G. Elzinga
Het verschijnsel van de terpen Een ierp is een kunstmatis ontstane hoogie en komt voor ln de met klêi overdekte kuslgebiêden van Noord wesl Euíopa. Op d€ze hooglên werd gewoond, omdat de êr om heen gelegen grondên regeLmatig door hel zeê watêí werden overcPoêld en men het diikênstêlsel nog niet kendê. De oudste diikên zijn eerst van onseveêr 1000 na Chrisius aí aangelegd en na het tijdslip van aanleg onislondên, alihans in dê
klassieke lêrpêngêbiêden - dat ziin mêt name Friesland, Gíoningen, hel duitse Oost en NooídÍíiesland en eni
ge gebiêden langs de Wesê. ên de Elbe - op enkele uitzonderingen na (NoordÍriesland) géén ierpen meêr.
Maar ook in andere door overstíornin-
gen geplaagde gebieden ontstonden wel kunslmatigê hoogten, met name in dê íivieren-sebieden (dê Bêt'rwe), de kop van NooÍd-Holland, hêt Kámpereiland en de Zeeuws€ êilandên. Deze
hoogien verschillên echter
in
ouder
dom, struciuur en gebruik mêl die uil de êeístgenoemde strêkên en blijven hier ve.deí buiten beschouwing. Een têíp wêrd echler niel direcl gê maaki: loên mên Íond 500 vóór Chris tus met name de Friesê kustvlakte ging
bêwonên (men was uil dê oost- en zuidwaarts gêlegen hogere zandslrê
ken qekomen, die door 'ritmergeling, veengroei en klimáatsvêíslechiering vriiwel onbewoonbaár waren geworden). tÍoí men daar noq hoos opgêslibde banken aan, die redêiijk met bruikbarê vegêtatie waren overdekl ên bij gewone vloêden niet onderslroomden. Op die banken ging kon hel vêê grazen en kon rnen zelfs akkerljes aanlêggên voor de gewassen, die de mens moesl nuttigên. Pas nadat door zêespiegelrijzing i.o.v. het land
wél ovêrstromingên optraden (als rege echter bij zware sloÍnvloêden), ging men dê woonplaats rnet klei, kleizoden en mest uil de veestalLingen vêíhogên.
Het waren êchteí die zelÍde overslío mingên, maar dan uit vroegeÍe perio-
den, die voor de uitgèslÍekle kle-oppervlaklen in hei lriese WêsleÊ en Ooslergo hadden gezorgd. Onder de klellagen tíêíl men, vooral !n Ooslergo
dan ook andere grondsoorten aan, in volgoíde van dreptê€n ouderdom kei lêem, zand en veen Al die laqen houden verband rnet hêt onlstaán van Nederland in en na de diverse lJstjden en
de perioden van
zeespiegekijzing.
Tussen deze laalste zijn êr ook rust
pauzês geweest d w z dat de invloed van de zee veel m ndeí sleík was en de onlslanê klei-vlakien mel een vegelaue
Ook nà 500 vooÍ Chnstus ziln er nog
nieuwe kleilágen over de reeds beslaande aígez€l. Dii kon rnel grooi ge wêld gepaard gaan, waaÍbij nederzettingen ên nog lage ierpjes ovêrspoel' den en sorns voorgoed werdên venaten, waarna zij ook onder een kle laag verdwenen Anderen hielclen echter sland of werden opnieuw (na een oP hoging) bêwoond en vooral oP die plaalsen onlstondên de steeds groier woídende terpen, dle naarmale ze n de hoogle gíoeiden, voora ook in opper-
vlakie loenamen. Daardoor
raaklen
ènkele beginierptes sóms aan elkaár vast. De meestê kleineíe dienden voor
één oí enkele boerderijên op de grolere ontstonden echie dorptes ên zelfs stadjes (Dokkurn), lerwijL hun ligging
aan diepe zeejnhammen en
geulen vaak meê de uiteindelijke vorm bepaal-
de. Langgêíekle, zoals Hoiwerd, vaak als z
s
handels-
(oÍ'wijk,
zijn
terpen
I-89
Boven: têtpàlgtuving in Hogebeintun rand 19As Ondet: in Hagêbeintun wer.l .le haóqsie Iièse terc aíalesravên (8,8 + NAP), die óngeveet 1A ha gtoot was.
ln
bij wintêdag de ligging van op dè ietp duidelik zichtbaar.
Wetsens is
de
kê*
te bêschouwen, de overgrote meerder hêid van dê ronde behield echter hel agrarisch karakler oÍ werd mede een
ambachlelijk centrum. vóór de bedij kingen was víijwel elke lerp via de oude, soms diep in hêt land ingaande eben vloedgeulen pêr bool tê beíeiken.
Rond oÍ juist op de terp liep vaak een Het spreêkt welhaast vanzelÍ dat de lerpbewonêÍs, ondanks die vêíbin dingsmogelljkheden, toch een zeer
I
gel'solêerd bestaan leidden, vooÍal des winters en bij hosê watêíslanden. Bijna elke terp was dan ook eên zelísiandig geheel waar polten werdên gêbakken, allerlêi qereedschap semaaki en kle
ding geweven. ln de houiskelelhuizen (hel hout was van de hogere, roen nog vaak bebostê grondên aÍkomstig) met wanden van met klei bêstrêken vlechtwêík, was ook vaak hel vee gestald Het hooi en hêt gráan was veêlal in aparte gebouwijes (vaak op palen om de oogsl droog ie houden!) opgeborgen Pas in dê 16de eeuw zou men dat in de loen stêêds groteí en hoger wordende stallingen achtêÍ hê1 woongêdeelte gaan
Hei afvaL van de huishouding,
L
ge
broken huishoudeliik gerei, slachlarval ên wal dies meer zij, werd vaak rond het huis in afvalgatên oí in onbruik geraakte waterpuli€n weggeworpen oí kwam mel de daarvooÍ gebruikte ke en m€st in de ophogingslagen leÍecht
en bleet daarin, zoals later
bleêk,
gen akkerljes aan de voet van oÍ dicht bii de lerp ên weidegronden voor hêt veê tot vaak halverwêgê de volgende lerp (de scheidlns werd dikwijls door êen diepe gêli gêvormd), was er toch
zoveêl coniact dat een grooi aantal terpen bijelkaar in principê êen eigen cultuureênhêid vormde. zeer diepe en uitgeslrekte zeeinharnínen €n íivieren brachlen daar pas scheiding in ên zo zien we dat dê Fíjese lêrpen iesamên n
de daarin gêvondên materiele overblijt selên êen merkwaardigê êenheid veÊ tonen. vooíal in het aardewerk. dal van circa 300 vóóÍ Chrisius lol circa 300 na chrlstus in dit gêbiêd is ontstaan. Ovêr het gêhele Fries/Gíon ngse en Duitse kustgêbied zien we echteí êen eenheid van leeÍwijze, bouwtrant van huizên, agíá.ische bedriÍsvorm ên terpstructu-
prachilg bewaard. De genoemde wa
ren, dlê op zijn minsl ÍráPPant
teípulien waren meestal kunstmat
worden gênoêmd en eigenliik to1 in de lvllddeleeuwên voorlduurt, al zijn êí natuurrijk !ocale sÍeek-vercchiilen aan
aangelegd
en lol in de
g
zandondeË
gíond, waaruil zoet waler welde, uilgegraven. ook van de dakên weíd wel regenwaleí naaÍ deze 'dobben gêleid Pas in latere stadia van de ierpenbouw
werden soms houtên watêípullen gê maakt die aÍgêdekl kondên wordên. Hoewêl e ke lerp dus tot een .Íin of mêêr zelÍslandige eenheid was, Ínei eÈ
kan
Ook in de iaal is er êen gíole eenheid en h€t Nêdêílandse Friesland mag, wat dat bêlreÍl zeker dê eêí gênieten, dat dê Fíiese laal hier het bêsle bewaard is
gebleven en, gelukkig, nog sleeds wordl sesproken en actief wordt bêoe
-91
Boven: de ketk van Gênun is ingetichl als expositetuinte avet tetpeh. Hiet hêt inÍetiêur naar het nóodwesten nei links de taegang lol de taren Andet: een deel van de
leryanetpóskie in eenun
*drs
Á lit
}}'
lend. Ook in hel Ouilse Noordíriesland is nog een Írles taalgebí'rik, maar niêt Ook op het gebied van de rundveeteell hêefl Fíiesland sleeds een zêeí eigen plaals ngenornen en doet dal nog. Na de dijkenbouw kon men ook bui len de ierpen boerderljen eic. slichien,
teruijl men in de 18d€ eeuw,
maar
vooral in de 19de en hei begin van de 20ste êeuw vele leípên hêeÍt afgegra
ven. Zij warên !n principe niet mêer nodig en men had eruaren dat de
lerprnoddeí een zeer
vruchtbaar
mengsel van klei en mesl etc. was, dat gÍetig aftrêk vond op mindêr bêdeêlde gronden elders in de provincie en ook daarbuien DuLzenden tonnen zijn per 'sk0tsie weggevoerd, vaak weeÍ vla oude en nu verbeterde or gekanalF seerde geulen. Er ziin zoveel aÍgegravên oÍ sieík aangêlast dat hêt Fíiêsê lerpenlandschap zeer wezenlijk veían derd rs, maarjuist in Oosl€rgo is relaiiel
nog veel bewaaíd geblêven, zowel in stêdelijke, doíps en boerdêíij têÍpên. Wal nog rest is thans, gelukkig lol rnonumenl veÍklaaíd
Bii dil afqíaven is veel aan hêl icht gekomen, dat met êlkaar een thans, historisch gezien. wel erg koslbaar
iu!rbezit van de Friezen vorml wer( eersl echler alieen maaí op cu
voorweípen gelet, gaandeweg ontslond
ook
belangsleLling
voor dê
plaats
waarin zij in de lerp weÍden aangeaot Íen en ging men aandacht schenken
aan de chronoloqie en he1 speciÍieke karakier van hel gevondene De aË cheoLoog bestudeed ihans niet alleen het in de musea qelukkig bewaarde, maar ook de opbouw van de terp, zijn ouderdorn, ziln slíuctuur en zijn ovêr blijísêlen aan dierlijk en plantaardig materiaal. Daardoor is veel inzichl ont-
slaan in de ontwikkeling van wat de 'lerpêncultuuf wordt genoêmd en is o.m. de zojuist geschetste 'Friese aard van veel voorwêÍpên komen vasl te staan. Ook invloeden van builen aÍ zjjn geconstaieerd, o m. uit de Volksveí
huizlngstijd (400-600 na Chr.), han delscontácten met ondêr Romeins be siuur staande gebieden (zuidelijk van de Rijn) en mêt Skandinavië. Het zeevarend karáktêí van de Friêse kuslbevo kinq is duidêlitk vasigesleld, anderszins echier kwamen de Frlezen
lot een hoge graad van
agrarischê
ontwikkeling (veeleelt èn landbouw) en behieiden zij een zêer eigen kaíakter. ln het landschap is ondanks de vele terpargrav ngen de wegênaan eg en de ruilveÍkaveling, toch nog veel te zlen ovêí het ontstaan eÍvan, over de geo-
grafische ligging van de lerpen ên hei oorspronkêlijk geulenslelsê1, teMiji aan het gebruik van de grond is te zien, dal hel vooÍ het oog zo vlakke kuslgebied toch niet zo vlak is als het lijkt. Zo zullen w€ gíasland over het algeíneen op de lageí gelegên gÍonden aantreÍfen, akkêís op de hogerê. Dit hoog en laag hor.lt niêl á leen verband mel het al oÍ niet hogêí opsliiken van de kleigrond, maar ook mel de ondêí de klei liggêndê grondsoorten. vooÍa waar hel veênpákket wordt aangetroÍren. blijkt dal dit veen is saínengepêÍst door hel gewicht van de klêi en de bodêm daar nu lager !igt dan aanvankelilk. Hel is de moeite waard van al deze verschijnselen kennis tê nemen en, samen met wai de terPên aan cultuíele oveíblijfselen hêbben opgeleveÍd, krijgt men dan inzicht !n hêl leven van de
Fíies in zijn lerpenland en leert mên
in2iên dai hel de moeile loonl naar een vêíantwoord behoud en beheeí van wal nog íest mei allê kÍacht le slíeven.
lt-93
Drs. H. Ívl. van den Berg
Nadere gegevens over de bouwgeschiedenis van Genum en Lichtaard De restauíaue van de kerkles van cenum en Lichtaaíd heeÍt sedert onze publcalie over h!n bouwgesch êden s, d veísê gegevens aan het lcht ge bracht. Voled ge duidelijkhe d oi/er de bouwgeschiedenis s hieruit niei gêre sulleerd, Wel behoeven enige menn gen uil 1972 wilzging en aanvulng, voora op grond van opgrav ngsíesu -
taten Ook de ontpleistenng van
het
binnenmu!rweík bracht nierwe gegevens aan hei licht. ln 1973 deelcle H. Ha beítsma reeds in hei Bu lelin van de Kon. Ned OLrdh. Bond de opgravin9s
De oudsie van de beide kerken bliifl die van Genum met haar door rond-
booglriezen arges oien k e ne spaaívelden in hel tuÍslenen muuíwerk aan dê noordziide War wij desrijds niel kondên vêrmóêden wás dá1óok .lê Tuidêrmr!r inwendig nog uii tuÍsteen beslaat en dal de begrenzing van hel tuÍstenen muuÍwerk aan de wesizilde tevens de
beëindiging van het tuÍstenên schip gêvormd heeÍt. ln de muurdikle was zêÍs nog een liseen le zien van een spaarue dgeleding van de oude westmuur. De íundêring van het schp muurwerk zelte zLch schijnbaar zonder onderbrek ng voorl oncler de koorsluting die n opbouw veel iongêí is en uit opn euw gebíuikte grote baksteên be
staal. Een dÍiezijdige Íomaanse kooÍ
suitng is ovêrigens onbekend.
zodat men ioch de vraag in oveMegin9 moet nêmen of êr niel êên romaanse kooË sluiUng iêrdeí ooslwaarts gelegen kan
hebben. Ook de vraag naar de aan
bouw aan de noordzljde waadoe de gíole gedichle íondboog toegang ge-
geven rnoet hebben, s door het bodemondeízoek niei beanlwooíd De Íundêring was aan de builênzijdê hêr steld en begravingen dicht blj de kerk
muren hadden de bodem versloord Wel kwarn aan dê zuidzijde een overêenkomslige boog in hel tuÍstenen
muuMerk aan het ichi waardoor aán bouwen te weerszijden waarschilnlijker zlin qeworden. Deze plaiiesrondvorm is in noor.l oost Fri.,aslán.l reê.ls herháál
Frcgnent van de noordnuuí in Genun na dê reslauratie: êen
rcnaans venstet
(rcchts) is opsevutd net nieuwê steen. Links de boog die toegang 9aÍ tot een
Boven: dê zuidzijde van de terpkerk in
i;
Links: eên deel van de noordnuu Genutu vó& dê restauratiê: rechts hel tateí toêoevoeode ||esteliik deet met de oude Duidet$ É de noána d;à hercpenà 's en ntêuwe deêl lè ...h-.Lr lussen hel oude
L
de malen aan het licht gêkomen bv. te Oenkerk en Wêtsens ierwjlaan de keÍk van Hallum nog de nooídkaPel aanwe
zlg is.
voor de iuÍslenen wêslmu'rí
heeft
ooit een toren gestaan, voordat dê kerk westwaarts verlengd wêrd. Bil cle ontpleistering kwamen inwen dlg voorts sporen le vooíschijn van een stênen overwelving, waarmede de kerk overdeki is, nadal de vêílêng n9 wesiwaarts tot stand gekomen was. onder de qewelven was de noordmuur door twee kLêine rondboogjes geleed, een delaiL zoals dal n de 13e eeuwse Ío manogoiiek gaarne ioegepast wordl. ln de latê 15e oÍ in de 16e eeuw zullen
vervogens de geweven gesloopl zjn en vervangên door eên vakke zoldering. Onderzoek aan het muurwerk van de
kerk van L chtaard heefl ulgewezen dat dil door en cloor gemelseld is er van een bemelsellnq, zoals dooÍ ons
verondeísleld was, geên sprake was. ln
de koors liling was een 16e eeuwse pscinans aanwezig. wij moelen aannemen dal het muurweík, waarin de belrekkêljk kleine vênsleÍs mel h'rn rechte dagkanten siaatr laat rniddêl eeuws ls. Mogêlijk is het eens verlaagd, waardoor de vensteÍs zo dicht onder de goorlijst kwamen le staan. Aan de westzijdê blêek een grote spitsbogigê toegang geweest le ziln, waaíin geen
aanslag voor een deur te vinden was. Van een toren voor de kerk ziin even-
wel geen sporen gevonden.
N4ogeliik
slond er een porlaal vooÍ de westgevel. Ondêr de laal gotische eiken kap is de ruimte overwelrd dooí een houlên gêweLÍje dat geen rekening houdt met de plaalsing van de kaPspanten Hêi
íusi iegen de
scheidingsmuur, die
bovêndaks de oostgêvel vormt van de ovêíigers houten klokketoren. Tegen deze muuí bleek aan de kerkziide êen
tíompel'oeil beschilderng
aange-
bracht ie zijn, alsoí ook aan die zijde het gewelÍ díieziidig beèindigd was.
95
J. D. van der Molên
De restauratie van de kerken te Genum en Lichtaard
n het kader van de subs dieregeiing
voor aanvullende werken werden de restaurat es aan de kerken te Genum en Lchtaa.d begonnen op 1 aprit 1973 en nadal hel toegewezer subsidiebedrag was verwerkl tidettjk gestopl op Íebruari 1974 De nog resterende wêr 1
ken werden wêeí aangevangen
n
maarl 1977 en defniiieÍ opgeteverd in apri 1978. Aan de keÍk te Genum wês loen veíwerkt een b€drag van rond
I
f
355.000,
Lichiaard
395.000,-. Het aan dê restauraue besieed be
dras doet ogenschijniijk
vermoeden.
dal de werkzaamheden aan de kerk te L chiaard omvaitender waren dan die in
Genum. Niei alleen dal cenum een to-
ren bezit, de uiteraaíd de nodige Íi náncien vergt, ook de bouwkundge toestand was aanmerkelijk slechte. dan
die van Lichtaard De hogere inrchlingskoslen en het eiêndak van LichtaaÍd hebben echieí de kosten sterk beiirvloed Hoordaannêmer van de íes tauralies was de aanneminqsm i. Scha kel b v. Vooí hêt schilderwêrk áán d'^ kerk te Lichlaard tekende de ta v.d
le FeMerd. De Ía Steegstra, êveneens le Ferwerd. verzorgde dê in siallalies. Oê restauraties van de beide uurweÍken waren n vertíouwde handen van de heer v.d. Kamp. WeÍÍ
Kerl Genum Een belangrijke beslssing in hel herslel van de funderinqen was hei onderheien van de toren. Hêt doorsnijden van hel ierpproflel door de weg en het toenernend verkeer deed dê toren naaí het westen oveíhelten Acht 'Waalparen' op voorgespannen rand balken behoedên de loren voor verdere zakkingen. Het risico van 2 verschilende íunderingssystemen werd daarbti voor liêÍ genonen. De íundering van de kerkmuren werd verbÍeêd en versterkl. ln hel opgaande melselwerk zjn de
iwee 19e eeuwse vensters en toêgang in de NooÍdgêvel drchtgezel en de oorspíonkelijke ioegang weer gangbaar gemaakt. Eveneens ziln in de ZLid en Weslgevel de oorspronkeljke toegang en vensiers hersteld en voor 2ien van nieuwe Íamen en deur De gegolfde Íriese pannen oo de dakv akken zijn vêívangen door íode hotte
ln Lichtaad wetd deze toegang gevanden lt 96
De kerk bêzit een nog gave
19e
eeuwse kap rnet tongewelÍ. Mêde door de beslêmm ng die cle kerk zou vêí inÍormalieceniíum over de kíijgen
-
lerpênkultuur
- wêrd
bêsloten een
vlakgedekle zoldering toe te passen op nleuwe eiken balken. Het sterk sacralê karaktêí van cle ruimle werd daaímee enigszins ondeÍdrukt Niettêm n is boven de zoldering het gewêi ge-
Tiidens de resiauralie weÍd nog 9e-
soeeld met de qedachte de Nooídmuur na de ontpleisieÍing zondêí sluclaag te
laten om daarrnee hel boeiend€ spel van bogen, nissên, aan- en bemetse lingen le lalen zen. Dêze analynsche aanpak stuirie echler op bezwaíên bii de Rrjksdienst, wesha ve toch weer een bepleisterng weíd aangebrachi zij het
dai de
aanwezige Westbouw aleen
Hel simpele maar
kaíakleÍistiek
mêublaií is verwijderd om de íuimte diênstbáàr 1e maken aan de nieuwe bestemming Eên neuwe vloer van gesmooíde plavuizen s op geslabilÈ sê€rd zand aangebracht. De loíenruimie heeíl na veÍwilderins van de Íijdens dê íestauÊtie kwam in do naótd-
huut van Genum dit ratuaanse venstet
te
Boven: hèíóntdekte piscina te Lichtaad. ondeL piscina te êenum kont te voaF
lussenvloer haar oorspronkeliik karakler veÍkÍegen en is weer zinvo aan de kerkÍuimle toegevoegd. Het gerestau .eeÍdê uurwerk één deí oudsten in Frlesland - is herplaatsl in de loren en s met nieuwe wjzeís en borden weêr diênsllg aan de tildsaanwijzing in Ge-
Dê resÍêurálie van de kerk in Lichlaard is ogensch lnlijk mindeí ingriipend gêweesr dan d e te Gênum, zit hei dat n het atêre stadlurn de aÍwerking meeí arbe d vergde dan was voorzien. Fun
deíing en opgaand muuíweÍk waren ln beiere kondiie. meer door het íeit, dal 97
De toten in Genun ktigt een betonÍundeting
dê kerk pas als aal 16e eêuws kon worden gedateerd. De eikef kap. evêneens 16e eeuws behoelde slechts enig herslel We werd besloten op groncl van vondsten de oorspronkeljke leiclekk ng weer aan le bíefgen.
Het opgáand muurwêrk mel Íunde ring was n uitsiekende siaal. we werd de pint en de kraagsleen bij de dakvoet herste d en de ramen in dezeiide vorrn vervangen ln de weslgevel kon de oorspronkelilke toegang weer woÊ den aangebíachl en de lorêníuimle dienstbaaí worden gernaakl als opslag voo. dê aanwezige baíen. Hel aange
bouwde baarhokje kon daarmede veÊ valen en is afgebroken Dê n drielng gernetse de westgevel is herstetd tn hei inwendige van de kerk ziin de mu íen opnieuw gepleisterd en een vloer aangebracht var gesmoorde plavuizên Hel houlen tongewelÍ uit de bouwiild moêst grolêndeels worden vern euwd en ls weer in dê oorspronkelijke kleuren
geschilderd.'Kíaak', preekstoe, doophek en de heltl van de kerkbanken zijn hersie
d
Daarmede kon legernoel woÊ
den gekomen aan de wens om voor bilzondere gelegênheden de keík voor de eredienst ie benutten ên anderz jds een exposilie te kreèren over de kloostêrs en kloostêígemeenschappen Een nieuw loegangsportaal is ondêr kraak' aangebrachl. Ook bij dêze kerk werd het aanwezige hlslorisch be angÍijkê uurwerk gangbaár semaaki en voor bezichiig ng opgesie d op een tussenvloeí in de torenruimte.
de
Schildering ap de koótnuu jn Genun, na ge ttk een wiid i n sskt u is.
l-98
H. van de Kamp
De torenklokken van Genum en Lichtaard Van meêt al aan heeit de mensheid de liid qemelen. ln prirnit eve samerle vingen schatte men het uLrr naar de zonnestand. maar meer ontwikkelde gemeenschappen hadden behoelle aan nauwkeuíger lijdsbepalng. ln de mid dêleêuwen verlargden vooral de kloosteís en de sleden naaí goede tijdmelers om er de lren van gebed, arbeid en rusl mee vast te leggen. Aanvankelijk gebíuikte men zandlopers ên waterklokken hieívoor. en daarnaast weíden er klokkeluiders benoemd die
eLk vêístrêken
uur bij de
bevoLking
rnoester aankondigen. Veíonderstêld kan worden dal de eersle mechanische uuíwerken bedoeld waren om hel werk
van de klokkeluider oveÍ ie nemen Zo'n torênklok had dus geen wiireÊ
plaal of wijzers, rnaar uileraaíd weL een slagwerk. Het harde bewjs voor deze mening is moeilijk te leverên hoewe bepaaldê laal middeleeuwse schriflurên
wel in die ílchling wijzen. Ook hêt Íeil dat wij een uuíwerk: 'klok noemen kan er op duiden dái het sagwerk aanvan
kelijk als hel essênlieelsle werd beHoe hêt ook geweest mag ziin zekeí is hel dal er in de l4e eeuw klokken beslonden mel wijzersl). ln de resel had een toíenklok rnaar één wiizeí alleen voor hel uuí. minuien waren in diê tijd nog niei zo bêlangrik. lnteressani is hêt clat in hel bij Genlrn en Lichlaard gêlegen Reilsum nog zo'n éénwijzeÊ
klok in de toren zit: geihstalleeíd in 1881 Tíouwens. de Amslerdamse Wesiedoren kreeg zijn minutenwiizers ook niei vooÍ 1868 2) Nadat Chíistiaan Huygens door toe zweedse hóaqovennerken op het uuwerk in Lichtaard -99
Datetingen van de uurwetken jn Genun (1564) en Lichtaatd (1713).
passing van de slnger de nauwkeurigheid van uurwerken beduidend veíbe terde, kreeg hel zin om minuutwitzers aan ie brengen. Het gevo g van een ên
ander is, clat gêdurende de 18e en voorál óok dê 19ê êêrw hêe veêl or.l',ê loíenuuíwerkên leRille van de nauwkeurigheid ngrijpend zln verbouwd oÍ ze Ís geheel ziin veÍvanqen. Een volgende aanslag op het bestand ván oude torenuurwerken s de moderne wens de klok e êclrisch op le winden. Hoewel er verschilende mêthodên
besiaan om dit vol piëtelt tê doen 3), ziel mên ook vooíbêe den waarbj het lijkl of men de bedoelng had de klok zoveel moge ijk tê vêrnielên Gelukkig
t100
bezlien Genum en Lichlaard nog uuË wêrken die in redelilke slaai bewaard ziln Genum Het uuíwerk van cenum is gedateerd 1564. Wie de maker was. is loi nu toê onbekend maar misschiên bestaan er nog archivalia die op dê nsiattarie van
de klok betÍekking hebben.
Het
smeedijzeren uurwerk is door roestvoÈ
mng ernstig aangetasi. Bij de
restau
ratie is alle roest verwijderd dooÍ mid del van een gritsiraal behandeting. Di rect daarna ls de klok vo edig bedeki met een meiaalvern s op teerbasis. Dii
is vermoedelilk de oudsle manier
om
ijzer te conserveren. vaak v ndt men in de kerkeiijke rekeningboeken van de T7e eeuw uigaaíposten vermeld voor
het zwaítveruen van het uurwerk Pas laler is men rnenie en akveÍ gaan gebru
ken ln iedeí gêval staat hei vasl dal
de gewoonte om uurweíken rnet inbe grip van de tandwielen tê verven er de oorzaák van is dat er thans nog vrijvee oude ljzeren uurwerken bêsiaan. Geukkig is hel uurwêík van GenurÍ thans weeÍ gehee geconserueerd. lndien de
resiauÍatle 25 jaar laleÍ zou hebben o aals qevonden dan was hel uutuêík
siellig onhersielbaar verÍoesl geweest. Hel geheeL schoonstralen van deze klok, helzêlÍdê geldl ook voor die van
Lichlaard, heefl êen unieke kans geboden om clii oude instrument te be
sluderen VooÍopgesleld moet woÍden dat hêl enig bijzondêíe aan deze klok haar hoge êeltijd is Zij is geheel ge bouwd volgens hei paÍoon dal400 iaar lang n Nedêíland gebruikelijk wasr een kop-aan kont uurwerk mêt tussenlig gende inwêndig vertande sluitplaal íênd to end movement wilh cenÍal, inlernally toothed counl wheel).
Oorspronkelijk bêstond de kok uil een gaande loop ên êên slagwêrk die beide rechisireeks door m ddel van êen handwiêl werden opgewonden (capslan wind ng). Eén van deze handwielen is nog over, de ander werd vervan
Hêt Íeit dat Huygens zijn slingeÊ theoÍie in 1657 bekênd maaktê, had gevolgen voor onze k ok. Verrnoedeljk
nog . cle zêventierde eelw weÍden schakelrad e. foLiol uil het uurwerk
qesloopl en vervangen dooí een extra rad en een klêin schakelrad dat aan een slinger gekoppeld werd Dê sporen van dêze verbouw ng zljn nos duideliik aanwijsbaaÍ. ln de vorigê eeuw werd êr
gên dooí het laler gebruikelijke tand'
opnleuw danig aan het uuÍwerk ge-
wie met sch'rivend rondsel systeem. De gaande loop bestond aanvankeliik uil een grondrad dat rechtsÍeêks het zogenaamde gangrad aandrêeÍ. Een gangrad is een tándwiêl van speciale voÍn dal izeren heÍboompjes in be wegng brengt die het uuÍwerk ln de gewenste maie vedrágen. ln ons geval beslond dil gangrad uil een ijzeren kÍoon (schakelrad) die een zware ba k
sleuteld. Het geheêl werd voorzien van eèn zgn. Graham-gang. Hierdoor werd
(foLioi) hêen en weeí bewoog.
waíên dê slille getuigen.
de tijdmeeikundige kwaliteit van
het
uuMêík danig verbeteíd. lvlisschiên is deze ombouw samen met het tweêwij zerig maken van de wijzerp aten uitge voerd. Zekerheid hierover hebbên we
niet, omdal bij het bêg n van de res taurat
e allê wiizeÍwerk veídwenen
blêek. Alleen twee gaten
n de
muur
|,101
Uurwerk in de werkptaats van Lichtaad.
schakelrad. Een ên ander koml geheet overeen mel de eersie veíbouwingsÍase
van hel uurwêrk te GenLrm. Het Lichtaardse Lruíwerk wordt via een tandwiei en schuifrondsêl opgewonden mêl een kruk. Hel íechlstreekse opwinden rnêi een handwiel raakte al in de t7ê êeuw in onbruik. ln latêr tijd, waaíschijntiik omstreeks 1800, is het schakêtíad met lepelspil vêívangen dooí êen Amanlgang 4). Ook hier dêed men dit om eên nauwkeurjger t jdmêting ie bewêrkstetligen Ol men dll deed omdat de klok minuutwijzêrs kreeg is rnoêilijk te zeggen, nêl als n Genum ontbraken ook in Lichlaard de wijzeMerken. Een heel lnteressant aspêct aan her
uuíweík is het vooíkomen var êên drietal Zweedse hoogovenmerken op onderdelen van de kok. in 1600 beslool de Zweedse íegêring dat dezê merken moesten worden aÍgeslagen op alle ijzer uit Zweedsê hoogovêns. De íê gêring eisle dit orn conÍote re kunnen
Over de klok van Lchtaard. diê in
1713 gebouwcl is zjn een aanta din9en ie zeggen die ook over de klok van Genum opgemerkt zijn. De makeí êívan is onbekend, hoewel we over zjn ini
tialen beschikken: H.l. De constructie, wijze is eveneêns kop aan konl met
cenÍaal geplaatst inwendig vedand sluiÍad Dit is overigens bijna dêze Íde manier van construeren als o.a. de Friese stoelliesklokkenrnakers toepas
ten. Zij bêrusl op een middeleeuws Omdat de klok uil het begin van de achttende eeuw staml, s zij dus na Huygens uitvinding gêbouwd. Dii impli-
ceeít dat dil uuMerk van meei af aan voorzien was van een sllnger die dooí
een zgn. vedikale lepelspi weÍd aangedreven De gaande loop bestond uil
iwee gewone iandwiêlên plus tl1a2
een
uitoefenen oo kwatirêit en maxtmaái toegelalen hoeveelhedên produkt5). Helaas kon geen van de drie meíken op onze klok worden geldentiiceerd. Oil koml doordal de op deze mêíken betrekking hebbênde archieven vertoren zljn gegaan Voor ons is het interessant om vast te slellen dat her ijzer bêtrokken moêt zljn van een oi anderê siapelplaats. Andêrs is het toch moeitiik ver-
te verklarên dat er ilzêr uit drie
schilendê hoogovens in eên ktok is verwêíkt. op zlch is het voorkomen van dêze merken op torênuurwerken geen onbekend verschijnsel naínê uit Enseland en Nederland^,,lel zijn mêerdere gevalen bêkend, oa. op het oniangs geíestaureerde uuíwerk van de Jaco bijnerkerk le Leêuwarden. Ten onrechtê worden ze vaak voor meeslertêkens van de klokkênmaker aangêziên. Thans staat de klok op een andere zolder dan voorheen Dii is e. dê oorzaak van dát driiÍstangen en koorden ondêr nogal vreemde hoeken naar
Baven: deel van kloosteretpositie in da kerk le LÊhlaatd. Ondet: het interieur van de ketk le LÊhkatd na de rcstauêtie. Naasl de expasilie is er oak ruimtê gelatên vóot andet gebruik van de ketk De banken in het schip en op de galerij bieden ptaats aan ca aA perconen
t! 103
bovên gaaf Vooíal voor de wijzê.s belekent dil een seweldiq stuk extra
frctie Het grole voordeel is echtêr dat dil prachtge stuk oude techniêk voor ederêen gemakkeiijk te bêzichtiqen is.
') C Ê C. Beeson English chutch ctacks 1280-1A50 Lander 1971 C Spieídijk, Klokken en któkkênnakers. D. F. Nellel . AutomaÍic windêrs fot
')
Íuret
c/ocks z plaats, 1976 Amanl, Frans !urwerkmáker, vond tus
(oê
detailtoro
s zijn
sen 1730 en 1749 een
werd dezè verbeterd door Lepautè Lchlaard bezl de onvêrbêlerde versie. Dt is echler geen reden om de verbou-
wing voor 1753 le dateren: Voor grovê, gesmede iorenklokken s de vêrbeterde
Amant veel te subliel 2odai mên noói vooí dêze constructie hád mogen kie2ên, ook ar had men haár oekend.
5) Torsien Berq en D. F Neltei, /ro, darks ón luret clocks. vèGchenen in: anti quarar Horoloqv vot. x Nr 1. winler 1976
gemaakt door AllaaÍd Hiddirq tê Leeuwarden.)
Een witheet of nórbêtUiin en een benedicUin (rechts\ jn Lichtaatd
'. ;-
-104
eènvoudiae
gangregêrlng voor klokken uit. tn 1753