Plan Amsterdam 5 - 2018

Blik op de buitenruimte

Plan

05| 2018 with English captions and summary Public space in overview

Amsterdam

Op zoek naar meer landschap, meer openbare ruimte

Projecten 2012-2017

Schoonheid staat nooit in het programma van eisen

infographics Grondgebied naar soort bodemgebruik, en voorzieningen (2016). / Territory by land use, and amenities (2016).

Bron: Onderzoek, Informatie en Statistiek Verkeersterrein / Traffic space Bebouwd terrein / Developed land Semi-bebouwd terrein / Semi-developed land Recreatieterrein / Recreation area Agrarisch terrein / Agricultural land Bos en natuurlijk terrein / Woodland and nature Binnenwater / Inland waterways

kaart Projectenkaart 2012-2017. Overzicht van pleinen, parken, straten en bruggen in de stad die in deze periode opnieuw zijn ontworpen en ingericht. / Projects 2012-2017. Overview of squares, parks, streets and bridges in the city that were redesigned and refurbished over this period.

Kaart: Gemeente Amsterdam

Projecten in deze Plan Amsterdam (zie p. 14-25) / Projects in this edition of Plan Amsterdam (see pp. 14-25) 1 Hertspieghelplein 2 IJzijde – Centraal Station 3 Stadionplein 4 Karel Doormanplein 5 Pieter Cornelisz. Hooftstraat 6 Van der Pekstraat en –plein 7 Rijnstraat 8 Ferdinand Bolstraat 9 Oeverpark

69

600

6.945

1.760

55

14.000

100.000

urinoirs urinals

watertappunten water fountains

speel/fitness­ toestellen items of play/ fitness equipment

kunstwerken/ monumenten artworks/ monuments

fonteinen fountains

zitbanken benches

fietsenrekken bike racks

6 9 15 1

2 4

10

14

11

5 12

8

3

7

13

10 11 12 13 14 15

1 In 2014 werd het nieuwe Artisplein opgeleverd, met onder andere een 62 meter lange natuurstenen watertafel. / The Artisplein plaza near the zoo’s entrance was completed in 2014 and includes a 62-metre-long water feature in natural stone.

Foto: Edwin van Eis

Sloterstrand Science Park Tugelaweg Kleiburg Oosterdokskade Theo Fransmanbrug

Auteurs van dit nummer

Alles moet kloppen

Emma Diehl Hanneke Kijne Ton Schaap

Colofon Plan Amsterdam is een uitgave van Gemeente Amsterdam. Het vakblad informeert over ruimtelijke thema’s, projecten en ontwikkelingen in de stad en de metropoolregio. Het verschijnt vijf keer per jaar, waarvan twee keer in het Engels.

(Eind)redactie en coördinatie Stella Marcé, Edwin Raap, Alice Driesen, Eric van der Kooij Vormgeving Beukers Scholma, Haarlem Hoofdbeeld cover Edwin van Eis Foto’s en beelden binnenwerk zie bijschrift Kaarten Gemeente Amsterdam, tenzij anders vermeld in bijschrift Vertaling Andrew May Lithografie en druk OBT-Opmeer, Den Haag

Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Er kunnen echter geen rechten aan worden ontleend.

Mocht ons iets zijn ontgaan bij de vermelding van afbeeldingen of heeft u andere vragen, neem dan contact op met de redactie via planamsterdam@ amsterdam.nl of 020 2551550.

Een gratis abonnement is aan te vragen via planamsterdam@amsterdam.nl.

Jaargang 24, nr 5, december 2018 Ook online te lezen via www.amsterdam.nl/planamsterdam

05| 2018

1

In Amsterdam wordt maar liefst 90% van de openbare ruimte door de gemeente zelf ontworpen. Met ruim 50 landschapsarchitecten en 150 stedenbouwkundigen en architecten is Amsterdam een van de grootste ontwerpbureaus in Nederland en zelfs binnen Europa.

In de publicatie Projecten Openbare Ruimte 2012-2017 is het uitgevoerde ontwerpwerk van de afgelopen vijf jaar bij elkaar gebracht. Het resultaat is een veelzijdig overzicht van pleinen, parken, straten en bruggen in de stad. In deze editie van Plan Amsterdam laten we er een aantal zien.

belevings- en gebruikswaarde. Vaak is het zelfs gelukt om méér te bereiken, door ook aandacht te besteden aan duurzaamheid, zoals een goed functionerend bodemleven, duurzame energie- en watersystemen en de opvang van regenwater.

De ontwerpen hebben één ding gemeen: ze combineren flexibiliteit, schoonheid en praktisch gebruiksgemak – alles moet kloppen. Ontwerpen met aandacht voor alle gebruikersgroepen is vaak balanceren op het koord van stedelijke belangen en buurtbelangen. Een buurtplein dient immers een ander belang dan een doorgaande hoofdverkeersroute, waar de strijd eerder gaat tussen de beschikbare ruimte voor de voetganger, fietser, automobilist en het openbaar vervoer. Hoe dan ook, buurtbewoners en georganiseerde gebruikers zijn intensief betrokken bij de projecten. Dat heeft plekken opgeleverd met veel ruimtelijke kwaliteit en een hoge

Naast het substantieel onderhoud aan bruggen, kade­ muren en viaducten zal de komende jaren de strijd om de ruimte nog manifester worden. Kan het (her)ontwerp van de openbare ruimte een impuls geven aan de opgaven die ons te wachten staan? Niet alleen bij herinrichtingen, maar ook bij transformatie zouden er op die manier memorabele plekken kunnen ontstaan, waar iedereen wil zijn en waar alles klopt.

Door de toegenomen druk op de buitenruimte – en de strijd om die ruimte – is dé uitdaging het combineren van de verschillende opgaven in één ontwerp. Daar­ voor is een integrale blik nodig, en continu schakelen tussen alle niveaus; van stoep tot stad.

De redactie

03

Op zoek naar meer landschap, meer openbare ruimte door Hanneke Kijne h.kijne@hosper.nl / hannekekijne@ahk.nl

Amsterdam zit middenin een historisch belangrijke en spannende periode voor wat betreft de stedelijke buitenruimte. De druk op de openbare ruimte is waarschijnlijk nog nooit zo groot geweest. Niet alleen wordt de publieke ruimte door steeds meer mensen steeds intensiever gebruikt, daar bovenop ligt er een steeds grotere ruimteclaim vanuit ambities op het gebied van duurzaamheid. Voor stedelijke ontwikkeling volstaat een klassieke benadering niet meer. De tijd is aangebroken om groter te denken, ruimteclaims slim met elkaar te combineren en alle disciplines te integreren, zodat er méér ontstaat dan een optelsom van oplossingen.

Naar aanleiding van de verwachte toename van inwoners (van de huidige 860.000 tot 1.000.000 in 2040 of nog eerder) heeft de gemeente Amsterdam momenteel plannen voor grootschalige ontwikkelingen, zowel binnen de gemeentegrenzen als in de hele metropoolregio. De grootste ontwikkellocatie in de nabije toekomst binnen de gemeente Amsterdam is Haven-Stad. Daar zijn 70.000 woningen gepland en wordt werkgelegenheid voor zo’n 60.000 mensen gestimuleerd.

Tegelijkertijd zijn de huidige ambities op het gebied van duurzaamheid torenhoog, zowel landelijk als gemeentelijk. De gewenste transformatie naar hernieuwbare energie maakt hiervan een belangrijk

04

Plan Amsterdam

onderdeel uit. Het opwekken van hernieuwbare energie zal beslag leggen op de buitenruimte, met zoveel mogelijk energieproductie dichtbij de stad voor de energievraag vanuit die stad. Hiervoor is een groot grondoppervlak nodig, voor windmolens en zonnepanelen, maar ook voor boven- en ondergrondse infrastructuur en de opslag van energie. Bij hernieuwbare energie hoort een complex infrastructureel systeem dat zowel op de grote schaal als op de schaal van straatprofielen bepalend kan zijn voor de inrichting van de openbare ruimte.

Daarnaast zorgt de vraag naar oplossingen voor de gevolgen van klimaatveranderingen voor een ruimteclaim in de openbare ruimte; ter voorkoming van hittestress, en voor watergerelateerde kwesties zoals droogte,

1a-b De ruimtevraag voor mobiliteit neemt door de bevolkingsgroei toe. Conflicten zullen verergeren, tussen bijvoorbeeld voetgangers, fietsers, auto’s en het openbaar vervoer, maar ook tussen het expeditieverkeer en de boten. / Population growth means that spatial demands for mobility are increasing. Conflicts will intensify, between pedestrians, cyclists, cars and public trans­ port, but also between delivery traffic and boats.

Foto’s: Edwin van Eis (a), Hanneke Kijne (b)

2

Selfiezone voor toeristen op het Museumplein.

In de inrichting van de openbare ruimte wordt hier rekening gehouden met grote aantallen toeristen. / Selfie zone for tourists at the Museumplein. The layout of the public space takes the large number of tourists into account.

Foto: Hanneke Kijne

1a

2

1b

wateroverschot en een goede waterkwaliteit. Ook moet Amsterdam een verdere verschraling van de biodiversiteit zien te voorkomen.

Een van de belangrijkste beslissingen van het huidige Amsterdamse college is geweest dat toekomstige nieuwbouwontwikkelingen zullen plaatsvinden binnen het huidige bebouwde gebied, en niet in het buiten­ gebied. Hiermee geeft het huidige college een vervolg aan eerdere Amsterdamse beleidsvoornemens, waarbij dus alle gewenste nieuwbouwontwikkelingen stedelijke inbreidingen zijn. Die beslissing heeft grote gevolgen voor de ontwikkelingen zelf, én voor de bestaande openbare ruimte.

Met de komst van zoveel meer inwoners maken vanzelfsprekend meer mensen gebruik van de open­ bare ruimte. Hierdoor ontstaat in de hele stad veel druk op de openbare ruimte. In dezelfde straatprofielen zal, bij een groeiend aantal gebruikers, de ruimtevraag voor bijvoorbeeld mobiliteit toenemen. Huidige conflicten zullen verergeren, tussen bijvoorbeeld voetgangers, fietsers, auto’s en het openbaar vervoer, maar ook tussen al het expeditieverkeer en de boten.

Ook zal er meer behoefte zijn aan sportactiviteiten en evenementen in de buitenruimte. Daarnaast voert de enorme toename van het aantal bezoekers (toeristen) de druk op de openbare ruimte op. >

05| 2018

05

3 Relatieve groei bevolking en huishoudens in Amsterdam (1980=100). Naar verwachting groeit de bevolking tot meer dan een miljoen inwoners rond 2040. / Relative growth of population and households in Amsterdam (1980=100). The population is expected to grow to more than a million inhabitants by c. 2040.

Bron: CBS, 2017

eenpersoonshuishoudens / single-person households

huishoudens / households

bevolking / population

4 Visiekaart Haven-Stad (2017). Haven-Stad is de grootste ontwikkellocatie in de nabije toekomst binnen de gemeente Amsterdam. / Development Vision for Haven-Stad (2017). Haven-Stad (Port City) is the largest development site for the near future within Amsterdam’s boundaries.

Bron: Gemeente Amsterdam grens deelgebied / sector boundary kader stadspark / outline of city park HOV verbinding / rapid transit link (BRT+rail) alternatief tracé HOV verbinding / alternative route for rapid transit link

300

 �

HOV halte / rapid transit stop

fietsverbinding / cycle route

veerverbinding / ferry link

PTA zoeklocatie / potential site for Passenger Terminal Amsterdam draaicirkel cruiseschip / turning circle for cruise ships ankers aan het IJ (huidig beeldbepalend/ cultureel ac­ cent aan het IJ) / anchors on the IJ (existing landmark/ cultural accent on the IJ) beeldbepalend pand / landmark zoeklocatie toekomstig beeldbepalend/ cultureel ac­ cent / potential site for future landmark/ cultural accent

3

250

200

150

100

50

0

1980

1990

2000

2010

2020

4

06

Plan Amsterdam

5 De klassieke drielagenbenadering voldoet niet meer, door het toegenomen aantal ambities en de toegenomen druk op de openbare ruimte. / The classic three-layer approach is no longer adequate, due to the growing raft of ambitions and increasing pressure on public space.

Illustratie: Peter Dauvellier, Dauvellier planadvies

6 Een nieuw perspectief op ontwerpopgaven: ontwerpers moeten ‘groter denken, beter combineren en alle disciplines integreren’. / A new perspective on design assignments: designers need to ‘think bigger, combine better and integrate all disciplines’.

Illustratie: Boudewijn Almekinders

occupatie / habitation netwerken / networks ondergrond / subsurface

5

6

Groter denken, beter combineren en alle disciplines integreren

kunnen alle ruimteclaims niet meer afzonderlijk van elkaar, naast elkaar positioneren. Dus zullen ze de verschillende vragen en lagen met elkaar moeten combineren, zodanig dat er altijd méér ontstaat dan een optelsom van oplossingen. Bovendien zullen ontwerpers de meeste ambities en opgaven op een grotere schaal moeten bekijken, aangezien veel opgaven en ambities in de openbare ruimte onderdeel zijn van structuren en systemen op een grote schaal. Bijvoorbeeld voor wat betreft biodiversiteit, watergerelateerde opgaven, maar ook de nieuwe infrastructuur voor hernieuwbare energie.

Bij een conventionele benadering van de openbare ruimte is er te weinig ruimte om al die ambities waar te maken. Het is dus nodig om op zoek te gaan naar meer openbare ruimte, meer landschap, terwijl er tegelijker­ tijd niet méér openbare ruimte beschikbaar is. Om een herinrichting echt een verbetering te laten zijn, zal het nodig zijn om oplossingen voor de verschillende ruimte­ claims met elkaar te combineren en oplossingen te zoeken op grote schaal. Daarnaast zal het belangrijk zijn om de verschillende ontwerpdisciplines bij alle ontwerpopgaven te integreren om goede combinaties mogelijk te maken.

Veel van de huidige generaties ontwerpers is nog opgeleid met het idee van bijna oneindige mogelijk­ heden om ruimtelijke claims naast elkaar te leggen.

Daarbij werd een klassiek lagensysteem gebruikt: de laag van de ondergrond (bodem en geomorfologie die samen met de geschiedenis de genius loci maakten), waar bovenop de lagen ‘netwerken’ en ‘occupatie’ ontworpen werden.

Inmiddels voldoet die klassieke drielagenbenadering niet meer, door het toegenomen aantal ambities en de toegenomen druk op de openbare ruimte. Ontwerpers

01| 2015

Ontwikkeling Amsterdamse openbare ruimte In het verleden heeft Amsterdam de ontwikkeling van grote woningbouwgebieden altijd gepaard laten gaan met de aanleg van grote groene publieke buitenruimten.

Aan het einde van de 19e eeuw waren dat het Wester­ park, Vondelpark, Sarphatipark en Oosterpark. En voor­ afgaand aan de bouwontwikkelingen uit het Algemeen Uitbreidingsplan in 1935 werden grote groene scheggen aangelegd, met bijvoorbeeld het Amsterdamse Bos en de Sloterplas, die vorm gaven aan de huidige ‘vinger­ >

07

7 Amsterdam in 1900. Aan het einde van de 19e eeuw zijn, voorafgaand aan de ontwikkeling van woningbouwgebieden, het Westerpark, Vondelpark, Sarphatipark en Oosterpark aangelegd. / Amsterdam in 1900. The Westerpark, Vondelpark, Sarphatipark and Oosterpark were laid out in the late 19th century, prior to the development of residential areas.

Kaart: Tresling en Co, Van Holkema en Warendorf, Stadsarchief Amsterdam

7

structuur’ van Amsterdam. De destijds aangelegde grote groene gebieden en stadsparken zijn nog steeds zeer belangrijk voor de kwaliteit van de stad.

Haven-Stad Bij de ontwikkeling van Haven-Stad wordt gebroken met de historische Amsterdamse werkwijze om bij een nieuwe ontwikkeling allereerst groene gebieden te ontwerpen en aan te leggen. Voor Haven-Stad zal de gemeente de al bestaande openbare ruimten zoals Westerpark en Noorder IJplas vergroten en inrichten voor een intensiever gebruik.

Hierdoor zal dus ook de druk op de bestaande groengebieden toenemen. Het huidige Westerpark is momenteel al het op één na drukst bezochte park van Amsterdam met meer dan een miljoen bezoekers per

08

Plan Amsterdam

jaar. Met de ontwikkeling van Haven-Stad zal het aantal inwoners binnen een straal van anderhalve kilometer rondom het Westerpark verdubbelen. En dat terwijl dit park momenteel al veel druk ervaart door alle kleinen grootschalige evenementen die er plaatsvinden.

Dat lijkt te gaan conflicteren met de wens van het huidige college om een inclusieve stad te zijn, met gemengde woonwijken en een goed vestigings­ klimaat voor gezinnen. Voor gezinnen met kinderen is voldoende ruimte om veilig buiten te kunnen spelen van essentieel belang; voor alle leeftijden, en met verschillende typologieën, dus zowel verharde sport­ velden als grote grasvlakten. Ook de wens om een ‘gezonde’ stad te worden brengt een ruimtelijke opgave met zich mee, zowel in de publieke ruimte als bij bestaande sportclubs. >

8 Voor Haven-Stad zal de gemeente de al bestaande openbare ruimten zoals Westerpark en Noorder IJplas vergroten en inrichten voor een intensiever gebruik. / For Haven-Stad (Port City) the city planners will expand existing public spaces, such as the Westerpark and Noorder IJplas, and transform them for more intensive use.

Bron: Gemeente Amsterdam

9 Het groen van Groot-Westerpark, met onder andere bos, gras, struiken en agrarisch gebied. / The greenery of Groot-Westerpark (Greater Westerpark) with woodland, grass, shrubs and agricultural land.

Bron: Gemeente Amsterdam

8

9

05| 2018

09

10a-b

Met de ontwikkeling van Haven-Stad zal het aantal inwoners binnen een straal van anderhalve kilometer rondom het Westerpark verdubbelen, terwijl de druk op het park al groot is door alle klein­ en grootschalige evenementen die er plaatsvinden. / With the development of Haven-Stad (Port City), the number of inhabitants within a radius of 1.5 kilometres around the Westerpark will double, while the pressure on the park is already considerable because of all the events that take place there.

Foto’s: Edwin van Eis (a), Kim van Dam (b), Nationale Beeldbank

Ambities combineren met intensiever gebruik Evident is dat door ontwerpers in veel opgaven binnen Amsterdam al op deze manier gedacht en ontworpen wordt; groter denken, beter combineren en alle ontwerpdisciplines integreren. Dat is zichtbaar in de gevoerde publieke discussies, in de gemeentelijke randvoorwaarden bij ontwikkelingen en bij veel van de recente ontwerpen voor de openbare ruimte, waarin oplossingen worden gevonden dankzij het gebruik van geveltuinen, dakgroen, ondergronds bouwen, gestapelde landbouw, voedselflats, smart mobility, vervoershubs, sportcombi’s, warmtenetten, enzovoorts.

Maar om een goed antwoord te kunnen geven op de toegenomen druk op de openbare ruimte, is het nodig dat het besef over deze huidige opgaven bij een grotere groep betrokkenen tot nieuwe inzichten leidt.

Zodat het ook zichtbaar wordt in beleidsdocumenten, politieke beslissingen en gemeentelijke plannen voor bijvoorbeeld Haven-Stad.

10a 10b

De afgelopen jaren heeft Amsterdam al laten zien dat het mogelijk is om het gebruik van de bestaande open­ bare ruimte te intensiveren en tegelijkertijd andere ambities te realiseren. Sinds 2012 heeft een vergaande herinrichting plaatsgevonden van een groot aantal parken, pleinen en straten. Een groot deel van de getransformeerde plekken is opgenomen in de publicatie Projecten Openbare Ruimte, Amsterdam 2012-2017.

Het naslagwerk bevat alle prachtige nieuwe en her­ ingerichte plekken in de publieke ruimte. Plekken met veel meer ruimtelijke kwaliteit, een hogere belevingsen gebruikswaarde, en met (vaak) een antwoord op de huidige duurzaamheidsvragen naar meer wateropvang, vermindering van hittestress en een grotere biodiversiteit.

De grootste verandering zit in het gebruik van meer (in opervlakte) en meer verschillende soorten beplanting.

Tegelijkertijd blijft het systeem van de zogeheten Puccini­ methode gehandhaafd. Met die methode wordt de gewenste eenheid en kwaliteit in het gebruik van materialen en elementen nagestreefd. Mijn eigen favorieten zijn het nieuwe Orlyplein aan de voorzijde van het station Sloterdijk, en het Ten Kateplein. Het gebruik van deze groene plekken is door de herinrichting flink toegenomen. Er zijn ook straatprofielen opnieuw ingericht. De meest indrukwekkende daarvan is wat mij

05| 2018

betreft de Wibautstraat, die opeens een machtige groene verbindende lijn door de stad is geworden in plaats van de vroegere infrastructurele lijn die de stad in tweeën splitste.

Grote schaal verbinden en lokale schaal verbeteren Uit het naslagwerk wordt ook duidelijk dat door deze transformaties een samenhangend publiek ruimtelijk netwerk ontstaat. Een netwerk van lijnen en plekken, dat het landschap binnen en buiten de stad verbindt.

Deze verbindingen ervaart de gebruiker als sceno­ grafische routes door de stad.

Een samenhangend netwerk van verbindingen op deze grotere schaal is daarnaast essentieel bij de zoek­ tocht naar duurzaamheidsmaatregelen voor onder andere hittestress, wateropgaven, biodiversiteit en hernieuwbare energie. De hierbij behorende systemen en structuren gekoppeld aan de openbare ruimte reiken tot ver over de stadsgrenzen heen, van buiten naar binnen, en van binnen naar buiten de stad; daarom zullen we op de grote schaal moeten ontwerpen. Amsterdam kan dit niet alleen en heeft de regio nodig om gezamenlijk groter te denken.

Ontwerpen aan de openbare ruimte vergt continu schakelen tussen de verschillende schalen, om ervoor te zorgen dat een verbetering op kleine schaal ook op grote schaal een aanvullende verbetering teweegbrengt.

Waarbij verbeteringen voor wat betreft de grote verbanden leidend zijn voor ontwerpen op de kleine schaal. Dat kunnen stedenbouwkundige en ruimtelijke grote verbanden zijn (bijvoorbeeld historische zichtlijnen en ondergrondse infrastructuur voor hernieuwbare energie), maar ook de systemen en structuren van de landschapsarchitectuur en stedenbouw, zoals wind­ richtingen en schaduw (hittestress), (grond- en hemel)­ waterberging, waterafvoer, waterkwaliteit en bio­ diversiteit. Het nieuwe Orlyplein laat dat goed zien.

Op grote schaal ontstaat hiermee een ‘stepping stone’ binnen de groene oost-westverbinding van het Bretten­ landschap. Op kleine schaal is hier een fijne groene inrichting ontstaan als tegenhanger van de grote steden­ bouwkundige korrel ter plekke. Tegelijkertijd speelt de herinrichting van het Orlyplein in op het flink toegenomen omringende (hotel)programma. >

11

‘De openbare ruimte kan met de juiste ingrepen

en investeringen de rol van motor voor steden­ bouwkundige ontwikkelingen op zich nemen.’

11a

11b

Op sommige plekken in Amsterdam is zichtbaar dat het denken op kleine schaal – en wellicht het openplan­ proces – te overheersend is geweest om de gewenste kwaliteiten op grote schaal te kunnen waarborgen.

Zoals het Frederiksplein, dat als pleinruimte een groot aantal stedenbouwkundige lijnen aan elkaar koppelt: de Utrechtsestraat, de Weteringsschans-Sarphatistraat en het water van de Stadhouderskade. Op dit moment is het Frederiksplein ingericht als een optelsom van plekken gericht op de lokale schaal (schoolplein, marge rondom De Nederlandse Bank, en het straatprofiel van de straat Oosteinde), waardoor een ruimtelijke hiërarchie ontbreekt en doorlopende lijnen op grote schaal verwateren.

Het water als potentieel waardevolle openbare ruimte Een van Amsterdams grootste kwaliteiten op grote schaal is het systeem en de structuur van het water: het IJ, de Amstel, maar bijvoorbeeld ook het Zijkanaal I in Noord en de Kostverlorenvaart. Ver kunnen kijken, een horizon kunnen zien, is wetenschappelijk bewezen belangrijk in het ervaren van geluk.

Op dit moment wordt deze bijzondere kwaliteit van de grote ruimte van het water, en de lange lijnen van zowel water als oevers of kades, nog weinig ingezet om kwalitatieve grote structuren te ontwikkelen van binnen naar buiten de stad en vice versa. In de plankaart van Haven-Stad is bijvoorbeeld goed zichtbaar dat het

12

Plan Amsterdam

water van het IJ de centrale publieke ruimte van deze ontwikkeling vormt, maar in de planvorming wordt hier helemaal nog niet over gesproken. Hier ligt een uitgesproken kans om op groot schaalniveau veel kwaliteit toe te voegen. De randen van het water kunnen gebruikt worden om vorm te geven aan een forse, publiek toegankelijke, groene ruimte die het landschap op grote structurele schaal kan verbinden.

Tegelijkertijd zouden de oevers en kades gebruikt kunnen worden om de Amsterdamse ambities voor wat betreft hittestress, wateropgaven en biodiversiteit te verwezenlijken. Dat het ruime water vanaf die publieke oevers en kades goed zichtbaar is, zorgt bovendien voor een ruimtelijke beleving die mensen gelukkig maakt.

Ontwikkelsnelheid en openbare ruimte De gewenste snelheid van de geplande ontwikkelingen is ongekend voor Nederlandse begrippen. Vooral voor de voorbereidende fases van de stedenbouwkundige en juridische kaders zal de gemeente moeten zoeken naar goede voorbeelden van vergelijkbare snelle ontwikkelingen binnen grote wereldsteden. Bovendien vergen inbreidingen (zoals Haven-Stad) een andere manier van stedenbouw, mede omdat de mogelijkheden om te ontwikkelen afhankelijk zijn van vrijkomende terreinen. Voor Haven-Stad zal er minder of op een andere manier stedenbouwkundig vastgelegd moeten

11a-b

Het nieuwe groene Orlyplein (a) en Ten Kateplein (b), beide voorheen helemaal verhard.

Het gebruik van deze groene plekken is door de herinrichting flink toegenomen. / The Orlyplein (a) and Ten Kateplein (b) squares, which were both fully paved, are now much greener spaces. The transformation has substantially increased the use of these spaces.

Foto’s: Edwin van Eis (a), Roos Trommelen (b)

12 Door de transformaties ontstaat een netwerk van lijnen en plekken, dat het landschap binnen en buiten de stad verbindt. / The transformations have established a network of lines and spaces that interconnects the landscape in and outside the city.

Kaart: Gemeente Amsterdam

12

worden en zal er organischer en flexibeler ontwikkeld worden, om de ambities binnen de gewenste tijd te halen.

Ook de rol van de openbare ruimte in Haven-Stad is bij deze manier van stedenbouw anders. De openbare ruimte kan met de juiste ingrepen en investeringen opnieuw de rol van motor voor stedenbouwkundige ontwikkelingen op zich nemen, omdat veel openbare ruimte waarschijnlijk eerder beschikbaar zal komen dan de te ontwikkelen buurten en wijken. Op die manier kan vanaf het begin van de nieuwe stedenbouwkundige ontwikkelingen een groot netwerk van samenhangende publieke ruimten aangelegd worden; van lijnen en plekken die het landschap binnen en buiten de stad met elkaar verbinden. Daarmee kunnen tegelijkertijd de huidige ruimtelijke duurzame ambities worden

05| 2018

gecombineerd en integraal worden ontwikkeld.

Het doel is om Projecten Openbare Ruimte, Amsterdam 2012-2017 een vervolg te geven in 2025, als Amsterdam 750 jaar bestaat, met een volgende reeks herinrichtingen en een overzicht van nieuwe publieke ruimten die een antwoord geven op de huidige opgaven.

Dit artikel is deels gebaseerd op de intreerede die Hanneke Kijne op 27 september 2018 uitsprak aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam. Daar is zij sinds die datum hoofd van de masteropleiding Landschaps­ architectuur. De Academie heeft de intreerede uit­ gegeven onder de titel ‘More Landscape: the need for a new perspective’.

13

door Emma Diehl e.diehl@amsterdam.nl

1 Het centrale wandelpad is uitgevoerd in rode klinkers. Een aantal bomen is verplant, een deel is gekapt om meer licht in het park te brengen en de groeiomstandigheden van de overige bomen te verbeteren. / The central footpath is laid using red brick. Several trees have been transplanted and some chopped down, to allow more light into the park and improve the growing conditions for the remaining trees.

Ontwerp: Gemeente Amsterdam

Projecten

2012-2017

Pleinen Hertspieghelplein

De publicatie Openbare Ruimte Amsterdam 2012-2017 bevat bijna zestig (her)ingerichte pleinen, parken, straten en bruggen.

De ontwerpen hebben één ding gemeen: ze combineren flexibiliteit, schoonheid en praktisch gebruiksgemak – alles moet kloppen. Speciaal voor Plan Amsterdam selecteerden we een aantal projecten uit het boek.

Opgeleverd in 2013 Het Hertspieghelplein is onderdeel van de ‘groene route’ die van de Brettenzone tot aan het Erasmuspark loopt. Dit was de reden om het stenige plein te veranderen in een park.

Voorafgaand aan het resultaat heeft een intensief participatietraject met buurt­ bewoners plaatsgevonden. Er waren work­ shops waarin men wensen kon uitspreken.

Daarna ging een werkgroep de ideeën uitwerken. De direct aan het plein gelegen school nam actief deel (mét de leerlingen) en leverde inspiratie met prachtige kinder­ tekeningen en maquettes. Twee ontwerpen zijn uitgewerkt, vervolgens mochten de buurtbewoners stemmen op hun favoriete plan. Het uitgevoerde ontwerp won met een ruime meerderheid aan stemmen.

1

2

14

2 De speeleilanden liggen in open ruimtes in een licht glooiend grasveld. Centraal in het park ligt het boomhutteneiland met een klimobject. / The ‘play islands’ are set in open spaces amidst a gently sloping lawn. The treehouse island with its climbing feature is situated in the centre of the park.

Foto: Nina Kopp

Plan Amsterdam

3a-b

Een grote ‘shared space’ op het westelijke pontplein is een belangrijke schakel waar voet­ gangers, fietsers en brommers uit alle richtingen de ruimte met elkaar moeten delen. / A large ‘shared space’ at the western ferry landing is an important junction where pedestrians, cyclists and moped drivers coming from every direction have to share the space.

Foto’s: Emma Diehl (a) en Marco Keyzer (b)

4 Het langgerekte plein krijgt een uitstekende verblijfskwaliteit. Het zal de verbinding tussen de stad en het IJ, en zeker ook het zicht op het IJ, versterken. / The elongated plaza will be especially inviting for visitors. It will reinforce the connection between the city and the IJ waterway, and will certainly improve the view across the IJ. Ontwerp: Gemeente Amsterdam

Pleinen Centraal Station Opgeleverd in 2015 De IJzijde van het Centraal Station is de afgelopen jaren getransformeerd van een ‘achterkant’ tot een boulevard langs het IJ. Het gebied werd gedomineerd door wegen en doorgaand gemotoriseerd verkeer. Nu krijgen voetgangers en fietsers alle ruimte.

Een nieuwe stationskap geeft beschutting en verbindt de oude stoomkappen, het nieuwe busstation en de IJhal. Het auto­ verkeer gaat via een tunnel onder de boulevard door. Een langzaamverkeerspassage maakt het mogelijk om vanaf het westelijke pontplein direct onder de sporen door richting de Martelaarsgracht te gaan.

Aangezien de fiets- en voetgangersstromen langs het IJ drukker worden, en mensen hier ook steeds meer verblijven, wordt hier de komende jaren nog meer ruimte gemaakt in de vorm van een langgerekt plein met daar­ onder een fietsenstalling voor 4.000 fietsen.

3a

3b

4

05| 2018

15

5 In het uiteindelijke ontwerp zijn ook nieuwe voorstellen voor verkeerscirculatie en verkeers­ maatregelen opgenomen. / The final design incorporated new proposals for traffic circulation and traffic measures.

Ontwerp: West 8 Urban Design en Gemeente Amsterdam

6a-b

Het Stadionplein eind jaren ‘50 en anno nu.

Op 30 september 2017 is het nieuwe plein officieel geopend. / The Stadionplein in the late 1950s and today. The new square was officially opened on 30 September 2017.

Foto’s: Stadsarchief Amsterdam (a) en Alphons Nieuwenhuis (b)

Pleinen Stadionplein Opgeleverd in 2017 Sinds de ingebruikname van het Stadionplein, tijdens de Olympisch spelen in 1928, is de hoofdfunctie van het plein ‘parkeren’. Het plein is verder bekend vanwege de bussen en touring­ cars, de markt, de kermis en verschillende evenementen, met als hoogtepunt de Marathon van Amsterdam.

Met het begin van de planvorming rond 2001 wordt het plein herontworpen als een plek om te wonen en te verblijven, inclusief winkels, terrassen, markt en een ondergrondse garage.

Het Stadionplein is onlosmakelijk verbonden met zijn omgeving en het Olympisch Stadion.

Door de gekozen orthogonale structuur en de doorgaande as is het ontwerp uiteindelijk goed ingepast in de omgeving. Kunst, zoals op de scheiding van plein en plantsoen, maakt integraal onderdeel uit van het plan.

6a

5

6b

16

Plan Amsterdam

7 Grote groene elementen begrenzen het plein, dat zitplekken, borders en een voetbalkooi bevat. / Large-scale green elements surround the square, which offers seating, borders and a soccer cage.

Ontwerp: Gemeente Amsterdam

8 Schoolkinderen tekenden gestileerde water­ dieren voor de cortenstalen fonteindeksels. / Schoolchildren drew stylized aquatic animals for the fountain spouts made of Corten steel.

Foto: Berit van Hulst

Pleinen Karel Doormanplein Opgeleverd in 2014 Het Karel Doormanplein in Bos en Lommer was een behoorlijk gesloten (school-)plein.

Met het verstrijken der jaren had de inrichting een grauwe en sleetse uitstraling gekregen.

Hangjongeren domineerden het plein.

Een intensief participatietraject, waarbij de openbare ruimte en ook enkele gevels van aangrenzende panden werden aangepakt, maakte een wereld van verschil. Het resultaat is een groener en kleurrijker plein dat aan­ trekkelijk is voor alle doelgroepen. In het hart van het plein is leegte, met de door de buurt zo gewilde fontein. Als deze aan staat is het een feest, als hij uit staat is er ruimte voor activiteiten. Het verbeterde gebruik van het plein heeft een positief effect op de soms gespannen verhoudingen in deze verder prachtige verstilde buurt.

7

8

05| 2018

17

1a-b

Nog maar één zijde van de straat is beschik­ baar voor geparkeerde auto’s. Op de extra brede stoepen kunnen tijdelijk fietsen en scooters geparkeerd worden. / Only one side of the street is available for parking cars now. Bikes and scooters can be parked temporarily on the extra wide pavements.

Foto’s: Edwin van Eis

2 Om de straat aan te kleden en te vergroenen zijn aan één zijde zeven bomen geplant en vijf hard­ stenen banken geplaatst. De banken bevatten planten die door de buurt verzorgd worden. / Seven trees and five bluestone benches have been set on one side of the street in order to furnish and ‘greenify’ it. The benches contain plants that are looked after by local residents.

Ontwerp: Buro Ruimte en Gemeente Amsterdam

3a-b

De Van der Pekstraat, met op de kop het Van der Pekplein, is nu een bruisende, gezellige stadsstraat met een markt in de middenberm. / Van der Pekstraat, which ends at the Van der Pekplein plaza, is now a bustling and pleasant city street with a market along the central reservation.

Foto’s: Alphons Nieuwenhuis (a), Edwin van Eis (b)

Straten Pieter Cornelisz.

Hooftstraat

Straten Van der Pekstraat en -plein

Opgeleverd in 2015

Opgeleverd in 2014

De P.C. Hooftstraat was versleten, het asfalt in slechte staat, de stoeptegels hier en daar schots en scheef. De afgelopen decennia heeft de straat bekendheid verworven als koopwalhalla in het luxe segment. Hierdoor zou je kunnen stellen dat de straat met goud, of op z’n minst met marmer, geplaveid zou moeten worden. Maar de straat is niet aan­ gewezen als bijzonder gebied binnen de Puccinimethode, en staat niet op zichzelf.

Om een goede balans te creëren tussen de luxe van de winkels en de stedelijke context is gekozen voor gebakken klinkers met hardstenen banden. Het winkelend publiek kan de straat goed oversteken dankzij oversteekeilanden, die een remmend effect hebben op de snelheid van auto’s en fietsen.

Bij de aanleg in 1925 had de Van der Pekstraat een beplante middenberm en was het Van der Pekplein een verhard buurtplein.

Samen met de iepenbomen en de bebouwing vormden plein en straat – uitgevoerd in klinkers – één stedenbouwkundig ensemble.

In de jaren ‘60 verdween de middenberm, werd de straat geasfalteerd en kwam voor het plein een rijweg. Het ensemble verbrokkelde verder toen het plein beplant werd en de monumentale iepen in de straat vervangen werden door metasequoia’s. Ook beheeringrepen om foutparkeren tegen te gaan droegen hieraan bij.

In 2012 gingen de ontwerpers aan de slag om van het plein een welkome voorkant van Noord te maken en de Van der Pekbuurt te verbinden met Overhoeks. De straat is ontwikkeld tot een levendige stadsstraat, met een markt in de middenberm.

1a 3a

1b

18

2 3b

Plan Amsterdam

4 Plein en straat zijn volgens het symmetrische principe in oude luister hersteld. Ze zijn voorzien van klinkerverharding, iepenbomen en mooie detaillering.

Ondergronds is aandacht besteed aan duurzame leefomstandigheden voor de bomen. / Square and street have been restored to their former glory based on the principle of symmetry. They have been paved with cobblestones, planted with elm trees and given attractive detailing. There are sustainable growing conditions for the trees below the surface.

Ontwerp: Gemeente Amsterdam

5a-b

De statige laan met monumentale iepen is in oude luister hersteld. Voor de bomen is de groei­ plaats uitgebreid, zodat ze groot uit kunnen groeien. / This grand avenue with monumental elm trees has been restored to its former glory. The space for the trees has been enlarged, so that they can grow to full size.

Foto’s: Emma Diehl

6 Toen de tram uit dit deel van de straat verdween zijn ruime fietspaden en trottoirs aangelegd. / Spacious cycle paths and pavements were laid when the tram disappeared from this section of the street.

Ontwerp: Gemeente Amsterdam

Straten Rijnstraat Opgeleverd in 2016 De Rijnstraat is het zuidelijkste deel van één van de meest beeldbepalende Amsterdamse stadstraten: vanuit het hart van Amsterdam vormt deze met de Utrechtsestraat en de Van Woustraat een lange radiaal dwars door verschillende karakteristieke buurten.

De radiaal sluit aan op de Nieuwe Utrechtsebrug en verbindt het centrum met het ‘nieuwe stadsdeel’ Amstel III en met de snel­ weg A2.

Het is ook een belangrijke dwars-as in de Rivierenbuurt, onderdeel van het uitbreidings­ plan Zuid van H.P. Berlage. De Rijnstraat is een echte stadsstraat met een gevarieerd palet aan winkels, horeca en maatschappe­ lijke functies.

5a

4

05| 2018

5b

6

19

7 De straat zelf is in klinkers uitgevoerd, wat bijzonder is omdat tussen tramrails vaak voor asfalt wordt gekozen. Hierdoor is er over de hele breedte rust in belijning en materiaalgebruik. / The street itself is realized using cobblestone, which is unusual because asphalt is the usual choice between tram rails.

This results in a calmness in the lineation and use of materials across the whole breadth of the street.

Foto: Edwin van Eis

8 De moeilijkste onderdelen van de ontwerpopgave: brede stoepen maken, het fietsparkeerprobleem oplossen en eenheid in materiaalgebruik creëren. / The most difficult components of the design task: create broad pavements, resolve the problem with parking space for bikes and create unity in the use of materials.

Ontwerp: Gemeente Amsterdam

1 Het park bestaat uit vier zones: een stenen zitrand langs de appartementengebouwen, een grashelling onder de bomen, een promenade met lange houten banken voor wandelen en fietsen, en een kade met basaltkeien. / The park consists of four zones: a raised seating in natural stone that borders the apartment buildings, a grass-covered incline beneath the trees, a promenade with long wooden benches for walking and cycling, and a quayside with basalt cobblestones.

Ontwerp: LANDLAP

Straten Ferdinand Bolstraat

Parken en tuinen Oeverpark

Opgeleverd in 2017

Opgeleverd in 2012

De Ferdinand Bolstraat was in de jaren ‘70 het decor van demonstraties onder het motto ‘Stop de kindermoord’, een pleidooi voor een autovriendelijkere stad. Bijna 50 jaar later heeft de straat het karakter gekregen van een (nagenoeg) autovrije straat.

In het smalle noordelijke deel is de tram in een strengelspoor gelegd zodat de hele straat stoepen van minimaal 3,5 meter kreeg.

Het fietsparkeerprobleem in de straat was hardnekkig. Er waren ongeveer 2.500 plekken nodig die niet allemaal in de openbare ruimte pasten. Om dit op te lossen zijn twee panden aangekocht en daarin overdekte stallingen gemaakt.

Op een 650 meter lange en 50 meter brede strip nieuw opgespoten land aan het IJ, net voorbij het EYE Filmmuseum, ligt het Oeverpark. Dit park is zowel een ode aan de iep als aan het machtige havenlandschap van het IJ. Amsterdam is van oudsher een iepenstad; de grachten in de binnenstad waren – en zijn vaak nog steeds - beplant met deze stevige, windbestendige bomen. Het Oeverpark en de directe omgeving herbergen 32 verschillende iepensoorten, inclusief enkele ‘vergeten’ soorten, wat de plek tot één groot iepenarboretum maakt. Het park vormt één grote tribune met prachtig uitzicht op het IJ en op het centrum.

8

7

20

2

Plan Amsterdam

2 Het Oeverpark en de directe omgeving herber­ gen 32 verschillende iepensoorten. / The Oeverpark and immediate surroundings are home to 32 different varieties of elm.

Foto: Ellen Wognum

3

Het ontwerp toont een groot strand met een flauw aflopend talud tot in het water. Het strand wordt gescheiden van het gras en de bomen door een betonnen looppad. / The design shows a large beach with a gently sloping embankment down into the water. The beach is separated from the grass and the trees by a concrete path.

Ontwerp: Gemeente Amsterdam

4a-b

Het strand heeft een aantrekkelijke frisse uitstraling, met voldoende ruimte voor verschillend gebruik in de zon én de schaduw. / The beach has an attractive, fresh character, with sufficient space for varied uses in the sun and in the shade.

Foto’s: Richard Mouw

Parken en tuinen Sloterstrand Opgeleverd in 2016

De aanleiding voor het project Zwemstrand Sloterplas is de ambitie om de Sloterplas te transformeren tot een volwaardig en goed gebruikt stadsmeer. Het gebied ligt aan de noord-westzijde van de Sloterplas en ligt bijna de hele dag in de zon door een gunstige oost-zuid-west oriëntatie. Aan de noordzijde vormen bomenrijen een mooie lommerrijke schaduwzone.

De opdracht om ‘een zo groot en aan­ trekkelijk mogelijk strand te realiseren’ heeft geleid tot een ontwerp met extra paden, uitbreiding van het bestaande zandstrand met ruimte voor sport en spel, een steiger, stroken voor ‘foodtrucks’ en divers meubilair om het verblijf te veraangenamen, zoals picknicktafels.

3

1

4a

4b

05| 2018

21

5 In 2003 heeft karres+brands samen met KCAP een Masterplan opgesteld voor de ontwikkeling van het Science Park voor de komende twintig jaar. / In 2003, karres+brands collaborated with KCAP to devise a Masterplan for the development of the Science Park over the coming 20 years.

Ontwerp: karres+brands, KCAP

6 De materialen voor de gebouwen en de openbare ruimte zijn puur en hebben een natuurlijke kleur­ stelling, waardoor de stedenbouwkundige samen­ hang met behoud van architectonische vrijheid wordt gewaarborgd. / The materials for the buildings and public space are pure and follow a natural colour scheme, ensuring the urban development’s cohesion while safeguarding architectural freedom.

Foto: Ricky Rijkenberg

Parken en tuinen Science Park Opgeleverd in 2008 – heden Het Amsterdam Science Park is een hoog­ waardig internationaal kenniscentrum voor bedrijven en wetenschapsinstellingen op de vakgebieden natuurwetenschappen, wiskunde, informatica, bio science en life science. De koppeling tussen onderwijs en bedrijven staat centraal bij de ontwikkeling van Science Park.

Over het 54 hectare grote terrein is een heldere zonering gelegd die onderscheid maakt tussen een gebouwde structuur en een ongebouwde structuur. De basisstructuur bestaat uit bouwstroken in oost-westrichting, parallel aan de oorspronkelijke polderstructuur en gescheiden door groene poldercorridors.

Hierdoor krijgt het gebied de oorspronkelijke landschappelijke oriëntatie en lange zichtlijnen terug. De corridors worden gebruikt voor logistieke functies zoals laden en lossen, leidingtracés en water. De opzet wordt door­ sneden door een herkenbaar vormgegeven stelsel van paden, als vertakking van het netwerk.

5

6 7

22

Plan Amsterdam

7 Voor de uitwerking van gebouwen en openbare ruimte zijn geen exacte rooilijnen of bouwvolumes voorgeschreven, maar zijn regels opgesteld die inspelen op veranderende omstandigheden en verschillende architectuur mogelijk maken. / No exact building lines or architectural volumes have been prescribed for the elaboration of buildings and public space, though rules have been devised to take advantage of changing circumstances and allow for a variety of architecture.

Foto: Ricky Rijkenberg

8 De keerwand tussen het pad en het groen is voor­ zien van een gedicht van K. Michel over de Joodse geschiedenis van de buurt. Het gedicht is door Hansje van Halem uitgesneden in staal. / The retaining wall between the path and the greenery is embellished with a poem by K. Michel about the neighbourhood’s Jewish history. The poem was incised in steel by Hansje van Halem.

Foto: Cassander Eeftinck Schattenkerk

9 Het doel van het ontwerp was de eenheid terug­ brengen in de inrichting van de straat en het groen. / The aim of the design was to reinstate the unity in the layout of the street and the greenery.

Ontwerp: Gemeente Amsterdam

Parken en tuinen Tugelaweg Opgeleverd in 2016 De groenstrook langs de Tugelaweg in Oost was verworden tot een parkeerplaats en honden­ uitlaatplek, terwijl deze plek de intrinsieke kwaliteiten heeft om een mooi verblijfsgebied te zijn. De strook ligt volledig in de zon en heeft afmetingen die een parkachtige inrichting mogelijk maken.

Door de aanleg van een parkeergarage onder de naastgelegen nieuwbouwblokken kon het talud vrij worden gespeeld van parkeren en worden ontworpen als een parkzone.

De linden zijn aangevuld zodat de weg de uit­ straling van een laan krijgt. Voor de inrichting van het groen is een eenduidig concept gemaakt met daarin verschillende verblijfs-, sport- en speelplekken. Het wandelpad scheidt de vaste planten, heesters en bomen – een aangenaam groenbeeld – van de grasvelden die door buurtbewoners voor verschillende doeleinden worden gebruikt.

8

9

05| 2018

23

10 Het bestaande groen is zoveel mogelijk behouden.

Voor alle nieuwe bomen zijn soorten buiten het oorspronkelijke sortiment gekozen, om te benadrukken dat dit latere toevoegingen zijn aan het park. / The existing greenery has been retained wherever possible. All the new trees are varieties that were not part of the original assortment to highlight that they are later additions to the park.

Ontwerp: Gemeente Amsterdam

11 Aan het bestaande sport- en spelcomplex zijn ontmoetings- en speelplekken toegevoegd. Zo is de nutstuin nieuw leven ingeblazen en is een voorjaars­ tuin aangelegd. / Meeting places and play areas have been added to the existing sports and recreation complex. The allotment garden has been injected with a new lease of life and a spring garden has been established.

Foto: Jepke van Hengst

1 De steiger aan de Oosterdokskade is obstakelvrij gehouden: verlichting, afmeervoorzieningen en stutpalen zijn erin weggewerkt. / The jetty at the Oosterdokskade has been kept free of obstacles: lighting, moorings and supporting pilings have been subtly integrated.

Ontwerp: Gemeente Amsterdam

Parken en tuinen Kleiburg

Bruggen Oosterdokskade

Opgeleverd in 2017

Opgeleverd in 2017

De omgeving van de klusflat Kleiburg is onderdeel van het Bijlmermuseum en bevat nog het oorspronkelijke groene parkland­ schap. Dit vormde dan ook het belangrijkste uitgangspunt voor het ontwerp: het inpassen van het parkeren met behoud van zoveel mogelijk beeldbepalend groen, een zo groot mogelijke autovrije strook naar Koningshoef en het zwaartepunt van het parkeren ten zuiden van het Kraaiennestpad.

De parkeerplaatsen liggen aan de galerijzijde van de flat Kleiburg dichtbij de entrees van de woningen, met een minimum aan verharding om zo veel mogelijk aaneen­ gesloten groene ruimte te behouden. Aan de balkonzijde loopt het park door tot aan de plint van de flat.

Het Oosterdokseiland is een van de dichtst bebouwde delen van Amsterdam. De open­ bare ruimte bestaat uit zeer smalle straten die uitkomen op een brede kade; de centrale verblijfsruimte. Omdat de kade te hoog is voor afmeren, is er een steiger in het water geplaatst, bedoeld voor het afmeren van kleine bootjes, rondvaartboten, watertaxi’s en voor restaurant Sea Palace. Doordat de steiger vrij in het water ligt, kunnen boten afmeren aan de landzijde en heeft men vrij zicht op het water.

11

10

2

24

Plan Amsterdam

2 Om het verblijf te stimuleren is op de steiger een ongeveer 300 meter lange bank geplaatst. / A bench, about 300 metres long, has been installed on the jetty to encourage people to relax there.

Foto: Edwin van Eis

3 Het stalen vakwerk, dat ook de leuning van de brug vormt, loopt vanaf de landzijdes naar het beweegbare deel omhoog. De verlichting maakt integraal onderdeel uit van de leuning. Het dek is van hardhout. / The steel framework, which also forms the bridge’s guardrail, slopes upward from the abutments to the moveable section. The lighting is an integral part of the guardrail. The deck is made of hardwood.

Foto: Cyrus Clark

Bruggen Theo Fransmanbrug Opgeleverd in 2013 De Theo Fransmanbrug vormt een nieuwe belangrijke schakel in het netwerk voor lang­ zaam verkeer, tussen de gebieden Buiksloter­ ham en de NDSM-werf. Het midden van de brug bevat een 12 meter lang te openen deel, zodat schepen van en naar Zijkanaal I kunnen blijven varen. Het mechanisme is een belangrijk onderdeel van de brug en is om die reden in het zicht ontworpen. De vormgeving van de brug verwijst naar het industriële karakter en verleden van de Noordelijke IJ-oevers.

1

3

05| 2018

25

Schoonheid staat nooit in

het programma van eisen

door Ton Schaap t.schaap@amsterdam.nl

Het ‘nee’ van de bewoners van de Nieuwmarktbuurt tegen een autoweg door hun deel van de stad kantelde de Amsterdamse stedenbouw. Achteraf lijkt de overgang van de stedenbouw van Amsterdam West en Zuidoost naar die van de stadsvernieuwing, de IJ-oevers en IJburg moeiteloos tot stand gekomen. In werkelijkheid was – en is – het een vrij taai proces, waarin de verschuiving project voor project bevochten wordt.

‘Back to basics’ noemde een criticus de stedenbouw aan het IJ ooit. Dat is maar de helft van het verhaal.

Straten en kades horen zeker ook bij de basics van een stad in een moeras. Achter gevels ontstond een volkomen nieuwe stad. Een stad van eenlingen en ‘twee­ zamen’, een stad van immigranten en andere nieuw­ komers die, alleen of samen, de stad nodig hebben voor hun geluk. De uitvindingen ter accommodatie van het autoverkeer zijn vervangen door een publiek domein, een stelsel van openbare ruimte voor de uitgestapte of de fietsende mens die zijn medeAmsterdammers zo tegen kan komen. In Zuid koesteren de bewoners van de Irenebuurt hun verhoogde Strawinskylaan als dam tegen de Zuidas. In Noord verdedigde de vervoersregio het behoud van een verhoogde Johan van Hasseltweg voor een ongestoorde doortocht van de bus. Stedenbouw is altijd politiek.

De fragmentatie kan boeiende plekken opleveren, maar zelden de ervaring die je zoekt: de plek waar niemand meer iets aan wil veranderen, die je het gevoel geeft dat alles klopt. Amsterdam als geheel werd een plek waar iedereen wil zijn, het succes van de Amsterdamse stedenbouw is overweldigend, zou je kunnen zeggen. Maar waar is dat San Marcoplein, die Brooklyn Bridge, die Campo dei Miracoli?

26

Plan Amsterdam

Vuistregels Sommige vuistregels kom je in de loop van je leven tegen. Speel met het van nature gegevene in helder besef van eigen nietigheid, dat is het eerste gebod.

Stalin en Speer liggen te zwaar op de maag. Toch hoort Rockefeller Plaza, waar van het geschapene niet meer te zien is dan veel mensen en een stukje hemel, bij de memorabele plekken. Gered door het spel, denk ik.

Nooit meer dan twee materialen toepassen in het horizontale vlak van welke openbare ruimte dan ook, naast het water, het gras en de bomen, is mijn eigen principe. Op de vloer van Federation Square in Melbourne – of op die van het Schouwburgplein in Rotterdam – ligt zo’n beetje alles wat er te koop is. Beide zijn memorabele plekken.

Wil een ruimte beschut, als ruimte, aanvoelen en niet als leegte, dan is omringende bebouwing nodig, de ‘wanden van het plein’, met een hoogte tussen een kwart en de helft van de maat van de ruimte, is een ander gebod. Het Rode Plein is dus te groot, maar zeker een plek die niet alleen in míjn geheugen blijft opduiken. Vermijd het vierkante straatprofiel te allen tijde. De breedte van de straat dient substantieel te verschillen van de hoogte van de bebouwing. De Bazel, >

1a-c Dat er geen vuistregels zijn voor memorabele plekken, bewijzen bijvoorbeeld Federation Square in Melbourne (a), Rockefeller Plaza in New York (b) en het Schouwburgplein in Rotterdam (c). / The fact that there are no rules of thumb for memorable places is demonstrated by examples such as Federation Square in Melbourne (a), Rockefeller Plaza in New York (b) and the Schouwburgplein in Rotterdam (c).

Foto’s: eGuide Travel (a), Jeffrey Zeldman (b) and Fred Romero (c), Flickr

1a

1b

1c

05| 2018

27

2a-b

De Oude Turfmarkt na de herinrichting, een samenspel van brede trottoirs, het water en de architectuur van de aangrenzende panden. / The Oude Turfmarkt after its renovation: an ensemble of broad pavements, the water and the architecture of the adjacent buildings.

Foto’s: Alphons Nieuwenhuis

2a

ooit supervisor van de Vijzelstraat, schreef het op.

In Berlages Zuid hebben veel straten een vierkant profiel. De schoonheid van Zuid komt uit het geheel, de opeenvolging van straten, lanen en singels, gevormd door gebouwen met een later niet meer vertoonde architectonische schwung. Dan zijn er regels waarover constant gebakkeleid wordt. Straten moeten recht zijn en zicht bieden op een doel, of het nou de kust is, het stadhuis, een standbeeld of een plein. Nee, straten moeten gebogen zijn en zo verleiden om door te lopen naar het onzichtbare doel, het goud aan het einde van

28

Plan Amsterdam

de regenboog. Betwistbare vuistregels dus, laat staan een recept.

Plezier en vakmanschap Schoonheid staat nooit in het programma van eisen.

Misschien zijn het Westerpark en het Vondelpark de best gelukte Amsterdamse plekken. Spelen met het vruchtbare moeras waarop we leven en dat we liever vergeten. De vruchtbaarheid van het veen. Weg van de vermeende en altijd maar tijdelijke efficiency die het gesprek over infrastructuur of betaalbare woningen

2b

domineert. Beide parken zijn met zichtbaar plezier en vakmanschap ontworpen. Zonder het talent en het uithoudingsvermogen van ontwerpers gaat het niet.

Denk aan de ontwerper die, na het Spui en de Dam, aan het tien jaar durende, tergende gepolder waaruit de nieuwe inrichting van Rokin en Damrak tevoorschijn kwam, de schoonheid van de nieuwe Oude Turfmarkt wist te ontlokken. Zonder dat iemand erop rekende is daar opeens weer een plek waar alles klopt. Stel u voor hoe het hele Rokin had kunnen zijn. Zonder tram- en bushaltes, in- en uitgangen van parkeergarages – er ligt

toch een metro onder? – alleen de mensen op brede trottoirs, het water, de architectuur van de huizen…

De Ramblas zou er saai bij zijn.

De vier rijen platanen in de Wibautstraat wijken voor niets of niemand, ze domineren het beeld en bepalen al na een paar jaar met hun kruinen en stammen de ruimte. Samen met een middenberm van door graniet omrand gras op de hartlijn van het profiel, maken ze een schaal zichtbaar die eerder werd ontkend. Drie­ honderd parkeerplaatsen zijn vervangen door acht­ honderd fietsnietjes. Brede stoepen zijn gemaakt. Waar

3 De Torensluis met het beeld van Multatuli is een kenmerkende Amsterdamse plek. / The Torensluis, with its statue of Multatuli is a characteristic spot in Amsterdam.

Foto: Edwin van Eis

3

4 Vóór de herinrichting werd de Wibautstraat over het algemeen ervaren als lelijke straat. Na een open planproces waarbij honderden omwonenden betrokken waren, werd over de straat gesproken in termen als ‘stadsstraat’, ‘avenue’ en ‘boulevard’. / Before it was re-profiled, the Wibautstraat was generally perceived as an ugly urban thoroughfare. After an open planning process that involved hundreds of local residents, the street was talked about in terms such as ‘city street’, ‘avenue’ and ‘boulevard’.

Foto: Doriann Kransberg, Stadsarchief Amsterdam

4

liepen vroeger de voetgangers die daar nu lopen?

Wibaut staat straks op een nieuw voetstuk aan het begin van de straat, op de middenberm. De gevarieerde bebouwing heeft nu een adres dat zich niet schaamt.

Amsterdam is vrij goed in straten maar nog beter in bruggen. De Torensluis met het beeld van Multatuli is zo’n kenmerkende Amsterdamse plek, de rode hoge brug over het Spoorwegbassin en de Magere Brug over de Amstel zijn het zeker ook. Dat schept verwachtingen voor de nieuwe bruggen over het IJ. Ze zullen de

30

Plan Amsterdam

nieuwe schaal van de stad zichtbaar maken, nieuwe uitzichten bieden aan wie eroverheen wandelt of fietst, de hele route, van Oostelijke Handelskade naar Meeuwenlaan. ‘Twee oevers worden weer buren’, dichtte Nijhoff. Zet de schoonheid gewoon in het programma van eisen. Schrijf op wat daar in deze opgave onder verstaan moet worden, wijs een opdracht­ gever aan die ingrijpt zodra het polderen tot middel­ matigheid leidt. ‘Time out, begin opnieuw’. Dan kan aan het fantastische geheel dat Amsterdam is een aantal Turfmarkt-momenten worden toegevoegd.

5

Tijdens een excursie met buurtbewoners en bestuurders langs Nederlandse voorbeelden, zoals het Lange Voorhout in Den Haag, ontstond de belangrijkste wens voor de Wibautstraat: rijen bomen moesten de toon gaan zetten. / The key desire for the Wibautstraat came to light during an excursion with local residents and administrators te see examples of Dutch streetscapes, such as the Lange Voorhout in The Hague: avenues of trees had to set the tone.

Foto: Remco Swiers, Nationale Beeldbank

6 De Wibautstraat in 2014, met twee rijstroken voor auto’s, een kortparkeer- annex laad- en losstrook, een zone voor fietsparkeren tussen de bo­ men, extra brede fietspaden en brede stoepen met banken. / The Wibautstraat in 2014, with two lanes for motor traffic, a lane for short-term parking / load­ ing and unloading, a zone for parking bikes amidst the trees, extra-wide cycle paths and broad pavements with benches.

Foto: Edwin van Eis

5

6

1 Typologie van een buurtstraat in de nieuwe wijk Amstel-Stad, voorbeeldontwerp van een ‘integrale openbare ruimte’. Met aandacht voor een goed functionerend bodemleven, duurzame energie- en watersystemen en de opvang van regenwater. / Typology of a neighbourhood street in the new district of Amstel-Stad, a model design for an ‘integral public space’. It pays due attention to healthy soil ecosystems, sustainable energy and water systems, and the capture and storage of rainwater.

Illustratie: Marina Vasarini

door Joyce van den Berg joyce.van.den.berg@amsterdam.nl

Ontwerpen vanuit een duurzame strategie Een duurzame strategie voor de open­ bare ruimte vraagt om een andere manier van faseren, regisseren en ontwerpen.

De waarden en de gewenste uitkomsten moeten specifieker beschreven zijn, zodat in de openbare ruimte opgaven en oplossingen samenkomen. Daarvoor is kennis nodig over de samenhang tussen de aanjagers – de energietransitie, klimaatadaptatie en de circulaire economie.

De opgave Het verbeteren van de biodiversiteit in bodem en lucht, en regie krijgen op de ondergrond, dat is de opgave. Dat kan op verschillende manieren. Bijvoorbeeld door de vervangings­ momenten in de openbare ruimte te gebruiken om de ambities van de stad op het gebied van duurzaamheid te realiseren. En door te kiezen voor materialen die duurzamer zijn en daardoor minder snel vervangen moeten worden. Elk vervangingsmoment is een nieuwe mogelijkheid voor innovatie.

Biodiversiteit Meer biodiversiteit vraagt om een ontwerp waarover op alle niveaus is nagedacht, van de bodem tot de lucht. Microklimaten zorgen bijvoorbeeld voor een gezonde bodem zonder zuurstofstress met een goed functionerend bodemleven. Dat trekt kleine dieren aan die daar hun voedsel vinden. De slechtvalk, die op zijn beurt op zoek is naar voedsel, volgt.

Om hem te laten nestelen, moet er op 80 meter hoogte plek zijn. Als al dit soort kennis mee­ genomen wordt in het ontwerp, wordt de biodiversiteit beter.

drager voor deze transitie. Omdat transport en opslag en het opwekken van energie plaatsvinden in de openbare ruimte, is dit bij uitstek een ruimtevraag. Als Amsterdam van het aardgas af wil, komt er andere infra­ structuur voor in de plaats, met een grotere ruimtevraag. Daarnaast is ruimte nodig voor vervangende energiebronnen en voor­ zieningen, zoals oplaadpalen voor elektrisch vervoer, buurtbatterijen en Warmte Koude Opslagsystemen.

Klimaatadaptatie Klimaatverandering veroorzaakt hevige neerslag, met als gevolg wateroverlast en lange perioden van droogte en hitte. De verwachting is dat dit vaker zal voorkomen.

Maatregelen daartegen zijn nodig op de schaal van polders tot op straatniveau.

Op maaiveldniveau betekent dit dat een ‘spons’ ontworpen moet worden om het water op te vangen.

De omgevingsvisie die eraan komt, biedt kansen om een integraal verhaal te maken over de opgave en de oplossingen die te vinden zijn in het ontwerp van de openbare ruimte. Als we een duurzame, adaptieve stad willen worden, dan is dit de opgave van vandaag.

Energie Bij energie is de opgave maximale energie­ besparing en het gebruik van hernieuwbare energiebronnen. Er vindt een transitie plaats waarbij we onder andere van grote puntbronnen naar kleinschalige energiebronnen gaan. De openbare ruimte is een systeem-

32

Plan Amsterdam

.. ...

.. ~

•

~

_ :

1

.-

;

.-_

•

,,.

•

•

•

.. _

•

;

:

.. _

<

:

;

:,

•

-:.

._

:

'-

•

'

't : :_

I

J ,

:

·-

•

.11)\.l m

05| 2018

33

Summary

Public space in overview

In search of more landscape, more public space Amsterdam finds itself in an historically important and exciting period marked by mounting pressure on public space through­ out the city, due to the arrival of more inhabitants and visitors. In addition, ambitions in the realm of sustainability are making ever­ greater claims on public space. There is too little space to fulfil all these ambitions with a conventional approach; we need to think bigger, because many tasks and ambitions in public space are components of large-scale structures and systems. Designing public space requires continuous shifting between different scales, to ensure that a small-scale improvement brings about a complementary large-scale improvement. The system and structure of the water in Amsterdam presents an excellent opportunity to introduce high-quality additions. And we will have to integrate all the design disciplines and combine a variety of spatial claims so that they always result in more than the sum of the solutions.

Over recent years Amsterdam has demon­ strated how it is possible to intensify the use of the existing public space and realize other ambitions at the same time. This has created sites with a greatly improved spatial quality, a higher experiential and practical value, and often an answer to current sustainability issues. Yet the awareness of such prevailing tasks ought to lead to novel insights among a broader group of stakeholders, so that it also becomes evident in political decisions and plans, such as those for Haven-Stad, or ‘Port City’, a metropolitan live/work area in the port precincts to the north and northwest of the city centre with up to 70,000 new homes.

With the appropriate interventions and investment the public space can assume the role of being the driver of urban development.

This means that from the outset new urban developments can establish a large network of cohesive public spaces, a structure of lines and spaces that interconnect the landscape within and outside the city. This means that current spatial (and sustainable) ambitions can be combined and developed as an integral whole.

Projects from 2012 to 2017 The projects in this issue of Plan Amsterdam are drawn from the forthcoming publication

34

Openbare Ruimte Amsterdam 2012-2017 (Amsterdam’s Public Space, 2012-2017), which includes almost 60 (re)profiled squares, parks, streets and bridges. The designs have one thing in common: they combine flexibility, beauty and user-friendliness – everything must fall into place. They were preceded by participation processes with local residents that were often intensive. This was the case with the renovation of the Hertspieghelplein, for which local residents could express their wishes during workshops and were ultimately able to vote for their favoured plan.

The (re)profiling of public space has greatly improved the vitality and living quality of streets, squares and parks. For example, the freshwater Sloterplas Bathing Beach was provided with extra pathways, space for sports and play, a jetty, parking areas for food trucks, and furniture such as picnic tables, while Tugelaweg in Amsterdam-East is no longer a parking lot and dog-walking area but a park-like recreational area with sports and play facilities.

Another important ambition for many projects in recent years has been to provide space for pedestrians and cyclists. Examples include the banks of the IJ waterway behind Central Station, which has been transformed from a ‘rear side’ into a waterside boulevard, while the pavements along the P.C. Hooftstraat have been widened and the shopping public can cross the street easily and safely thanks to pedestrian islands.

In the majority of projects there is plenty of consideration for greenery. Amsterdam is traditionally a city of elm trees, and in recent years many elms have been planted (or reintroduced) in Amsterdam’s streets and squares, such as the Van der Pekplein, the Van der Pekstraat and the Rijnstraat. The Oeverpark and its immediate vicinity are home to no fewer than 32 different varieties of elm.

Beauty is never mentioned in the programme of requirements Urban development is always political. The fragmentation can yield captivating locations, but rarely the experience that you’re seeking: the place that gives you the sense it’s just right, that nobody wants to change in the least. Amsterdam as a whole became a place popular with everyone. But where is that

Plan Amsterdam

Piazza San Marco, that Brooklyn Bridge, that Campo dei Miracoli? You encounter some of the rules of thumb over the course of life.

And then it turns out that they are debatable rules of thumb, never mind there being a formula for memorable places.

Perhaps the Westerpark and the Vondelpark are the most successful places in Amsterdam, albeit a far cry from the efficiency that dominates the discussion about infrastructure or affordable homes. Both were designed with evident pleasure and craftsmanship.

All this would be impossible without the talent and stamina of urban designers, such as those who dealt with the decade-long consultation process from which the new layout of the Rokin and Damrak thoroughfare emerged, or who managed to elicit the beauty of the newly profiled Oude Turfmarkt, transforming a chaotic junction into a plaza-like junction for pedestrians and cyclists where everything suddenly seems to fit.

Amsterdam fares fairly well with its streets, but even better with its bridges. The broad, paved crossing of the Singel canal known as the Torensluis with its café terraces and statue of the author Multatuli is one such characteristic spot in Amsterdam, as is the high, red-painted bridge across the Spoor­ wegbassin waterway in Amsterdam’s Eastern Docklands and the Skinny Bridge across the River Amstel. This raises expectations for the prospective new bridges across the IJ water­ way. Simply demand such attractiveness in the programme of requirements, specifying how that should be interpreted for this particular task, and appoint a commissioner who intervenes as soon as there is a threat of the consultations resulting in mediocrity.

‘Time out. Start again.’ It will then be possible to add several Turfmarkt moments to the marvellous urban ensemble that is Amsterdam.

Over de auteurs

Plan Amsterdam is een uitgave van Gemeente Amsterdam en is online te lezen via: www.amsterdam.nl/planamsterdam

Emma Diehl (1993) – Werkt sinds 2016 als landschapsarchitect voor de gemeente Amsterdam, Ruimte en Duurzaamheid – Studeerde in 2016 af aan de National School of Higher Studies of Landscape Architecture (ENSNP) Blois, Frankrijk, op openbare ruimte ontwerp voor de verbinding van geïsoleerde buitenwijken, met een focus op groenstructuur en het faciliteren van langzaam verkeer – Stelde de publicatie Openbare Ruimte Amsterdam 2012-2017 samen – Werkt aan Raamwerk openbare ruimte voor Havenstad (2018)

Hanneke Kijne (1969) – Studeerde in 1995 af aan Universiteit Wageningen als landschapsarchitect, oriëntatie urbaan – Is sinds 2006 één van de eigenaren van ontwerpbureau HOSPER, landschapsarchitectuur en stedenbouw – Heeft als projectleider en ontwerper gewerkt aan het plein van Genk C-mine, het Wilhelminaplein (Leeuwarden), Embankment park (Perm, Rusland) en in Amsterdam aan het Touwbaanpark en de inrichting van het maaiveld bij de projecten Wiener&Co, Funenhof en het Pontsteigergebouw – Werkt momenteel onder andere aan het Park Groot Schijn en Kievitwijk II (Antwerpen) – Is lid van de welstandscommissie in Utrecht en was PEP vakcoördinator voor stedenbouw en landschaps­ architectuur – Is sinds september 2018 hoofd Landschapsarchitectuur aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam

Ton Schaap (1952) – Studeerde Stedenbouw aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam – Werkt sinds 1984 bij de gemeente Amsterdam. Zijn fascinatie voor stedenbouw begon bij de openbare ruimte; zijn eerste project als stedenbouwkundige bij de gemeente Amsterdam was het Waterlooplein, waar in 1984 de rode baksteen in het straatbeeld van Amsterdam terugkeerde – Was stadsstedenbouwer van de gemeente Enschede – Is sinds 2013 supervisor/hoofdontwerper van de Zuidas, Amsterdam – Schreef o.a. Real Urbanism, decisive interventions (Architectura & Natura, november 2018), over gerealiseerde stedenbouw, aan de hand van 11 cases uit diverse werelddelen

05| 2018

35

Stadsbeeld 05/18 Zuiderkerkprijs 2018

Foto: Stefan MĂźller, Berlin

Cruquius Kavel I De eenentwintigste Zuiderkerkprijs, de onderscheiding voor het beste woningbouwproject in Amsterdam, is uitgereikt aan Geurst & Schulze architecten en opdrachtgever Amvest voor het gebouw Cruquius Kavel I. Een onafhankelijke jury maakte een keuze uit ruim tachtig projecten.

Cruquius Kavel I ligt langs de kade van de Entrepothaven en bestaat uit twee woongebouwen boven een ondergrondse parkeergarage.

De L-vormige blokken zijn zo geplaatst dat de woningen optimaal profiteren van het uitzicht op het water. Ze omsluiten een intiem binnenhof met privĂŠterrassen en een collectief gebied. In de plint

bevinden zich bedrijfsruimten en woningen met hun voordeur direct aan de straat. De plint is uitgevoerd in een lichtgekleurde natuursteen, de bovenliggende verdiepingen in een wittige baksteen.

Het gebouw krijgt een groen uiterlijk door vaste plantenbakken op de balkons en boombakken op de dakverdiepingen.

Voor het juryrapport en informatie over alle opgeleverde projecten (woningbouw, kantoren en voorzieningen) zie: www.gebouwdin.amsterdam.nl Sabine Lebesque, team ruimtelijke kwaliteit