Η Τέχνη της Αποστασιοποίησης

Page 1

Δ.Π.Μ.Σ. “Αρχιτεκτονική - Σχεδιασμός του Χώρου”

Κατεύθυνση Α “Έρευνα στην Αρχιτεκτονική: Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός”

Εμπειρία, Αναπαράσταση και Νοηματοδότηση του Χώρου διδάσκων: Σταύρος Σταυρίδης σπουδαστής: Μπουγιούκος Γεώργιος

η τέχνη της αποστασιοποίησης

Φεβρουάριος 2020




ΕΙΣΑΓΩΓΗ

“Βαπτιστήριο της Φλωρεντίας. — Στην πύλη η «Σπες», η Ελπίδα, του Αντρέα Πιζάνο. Είναι καθιστή, και υψώνει ανήμπορα τα χέρια προς έναν καρπό που δεν τον φτάνει. Κι ας έχει φτερά. Τίποτε πιο αληθινό.” Walter Benjamin1 Η διάσημη πύλη, για την οποία μας μιλά ο Walter Benjamin, στέκει επιβλητική, στην νότια πλευρά του, οκταγωνικού σε σχήμα και ρομανικού σε ρυθμό, βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας, το οποίο βρίσκεται μεταξύ των πλατειών Piazza del Duomo και Piazza San Giovanni. Πρόκειται για μια εξώθυρα χωρισμένη σε δυο μεγάλα φύλλα, το καθένα από τα οποία είναι διακοσμημένο με 14 πάνελ φιλοτεχνημένα με μπρούτζο. Από τα συνολικά 28 τετραγωνικά πάνελ, τα 20 που βρίσκονται στο ψηλότερο τμήμα της πύλης, περιλαμβάνουν γεγονότα από την ζωή του Άγιου Ιωάννη του Βαπτιστή, και τα 8 υπόλοιπα που βρίσκονται στο κατώτερο μέρος είναι, στην ουσία,

1. Walter Benjamin, Μονόδρομος, εισ.-μετφ. Νέλλη Ανδρικοπούλου, Αθήνα, Ελλάδα: Άγρα, 2004, 2016, σελ. 100

-4-


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

προσωποποιήσεις των 8 χριστιανικών αρετών, της Καθολικής Εκκλησίας. Μια από αυτές είναι και η Ελπίδα, έργο του Andrea Pisano, που φαίνεται να κέντρισε το ενδιαφέρον του Γερμανο-Εβραίου στοχαστή, ο οποίος διατείνεται ότι η εικόνα της φτερωτής αρετής, που προσπαθεί να φτάσει έναν καρπό που απέχει ελάχιστα από αυτήν, εμπεριέχει μια από τις μεγαλύτερες αλήθειες. Τι είναι αυτό, όμως, που συντάραξε τόσο πολύ τον Benjamin, έτσι ώστε να ξεχωρίσει το καρέ της Ελπίδας ανάμεσα από τα υπόλοιπα 27 και ταυτόχρονα να τον ωθήσει στο να παραδεχτεί ότι το θέαμα αυτό είναι απολυτά αληθινό; Εκ πρώτης όψεως, στην εικόνα εμφανίζεται ένα παράδοξο, το οποίο αναφέρει και ο φιλόσοφος στην περιγραφή του: η Ελπίδα έχει φτερά και παρόλα αυτά δεν μπορεί να φτάσει στον καρπό, που αιωρείται από πάνω της. Επίσης, από την στάση της ανθρωπόμορφης αρετής, καταλαβαίνουμε κάτι το οποίο υποθέτουμε πως έχει και ο ίδιος ο Benjamin υπόψιν. Παρατηρώντας την Ελπίδα να είναι ελαφρώς γονατισμένη, με τα φτερά της μισάνοιχτα και τα χέρια της απλωμένα, σχεδόν έτοιμα να αρπάξουν τον πολυπόθητο καρπό, γεννιέται μια αγωνία στον θεατή. Τελικά θα καταφέρει άραγε να κρατήσει στα χέρια της τον καρπό; Η απάντηση ενυπάρχει ήδη στην στάση που περιγράψαμε. Ο καρπός θα μείνει ανέγγιχτος και συνάμα η προσπάθεια της Ελπίδας εκτοπίζεται σε μια -όχι τυχαία- δυνητική αιωνιότητα. Το παράδοξο αμέσως εξαφανίζεται καθώς η εικόνα βαπτίζεται στην χριστιανική κοσμοθεωρία. Την στιγμή που ο καρπός θα βρισκόταν στα χέρια της, η Ελπίδα θα πέθαινε, ή καλύτερα θα έσβηνε, μαζί με τον -εκπληρωμένο πια- στόχο της, χάνοντας τα φτερά της, εκπίπτοντας στο βασίλειο των εφήμερων απολαύσεων. Από τότε κι έπειτα η ίδια εικόνα, η οποία προαναγγέλλει τον ανθρώπινο ξεπεσμό από τον παράδεισο, φαίνεται εδώ ταυτόχρονα να αποτελεί, αποκρυσταλλωμένη ακριβώς πριν από την επίμαχη κατάληξη, την υπενθύμιση για την πληρέστερη και ουσιωδέστερη των καταστάσεων, σύμφωνα πάντα με την καθολική εκκλησία: την δεύτερα παρουσία και την επάνοδο του ανθρώπου στην βασίλεια του Θεού. Η εικόνα κηρύττει: “Όλοι μας έχουμε φτερά και είμαστε προορισμένοι να γευτούμε τους καρπούς του παράδεισου, αλλά για να γίνει αυτό, πρέπει πρώτα να ζήσουμε συγκρατημένοι και μακριά από τους καρπούς της αμαρτίας και όλοι να ομολογούμε την πιστή -5-


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

μας, ελπίζοντας στην δύναμη του Θεού και την Δευτέρα Παρουσία, προκειμένου να φτάσουμε στο τέλος της επίγειας κατάστασης που ζούμε και στην αρχή της αιώνιας και επουράνιας ζωής μας.” Πέρα όμως από την διαφαινόμενη σχέση της εικόνας με το προπατορικό αμάρτημα, το γεγονός που περιγράφεται εδώ δεν είναι μονάχα μια ενθύμηση του χριστιανικού αγώνα ενάντια στον θάνατο. Μάλιστα, θεωρούμε πως ο Benjamin θα μας συντρόφευε σε αυτή την αλλαγή της οπτικής γωνίας. Παρατηρώντας για ακόμη μια φορά το γεγονός που εκτυλίσσεται μπροστά μας, θα επικεντρωθούμε στην απόσταση που χωρίζει τα χέρια της αρετής-Ελπίδας από τον καρπό-στόχο της. Μια απόσταση που φαντάζει τόσο μικρή, αλλά την ίδια στιγμή τόσο μεγάλη, με αποτέλεσμα να δημιουργεί σύγχυση. Το ερώτημα παραμένει: αφού η Ελπίδα έχει φτερά γιατί δεν τα χρησιμοποιεί προκειμένου να αρπάξει τον καρπό που φαίνεται να λαχταρά; Αυτή την φορά, πρώτου προσπαθήσουμε να απαντήσουμε, είναι χρήσιμο να έχουμε υπόψιν το ασίγαστο ενδιαφέρον που επέδειξε ο Benjamin για την παρατήρηση και την καταγραφή της ανάδυσης της σύγχρονης μητροπολιτικής συνθήκης στις δυτικές κοινωνίες. Το πάθος του για την εις βάθος ερμηνεία της, οδήγησε σε εντυπωσιακές παρατηρήσεις, σε γλαφυρές περιγραφές και σε καίριες τοποθετήσεις, που στέκουν ακλόνητες, στο πέρασμα του χρόνου. Επιστρέφοντας στην Ελπίδα του Pisano και το σχόλιο του Benjamin, μπορούμε, πλέον, να επιχειρήσουμε την έξης υπόθεση: η φράση “τίποτε πιο αληθινό” θα μπορούσε να υπονοεί την αξία μιας φαινομενικά ανεξήγητης απόστασης, που χωρίζει την αρετή από τον καρπό. Την απόσταση που δημιουργεί ενδιάμεσους χώρους, μέσα στους οποίους μπορεί να αναπτυχθεί δυναμικά οποιαδήποτε κατάσταση, όσο ανοίκεια και αν φαντάζει εξαρχής. Στην περίπτωση που εξετάζουμε, μέσω της ελάχιστης απόστασης μεταξύ της Ελπίδας και του καρπού, ξεδιπλώνεται η δυναμική του να ελπίζει κάποιος σε κάτι. Επίσης, έχοντας υπόψιν τα φτερά της αρετής, τα οποία της δίνουν την δυνατότητα να πετάξει -και λογικά να φτάσει τον καρπόπαρουσιάζεται κι άλλη μια διαστάση στα λεγόμενα του Benjamin, την οποία μπορούμε να εκφράσουμε με την μορφή μιας διερώτησης: Μπορεί άραγε η Ελπίδα να μην είναι ικανή να αρπάξει τον καρπό, ακριβώς επειδή έχει φτερά; Η ερώτηση αυτή υπονοεί κάτι που απασχόλησε πολύ τον Benjamin στην ζωή του: την συνέπεια της έννοιας -6-


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

της προόδου -που εδώ υποδηλώνεται με το στοιχείο των φτερώνστην ζωή του ανθρώπου. Η ανάγνωση αυτή εστιάζει το ενδιαφέρον της περισσότερο σε μια νεογέννητη τότε αστική πραγματικότητα την οποία πολύ γρήγορα αντιλήφθηκε και θέλησε να αναλύσει ο φιλόσοφος. Μάλιστα, από την συνολική στάση που κράτησε απέναντι στο φαινόμενο του εκμοντερνισμού των κοινωνιών στην αυγή του 20ού αιώνα, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε και την απάντηση του στο ερώτημα που τέθηκε προηγουμένως. Η πραγματική κινητήρια δύναμη για τον Benjamin δεν είναι τα φτερά της Ελπίδας, άλλα η πίστη της ότι κάποτε θα φτάσει τον καρπό. Μάλιστα, η πιστή αυτή εκκολάπτεται μέσα στην απόσταση της αρετής από τον καρπό. Εφόσον υπάρχει απόσταση να διανυθεί, υπάρχει και θέληση για την διάβαση αυτή. Μια διάβαση που θα οδηγήσει την ελπίδα στην λύτρωση. Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι αυτή είναι η αλήθεια στην οποία αναφέρεται ο Benjamin. Μια αλήθεια που παρουσιάζει την Ελπίδα -την προσωποποιημένη πίστη- ως την ουσιαστικότερη κινητήρια δύναμη και την ενυπάρχουσα απόσταση ως ένα γόνιμο πεδίο ανάπτυξης δυνητικοτήτων. Η υπόθεση αυτή δεν τίθεται ούτε τυχαία, ούτε αντιδραστικά απέναντι στην πρώτη -και περισσότερο εύλογη- ερμηνεία των λεγομένων του Benjamin. Άλλωστε, ο ορίζοντας της σκέψης του, ο οποίος εκτείνεται από την μαρξιστική ανάλυση και τον ιστορικό υλισμό, στην παραδοσιακή φιλοσοφία, στην λογοτεχνία, στην ιουδαϊκή θεολογία και τον μεσσιανισμό, δημιούργησε ένα σπάνιο κράμα ενός επαναστάτη-φιλόσοφου και ταυτόχρονα ενός εξερευνητή-μελετητή του αναδυόμενου -τότε- αστικού μητροπολιτικού περιβάλλοντος, που θα μπορούσε να εμπεριέχει και τις δυο αυτές ερμηνείες. Η υπόθεση που μας οδηγεί στην ερμηνεία της απόστασης, ανάμεσα στην Ελπίδα και τον καρπό, ως απόσταση θεμιτή, απόσταση κοινωνική, απόσταση, εν τέλει, ενοποιητική, μπορεί φαινομενικά να μην δικαιολογείται άλλα πιστεύουμε συμβαδίζει με τις ανησυχίες ενός από τους πιο ιδιαίτερους στοχαστές του 20ού αιώνα. Μάλιστα, ο ίδιος ασχολήθηκε αρκετά με την έννοια της απόστασης ειδομένης -κυρίως- υπό το πρίσμα του χρόνου. Η χρονική απόσταση ανάμεσα στα γεγονότα, απασχόλησε πολλές φορές τον Benjamin. Μια χρονικότητα κατασκευαστική αλλά και κατασκευασμένη. Κατασκευαστική, διότι συνέβαλε στην ουσιαστική εκδίπλωση ενός γεγονότος, που χωρίς -7-


ΕΙΣΑΓΩΓΗ αυτή απλώς θα παρέμενε στιγμιοτυπικό και άχρονο. Από την άλλη, η απόσταση αυτή είναι κατασκευασμένη, καθώς πρόκειται για μια εμβόλιμη κατασκευή του υποκειμένου -δεδομένης της κυριαρχίας της στιγμής- που θέλει να αντιληφθεί, να βιώσει τα γεγονότα. Την έλλειψη της χρονικής αυτής απόστασης μαρτυρά η σταθερή αναφορά του στην ισοπεδωτική δύναμη της διαφήμισης, η οποία “καταργεί τον ελεύθερο χρόνο της παρατήρησης και πλησιάζει τα πράγματα στο μέτωπό μας τόσο επικίνδυνα, σαν να ξεπετιέται απ’ την οθόνη του κινηματογράφου ένα αυτοκίνητο που διαστέλλεται υπερβολικά καθώς έρχεται τρέμοντας κατεπάνω μας.”2 Ασπαζόμενοι το άγχος αυτό, έστω κι αν στην περίπτωση της χρονικής ροής δεν υπάρχει κάποια αμφιβολία για την ολική επικράτηση της στιγμής, θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά μιας έννοιας που φαίνεται να ενυπάρχει πίσω από κάθε δυναμική και πρακτική πρόταση επαναοικειοποίησης της σύγχρονης αστικότητας, η οποία μας άφορα, τουλάχιστον στον βαθμό που ο καθένας προσπαθεί να αντιληφθεί την ευτυχία των επομένων εικοσιτεσσάρων ωρών3. Αυτή η εμπρόθετη -και ταυτόχρονα συνειρμική- κίνηση αντλεί από υπάρχουσες θεωρήσεις και θέλει να εκβάλλει, με την σειρά της, στην προώθηση του εργαλείου της αποστασιοποίησης, μιας κοινωνικής πρακτικής που προτείνεται εδώ, για την αντιμετώπιση της σύγχρονης αστικής συνθήκης. Σκοπός της αποστασιοποίησης, όπως θα δούμε παρακάτω, είναι να δημιουργηθεί χώρος μεταξύ των ατόμων ώστε, εν τέλει, να υπάρξουν οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μιας κοινωνικής δυναμικής. Το επίδικο της εν λόγω προσπάθειας είναι πλέον σαφές: η απόσταση που γεννά σχέσεις και βιώματα, η απόσταση που γέννα εγγύτητα. Η έννοια της απόστασης μας ενδιαφέρει, επίσης, στον βαθμό που αντιλαμβανόμαστε -και νιώθουμε κι εμείς με την σειρά μας- μια παρατεταμένη αμηχανία, ως προς την σύγχρονη κοινωνική συνθή-

2. Ό. π., σελ. 112. 3. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Benjamin : “Η ευτυχία των επομένων εικοσιτεσσάρων ωρών εξαρτάται από το αν θα καταφέρουμε ξυπνώντας να την αντιληφθούμε”. Ό. π., σελ. 130.

-8-


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

κη, η οποία εδράζεται στην αυξανόμενη απουσία ισχυρών ισχυρών κοινωνικών δεσμών. Πρόκειται περισσότερο για ένα άγχος, το οποίο είναι, λίγο πολύ, γνωστό σε όλους μας σήμερα και το οποίο φαίνεται να συμπυκνώνεται γύρω από την έννοια της απόστασης. Αποστάσεις σε σχέσεις φιλικές, αποστάσεις σε σχέσεις επαγγελματικές, σε σχέσεις που τώρα ξεκινούν ή που τώρα δοκιμάζονται. Αποστάσεις ιδεολογικές, συμπεριφορικές, ακόμα και χωρικοκινητικές ή κυριολεκτικές. Το ενδιαφέρον, βέβαια, είναι ότι όλα αυτά μπορεί να συμβαίνουν στην εποχή της εκμηδένισης των αποστάσεων. Αυτό είναι κάτι που το είχε προβλέψει και ο ίδιος ο Benjamin, μιλώντας για τις εξελίξεις των μέσων της εποχής του4. Εικάζουμε επίσης ότι είχε προβλέψει και την αναλογική σχέση αυτής της αναντιστοιχίας μεταξύ ελευθερίας κίνησης και μέσων κίνησης. Μια αναντιστοιχία που διογκώνεται, όσο αναπτύσσεται η τεχνολογική εξέλιξη της εκάστοτε εποχής. Στην σύγχρονη εποχή της κυριαρχίας του άμεσου, ενός ωμού και πορνογραφικού άμεσου, όπως μας πληροφορούσε ο Baudrillard στο κλείσιμο του 20ού αιώνα, τίθεται από πολλούς στοχαστές, πλέον, η διερώτηση γύρω από το έμμεσο. Ακόμα και η ετυμολογική ανάλυση, σαν έτοιμη από πάντα, φαίνεται να συνηγορεί με την ερμηνεία της στην υπεράσπιση της ενδιάμεσης απόστασης, του έμμεσου. Το έμμεσο, λοιπόν, [ εν+μέσο ] είναι αυτό που έχει μέσο, αυτό που μεσολαβείται θα μπορούσαμε να πούμε. Εφόσον όμως έχει μέσο, έχει ταυτόχρονα αρχή και τέλος, άρα έχει έκταση, είναι προσπελάσιμο άρα και αντιληπτό. Εν αντιθέσει με το άμεσο [ α+μέσο ], το οποίο φαίνεται να παραπέμπει σε κάτι που δεν έχει υπόσταση, αφού δεν έχει μέσο και, άρα, δεν εκτείνεται στον χώρο και τον χρόνο. Το άμεσο τίθεται ως το απευθείας, είναι μια ταυτολογία της αρχής και του τέλους. Αυτό σημαίνει επίσης ότι είναι και δύσκολα παρατηρήσιμο, καθώς το άμεσο, όσο αναφορά στην χρονική του έκταση αντιστοιχεί στο στιγμιαίο, το ακαριαίο. Πέρα όμως από μια εύπεπτη ετυμολογική ανάλυση, αυτό που θέλουμε περισσότερο να τονίσουμε, πριν ξεκινήσουμε μια πορεία

4. “Ποτέ η ελευθερία της κίνησης δεν βρέθηκε σε μεγαλύτερη αναντιστοιχία με την πληθώρα των μέσων που διαθέτει”. Ό. π., σελ. 59.

-9-


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

ανακάλυψης των διαφορετικών εκφάνσεων της έννοιας της απόστασης, είναι η ανησυχία για αυτή την εκμηδένιση των αποστάσεων. Ορμώμενοι, λοιπόν, από την παρατήρηση του Benjamin, εκφράσαμε τις ανησυχίες μας, που μας οδηγούν στην προσέγγιση της έννοιας της απόστασης. Αυτή η εκκίνηση ακολουθείται από την παρουσίαση δύο μελετών και δύο τακτικών, που αφορούν στο θέμα μας τόσο άμεσα όσο και έμμεσα. Το ενδιαφέρον εδώ έγκειται στο γεγονός ότι αναζητούμε την έννοια της απόστασης σε εννοιολογικές κατασκευές, που φαινομενικά δεν την έχουν στον πυρήνα τους. Όμως, έστω κι αν αυτό ισχύει, θεωρούμε ότι είναι πραγματικά γόνιμο να αναρωτηθούμε πώς μπορεί η απόσταση να έχει σχέση με το μυστικό, ή να σκεφτούμε τους λόγους που η απόσταση, ως έννοια, αποτελεί ένα από τα βασικά θεατρικά εργαλεία. Με ανάλογο τρόπο -και αφού αντιληφθούμε όλες αυτές τις πιθανές συνδέσεις- επιχειρούμε, σεβόμενοι αυτή την διαισθητική αναζήτηση, να την καταγράψουμε. Για αυτό τον λόγο, προκύπτει μια δομή κείμενου, που περισσότερο έχει την διάθεση να αναζητήσει -πάρα να απαντήσει- το ερώτημα της αποστασιοποίησης. Άλλωστε οι πιθανές απαντήσεις που θα προέκυπταν είναι καταδικασμένες στην στατικότητά τους, εφόσον το ζήτημα μιας ουσιαστικής εμπλοκής στο κοινωνικό γίγνεσθαι της κάθε εποχής παραμένει ένα ζήτημα δυναμικό. Το πραγματικά ενδιαφέρον εδώ -κι αυτό που θα μας απασχολήσει κυρίως- είναι η γευσιγνωσία μιας νέας τακτικής, η οποία φαίνεται να βρίσκει την θέση της ανάμεσα σε καινοτόμες κοινωνικές αναλύσεις και πρακτικές.

- 10 -


ΔΙΠΛΗ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗ

η διπλή αποστασιοποίηση Αναζητώντας ένα σημείο εκκίνησης για την αναζήτηση της έννοιας της απόστασης, μέσα σε ριζοσπαστικές κοινωνικές αναλύσεις, η μελέτη του Σταύρου Σταυρίδη, γύρω από την πόλη οθόνη και την πόλη σκηνή - η οποία μάλιστα αντλεί από την μπενγιαμινική σκέψη- αποτελεί την ραχοκοκαλιά του ευρύτερου εγχειρήματος. Μέσα σε αυτή την ανάλυση εντοπίσαμε για πρώτη φορά και με σαφή τρόπο μια αναφορά στην έννοια που μας απασχόλησε και έκτοτε προσπαθήσαμε να την εντοπίσουμε και σε επόμενες θεωρήσεις. Στην συγκεκριμένη έρευνα δεσπόζει ο ορισμός της βασικής έννοιας του κατωφλιού, ενός πολύ ενδιαφέροντος εργαλείου του κοινωνικού. Το κατώφλι αποτελεί έναν ενδιάμεσο χώρο, όχι τόσο υλικό, όπου μπορεί να ξεδιπλωθεί το στοίχημα της επαφής με την ετερότητα, χωρίς να περιορίζεται από εικόνες-τύπους ή κανονιστικά πλαίσια. Στην εν λόγω μελέτη, προτού εισαχθεί η έννοια του κατωφλιού, διαπιστώνεται η έλλειψη ενός γόνιμου πεδίου συνάντησης των ετεροτήτων της κοινωνίας. Αυτό οφείλεται στην ολοένα και μεγαλύτερη συρρίκνωση του δημοσίου και κατ’ επέκταση κοινωνικού χώρου. Ταυτόχρονα τίθεται και το ζήτημα των ταυτοτήτων, όπου το κάθε υποκείμενο, μπροστά στο σοκ που υφίσταται, εντός της ισοπεδωτικής μητροπολιτικής συνθήκης, αδυνατεί να συγκροτήσει μια ταυτότητα μέσα από μια εποικοδομητική διαδικασία ουσιαστικών - 11 -


ΔΙΠΛΗ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗ

συναναστροφών. Έτσι, επιλέγεται μέσω της διαδικασίας της μίμησης, μια ταυτότητα-πρότυπο, μέσα από μια δεξαμενή έτοιμων και “αποδεκτών” (άρα και εύπεπτων, προσαρμοσμένων και ελέγξιμων) χαρακτηριστικών και συμπεριφορών. Στο πρώτο μέρος αυτής της ανάλυσης κυριαρχεί η λειαντική δύναμη της εικόνας, η οποία γίνεται μορφοπλαστική και εν τέλει αποικεί το καθημερινό, οριοθετώντας και ελέγχοντας οποιαδήποτε κοινωνική δυναμική. Η κοινωνία, στην ανάλυση του Σταυρίδη, κάτω από την καταλυτική επίδραση των νέων εικόνων-προτύπων, παίρνει το σχήμα των μέσων που εκπέμπουν τις εικόνες αυτές κι έτσι γίνεται επίπεδη και λεία σαν μια οθόνη. Από την άλλη, οι ίδιες οι εικόνες, οι οποίες λόγω της δύναμής τους κατοικούνται κυριολεκτικά, αποκτούν ένα συμβολικό βάθος, αν και είναι οντολογικά επίπεδες. Ταυτόχρονα, η καθήλωση που δημιουργείται, οδηγεί το κοινωνικό σε μια αέναη κυκλική πορεία, η οποία το αποστραγγίζει από κάθε χρονικότητα. Για την ακρίβεια, το μονό χρονικό μέγεθος που απομένει είναι η στιγμή, η οποία επισκιάζει κάθε παρελθόν και κάθε μέλλον, αποσαθρώνοντας με αυτό τον τρόπο την χρονική δομή που μέχρι τώρα γνωρίζαμε. Πλέον, μόνο συγχρονικά ερεθίσματα εισβάλλουν από παντού, καθώς ο χρόνος υφίσταται “χωρίς αποστάσεις και χωρίς ενδιάμεσα”5. Ο χρόνος της σύγχρονης μητρόπολης είναι, λοιπόν, ένας χρόνος άναρθρος, ο οποίος καταργεί την διαφορά του πριν και του μετά καθιστώντας έτσι το παρόν αδιάφορο6. Αυτή είναι η πραγματικότητα της μητρόπολης, η οποία χαρακτηρίζεται από την έξαψη, τον έντονο ρυθμό και την εξαναγκασμένη οικειότητα. Στο σημείο αυτό, η πόλη οθόνη, έρχεται πολύ κοντά στην εκστατική και πορνογραφική κοινωνία του άσεμνου, που μας παρουσιάζει ο Baudrillard, στην οποία θα σταθούμε παρακάτω. Με την επικυριαρχία της εικόνας, λοιπόν, η οποία δημιουργεί το μοντέλο της πόλης οθόνης, εντοπίζεται από τον Σταυρίδη ένα κοινωνικό πρόβλημα: ένα απόλυτο κενό στην βάση του κοινωνικού, το οποίο από την μια

5. Σταύρος Σταυρίδης, Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Αθήνα, Ελλάδα: Ελληνικά Γράμματα, 2002, σελ. 277. 6. ο.π., σελ. 278

- 12 -


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

δεν αφήνει περιθώρια στις αυθεντικές ταυτότητες και συμπεριφορές να εκδηλωθούν και από την άλλη ακριβώς επειδή απορροφά κάθε δυναμική και ουσιαστική συναναστροφή, καθίσταται ένα κενό ισοπεδωτικό. Ένα κενό που αναπαράγει τον εαυτό του, τον λείο και τυποποιημένο εαυτό του: το κανονικό. Στο δεύτερο μέρος της μελέτης του, ο Σταυρίδης προτείνει το κατώφλι ως το εργαλείο που μπορεί να απαντήσει με δυναμικό τρόπο σε αυτή την ισοπέδωση, αποτελώντας το κατεξοχήν πεδίο εμφάνισης της ετερότητας. Υιοθετώντας την κατωφλιακή πρακτική, στην θέση της πόλης οθόνης προκρίνεται η πόλη σκηνή, η οποία δεν αποτελεί, με την σειρά της, ένα ακόμα κατασκευασμένο και συγκεκριμένο κοινωνικό μοντέλο, που εφαρμόζεται ως μια ιδανική λύση. Περισσότερο προβάλει ως μια κοινωνική δυναμική, που θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε στις ρωγμές των ακλόνητων θεμελίων της πόλης οθόνης. Το σημείο που πιστεύουμε ότι παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι, παρόλο που το εργαλείο αυτό φαίνεται να αποτελεί ένα χωρικό εργαλείο, η πραγματική του υφή είναι τροπική. Άλλωστε, περισσότερο προκρίνεται η έννοια της κατωφλιακής συνθήκης πάρα αυτή του κατωφλιού. Σαφώς αντλεί χαρακτηριστικά από το χωρικό ανάλογο του κατωφλιού, αλλά συγκεντρώνει ταυτόχρονα τις ποιότητες των ετεροτοπιών του Michel Foucault, και δημιουργεί πάντα σχέσεις κοινωνικές, σχέσεις έγχρονες και δυναμικές, αποτελώντας έτσι ένα μέγεθος τροπκό. Αυτό σημαίνει πως εντός της κατωφλιακής συνθήκης ενυπάρχει κάτι που της προσδίδει την κατεξοχήν κοινωνική δυναμική της. Με άλλα λόγια, υπάρχει ένα εργαλείο μέσα στο εργαλείο, το οποίο ενεργοποιεί τον ίδιο τον μηχανισμό του κατωφλιού προκειμένου αυτός, με την σειρά του, να επιτελέσει τον ρόλο του, ως κοινωνικός συντελεστής. Αυτή η ιδιότητα δεν είναι άλλη από την διπλή θεατρικότητα, η οποία αναφέρεται από τον Σταυρίδη ως ‘‘η θεατρικότητα υπόδησης των ρόλων και ταυτόχρονα θεατρικότητα της παρωδιακής, θεατρικής, επίδειξης τους ως ρόλων’’7. Μέσω της ιδιότητας της διπλής θεατρικότητας, εξασφαλίζεται ένας κατάλλη-

7. Ό.π., σελ. 237.

- 13 -


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

λα σκηνοθετημένος εαυτός και οι προϋποθέσεις ώστε αυτός να αναμετρηθεί με το έτερο, το εξωτερικό, το διαφορετικό. Μάλιστα, όλα αυτά συμβαίνουν δίχως ο αφετηριακός εαυτός να διαταράσσεται, αλλά και χωρίς να μένει, εν τέλει, ανεπηρέαστος με το πέρας της διαδικασίας της συνάντησης, καθώς “τούτο το πηγαινέλα ανάμεσα στον εαυτό και το ρόλο, τούτη η αποστασιοποίηση που κράτα το ρόλο σε απόσταση χωρίς να τον καταρρίπτει ούτε όμως και να τον εναγκαλίζεται, είναι μια μορφή επίσκεψης της ετερότητας χωρίς εγγυημένη και αδιατάρακτη επιστροφή”8. Τι είναι όμως η διπλή θεατρικότητα; Το εργαλείο αυτό, όπως μαρτυρά και ο όρος, προέρχεται από το πεδίο του θεάτρου. Εκεί, ο Σταυρίδης, εμπνεόμενος από την εξέλιξη του θεάτρου, εντοπίζει τα βασικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας δευτέρου βαθμού, πάνω στην οποία στηρίζει την προετοιμασία του εαυτού για την κατωφλιακή αναμέτρηση με την ετερότητα. Εκκινεί από το θέατρο του Ντιντερό, στο οποίο διακρίνει μια πρώτη απόσταση του ηθοποιού από τον ρόλο που παίζει, και την αποσύνδεση της έκφρασής του από το συναίσθημά του, προκειμένου τούτη η έκφραση να έχει κοινωνική δραστικότητα. Παρόλα αυτά, μπορεί ο ηθοποιός να έχει αποσυνδεθεί από τον εαυτό του, προκειμένου να δημιουργήσει έναν νέο εαυτό-ρόλο, μέσω του οποίου θα επικοινωνήσει την στάση του, και τις απόψεις του, την ερμηνεία του στο κοινό, το τελευταίο, όμως, παραμένει ακόμη μαγεμένο από το κείμενο και συναισθηματικά εμπλεκόμενο, λόγω αυτής της σχέσης. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί ο ηθοποιός να υποδύεται ένα ρόλο, αλλά το κοινό ταυτίζεται, εν τέλει, με αυτόν τον ρόλο κι έτσι δεν μπορεί να απεμπλακεί από την συναισθηματική βύθισή του, προκειμένου να μπορέσει να αναπτύξει μια κριτική στάση απέναντι σε αυτό που παρακολουθεί. Τούτη την διπλή απόσταση που υπονοείται εδώ, έρχεται να ιδρύσει, σύμφωνα με τον Σταυρίδη, το θέατρο του Μπρεχτ. Η διπλή αμφισβήτηση που εισάγεται στο Μπρεχτικό γκέ-

8. Ό.π., σελ. 235.

- 14 -


ΔΙΠΛΗ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗ

στους9 αφήνει χώρο, τόσο στον ηθοποιό όσο και στον θεατή, σε σχέση με το έργο που παίζεται, έτσι ώστε και οι δυο να εμπλακούν ουσιαστικά με αυτό, κρίνοντάς το αλλά και αφήνοντας αυτό να τους επηρεάσει ως ένα βαθμό. Αυτή η διπλή αποστασιοποίηση τελείται από τον ηθοποιό, ο οποίος από την μια διατηρεί την απόσταση από τον ρόλο προκειμένου να τον αποδώσει και να τον ερμηνεύσει, άλλα ταυτόχρονα καθιστά φανερή τούτη την απόσταση και στο κοινό του, επιδεικνύοντας με τρόπο έντεχνο τούτη την προσποίησή του. Ειδάλλως, το κοινό θα έμενε απορροφημένο από την ιστορία που θα εκτυλισσόταν μπροστά του και δεν θα μπορούσε να αναπτύξει μια κριτική στάση απέναντι στα συνδηλούμενά της, πάρα μόνο να αποκριθεί συναισθηματικά σε αυτή, δηλαδή να συμπονέσει κάποιον ρόλο που υποφέρει, ή ακόμα και να μισήσει κάποιον δυναστευτικό ρόλο, χωρίς όμως να διερωτηθεί για το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να εντάσσεται το έργο, ή για την διαχρονικότητα των ζητημάτων που τίθενται μέσα σε αυτό το έργο και το πλαίσιο της εποχής· ερωτήματα που καθιστούν τον ηθοποιό και τον θεατή συνομιλητές και συμπαίκτες στην σκηνή της κοινωνίας τους. Η διπλή θεατρικότητα είναι μια διπλή απόσταση: απόσταση από τον εαυτό προκειμένου να δημιουργηθεί ένας νέος εαυτός-ρόλος και ταυτόχρονα απόσταση από αυτόν τον εαυτό-ρόλο, προκειμένου να μπορεί ο ηθοποιός να τον κρίνει και να εκπέμψει τις άξιες που εμπεριέχει ο ρόλος. Με την υιοθέτηση της διπλής απόστασης επιτυγχάνεται η φανέρωση της δομής του θεάτρου κι έτσι μπορεί και ο θεατής να συμμετέχει κριτικά και να αλληλεπίδραση με τον ρόλο αλλά και με τον ηθοποιό. Μέσω της θεατρικής αποστασιοποίησης δεύτερου βαθμού, εισάγεται επίσης και η έννοια της ασυνέχειας, που διαρρηγνύει την αφήγηση ενός έργου αποκαλύπτοντας τους “κόμπους ανάμεσα στα γεγονότα όπου απαιτείται η κριτική παρέμβαση του θεατή είναι που πραγματώνεται ο αποκαλυπτικός διδακτικός στόχος του έργου”10. Η εγκαθίδρυση της ασυνέχειας μέσω της

9. Ό.π., σελ. 182-187. 10. Ό.π., σελ. 189.

- 15 -


ΔΙΠΛΗ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗ

αποστασιοποίησης, εξοικειώνει τον θεατή με το ανοίκειο. Η εμπειρία του και η σκέψη του “διανοίγονται προς μια ριζική ετερότητα”11, καθιστώντας τον κατά κάποιον τρόπο πιο έτοιμο, όσο αναφορά στην αλληλεπίδραση του με ένα ριζικό εξωτερικό, το οποίο -θα έπρεπε να- εμπεριέχεται πάντα σε μια κοινωνία. Τα οφέλη όμως της διπλής αποστασιοποίησης δεν εξαντλούνται μονάχα στην κοινωνική δραστικότητα του θεάτρου, καθώς ταυτόχρονα επιτυγχάνεται και η ευεργετική οριοθέτηση του. Για να γίνουμε πιο ακριβείς, επιτυγχάνεται η διάσωση του από τον πάντα παρόντα κίνδυνο της μεταμόρφωσης. Η υπόδηση ενός ρόλου, σύμφωνα με τον Μπρεχτ, απαιτεί από τον ηθοποιό την δημιουργία ενός νέου εαυτού -του ρόλου-, έτσι ώστε να επηρεάζεται όσο το δυνατόν λιγότερο ο πρώτος από τον δεύτερο, άλλα και να μπορεί να έρθει σε επαφή ο ένας με τον άλλο χωρίς να δημιουργηθεί σύγχυση. Τούτη η σύγχυση είναι μια συμπλοκή δυο εκφάνσεων του εαυτού, που τον διεκδικούν -ή διεκδικούνται από αυτόν- εξ ολοκλήρου. Σε περίπτωση που σε αυτό το δίλημμα υπερισχύσει ο νεόδμητος εαυτός -ο ρόλος-, τότε συντελείται η μεταμόρφωση του ηθοποιού, με τις συνέπειες να κυμαίνονται από την προσκόλληση σε μια νέα ταυτότητα, η οποία παρεμβάλλεται βίαια σε μια ήδη υπάρχουσα, μέχρι και την σύγχυση ανάμεσα σε πολλαπλές ταυτότητες, που μπορεί να τον οδηγήσει σε πιθανό κατακερματισμό της ταυτότητας του, ή ακόμα και στην σχιζοφρένεια. Αυτό που προφυλάσσει τον ηθοποιό από μια τέτοια εξέλιξη είναι η απόσταση που τηρεί από τον δεύτερο εαυτό που δημιουργεί, δηλαδή από τον ρόλο που υποδύεται. Η απόσταση αυτή του επιτρέπει να μην ταυτίζεται με τον ρόλο και άρα η υπόδηση του ρόλου καταλήγει να είναι μια επίσκεψη12, από την οποία οφείλει να επιστρέ-

11. Ό.π., σελ. 192. 12. Απόσπασμα από ηχογραφημένη διάλεξη της Ειρήνης Κουμπαρούλη, προσκεκλημένης του Σταύρου Σταυρίδη, στα πλαίσια των παραδόσεων του μαθήματος “Εμπειρία, Αναπαράσταση και Νοηματοδότηση του Χώρου”, του ΔΠΜΣ “Αρχιτεκτονική - Σχεδιασμός του Χώρου”. Προσωπικό αρχείο.

- 16 -


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

ψει. Διατηρώντας αυτές τις σχέσεις, μέσω της διπλής αποστασιοποίησης, ο ηθοποιός αποφεύγει τον κίνδυνο της μεταμόρφωσης -της μη αναστρέψιμης αλλαγής εαυτού- και, τελικά, προχωρά με ασφάλεια προς την ένδυση του ρόλου του, ενώ ταυτόχρονα το θέατρο αποφεύγει, με την σειρά του, την ανεξέλεγκτη και “επίφοβη διάχυση του στην ζωή”13. Πιο διαφωτιστικά: “επισημαίνοντας την απόσταση του από τον εαυτό που ένας ρόλος κατασκευάζει, μπορεί κανείς να προσεγγίσει τούτο τον εαυτό σαν ένα μέσο να βρεθεί στην θέση ενός άλλου, χωρίς ούτε να γίνει ολότελα άλλος (γιατι επιστρέφει), ούτε να ορίσει με απόλυτο τρόπο την σχέση του με αυτό τον άλλο, σαν μια σχέση ξενότητας, εχθρότητας”14. Πιάνοντας το νήμα του Σταυρίδη, καταλάβαμε ότι η πόλη οθόνη μπορεί να κλονίζεται κάθε φορά που μια κατωφλιακή παλινδρόμηση οδηγεί σε μια γνήσια επαφή με την ετερότητα. Τότε είναι που αναδύεται η πόλη σκηνή, με βασικό δομικό συστατικό το κατώφλι, το οποίο στηρίζεται με την σειρά του, στην θεατρικότητα των συναντήσεων και πιο συγκεκριμένα στην διπλή θεατρικότητα. Εστιάζοντας ακόμα περισσότερο στην έννοια της διπλής θεατρικότητας οδηγούμαστε, εν τέλει, στο πολύτιμο συστατικό της απόστασης και την πρακτική της αποστασιοποίησης. Μιας απόστασης τροπικής, που οδηγεί στην εξοικείωση με την ετερότητα και στην αντίληψη του κοινωνικού, καθώς μέσα σε αυτήν υφαίνονται οι κοινωνικές σχέσεις. Άλλωστε, η απόσταση του ενός από τον άλλον είναι που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια “συμμετρική αναχώρηση του ενός προς τον άλλο”15. Η έκταση της απόστασης αυτής είναι η σκηνή πάνω στην οποία παίζεται το παιχνίδι της διπλής θεατρικότητας, των μεταμφιέσεων, της επίσκεψης, της επαφής με το ανοίκειο και εν τέλει της επιστροφής· είναι ο ζωτικός χώρος του θεάτρου των συναντήσεων. Αυτή η απόσταση, βέβαια, έχει και μια χρονική έκταση. Επιτρέπει την εκδίπλωση του συμβάντος της αλληλεπίδρασης. Με

13. Ό.π., σελ. 196-200. 14. Ό.π., σελ. 205. 15. Ό.π., σελ. 262

- 17 -


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

αυτό τον τρόπο, οι θεατρικές αλληλεπιδράσεις καθίστανται έγχρονες και αντίκεινται στην ισοπεδωτική τυραννία της στιγμής, αποτελώντας την θεμέλια ουσία εννόησης του χρόνου και κατ’ επέκταση της χρονικότητας16. Ανασυγκροτώντας την έννοια του χρόνου και του χώρου, μέσω μιας διπλής αποστασιοποίησης, το υποκείμενο ανασυνθέτει μια εννοημένη εικόνα του κόσμου, η οποία του επιτρέπει την εποπτεία, χάρη της οποίας μπορεί να δεχθεί ερεθίσματα και να αναπτύξει την δική του αισθητικότητα. Ειναι φανερός, στο σημείο αυτό, ο λόγος που δεν μπορούμε εύκολα, στην σύγχρονη εποχή, να αφουγκραστούμε το περιβάλλον μας. Η κατάργηση των αποστάσεων, που ήταν πάντα ένας από τους βασικούς στόχους μιας τεχνοκρατικής και οικονομικοκεντρικής κοινωνίας, βραχυκυκλώνει τα αισθητήρια όργανά μας καθώς χωρίς τις αποστάσεις δεν μπορούμε να δώσουμε υπόσταση στον χώρο και τον χρόνο κι έτσι να αντιληφθούμε τον κόσμο.

16. Ό.π., σελ. 256.

- 18 -


ΕΛΑΧΙΣΤΗ ΑΠΟΣΤΑΣΗ

η ελάχιστη απόσταση Έχοντας περιγράψει εν συντομία την διπλή θεατρικότητα, όπως αυτή αναλύεται στην μελέτη του Σαυρίδη, καταφέραμε να ανασύρουμε κάποια χαρακτηριστικά, που θα μας χρειαστούν στο εγχείρημα μιας πρωταρχικής συγκρότησης της κοινωνικής πρακτικής της αποστασιοποίησης. Η μελέτη της πόλης σκηνής όμως -σε συνδυασμό με τις παραδόσεις των διαλέξεων του Σταυρίδη- δεν μας έφερε σε επαφή μονάχα με την ίδια την έννοια της απόστασης, άλλα μας οδήγησε και στον Baudrillard, τον τρίτο πόλο αυτής της προσπάθειας γνωριμιάς με την αποστασιοποίηση. Στα γραπτά του ο Γάλλος φιλόσοφος, όπως ο Benjamin και ο Σταυρίδης, επικεντρώνεται γύρω από την κριτική της αναπτυσσόμενης τεχνολογίας και της σχέσης της με την κοινωνία, δίνοντας έμφαση στους κλάδους της επικοινωνίας και της πληροφορικής, τους οποίους θεωρεί κύριους υπευθύνους για την ριζική αλλαγή του κοινωνικού. Έκτος από την προσπάθειά του να αναδείξει τα αδιέξοδα, που ήταν πλέον υπαρκτά ενδεχόμενα στο τέλος του εικοστού αιώνα, κάτι το οποίο του προσέδωσε την εικόνα ενός μδενιστή-προφήτη, ο Baudrillard καταπιάστηκε, επίσης, με ενδιαφέρουσες τακτικές, προκειμένου να αντιμετωπίσει αυτά που συνειδητοποιούσε. Μια από αυτές είναι η μέθοδος της αντιστρεψιμότητας, η οποία αφορά στον τρόπο που προσεγγίζουμε τα σημεία και το νόημά τους. Πριν αναφερθούμε σε αυτό το εργαλείο, πρέπει να - 19 -


ΕΛΑΧΙΣΤΗ ΑΠΟΣΤΑΣΗ

βρούμε τα σημεία εισόδου που θα μας επιτρέψουν να το συνδέσουμε με την τέχνη της αποστασιοποίησης. Ήδη από τον όρο «αντιστρεψιμότητα» μπορούμε να καταλάβουμε κάποια πράγματα. Το να αντιστρέφεις κάτι σημαίνει, αρχικά, ότι κάτι ήδη υπάρχει, το οποίο πρόκειται να αντιστραφεί. Από την άλλη, το ότι κάτι πρέπει να αντιστραφεί (αντί να επιλεχθεί μια ευθεία και καθαρή επαναστατική μεθοδολογία), πιστεύουμε ταιριάζει με το πνεύμα του Γάλλου στοχαστή, ο οποίος αποδέχθηκε χωρίς φόβο κάποια πεπρωμένα αρκετά απαισιόδοξα για την εποχή του. Ο Baudrillard επιλέγει να αντιστρέψει, λοιπόν, το νόημα των σημείων γιατί, πρώτα και κύρια, έχει αποδεχθεί τον θάνατο του νοήματος αυτών. Πιο συγκεκριμένα, “η αρχή της αντιστρεψιμότητας, που είναι επίσης αρχή της μαγείας και της αποπλάνησης, εκφράζεται μέσα στην απαίτηση εκείνη κατά την οποία οτιδήποτε έχει παραχθεί πρέπει να καταστραφεί και οτιδήποτε εμφανίζεται πρέπει να εξαφανιστεί”17. Για να φτάσει όμως σε αυτή την μανιφεστική δήλωση, ο Baudrillard έχει διαπιστώσει πρώτα την «έκσταση της επικοινωνίας»18. Με την φράση αυτή, θέλει να τονίσει, την αλλαγή της κλίμακας στην σύγχρονη κοινωνία: από την μια ασχολείται με την κυριαρχία της ακαριαίας εγγύτητας στις μετακινήσεις, στις σχέσεις και στην αντίληψη του χρόνου και από την άλλη διαπιστώνει την ανάδυση της εποχής της μικροσκοπικοποίησης, όπου όλα μεγεθύνονται και υπεραναλύονται. Χρονικά και χωρικά τα πάντα συμπιέζονται, δημιουργώντας έτσι συναισθήματα ασφυξίας και ιλίγγου. Η πρωταρχική ήττα του δημοσίου χώρου (στην κοινωνία του θεάματος) που, στις προηγούμενες δεκαετίες, αποτέλεσε μια κρίσιμη στιγμή και πολλοί διανοούμενοι προσπαθήσαν να καταγράψουν τις αιτίες και τις συνέπειες αυτού του γεγονότος, δίνει πλέον την θέση της στην ήττα του ιδιωτικού χώρου, καθώς το άτομο ούτε στο δικό του προσωπικό -και τελευταίο- προπύργιο είναι παρών, ως δρων υποκείμενο. Μια

17. Jean Baudrillard, Η Έκσταση της Επικοινωνίας, μτφ. Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Αθήνα, Ελλάδα: Ιντστιτούτο του Βιβλίου - καρδαμίτσα, 1991, σελ. 95. 18. Αναφερόμαστε στο ομώνυμο κεφάλαιο, ό. π., σελ. 19-40.

- 20 -


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

διπλή χυδαιότητα κατά την οποία, “η πιο ενδόμυχη λειτουργιά της ζωής σου γίνεται ο πιθανός βοσκότοπος των μαζικών μέσων ενημέρωσης”19. Στην πορεία αυτή, κυριαρχεί το στοιχείο του άσεμνου, κάτι το οποίο οφείλεται στο ότι δεν υπάρχει τίποτα πέρα από αυτό που κάποιος βλέπει, όπου όλα αδιακρίτως γίνονται με άμεσο τρόπο διαφανή. Ταυτόχρονα, το άσεμνο αυτό είναι και πορνογραφικό, καθώς ό,τι εκτίθεται στην πλήρη διαφάνεια του είναι πάντα διαθέσιμο, συστηματοποιημένο και βεβιασμένα σημασιοδοτημένο. Επίσης, εφόσον δεν υπάρχει κάτι πέρα από αυτό που φαίνεται, τείνουμε να πλησιάζουμε όλο και περισσότερο σε αυτό, σε μια αέναη αναζήτηση του βαθύτερου νοήματός του. Όταν, δε, το νόημα αυτό κορεστεί, πλησιάζουμε, με τις κάμερες των ματιών μας, όλο και πιο κοντά στο κέντρο του ενδιαφέροντός μας, όλο και πιο αδιάκριτα, όλο και πιο παραβιαστικά, για να διαπιστώσουμε -κάποια στιγμή- ότι δεν υπάρχει κάτι άλλο κρυμμένο. Τα αποκαλύψαμε όλα και πλέον δεν έχουμε κάτι να άλλο να φανερώσουμε. Ταυτόχρονα, με την δυνατότητα αυτής της πλήρους εποπτείας, που ανέπτυξε ο άνθρωπος, επηρεάζεται και η φαντασίωση του άγνωστου20. Την αδυναμία αυτή διαδέχεται ο ίλιγγος της επικοινωνίας και της πληροφόρησης. Ο ίλιγγος της βεβιασμένης αμεσότητας, οπού κάνεις δεν έχει κάτι να κρύψει, άλλα και να είχε θα δυσκολευόταν να το κρατήσει κρυμμένο. Τίποτα δεν έχει κάτι περισσότερο να πει, άλλα και να είχε θα δυσκολευόμασταν να το ακούσουμε. Αυτή η αμηχανία της αδυναμίας να ξεδιπλωθεί η φαντασία μας, αλλά και ο ίλιγγος της παραληρηματικής επικοινωνίας “καταστρέφουν την σκηνή που

19. Ό. π., σελ. 31. 20. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Baudrillard: “Το να φανταστείς τις χώρες της Αυστραλίας και ό,τι παρεμβάλλεται ανάμεσα σε σένα και σε αυτές είναι μάταιο από την στιγμή που το αεροπλάνο σε πηγαίνει απείθειας εκεί μέσα σε είκοσι ώρες. […] Το να φαντάζεσαι τον χρόνο, τη διάρκειά του και την περιπλοκότητά του, είναι άσκοπο από τη στιγμή που κάθε σχέδιο επιδέχεται την άμεση εκτέλεσή του. […] Αν η φαντασία είναι σήμερα αδύνατη, αυτό συμβαίνει […] επειδή όλοι οι ορίζοντες έχουν ήδη διασχισθεί.” Ό.π., σελ. 58.

- 21 -


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

κάποτε συντηρείτο μέσω μιας ελάχιστης απόστασης, και η οποία λειτουργούσε σύμφωνα με ένα τελετουργικό μυστικό που ήταν γνωστό μονό στους ηθοποιούς της”21. Εάν στην διπλή θεατρικότητα του Σταυρίδη επιμείναμε στην θεατρική αποστασιοποίηση, που είναι μια στάση συμπεριφοράς, μια μέθοδος τροπική, στην κοινωνία του άσεμνου και στην έκσταση της επικοινωνίας του Baudrillard, ενδιαφερόμαστε για αυτή την ελάχιστη συμβολοποιητική απόσταση, όπως αναφέρει και ο ίδιος, η οποία λειτουργούσε με βάση το μυστικό. Εδώ διαφαίνεται μια εύθραυστη σχέση μεταξύ μυστικού και αλήθειας, η οποία αρθρώνεται πάνω στην διαλεκτική της αποκάλυψης. Η θέση του φιλοσόφου είναι σαφής: “κορεσμένοι από τον τρόπο της παραγωγής (νοήματος) πρέπει να ξαναβρούμε τους δρόμους μιας αισθητικής της εξαφάνισης”. Αυτό που προτείνεται εδώ, δημιουργεί αρχικά μια εύλογη απορία. Πώς θα εξαφανίσουμε τα ήδη εμφανισμένα και πως θα αποκρύψουμε αυτά που έχουν ήδη αποκαλυφθεί; Η ερώτηση αυτή υπονοεί με ένα τρόπο το βαθύτερο νόημα της φράσης «αισθητική της εξαφάνισης»22. Αυτό έγκειται στην υιοθέτηση μιας τακτικής να πάψουμε να θέλουμε να ξέρουμε. Ακόμα πιο προκλητικά: πρέπει να πάψουμε να θέλουμε. Για τον Baudrillard, “εκείνος που επιθυμεί πρώτος χάνει”23 και τελικά αυτή η επιθυμία για την αλήθεια είναι που μας έχει οδηγήσει στο να “αναγκάσουμε τα σημεία να τα αποκαλύψουν όλα”24. Πέρα, λοιπόν, από την επιθυμία βρίσκεται η αποπλάνηση, μια έννοια διαφορετικής τάξης. Εάν η επιθυμία βρίσκεται εντός πραγματικότητας, εντός του ερμηνευτικού μας πεδίου (καθώς επιθυμούμε ότι καταλαβαίνουμε) και ξεκινά πάντα από το υποκείμενο προς το περιβάλλον του, τότε η αποπλάνηση ξεδιπλώνεται αντίστροφα: εκκινεί από το περιβάλλον, το οποίο -εκτός των άλλων- έχουμε επενδύσει με τα νοήματα που

21. Ό. π., σελ. 31-32. 22. Ό. π., σελ. 95. 23. Ό. π., σελ. 92. 24. Ό. π., σελ. 89.

- 22 -


ΕΛΑΧΙΣΤΗ ΑΠΟΣΤΑΣΗ

μας διαφεύγουν, με τα μυστικά που μας σαγηνεύουν και μας παρασύρει σε μια άλλη πραγματικότητα. Η πραγματικότητα αυτή είναι φαινομενική, κυριαρχείται από φαινόμενα, που το υποκείμενο δεν μπορεί να εξηγήσει, όχι γιατί του κρύβονται καλά (τότε θα επιθυμούσε και πάλι να τα εξηγήσει και να τα ελέγξει), άλλα γιατί είναι a priori μη ερμηνεύσιμα, μη εξηγήσιμα. Έτσι, το μόνο που μένει είναι η αποπλάνηση του υποκειμένου από αυτά. Σε αυτή την συνθήκη, οντάς αποπλανημένος κανείς, συμμετέχει στο φαινόμενο, αντί να το εξουσιάζει διά της εξήγησής του. Ως πρωταγωνιστής, λοιπόν, του φαινομένου, “ως πρωταγωνιστής του μυστικού, δεν ξέρει να το προδώσει, εφόσον αυτό δεν είναι πια πάρα μια τελετουργική πράξη συνενοχής, μια συμμέτοχη στην απουσία της αλήθειας, μια συμμέτοχη στο φαινόμενο. Στην αποπλάνηση ξαναβρίσκουμε την άσκηση αυτής της συμμέτοχης και τη βαθιά απόλαυση που τη συνοδεύει”25. Μπορούμε, πλέον, να επιστρέψουμε στην τακτική της αντιστρεψιμότητας, η οποία θεμελιώνεται πάνω στην διαδικασία, κατά την οποία διευκολύνεται η αποπλάνηση του υποκειμένου από τα φαινόμενα. Η εκπαίδευση για αυτό, θεωρούμε πως είναι μια άσκηση αποστασιοποίησης κι αυτό γιατί χρειάζεται να επανιδρυθεί η ελάχιστη απόσταση, η οποία συντηρεί αυτή την σκηνή των φαινομένων. Αυτή δεν είναι άπλα μια απόσταση από την αλήθεια, διότι αυτή ενδεχομένως να μην μπορούσε να τηρηθεί, δεδομένης της τάσης του ανθρώπου να καταλάβει οτιδήποτε τον περιβάλλει. Είναι περισσότερο η υιοθέτηση του μυστικού “σαν κάνονα του παιχνιδιού, σαν συμβολική σύμβαση, χωρίς κανένα ερμηνευτικό κλειδί, κανένα κωδικά που να μπορεί να την λύσει”26. Αυτή η απόσταση θα μετατρέψει τα σημεία που συνήθως επενδύονται με νόημα, σε μυστικά, σε φαινόμενα αποπλανητικά. Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως ο Baudrillard δεν μιλά, εδώ, για την διεύρυνση ή την μεταμόρφωση ενός νοηματικού βάθους των σημείων, αλλά για κάτι άλλο που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον: μιλά για την υπέρβαση του βάθους, για μια επιφανει-

25. Ό. π., σελ. 87. 26. Ό. π., σελ. 86.

- 23 -


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

ακή άβυσσο -όπως την αποκαλεί- η οποία μπορεί να μας γλιτώσει από την επιθυμία για γνώση (που είναι ταυτόχρονα επιθυμία για εξουσία), η οποία μας σπρώχνει όλο και περισσότερο στον θάνατο της εμπειρίας. Η αντιστρεψιμότητα, ως τέχνη της εξαφάνισης, μέσω της αποπλάνησης και του μυστικού, προβάλλεται ως τακτική ανάκτησης του κοινωνικού. Ταυτόχρονα, είναι και μια καθαρή τακτική συμβολικής αποστασιοποίησης, και όχι νοηματικής. Η απόσταση από την λογική και αντιληπτή πραγματικότητα είναι που εγγυάται την συμβολική αξία του μυστικού και ταυτόχρονα μας εισάγει στην δίνη των φαινομένων, προκειμένου εκεί μέσα να επανακτήσουμε την ανθρώπινη υφή μας, να γοητευτούμε από κάποιον ή κάτι χωρίς να μπορούμε να του αντισταθούμε, μακριά από επεξηγήσεις και χειρισμούς γνώσης-εξουσίας, όπως ακριβώς αφήνονται τα παιδιά στην δίνη της απόλαυσης -κι όχι μοναχά της εξερεύνησης- ενός πράγματος που δεν γνωρίζουν27. Η τέχνη της αντιστρεψιμότητας, λοιπόν, φαντάζει να κινείται κι αυτή μέσα στην διαλεκτική των αποστάσεων, την οποία εξερευνούμε. Έτσι, ο Baudrillard μας προσφέρει ένα ιδιαίτερο εργαλείο, και ταυτόχρονα φαίνεται σαν να εκθέτει, με τον τρόπο του, την άποψή του, απέναντι στα λόγια του Benjamin, που παρατέθηκαν στην εισαγωγή. Μια απάντηση που συνοψίζεται με σαφήνεια από τον ίδιο: “το αρχικό αμάρτημα πρέπει να αντικατασταθεί, όχι από την τελική σωτηρία, ούτε από την αθωότητα, αλλά από την πρωταρχική αποπλάνηση. Ο άνθρωπος δεν είναι ούτε ένοχος ούτε αθώος - είναι αυτός που έχει αποπλανηθεί, και αυτός που αποπλανά”28.

27. Όσον άφορα στην ανθρωπινή φύση μας και την σχέση της με την αποπλάνηση ο Baudrillard είναι και πάλι πολύ σαφής: “Αν το σκαφτεί κανείς, υπάρχουμε μονό μες στη σύντομη στιγμή κατά την οποία αποπλανιόμαστε — από οτιδήποτε και αν είναι αυτό που μας κινεί: ένα αντικείμενο, ένα πρόσωπο, μια ιδέα, μια λέξη, ένα πάθος.”, ό. π., σελ. 93. 28. Ό. π., σελ. 97.

- 24 -


ΕΠΙΛΟΓΟΣ

αποστασιοποίηση

Ολοκληρώνοντας, μέσω της έμμεσης απάντησης του Baudrillard στον Benjamin, μια κίνηση κυκλική, επιστρέφουμε στην παρουσίαση της Ελπίδας του Andrea Pisano, έχοντας όμως ανασύρει δυο βασικές τακτικές, από δυο σημαντικές μελέτες. Η διπλή θεατρικότητα και η αντιστρεψιμότητα, φαίνεται να σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με την έννοια της απόστασης. Η διπλή θεατρικότητα, παρουσιάστηκε περισσότερο ως μια διπλή αποστασιοποίηση: αρχικά έχουμε την αποστασιοποίηση του ηθοποιού από τον ρόλο -μια νέα ταυτότητα δηλαδή προς επίσκεψη- και ταυτόχρονα την αποστασιοποίηση του ηθοποιού από το ίδιο το έργο που παίζεται συνολικά. Καθιστώντας την υποκριτική του στάση αναγνώσιμη από τον θεατή, ο ηθοποιός θέτει τις βάσεις για την πιο ουσιαστική εμπλοκή του δεύτερου στο έργο, και άρα για την πιο ουσιαστική αλληλεπίδρασή τους. Ασπαζόμενοι την φιλοδοξία του Σταυρίδη ότι η διπλή θεατρικότητα μπορεί να αποτελέσει μια σημαντική συμπεριφορική τακτική, προκειμένου να δημιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για μια πιο γόνιμη επαφή με την ετερότητα, υποθέτουμε πως το στοίχημα αυτό βασίζεται σημαντικά πάνω στην έννοια της απόστασης. Απο την άλλη, η αντιστρεψιμότητα του Baudrillard, μπορεί να μην έχει μια τόσο σαφή σχέση με την τέχνη της αποστασιοποίησης όσο η διπλή θεατρικότητα, έχει ωστόσο ένα κομβικό σημείο σύγκλι- 25 -


ΕΠΙΛΟΓΟΣ

σης: την επιστροφή του μυστικού. Η διαδικασία αυτή παρουσιάζεται και από τον ίδιο τον Baudrillard, ως η επανίδρυση μιας χαμένης ελάχιστης απόστασης, που είναι ταυτόχρονα “μια βολική απόσταση μια παθητική, δραματική, κριτική, αισθητική απόσταση - μια γαλήνη ορφανευτική από τον ίδιο μας τον κόσμο”29. Πάνω στην αποδοχή αυτής της ελάχιστης απόστασης, βασίζει ο Γάλλος την δυναμική που παρουσιάζει η τακτική της αντιστρεψιμότητας. Μόνο εφόσον αποδεχθούμε το μυστικό, δηλαδή αποδεχθούμε ένα -απρόσιτο από την εποπτεία μας- διανοητικό εξωτερικό, θα μπορέσουμε να αποπλανηθούμε από αυτό, να το απολαύσουμε, και εν τέλει, να έρθουμε σε άμεση επαφή με τα ανθρωπινότερα ένστικτα μας. Άρα, η αντιστρεψιμότητα θα μπορούσε να παρουσιαστεί, πλέον, ως η τακτική ίδρυσης αυτής της ελάχιστης απόστασης από τα πράγματα, η οποία φαίνεται να εκβάλλει στα σχεδόν ξεχασμένα, αλλά γνώριμα, μονοπάτια του μύθου, του μυστικού και της μαγείας. Η τακτική της αποστασιοποίησης φαίνεται, στην περίπτωση της διπλής θεατρικότητας, να μας φέρνει σε επαφή με την ετερότητα, ενώ στην περίπτωση της αντιστρεψιμότητας, μας φέρνει σε επαφή με ένα ριζικό εξωτερικό (το μυστικό που, ο Baudrillard τονίζει ότι μας διαφεύγει συνεχώς). Και στις δυο περιπτώσεις όμως, ανάλογα με τις αποστάσεις που ιδρύονται και το διάνυσμα που φέρουν, παρατηρούμε το έξης: πάντοτε ιδρύονται και κάποια όρια μαζί με αυτές. Άλλοτε τα όρια αυτά συμπεριλαμβάνουν, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για μια -εντός ορίων- έγχρονη συνδιαλλαγή και τότε “οι αποστάσεις υφίστανται για να διασχίζονται”30. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει η κατωφλιακή συνθήκη, που εισηγείται ο Σταυρίδης, η οποία ιδρύεται ανάμεσα σε δυο πλευρές που πρόκειται να αλληλεπιδράσουν. Μια τροπική συνθήκη που θα οδηγήσει σε μια σχέση, όχι απαραίτητα αναμενόμενη. Άλλοτε, όμως, τα όρια αυτά μπορεί να διαχωρίζουν, αποκλείοντας τις ευθείες συνδέσεις και ενεργοποιώντας άλλες μεθόδους

29. Ό. π., σελ. 69. 30. Σταύρος Σταυρίδης, Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Αθήνα, Ελλάδα: Ελληνικά Γράμματα, 2002, σελ. 266.

- 26 -


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

επαφής με το έτερο. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα -εκτός από το μυστικό που έχουμε ήδη αναφέρει- ίδρυσης μιας λανθάνουσας απόστασης που δεν μπορεί να διασχιστεί, άλλα ταυτόχρονα μας προκαλεί να την διασχίσουμε, είναι το ίχνος. Ενα ίχνος πάντα μένει σιωπηλό, πολλές φορές ακόμα και κρυφό, μέχρι να μας αποπλανήσει και να προσπαθήσουμε να το αποκαλύψουμε. Μπορει να τα καταφέρουμε, μπορεί όμως και όχι. Σε κάθε περίπτωση πάντως ιδρύεται μια σχέση, όπου κάποιος μπορεί, όντας αποπλανημένος να δημιουργήσει τα δικά του σύμπαντα, τα οποία δεν επηρεάζονται πολλές φορές από την σημασία που έχει η ιστορία ή η αιτία γέννησής του ίχνους. Ενα ίχνος μπορεί να δημιουργήσει μια “αίσθηση εγγύτητας οσοδήποτε μακριά και να βρίσκεται το πράγμα που το άφησε πίσω του”31. Ταυτόχρονα, με την ανάδυση των ιχνών, μπορούμε να υποθέσουμε και την ανάδυση μιας νέας ψυχογεωγραφίας, η οποία θα ανταποκρίνεται ενστικτωδώς στα σημάδια αυτά. Στην ίδια κατηγορία με το ίχνος και το μυστικό θα μπορούσαμε επίσης να προσθέσουμε το όνειρο. Ο Baudrillard, όντας περισσότερο προκλητικός, προσθέτει ακόμα την νεύρωση και την τρέλα. Επιστρέφοντας στην αποστασιοποίηση, σε μια λιγότερο ενθουσιώδη διατύπωση, θα μπορούσαμε να πούμε πως όταν αναφερόμαστε στην τέχνη αυτή, στην ουσία αναφερόμαστε σε μια αναλογία αποστάσεων και ορίων που δημιουργούνται κάθε φορά, η οποία προσανατολίζει τα εμπλεκόμενα μέρη της προς την ίδρυση σχέσεων. Περα όμως από τις παρατηρήσεις πάνω στις σχέσεις που μπορεί να έχουν, οι δυο αυτές τακτικές, με την διαδικασία της αποστασιοποίησης, προέκυψε και μια ακόμη παρατήρηση, η οποία έχει να κάνει με την ύφη της ίδιας της έννοιας της απόστασης. Πρωτού σχεδιαστεί επακριβώς η δομή της μικρής κίνησης που επιχειρήσαμε, υπήρχε διάχυτη η πεποίθηση πως η έννοια που μεταχειριζόμαστε ενέχει μια διττότητα. Θα μπορούσε, δηλαδή, κανείς να αναρωτηθεί για την ύπαρξη αθέμιτων αποστάσεων, οι οποίες οδηγούν στην κατάλυση των σχέσεων. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να γίνει σαφές πως οι αποστάσεις για τις οποίες μιλάμε δεν μπορεί να είναι

31. Ό. π., σελ. 147.

- 27 -


Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

καλές ή κακές, ικανές ή μη, θεμιτές ή αθέμιτες. Αυτο που μονάχα μπορεί να αξιολογηθεί είναι το αποτέλεσμα της επαφής με την ετερότητα, το οποίο κάθε φορά τίθεται εντός των αποστάσεων αυτών. Οι αποστάσεις που αναφέρουμε, λοιπόν, είναι τα πολλαπλά πεδία μέσα στα οποία παίζεται το στοίχημα του κοινωνικού για το καλύτερο ή το χειρότερο, όπως λέει και ο Baudrillard, και μονάχα ως τέτοια μπορεί να κριθούν. Άρα, μιλάμε για αποστάσεις που κατά βάση νοούνται ως τροπικοί συντελεστές ή αν θέλετε ως χρονο-δυναμικές προϋποθέσεις. Μια προβληματική απόσταση την αντιλαμβανόμαστε και εμείς ως ένα πρόβλημα σχέσης, όπως λέει και ο Σταυρίδης, ένα πρόβλημα εξουσίας, που κρίνεται εντός κάποιων ορίων, τα οποία βέβαια μπορεί να χρειάζεται να αλλάξουν και άρα να μεταβληθεί και η αρχική απόσταση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι σε αυτή οφείλεται το τελικό αποτέλεσμα της σχέσης που αναπτύχθηκε. Η αποστασιοποίηση, λοιπόν ως τακτική εκδίπλωσης του κοινωνικού δεν θα μπορούσε να βασίζεται σε μια έννοια της απόστασης, η οποία θα μπορούσε εξαρχής να προδικάσει την συμπεριφορά του ενεργού υποκειμένου. Για να γίνουμε πιο σαφείς, λοιπόν, θεωρούμε πως όχι μόνο δεν υπάρχουν κακές αποστάσεις, αλλά όσο επιμένουμε στην ριζική κατάλυση τους, τόσο περισσότερο θα καταστρέφουμε τις προϋποθέσεις για μια ανθρωπότητα ριζικά ανθρώπινη και μια κοινωνία ριζικά κοινωνική. Κλείνοντας αυτή την εργασία, εξακολουθούμε να πιστεύουμε, πως ο Benjamin δεν ήθελε η Ελπιδα να πιάσει τον καρπό που προσπαθεί εδώ και αιώνες. Βέβαια, για να είμαστε ειλικρινείς, πιστεύουμε ότι μπορεί τα λόγια του να ήταν ακόμα και μια απλή προβολή της δικής του δυσκολίας να ορθοποδήσει και να καταξιωθεί ακαδημαϊκά παρ’ όλη την πιστή που είχε στον εαυτό του. Μπορει στα φτερά της Ελπίδας να είδε τις διανοητικές του ικανότητες. Μπορει στον καρπό να έβλεπε την επιτυχία στην ζωή του και μπορεί στα απλωμένα χέρια της αρετής να αναγνώρισε την ανυπομονησία του να πετύχει επαγγελματικά. Μάλλον, δεν έχει και τόση σημασία ποια μπορεί να είναι η αυθεντική ερμηνεία που κρύβεται πίσω από τα λόγια του Γερμανο-Εβραίου στοχαστή. Αυτό, άλλωστε, δεν θα μας αποκαλυφθεί ποτέ. Είναι ένα μυστικό. Όσο και να θέλουμε να το αποκαλύψουμε, αυτό δεν θα μας αποκαλυφθεί. Μάλλον κι εμείς αποπλανηθήκαμε από αυτό, και θέλοντας να αποκρυπτογραφήσουμε την σκέψη του Benjamin, μπήκαμε στην διαδικασία να φανταστούμε μια ιδανική ερ- 28 -


ΕΠΙΛΟΓΟΣ

μηνεία και την πρώτη της κίνηση. Καθώς ο Baudrillard εξηγεί, “στην […] αποπλάνηση, ο άλλος είναι ο τόπος του δικού σου μυστικού, ο άλλος, χωρίς να το γνωρίζει, κράτα αυτό που εσύ δεν θα έχεις ποτέ την ευκαιρία να γνωρίσεις”32. Με τον ίδιο τρόπο επικεντρωθήκαμε κι εμείς στην απόσταση της Ελπίδας από τον καρπό, αναρωτηθήκαμε γύρω από την έννοια της απόστασης και προσπαθήσαμε να προκρίνουμε την τέχνη της αποστασιοποίησης. Η έννοια της απόστασης, δε, φαίνεται να έχει μια έκταση που να μπορεί να συμπεριλάβει πολλά ακόμα ενδιαφέροντα εννοιολογικά εργαλεία. Εδώ προσπαθήσαμε να καλύψουμε μονάχα δύο, τα οποία εντοπίσαμε κινούμενοι ανάμεσα σε μελέτες που έχουν γραφτεί κάτω από ένα αρκετά κοινό πνεύμα και οι οποίες θέτουν κάποια κοινά ερωτήματα. Η πόλη σκηνή του Σταυρίδη, φαίνεται να θέλει να απαντήσει στην Εκσταση της Επικοινωνιας που εντόπισε ο Baudrillard δεκαπέντε χρόνια πριν, ενώ και οι δυο τους ασχολούνται με το παροξυσμικό πρόσωπο της κοινωνίας· αναζητήσεις που, με τη σειρά τους, διαδέχονται την ανάλυση που έκανε ο Benjamin για την ανάδυση του νεογέννητου, τότε, φαινομένου της μητρόπολης. Εάν, λοιπόν, ο τελευταίος είχε διακρίνει την θραυσματοποίηση του κοινωνικού σώματος εξαιτίας της ταχύτατης ανάπτυξης του πρωτοκαπιταλιστικού συστήματος, οι δυο πρώτοι ασχοληθήκαν με την επόμενη κατάσταση αυτού του φαινομένου, που περιλαμβάνει την κυριαρχία της εικόνας και των κωδίκων στον τρόπο συγκρότησης του νέου κοσμοειδώλου και των κοινωνικών σχέσεων κατ’ επέκταση. Ακούγοντας, λοιπόν, την ηχώ από τις προειδοποιητικές βολές των τριών αυτών στοχαστών, διακρίνουμε ένα κοινό χαρακτηριστικό στην σκέψη όλων, το οποίο εντοπίζεται και στην σκέψη του Paul Virilio, όπως μας την παραθέτει ο Σταυρίδης: “η μόλυνση των αποστάσεων συνεπάγεται την μόλυνση των υποστάσεων”33.

32. Jean Baudrillard, Η Έκσταση της Επικοινωνίας, μτφ. Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Αθήνα, Ελλάδα: Ιντστιτούτο του Βιβλίου - καρδαμίτσα, 1991, σελ. 88.

33. Σταύρος Σταυρίδης, Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Αθήνα, Ελλάδα: Ελληνικά Γράμματα, 2002, σελ. 153.

- 29 -


βιβλιογραφία Jean Baudrillard, Η Έκσταση της Επικοινωνίας, μτφ. Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Αθήνα, Ελλάδα: Ιντστιτούτο του Βιβλίου - καρδαμίτσα, 1991. Jean Baudrillard, Simulations, μτφ. Paul Foss, Paul Patton, Philip Beitchman, ΗΠΑ: Semiotext[e], 1983. Paul Virilio, Open Sky, translated by Julie Rose, London-New York: Verso, 1997. Walter Benjamin, Μονόδρομος, εισ.-μετφ. Νέλλη Ανδρικοπούλου, Αθήνα, Ελλάδα: Άγρα, 2004, 2016. Σταύρος Σταυρίδης, Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Αθήνα, Ελλάδα: Ελληνικά Γράμματα, 2002.

πηγές εικόνων σελ. 4: πηγή: Wikipedia, link: https://images.fineartamerica.com/images/ artworkimages/mediumlarge/1/the-virtue-of-hope-by-andrea-pisano-ken-welsh. jpg (ημερ. ανακτ. 5/1/2020) σελ. 11: πηγή: Onassis Foundation, link: https://www.onassis.org/cms/images/ vDen6jewBAF6KdvOZBO5wWBK2Fo=/4576/width-1280/ElenitChristosSarris. jpg (ημερ. ανακτ. 5/1/2020) σελ. 19: πηγή: Wikipedia, link: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/ commons/e/ea/Van_Gogh_-_Starry_Night_-_Google_Art_Project.jpg (ημερ. ανακτ. 5/1/2020) σελ. 25: πηγή: Youtube, link: https://www.youtube.com/watch?v=YO3NhIIrBhM (ημερ. ανακτ. 5/1/2020)


Φεβρουάριος 2020


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.