kopers al een facebook community. Eén complete galerij is gekocht door een hedendaags ‘klooster’ (inclusief bierbrouwerij). Ook in de bewoningsfase is er veel betrokkenheid. Het Consortium heeft een woning beschikbaar gesteld aan de bewoners als buurthuis.

78

Bestaand gebouw

Unit type A

mutations

79

JFK Smartlofts

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning Parkeren Aantal plaatsen Prijs per plaats (inclusief BTW) Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners Thema’s

80

Bestaand gebouw

De transformatie van het voormalige stadsdeelkantoor in Amsterdam-Zuid uit 1989 tot een eigentijds woongebouw gaat uit van het bestaande betonskelet.

Het oude kantoorgebouw is compleet gestript en het skelet is uitgebreid met een extra verdieping. Daarna is het gebouw voorzien van compleet nieuwe gevels en balkons rondom.

Het complex heeft een open structuur en de bewoners hebben een grote invloed op de afmetingen en de indeling van hun appartement gehad. Elke bewoner is geheel vrij geweest een eigen plattegrond te ontwikkelen. De appartementen, 'Smartlofts', hebben

President Kennedyplantsoen casco appartementen Bouwgroep JFK CPO

een efficiënte indeling met minimale verkeersruimte en royale vrije hoogte. Het atrium, overblijfsel van het oude stadsdeelkantoor, vormt nu een gemeenschappelijke ruimte. In totaal bevat het gebouw 36 onderlinge verschillende smartlofts, een inpandige garage en een gemeenschappelijk dakterras.

Het gebouw is bijna zelfvoorzienend en is voorzien van 300 zonnepanelen op het dak en een warmtepomp.

De alternerende superslanke balkons vormen de nieuwe identiteit van dit transformatieproject op een zichtlocatie in Amsterdam-Zuid.

Space&Matter Vink Bouw 36 appartementen 4.000 m² BVO 12.000 m³ 1.000 m² 4 bouwlagen 13,5 m n.b.

90 m² GO (gemiddeld) van 45 m² GO tot 185 m² GO n.b. n.b. n.b. inpandige garage 16 n.b. juni 2013 juli 2015 november 2016 Afbouw (incidenteel), woningontwerp (meestal onder begeleiding van architect).

• Hergebruik • Gezamenlijkheid • Bijzondere Woningtypen

Tips • Zorg voor goede communicatie met de toekomstige bewoners in de verschillende stadia • Zorg voor een heldere planning met bijbehorende beslismomenten en financiële consequenties • Zorg voor draagvlak in de buurt door middel van informatiebijeenkomsten • Zorg voor een aanspreekpunt binnen de gemeente voor een soepel proces • Zorg voor heldere afspraken over de oplevering van de casco-appartementen en overige woningen, zodat duidelijk is wanneer bouw­ activiteiten zijn afgerond • Zorg voor groepsgevoel bij de toekomstige bewoners, zodat zij in het lange proces steun en plezier aan elkaar kunnen hebben

81

Plattegrond 3e verdieping

derde verdieping 0

10m

Proces JFK Smartlofts heeft met een groep aanstaande bewoners de selectieprocedure van de gemeente Amsterdam voor de herontwikkeling het leegstaande voormalige stadsdeelkantoor aan het John F. Kennedyplantsoen met succes doorlopen. Vervolgens is in een bouwteam het ontwerp gemaakt, waarbij de bewonersgroep regelmatig betrokken werd bij de ontwikkeling van het plan. Vertegenwoordigers van de VVE-in-oprichting werden betrokken bij maandelijkse werkoverleggen. Samen met adviseurs voor constructie, bouwfysica en installaties is het plan ontwikkeld.

Het stadsdeel bleef nauw betrokken door regelmatig te overleggen.

Voor draagvlak in de buurt werd een aantal avonden georganiseerd waarbij buurtbewoners werden bijgepraat.

Alle toekomstige bewoners kregen de gelegenheid met de projectarchitect hun woningontwerp uit te werken.

Enkele bewoners ontwierpen zelf of hadden een eigen architect. De bouwer speelde op verzoek ook een rol in de afbouw van veel appartementen; keukens, badkamers, vloerafwerkingen en aanvullende wensen.

doorsnede Dwarsdoorsnede

0

10m

Toelichting op thema’s De hoofdthema's bij het ontwikkelen van het project waren 'hergebruik', 'gezamenlijkheid', en 'bijzondere woningtypen'.

De uitdaging was een verwaarloosd kantoorgebouw te transformeren tot een eigentijds, energiezuinig woongebouw. De bewoners hadden grote invloed op de grootte, positie en het ontwerp van hun woning. Een enkele bewoner heeft zijn woning ook zelf afgebouwd. De bewoners hebben een gemeenschappelijk dakterras, een gemeenschappelijke ruimte en een enorm atrium wat behalve voor de ontsluiting van de woningen ook gebruikt wordt voor gemeenschappelijke activiteiten. Door de vroege betrokkenheid van de bewoners is geen enkel appartement gelijk en is er grote variatie in grootte en typologie. De bijzondere balkons rondom geven het gebouw een totaal nieuwe verschijningsvorm en zorgen voor een grote interactie tussen appartementen en omliggende buurt.

82

Bestaand gebouw

Langsdoorsnede

83 0

10m

Klussen op de Klarenstraat Locatie Type woning(en)

U.J. Klarenstraat, Slotervaart casco appartementen (aannemer leverde casco appartementen aan Vereniging van Opdrachtgevers.

Klussers bouwden deze casco appartementen zelf af)

Opdrachtgever(s)

Vereniging van Opdrachtgevers Klussen op de Klarenstraat (voorstudie: de Alliantie, projectbegeleiding: Urbannerdam)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

84

Bestaand gebouw

De bestaande portiekflat aan de U.J. Klarenstraat in Slotervaart werd door een groep van 30 toekomstige bewoners getransformeerd tot een gedifferentieerd woongebouw.

Het project is onderdeel van de vernieuwing van de Staalmanpleinbuurt. Het vernieuwingsplan uit 2009 zet door middel van veel sloop-nieuwbouw in op het differentiëren van de woningvoorraad en het aantrekken van nieuwe groepen bewoners. In de noordelijke zone van de buurt is deze portiekflat (Groosman, 1956) blijven staan en in de nieuwbouwverkaveling opgenomen. Door dit blok als klusflats aan te bieden mikte eigenaar de Alliantie op het aantrekken van nieuwe leefstijlen en het ontwikkelen van een sterk collectief.

Vanschagen Architecten onderzocht de mogelijkheden van het complex, de te realiseren kwaliteit en de daarmee samenhangende kosten. In de businesscase ten behoeve van verkoop zijn de mogelijkheden voor de woningen, spelregels voor het proces en de prijsstelling onderling afgestemd. Voor de prijsstelling werd onderscheid gemaakt tussen de aanpak van het casco en de inbouw.

Klussen aan de Klarenstraat laat zien dat bestaande portiekflats meer kansen bieden dan veelal wordt gedacht. De 40 identieke flats (74 m²) werden omgezet in een woongebouw met 30 unieke woningen van nieuwbouwkwaliteit, variërend van 40 tot 190 m².

CPO, kluswoningen Vanschagen Architecten Slokker Bouwgroep 30 woningen 4.361 m² BVO 12.399 m³ 1.080 m² 5 bouwlagen 14,2 m

4

Tips

110 m² GO (gemiddeld) van 40m² GO tot 190 m² GO € 314.854 € 7.213.779 (inclusief BTW) € 240.460 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op straat januari 2012 augustus 2013 oktober 2014 • Ontwerp • Aanbesteding • Klussen • Bijzondere woningtypen • Gezamenlijkheid • Architectuur

• Zorg bij een CPO in een bestaand pand voor goed inzicht in mogelijkheden en kansen van het gebouw.

Waar kunnen doorbraken, waar balkons, wat is de gevelaanpak? Gebruik deze informatie om de klussers/ bewoners te inspireren • Zorg voor een goede organisatie van ontwerpproces, de wijze van financiering en de besluitvorming • Zorg voor een heldere scheiding van de rol van de ontwerper en de proces­ begeleider • Zorg eveneens voor een heldere scheiding tussen renovatie van casco en de inbouwwerkzaamheden • Het gehele project is beschreven in de publicatie ‘DIY Klarenstraat. Zelfbouw en de herontdekking van de portiekflat’ (JapSam books, 2017)

85

pv panelen cv

cv

cv

cv

tweede verdieping

eerste verdieping

Proces Het ontwikkelen van de precieze aanpak startte na verkoop van 60% van het complex. Cruciaal was het vaststellen van de blokverkaveling. Alle nieuwe bewoners wilden hun favoriete plek in het blok, wat moest kunnen met het leidingverloop en de gebouwconstructie. Daarnaast moesten de resterende m² goed verkoopbaar blijven.

De architect ontwikkelde het gevelontwerp in samenspraak met de bewonersgroep. Met ruimte voor individuele wensen, zoals de indeling van deuren en ramen, maar waar de uitstraling van het blok als geheel leidend was.

De plint waar vroeger garages en bergingen zaten, is getransformeerd tot woonruimte met deuren aan de straat.

Zo ontstond meer betrokkenheid bij de woonomgeving en werden er stadswoningen met tuin gerealiseerd. begane grond Uitvoering van de grote bouwkundige werkzaamheden zoals gevelaanpak en constructie wordt ondergebracht bij een hoofdaannemer. De inbouw kunnen de nieuwe bewoners zelf (laten) uitvoeren. Het project is illustratief voor een nieuwe praktijk van (her)ontwikkeling waarin een rol wordt geboden aan toekomstige bewoner, de ontwerper en de bouwer.

Toelichting op thema’s Het project heeft een sociaal grote impact. De Staalmanpleinbuurt is een nieuwe groep bewoners rijker die door de CPO-opzet een stevig collectief vormt. Daarmee wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de doelstellingen van het vernieuwingsplan zonder dat er afscheid wordt genomen van de bestaande architectuur. In het ontwerpproces werd de oorspronkelijke architectuur meer en meer omarmd, een illustratie van de groeiende waardering voor de architectuur uit de jaren 50/60.

Het Klarenstraatblok omzoomt met drie andere blokken een binnentuin, waaraan privé-tuinen (40 m²) grenzen van de benedenwoningen. De collectieve tuin heeft een direct toegang vanuit de trappenhuizen zodat ook de appartementen hiervan profiteren.

Het energielabel van alle woningen verbeterde van D/E naar A. Daarnaast is er ongeveer 250 m² zonnepaneel op het dak geplaatst. Elke woning heeft een leiding van het dak naar haar meterkast om deze energie te benutten. Door het toepassen van voorzetwanden en zwevende vloeren is de geluidsisolatie verbeterd en zijn de isolatielekken opgelost.

86

Bestaand gebouw

87

Ons Dorp Amsterdam

Type opdrachtgeverschap

Elisabeth Wolffstraat 50 appartementen (stadswoningen) Ons Dorp Amsterdam CPO

Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw

CASA architecten Bouwbedrijf Van Schaik 10 woningen 1.750 m² BVO (zonder entresols) 1.054 m² 4 bouwlagen (zonder entresols) 18 m

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

Zelf vormgeven aan onze toekomst. Met onze kleine kinderen blijven wonen in de stad. Tien stellen die elkaar via hun eigen sociale netwerk hebben gevonden vormen de zelfbouwgroep Ons Dorp Amsterdam.

Dat waren de eerste 3 zinnen uit het projectplan voor de tender van het schoolgebouw in de Elisabeth Wolffstraat, Oud-West in Amsterdam. Die zinnen geven precies weer wat er gebeurd is in dit prachtige project.

Na circa 1,5 jaar planvorming is de zelfbouwgroep tot een plan gekomen waar duurzaamheid centraal stond.

De ambities om gezinsappartementen te bouwen zijn tot uitwerking gekomen en de samenwerking heeft tot hechte vriendschappen geleid. Midden in de crisis ontwikkelen maakte het project spannend: alle deelnemende zelfbouwers moesten een rotsvast vertrouwen hebben in Ons Dorp Amsterdam. De prachtige appartementen maken het heel bijzonder om in ‘de school’ (zoals de kids het gebouw noemen) te wonen.

Het leven in dit gebouw krijgt daarnaast veel kwaliteit door het gevoel dat de buren een extra gekozen familie vormen.

onbekend 170 m² GO (gemiddeld) van 100 m² GO tot 200 m² GO

€ 1.346.400 (eenmalige vergoeding voor de opstal € 653.600)

Tips

€ 3.318.473 (inclusief BTW) € 331.847 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op straat 7 juli 2012 16 mei 2014 30 april 2015 • Opdrachtgeven • Aanbesteding • Projectleiding • Organiseren projectfinanciering • Afbouw gedeeltelijk • Duurzaamheid • Gezamenlijkheid • Custom made verbouw, verdiepingshoogte

Functioneer als bedrijf. Dat het project binnen planning en budget is afgerond en dat alle duurzame ambities zijn waargemaakt, kwam doordat de zelfbouwers van Ons Dorp Amsterdam voor 2,5 jaar als een bedrijf functioneerden.

Er is gekeken naar de kwaliteiten van de leden en kennis en kunde ingekocht wanneer dit niet in huis was.

Neem de tijd om het proces goed in te richten, rollen te benoemen, belangen op tafel te krijgen. En dan keihard werken. Er was een strak vergaderschema. De groep nam besluiten op basis van het sociocratisch overlegmodel.

Neem een anti-speculatiebeding op. Dat is bij Ons Dorp Amsterdam niet gebeurd.

Daardoor heeft één van de deelnemers geprofiteerd van de inzet van anderen en de woning direct na oplevering verkocht.

88

Bestaand gebouw

89

G

F

E

D

C

B

A

A

G

F

E

HWA

D

N C

B

tweede verdieping entresol

Plattegrond tweede verdieping (entresol) 1:200

F

E

D

4

6

C

8

10

B

50

N

G

2

A

A

N G

F

E

D

C

B

tweede verdieping

Plattegrond tweede verdieping

10

1:200

E

2

4

6

8

10

D

F

C

G

B

A

A

N G

F

E

D

C

eerste verdieping entresol

Plattegrond eerste verdieping (entresol) 1:200

Situatie

E

B

2

4

6

10

D

F

C

G

1:2000

8

B

MV

A

A

Proces Doordat diverse mensen van Ons Dorp Amsterdam ervaring hebben met het organiseren van processen, is de groep begonnen met het opzetten van het zelfbouwbedrijf: het bestuur en de diverse werkgroepen met leiders.

Er werd gewerkt met een integrale planning en budget. Deze stukken kwamen elke vergadering terug, om telkens de check te kunnen doen: ‘lopen we nog netjes in de pas?’ Er zijn diverse financieel toetsmomenten ingebouwd.

Elke ontwerpfase werd afgesloten met een begroting per huishouden en een begroting voor het totale project.

De huishoudens moesten daarna via een financieel adviseur van de groep aantonen dat ze het budget ook hadden voor hun wensen. Zo bleven de risico's goed beheersbaar en heeft de groep vlot en vol energie het ontwikkel- en bouwproces doorlopen.

Er waren ook moeilijke momenten, zoals een discussie over de grootte van de gemeenschappelijk tuin, maar de drive van de groep om binnen planning en budget te blijven was zo groot dat er telkens een oplossing is gevonden.

Het heeft ervoor gezorgd dat iedereen nu ontzettend trots in de Elisabeth Wolffstraat woont.

N G

F

E

D

C

eerste verdieping

Plattegrond eerste verdieping 1:200

E

B

2

4

6

8

10

D

F

C

G

B

A

A

N G

F

E

D

C

begane grond entresol

Plattegrond begane grond (entresol) 1:200

B

2

4

6

8

10

Toelichting op thema’s Een schoolgebouw uit 1906 met hypermoderne appartementen: dat was de ambitie. Om die ambitie waar te maken heeft de zelfbouwgroep gekozen voor een ervaren renovatie architect, die weet hoe dit soort gebouwen te transformeren zijn. Samen met diverse experts is gezocht naar een optimale combinatie van isoleren en energie-opwekken. Uiteindelijk zijn alle woningen hoogwaardig geïsoleerd, met RC waardes tussen 5,5 en 8 (huidige bouwbesluit nieuwbouw schrijft 3,5 tot 6 RC-waarde voor) en zit er 3-dubbel HR++ glas in de kozijnen. Er zijn vier warmtepompen in de tuin (midden in de stad, op het schoolplein) geplaatst en 90 zonnepanelen op het dak. Na circa 1 jaar met de gemeente Amsterdam overleggen kon ook het dak verderop in de straat met 120 zonnepanelen vol gelegd worden. Dit kon door gebruik te maken van de Postcoderoos regeling.

E

B

A

N G

1:200

Bestaand gebouw

C

A

Plattegrond begane grond

90

D

F

G

F

E

D

begane grond

B

C

2

4

6

8

10

91

Amundsenhofje

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

92

Bestaand gebouw

Het project betreft het herbestemmen van de bestaande Amundsenschool met plein tot zeven nieuwe woningen in het schoolgebouw en de toevoeging van drie woningen op het schoolplein. De tender van de gemeente is gewonnen met een ambitieus duurzaam plan dat nu is gerealiseerd.

In opdracht van de kopersgroep is zoveel mogelijk aan de individuele wensen voldaan terwijl tegelijkertijd door het gezamenlijk uitvoeren en ontwikkelen de kosten zijn beperkt.

Wat betreft de sloopwerkzaamheden is zoveel mogelijk hergebruikt. Per woning zijn individuele opties na de aanbesteding toegevoegd om het plan op maat te maken.

Amundsenweg 1 9 grondgebonden woningen (6 renovatie en 3 nieuwbouw) 1 appartement (renovatie) Vereniging Amundsenhofje CPO

Ook zijn alle duurzame maatregelen opgenomen zoals die door de kopersgroep bij de eerste plannen waren aangegeven. Er is op alle platte daken een sedumbegroeiing aangebracht. Op deze daken liggen zonnepanelen voor elektriciteitsopwekking, het sedum eronder geeft daarbij een hoger rendement. Energetisch wordt gestreefd naar een optimale verhouding tussen comfort en duurzaamheid. Het bestaande gebouw is wat betreft de isolatie en EPC op een niveau gebracht dat te vergelijken is met nieuwbouw. Ook is er een collectieve warmte-installatie met een duurzame bron, die samen met het slaan van de heipalen is aangebracht.

Hulshof Architecten P. van Leeuwen 10 woningen 1.554 m² BVO 5.602 m³ 1.403 m² 1-2 bouwlagen 3,5-7 m onbekend 103 m² GO (gemiddeld) van 62 m² GO tot 152 m² GO € 1.045.000 € 2.270.580 (inclusief BTW) € 227.058 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op straat Vereniging Amundsenhofje is in juli 2012 ontstaan uit geïnteresseerden voor het bouwen en wonen in de Amundsenschool.

5 januari 2015 23 september 2015 • Opdrachtgeven • Projectleiding • Klussen • Tuin • Duurzaamheid • Renovatie • Collectieve installatie • Betaalbaarheid • Gezamenlijke besluitvorming • Hergebruik materialen

Tips Maak vooraf goede afspraken met elkaar wat je wel en niet in een ledenvergadering gaat bespreken. Als je alles met elkaar wilt bespreken en afstemmen dan kost dat heel veel tijd maar ook heel veel frustratie. Er zitten mensen bij die veel van bouwen weten, maar ook mensen die totaal geen idee hebben en ook geen tekeningen kunnen lezen. Dat werkt vertragend en maakt het proces niet leuk.

De warmtepomp werkt niet zoals het zou moeten. Het is goed om heel scherp toezicht op de installaties te hebben en duidelijke afspraken te maken over verwachtingen en prestaties.

93

Amundsenhofje 30-8-2015 Verzamelblad 1:500 0m

10m

10m

vw

0m

vw

0m

10m a m u am u nds nds enh enh ofje ofje kk vw

kk

wm vw

vw

eerste verdieping

vw

begane grond 0m

0m

10m

10m kk

vw

kk

vw

voorgevel oudbouw kk vw

kk vw

vw

0m

10m

Proces Het proces was een weg met hindernissen, meevallers en zelfs een aantal afvallers. Een dergelijk project vraagt bloed, zweet en tranen en voor enkele deelnemers in bepaalde periodes zelfs een parttime baan.

Wat het de moeite waard maakt is de energie die je van elkaar krijgt als er weer een mijlpaal is gehaald, als er geweldige nieuwe inzichten en ideeën boven tafel komen en als je weet dat je een goed contact opbouwt met je toekomstige buren.

0m 10m Het casco van het project is gezamenlijk aanbesteed en daarnaast werd voor iedere woning een eigen contract opgesteld. In de aanbesteding zijn allerlei opties opgenomen. Met de aannemer kon iedere bewoner afspreken wat hij/zij wilde en wat binnen het eigen budget mogelijk was. Dit heeft goed uitgepakt en liet veel vrijheid voor de verschillende wensen van alle kopers.

Toelichting op thema’s De doelstelling was met eerbied voor de architectuur het gebouw geschikt maken voor wonen, met Collectief Particulier Opdrachtgeverschap en zo duurzaam mogelijk. Met eenlaagse nieuwbouw een woonhofje maken waarbij alle woningen door een poort aan het openbare plein ontsloten worden. Duurzaam door isolatie, slimme geïntegreerde installatie en hergebruik van materiaal.

Deze ambitie was lastig realiseerbaar, maar is wel gelukt. In de groep zitten creatieve mensen met mooie ideeën voor hergebruik van oude materialen van de school. Ook de bomen die gekapt moesten worden voor dit project zijn hergebruikt. Het spijlenhekwerk van de oude trap is omgetoverd tot twee hekwerken voor de poorten in de tuinmuur. Voor het hergebruik is een uitgebreide inventarisatie gemaakt en gezocht naar opslag. De aannemer werkte hier ook aan mee.

Het handhaven van de karakteristieke onderdelen van de bestaande bouw, in de stijl van de Bossche School, geven het project cachet. wm

94

Bestaand gebouw

amu nds enh ofje

am u nds enh ofje

95

Merkelbach

Locatie Type woning(en) Opdrachtgever(s)

Type opdrachtgeverschap Architect Aannemer Programma Bouwvolume

Oppervlakte kavel Aantal bouwlagen/ hoogte gebouw Netto FSI BVO/oppervlakte kavel Oppervlakte Erfpacht kavel 50 jr afkoop, exclusief BTW Stichtingskosten totaal Gemiddelde kostprijs per woning

Parkeren Start initiatief Start bouw Oplevering Zelf gedaan door bewoners

Thema’s

96

Bestaand gebouw

Merkelbach is een monumentaal gebouw uit de jaren ’30. De woningen behoren tot de vroegste experimenten in de woningbouw van de zogenaamde Nederlandse Nieuwe Zakelijkheid. Architect Merkelbach schreef geschiedenis door de halfopen strokenbouw, waarbij de zijkanten van de woonblokken (gedeeltelijk) open bleven. Hierdoor was iedere woning verzekerd van voldoende daglicht. Het gedachtegoed van Merkelbach heeft op twee manieren een plek gekregen bij de renovatie. Door het gebouw in de originele staat terug te brengen, maar ook door innovatie te stimuleren door woningen als casco ‘afbouwwoningen’ te koop aan te bieden.

Juliana van Stolbergstraat, Louise de Colignystraat, Bestevearstraat (Bos en Lommer) casco appartementen Ymere klushuis (casco door Ymere gerenoveerd en binneninrichting zelf vormgegeven door de koper)

Het monumentale gebouw bevat in totaal 208 appartementen en 2 bedrijfsruimten, waarvan 72 door Ymere verkocht worden. Om vernieuwende invullingen te stimuleren en een creatieve en maatschappelijk betrokken groep aan te trekken is de verkoop van het eerste deel gestart door middel van een prijsvraag.

De woningen werden verkocht voor een vaste prijs, degene met het beste afbouwplan mocht de woning kopen. De plannen werden getoetst op innovatieve woningplattegronden, betrokkenheid bij de buurt en praktische uitvoerbaarheid.

Hooyschuur Architecten ERA Contour, Hemubo 72 casco koopappartementen (en 136 huurappartementen) 4.363 m² BVO koop 8.242 m² BVO huur 62 m² BVO bog 12.667 m² BVO totaal 6.000 m² (ca. 35 m x 171 m) 4 bouwlagen 13,8 m 0,62 (FSI bouwblok) 2,11 (FSI gebouw) 51,5 m² GO (gemiddeld) van 36 m² GO tot 54 m² GO € 1.500.000 (huur, koop en bedrijfsruimte) € 31.500.000 (huur, koop en bedrijfsruimte) (inclusief BTW) € 150.000 (inclusief BTW) 0 inclusief afgekochte erfpacht exclusief afgekochte erfpacht op straat januari 2017 (start prijsvraag) november 2016 (casco renovatie) mei 2017 (kopers afbouw binnen) mei 2017 (1e deel casco door Ymere) september 2017 (kopers afbouw binnen) • Binnen ontwerp • Aanbesteding voor binnen pakket • Klussen • Afbouwen • Innovatie en creativiteit • Maatschappelijke betrokkenheid

Tips van kopers Joost en Linda • Duurzaam is betaalbaar, zeker op langere termijn.

Er is steeds meer mogelijk op het gebied van duurzaam wonen. Kijk verder dan de vertrouwde paden en doe eigen onderzoek. Win advies in bij experts op dit gebied.

Ook de gemeente Amsterdam is hier steeds meer mee bezig, maak hier gebruik van. Kijk eens naar all-electric oplossingen.

• Kies voor kwaliteit bij constructieve zaken. Bij budgetkeuzes moet je altijd kiezen voor de constructieve kant van het project. Je hebt nu eenmaal de kans om het goed te doen. Je wilt nooit binnen nu en 5 jaar al opnieuw constructieve aanpassingen doen. Denk aan geïsoleerde leidingen, goed stucwerk, waterdichtheid badkamer, niet te grote overspanning voor een verlaagd plafond enz.

97

woning Mac.Janneke

Tips van koper Nicole Sluit eerst overeenkomsten met de bouwers. Je bent aan het begin heel enthousiast en wilt gelijk allemaal mooie spullen uitzoeken. Terwijl dat eigenlijk stap twee is. Allereerst moet je een goede overeenkomst sluiten met een aan­nemer, timmerman, elektricien en/of loodgieter. Dan weet je wat de kosten hiervan zijn en dan kan je van je overige budget spullen gaan kopen (keuken, douche, tegels etc). De vraag naar aannemers is gestegen afgelopen jaren, dus de prijs ook.

Staar je niet blind op een aannemer die alles in je huis doet! Speel zelf voor projectmanager en schakel zelf een timmerman, loodgieter, elektricien, tegelzetter en stukadoor in. In mijn geval was dit uiteindelijk goedkoper.

Vraag om een duidelijke specificatie wat erbij inbegrepen zit en wat je zelf nog moet aanschaffen.

Realiseer je dat het een drukke periode wordt, het is eigenlijk een soort tweede baan. Verzamel vrienden/ familie om je heen die je kunnen helpen en/of informeren.

Tip van koper Mac.Janneke Let goed op het bestaande leidingwerk, voordat je de positie van badkamer (en vooral de WC) gaat bepalen.

Bijvoorbeeld waar kan je aansluiten op schachten voor verticale leidingen en kunnen leidingen nog in de vloer of wanden verwerkt? woning Joost en Linda

620

1.220

710

1.490

205 100

1.490

320 330

4.155

B

Proces

650

5.965

205 105

70

4.155

260

1.480

330

1.810 balustrade

98

Bestaand gebouw

120

3.190

balustrade 3.400 210

210

330

radiator

105

2.185

100

105

2.185

100

105

B

210

10.120

780 8.620

gemeenschappelijk trappenhuis

5.440

5.440

kapstok

1.100

Toelichting op thema’s

8.620

RM

meterkast

woning Nicole

800

1.500 MV

540

plateau +150mm

4.200

leidingschacht

70 900

Volledige inbouwkast voorzien van

100

100

WM CV-ketel

entree

Maatschappelijke betrokkenheid: Merkelbach is een renovatie project waarbij sociale huurders en kopers door elkaar wonen. Met het verkopen van een deel van de woningen wil Ymere een betrokken groep bewoners trekken die zich in wil zetten voor het complex en de buurt. Casco woningen zijn aantrekkelijk voor een bepaald type bewoner. Je moet het leuk vinden om tijd en geld in het afbouwen van de woning te stoppen. Dat doe je niet voor een woning die je snel wilt doorverkopen.

Innovatie en creativiteit: het innovatieve denken van Merkelbach krijgt opnieuw aandacht door kopers uit te dagen op een innovatieve en creatieve manier de woningplattegronden vorm te geven. Bijvoorbeeld door inbouw met lichte en transparante materialen en schuifwanden.

800

800 840 210

330 120 1.020

radiator MV kast

2.470

radiator

geisoleerde voorzetwand t.b.v. leidingwerk

douchevloer +70mm

840

210 330 120 4.040

3.070

douchewand uitvoeren met veiligheidsglas 10x1000mm. wand 2000mm hoog

540

De renovatie van de gevel, dak en trapportiek worden in opdracht van Ymere uitgevoerd. Na oplevering van de casco woningen is de koper aan zet. Hij/zij bepaalt zelf de woningplattegrond en regelt de afbouw. De koper wordt begeleid door een technisch verkoopbegeleider. De technisch verkoopbegeleider is ervoor om te zorgen dat de afgebouwde woning voldoet aan alle wettelijke eisen en dient als vraagbaak voor de kopers. Het is aan de kopers zelf of ze onderling gaan samenwerken om bijvoorbeeld gezamenlijk in te kopen of kennis uit te wisselen.

740

60

balustrade

330

810

50

1.110

70

1.740

120

3.780

2.185

2.890

210 330

780

540

6.500

Woning nieuw

99

Fotoverantwoording Marjolijn Pokorny (omslag buitenzijde, p 3, p 7), Luuk Kramer (omslag binnenzijde, p 40-41, p 43, p 80-83), Filip Dujardin (p 14-15), Aart Wevers (p 19), George Witteveen (p 22-23), Arno Pronk (p 30-31), Peter Cuypers (p 48-51), Paul Kozlowski (p 56-59), Marcel van der Burg (p 72-74, p 75 onder, p 76, p 78 links), Isabel Nabuurs (p 75 boven), Stijn Brakkee (p 77, p 78 rechts, p 79 beneden), Stijn Poelstra (p 79 boven), Rufus de Vries (p 84-87), Willem van Gils (p 88-91)

100

Opgeleverd! Voorbeeldige zelfbouwprojecten in Amsterdam

Wil je met me bouwen?

Is Amsterdam jouw stad? Zoek je een mooie plek, een toekomstig huis? Heb je originele woonideeĂŤn? Realiseer ze dan nu, individueel of in een bouwgroep. Amsterdam biedt ruimte aan zelfbouw, op diverse plekken in de stad. Amsterdam heeft aanbod in verschillende buurten, voor zowel particulieren als groepen. Er zijn kavels voor vrijstaande woningen, rijtjeswoningen of op het water. Maar ook in bestaande bouw zoals voormalige scholen.

Wil je pionieren of bouw je liever in een bestaande buurt? Woon je graag in een stedelijke omgeving of liever wat rustiger? Het is allemaal mogelijk.

Amsterdam.nl/zelfbouw Twitter @zelfbouw020 Facebook Zelfbouw Amsterdam

amsterdam.nl/zelfbouw