Keppelstok 61

keppelstok

lustrumnummer

Van de Redactie Nolens volens, of zij wilde of n;et en du tegen haar zin, moesr de Redactie met lede ogen adzien hoe het voorjaaGnum me. 2000 een verlaat zonernmner werd.

Tijdrovende vornsevins van de nieuwe uitgave had tot g*olg, dat onze onvolprezen drukker er pas laat an te om l*r pas kwm. Daardoor werd ook het geduld 'm danig op de proef gesreld.

Her najadsnunner is er al weer! D@r;h stáei cn traal een vm de neest loretsbare naterialen van ont r.[rectuur: hout. Hout heen ook een anhreÍ]rn, 'ie.

En wie van hout spreekt spreekt ook vm de kap.

On

gehoor te kunnen g*en aan de Evangelnche opdmchr: "pledikt her van de daken" (Mattheiis 10:27) zou je in ons land halsbrekende toeren moeren venichten. lmners, het plane dal< is hier uirrcndering, zadeldak en schilddak duentegen regel. Mar welke kerkganger heeli er wea van wat zoal op een kerkzolder te zien is? Die laet hij nu li*er over aan de vleernuizen en vogels.

Hij nist door gewelf of plafond het uitzicht op de kap.

Door een tweetal artikelen gàat er voor de lezer met enig dootettingsvermogen een wereld open. Her gilde van sint lozef verdient onze bewondering, mnr een kap heeft veel gewicht te tosen en veel windkncht te verduren.

clh. r R.rnrrr horrhrroricu, bijde Rljksdienr voor de Monumentenzorg, berhrijli de toepasing van de dendrochronologie, de tijdrekenkuode net behulp van houtnonstem. Elke boon (dendron) krijgt van de rijd (chronot zijn eisen tekeni,rs in jarinsen mee.

Fraok van der

\íaad, zelÊÈndis bouwhistóricus, kijkt

in de historie van de kapconsÍu.de Én Swi.hum. Hij sluit an b;j het onhngs verschener boek over dit dorp cn vem;jst naar her anikel van zijn collega. H;j reconstru

m de hand van de damm overgebl*en onderd.len in de bestande kap. Hij concludeen daarbij, dar nen de uitkonsten van dendrochronologisch ondercek niet voestoos km toep*ser op de bouwgeeen een oudere kap

Volgens het nythologisó verhaal venlond de oergod Kronos zijn eigen kinderen uit vrees voor hen het onder spir te moeren delven (lechs één ontsprong de dms).

Evenm versli"dt, naar nen zegt, Chronos. de Tijd, zijtr eigen jaren: rrboliek van vergankelijkheid. ook aan onze kerlen knagt de rand des tids, hàrder dd ooit. Nolens

Zobdag

vd

de volehding 2000

Pm.ipe

n"

àe

nonÍr,an.

(zJb.3)

HISTORISCH BOI]\íHOUT ALS GESCHIEDBRON Inleiding

Helau wordr historisch hout voondurend bedreigd.

Een vao de belangrijkste bouwnaterialen ons monume"tale etftoed is hout. Al eeuwe

vemerk in

ug wordt

dir natuurprodukr gebruikt voor het naken vu balklagen, vloeren, kappen eo andere consru.ties. Hoot is genakke-

lijk

te bewerken en, aÀankelijk van de soort en onsrandisheden. redelijh duuzaam Zo duuruum,elL dar.ommige rul-ken meerdere mrlen zijn hergebrril'. tup,omru.rie. mer 700 jad oude ondeldelen z;jn niet uirzóndeíijk.

het nier door vocht, vaak een geuolg vr gebret aan onderhoud, dan wel door onsedie.te. ook in Frysián, war. wanneer we krantenkoppen en berichten nogen geloven, bonte knaagkwer, bokronen, spintkeves en houtworn de nonumenten teisreren. Dit ongediene zou in snel tenpo grote schade toebrengen aan historische balk- en kapconstructies ofdeze in de ergste gevallen zelÊ tot stof verpulveren. Voor bestrijding un de loen

k

Eik 25O jaar oud

Heden

Í380

I

't500

H.í outuppí"s'ttí"dpe dn d, Dè'd/o.htutatosi. (aJb.

It

18m

.

StandEardcuÍê

2m0

wordt dan ook veel geld ungeÍokken, v@l mer ah g€volg een nog sneller verdwijnên vàn hei oo.sproókelijke bouwhout. en veNenging van de aangetárre onde.del€n

Dir bii

ve vrngrng neé, d"n

Jleer oJd bouwrrre,i

aal verloren sàet, wordr vààk vergeten. Historisch hour is nanelijk ook een bron vàn informatie. Zo boat het oude

bouwhour bewerkingsporen, profi elen, kepen, kmlijnen, inscripties, nerlen oftekeds. Dar d€z€ detáils sons ver srekkende invloed kunnen hebbeo op o'er "raagstuLken de oude,don

al

,rn "en .on.rrunie oioe bou*'oe.'.s

*"

h;e.na @n de hand van d.ie F.iese kap' construcries worden aangeroond. Voordar we hier echter op ingaan zal eer$ iers over de herkonst, het hergebruik en de daruurlike en biologische eigenschappen van hour worden veÍeld. Bij her laatsre al de nadruk l;gge. op de jàdingen. wáarin eed darering besloteo kan l;ggen die een object,

tit

dendro.hrobologisch ondeuoek bl;jkr.

tot bijvoorbeeld de 14C nethode metuime tijdsnarges, kan met dendrochronologjsch ondemek tot op het voor o.nrj"a worden bepaatd wmneer een boom gekapr i..

Hei uirgáng.punn de merhode \ormen de groei ringen van een boon die perjaar gevomd worden. Áls goolg van Llinaai- en bodemfactoren, groei in een bos ol.ol rair en zieke. 'arieeÍ de bredre \Jn de iarringen.

Door nu de janingbreedtes te meten en de meetgege vens af te atten tegen de tijd ontstat een kennerkende graÊekl . Deze grafrek of crne wordt venolgens vergeleken net een gedateerde stddaardcuive ofjaaÍingk lender. 'n kalender heeË een lengte vo honderden, sons zelfs duizenden jaren en

i

saneng*reld uii grote aanrallen

houtmoffteB van één houtsoon uh

één bepaald geb;ed overeenkomstige groeionstandigheden. Door middel van de conputer wordt berekend de curve van het monster de grootste overlapping venóónt net een deel van

dft

wa

wetenschappelijke methode ls het nier alleen mogelijk om de groeiperiode en veldatum vmt te stellen, zelfs de streek woruir de boom afl<onstig is kan worden achterhaald.

,Je atirgknender hJb.1 . Hierui, Lol$ eel d"rering. wái - hre nier Jrijd de 'eldarrn un d. b,'om hoeÊ 'e z:jn.

Dit heeli re naken mer de samenstelling van het monster.

Voor een optimal resulmar is nanelijk behalve kernhout ookspinthout en de laast gevormde jaaning, de wankut nodis,4/}. 2.. \ir'rnnee! dc srnl<!nr on,brcekr. i. her nie, neer nogelijk om rot op hetjar ofjadserijde nauwkeurig re dareren. In dar ge'al word, gekeken nJàr de ringen mn het spinthout. Dit hout wr vóór het vellen ra de

Dendrochronologie k zeer lauwkeurig. In tegesre ins

boon het loende gedeehe dar de sapsrromen verzorgde.

Dendrochronologie Om de ouderdom van een houtconstructie te bepalen,

wordt sinds 1984 door de RDMZ op beperkte schaal ge bruik genaakt vm derdrochronologie. Met der natuur-

Adrsting Spinthour

_g{

Jaarting

I

Het iàedlt no,$er M" eitr."ho"t,

a,,?tèt ná ht Làt

tun dc boo , tpikíi"ltek e, à. lóz^k

jddti"s h6 uz"k4"t

(dJb.

2)

Ke'n of hatt

tch

van kernhout (waar;n de vochtkanalen door vliesjes zijn afgesloten) door een lichtere kleur en neer open structrc. Alhankelijk van de leeftijd vm een boom, varieen het amral spintringen global rusen de 10 en 30. Bii heÍ onrbreken de mnkant wordt op bsis van sraristieken en schaaing gená"tt van het un' tÀl nogelijke, verdwenen spintringen'?. Hierdoor ontstaat bijvoorbeeld een datering als die van de kap te Achlun

Her onderscheidt

u"

war

een hourmonrer

vr

'o ringen op

,4o0 r ird

uitkwan3. Het nonster had 3 spintringen waawa de lutsre uir 1447 dáteerde. Door hier 13 t5 sp;bÍingen'z bij rc rckenen konr men trii op 1460 15.

Bil de.ehrrie rrn her hour ,peelt nart de:arwezig heidvan wankant en spinr het amtal ringen een beldg .ijke rcl. Voor een stàtistische akeÀeid al en nonstet hidsÉns over 60 jeÍringen noeten beschikken. Alleen eeo geoefend onderzoeker met kcnnis vaD hout en hour-

zl een dergelijk stuk hout op het eerte oog herkennen. Een dónster net voldoende rinseo betekent echter niet auromatisch eeó dàtering. Een aanial factoren speelt hierbij een rol. Ten eersre de hoÍtsoort. Nier iedere houtsoon heefr namelijk een du;del;jke jatrinssructuut mei kenmerkende nriabele ringen. Kijken we nar de twee bdansrijlcre soorr€n bouvhout in lryslin, eiken en grenen, dan is eiken uitermarê geschilt mar laar srenen zich voorlopig zeer noeizaam daterena. Herkomst en groeiaspecten Lunnen een rol spelen. Door ziekte ofver vorming kan een aFrijkend ringenpatrooo ontstan waar door de cune vreende schommelingen venoont. De bee.n d:rering lsgriil,\,e reden voor he, miJukl,en bewerbng

'rn

heeft echter te maken ner het segwen dar hout uiuesiot kan stammen waar geen noenenswaardige bosbertanden besro"den, ,oals bii"oorbeeld de kusrgebieden. Van deze

sreken zijn meotal geeo sundardcurven voorhanden met als gevolg dat elke referenie ontbreekt.

De selectie en het nemen van houtnonstes tin dus belangrijke rspecten van het dendrochronolog;sch onder zoek. Met nàme in monunenten is dit nier abjd eenvoudig. In veel gevallen is de wankant verdwenen en het spinthout aargetast door schimnels en inselten, vergaan

of zelfs opzenelijk weggekap door de tinnernd. Dit laarsÉ veschijNel is ook regenwoodig in de node. Het is een kostbue en overbodige haodeling en vormt een grotere bedreiging voor de histo.iciteit ven hei hout dan de larven die zich oon nestelded in het spinthour, m@r nooii ior in het hdde kernhout zullen doordringen (4Ê.2).

De nonstername rlf gechiedt in de meeÍe sevallen met een holle boor van 22 mm in doorsnede. Met de sralen boor wordt vmaf de wankant, de buitenste ring. richdng de kern geboord (4&.3). Ook dn vereist het nodige inzichr ondat bij geaagde, rechthoekige balken neestal nier heteen d delijh is waar zich her han van de voor nalise boon bevindÍ. Er wordt niet lukruk geboord.

Voorafgaand aan de selectie op de eigenschappen van het nonster wordt eenr net een bouwhisro;só oog gekeken nar de ondedinge sanenhang un de vele eikenhouren @nstructieonderdelen. Men boort niet op technisch gezien zwàkke plekken ofin ondergedinensioneerd hout.

Om .is;co's vd onsame ansende darc.insen te voorkomcn uoror r"on, beprJd weJle ruLJ<en hour prinr:r zijn toegepasr eo welke zijn hergebruikt of toeg*oegd.

Toevalstreffer wordeo uitgeloten door vd elke bouwfase ninsrens 5 nonste.s te neheó. "k het kapjar van het hout wel het bowjaar van een houtconstructie?" ;s een veelgestelde vrag. tosisch ook, gezien de huidige gang van zaken. Tegenwoordig wordt innen hout vóór gebruik gedroogd of gewated.5 Verge' l;jking van dendrochronologische dateringen met historische gegevens heeft echter aanseroond dàt dit in de niddeleeuwen kennelijk niet gebruikelijk ru6. Men had hier voor e€ó àànt'l prakriscne en economische tedenen. Hout werd her liefst in vere toestand vemerkt, na droging werd her alle€D maar hárder en dàardoor steeds noeilijket te bewerken. Aangezien dit met hddkràchr noesr gebeuren, gàf men de voorkeur d het bewerken van rar dus zacht hout. Een ander bewijs voor een snelle toepassing van gevelde bomen zijn de vele scheef gekronpen balken. \rat voorheen healce balken wden zijn nu verormde exenplaren daokzij de jarenlange droging die krinp rot sevoig had. Vooral bij rechthoekige balken warvàn her hàft van

de boon dcen.risch in de balk zir zien we dir verchijnsel als gevolg ván h$ v€rchil rusen rangenriale en radiale krinp. TegenwoodiS droogt men her hour ersr zorgwldig zodar na her agen sernig oígeen venorming meer optreedt. ook econonische tedenen speelden en

rol. Ballen die nen kapt en nier geb.uikr zin imnes kapnaaherlies. Hun onvang neenr nier roe en bij opslas lopen

r

een groter risico

dor

ongediene te worden mn-

serr.a. Ko,,om. me" hrd in de middeieeuwen direne redenen voor een snelle vemerking.

Herkomst en hergebruik van Fries bouwhout De belangtijkste hoursoort die in de niddeleeuwse houtconsÍucties werd toegepast was eikenhour. Deze eon war sre* €n reseiijk ook duuzam. Al sinds de eer$e nenselijke acrivireiren werd ro dit mareriaal gebruik genàakt om boerderijen en larer ook kerkja nee re bou wen, m$ als sevolg dar het in omrarg beperke bosbeyand in de hte middeieeuwen ,eeds behoo,lijk w4' uirsdund. Zeker ook in Fry<lln. ser,€rmGdelijl, weinis aanplanr plaisvond, wa3Jdoor eeo groot tekon aan lange, dikke boonsrmnen onnbnd. Toea in de lld. eo 12d.

ner de bouw va grotere en bredere sreneo kerken werd angerugen moesr het meeste bouwhout dan ook al van elder konen. Het hout wed durom mestal in Nederlànd 8ekoJ.. naà (om. ook !n Duibhnd. in !eden als Hmburg, End€n of Bremen. In Nederland waren DnenreÍ en later Zwolle, Kampen en Huseh de belang, eeuw

lijkte hddelscenu.

voor de Friese bouwneester. Hier

bevonden zich de markten war hout werd verhandeld en bserkt. Her hour ws via srote houwlotten over de Rijn, de Ijssel en de Overijsselse Vecht nar Nededand veooerd.

Ne àankoop op de hourmarki werd het boÍwnererierl vervolg€ns pe. schip n&r Fryslàn overgebecht. Dat dit nier J,ijd /onde, problemen ver[ep .Eàr be,cireven in de I 7d'-eeuwse kroniek ro \íinseniuss. Hij beschÍijft een gebeunenis uiÍ 1421 roen een gÍoep cmningers op het Kamperdiep €nkele schepen mhielden, beladen met

"houÍe! viercmren' (vierkdte balken). Dh hout rru bestemd voor de bouw van de Marrinikerk re Franekere.

Dodroóronologsch onderzoek in een negental Fr;ese kerkkappen heefr aanptoord dat het toegep*te eikenhot uit de periode la00-1t00 voorai Jíiom.rie moer ,jn uit Vesdalenro. De jaarringcuruen va de genomen houtmonsrers komen namelijk het bdte overeen met d€ stándaardcuncn rrn eilenhour ui, dir gebied. ech(e, nier al her hout hier vmdam kwm, bewijzen houtnon, siers uit d€ l3d.-euwse fse van de Jarcbin{kqk re keuwarden. Deze prima nonsters konden op geen enkele wijr an een besaade chronologie gekoppeld worden.

Het is dm ooL de vrag waar het hout vudun loan. cezien de kennerken. gÍóre aÊnetingen eo een fijne resel, nàrige ringensrucruff, zál het seen lokel inlandi hoqr

D íjf

zijn Dels bijvoorbeeld in de koo.kap En Grou, wer ldeine. gilJige wukken hour mer m4r r0 ror 20 ju(ingen zijn roegepst. Nee, het hout in Leeuwarden zou wel eens aÍkomrig kunnen zijn uit her sFoomgebied ro de Elbe of de Weser. In de I 3d. eeuw werd namelijk neer hout un d* sreken ingevoerd. Zo weren we bijvoorbedd dar voor de bouw van de kloosrerkdk Mrièndál te Lidlun onsrre€ks 1260 groÍe, zware bálken werden gekocht in Hanburglr. Deze balken zu en ongetwijfeld vduir het

ehterland ,ia de rivier ntur

de

*rd

zijn venoerd.

Herg€bruik ln reel kap.on.rrurio ir hour rerus te

'inden @nrn

kepen. pengaren of rdere bouwspo,en /ijn un te w'j4n die in de huidige opstelling tuncdeloos zin. In de neesre gevallo beÍeft hei hergêbru;kt hout. Eikenhout van een redelijk formaat noesr in de middeleeuwen vooral van eldets konen en

lru dardoor duui

Bij nieueàouw of

verbouwing werd dan ook z nig omgegá mer dit oude hare.idl iner ak snols dar soede stulken hout gewoon opnieuw werden hergebruikr. De enariog leen dat veei hergebruikt hout ia kerkkappen in de meate g*aller uit voorgangers aÍLonsris is. Celijksoonige kennerken van kepen, garen, rclmerken, hourforneten enz. wiirn hierop. Ook dendrochroDologische dateringen geven aan dat

De

h.rpkzxto, à1., boog.brtrat

",

a$bdb t500 ol,L N.H. Kl kO"à"yWQJn 1)

het meestal un dezelfde prtij àÍkonÍis is. Een voorbeeld h;e@n tjn de ak schoren hergehrulkte sporen in de kerkkap En Swichud (zie het artikel van var dcr \íaard). Ook zijn resten vàn oudere hoÍren kapconstructies in de kerk kàppen vàn RinsÍmàgeest, Beets, Marrum veme'kr'r Het alfde bleek ook in de krppen var Dronrijp, @arin hóut uir de late 14J' eeuw in de l6d' eeuw werd hergeb.uikt.

H< g(b,u,k in h-, /ellde sebouw {ord, in .omn,se

gevallcn ook bevesrigd door oude bstekken. Een voor beeld hicwan vomr de rccent vrijgelegde kap op de N.H. K.,\ p O,desa-v ,4Ê. í. Dere k p berunde uir se. profilcerde booggebinten, deteeÍ uit omstreels 1500 maaÍ is bij de vemieuw;ns van de kerk in 1755 hergebruikt. In hct bewaard geble'en bestek uit deze periodc staat onder beschrever: "Dog anikel,í3 het hele gebeuren als 'olgt soo de eindelijke aan-nemer liwer de geheele oude cap op

de kerk wilde laàted verblieven en sulks voordelise. oor deelde, ont oude muuÍ-werk o.der deselve ep, af re bree' ken, en de nieuwe huuren daat o"de. wedeto- op te netseler, en dan vordere de olde cap op sijn langte afte breekcn. .at d. nem.r,utl." \e,mogel ,e dóen. :n plaats van de oude cap geheel rf te breelen, dog sal't gevaea en pericrl vm de oude ap sijn en blieven ten lxt vu de aan-nener, en wanqeer dor eenise schade oft on-

ar

gemal

mkoonq voor deselve @-Demerwo.den seboeon het oude daL, mogre

rer, en dáar vórde6 alr seene

de Arabi'ch. djfffi 1204 e, tue .,b.Lade tke"r Ditsoarrn&en hont uel uoor op *aHhotter balhea en son:, Ihhbntacl re Burn, Nh or eihe" (aft. O tudk hiet i

Melk ner

't.

nier goed bevonden worden sal sulks, voor de mn-nemer tor genoegen vd de besreders nieuw woden gemakl'.r3

Hoewel dit rtikel in de oorspronkelijke, l8d'-eerwse àcte is doorgekJst. werd het toch ren dele uitgooerd.

De boóggebin,en $e,den nrme i;k \ergeb.u kr en rn een nieuwe volgorde opgesteld.

Tekens, telmerLen en andere bouwsporen In de neeste oude ketkkappen is een grore verscheiden-

on rekens, merken, opschrifren oíinkmsingen an re rrefÍen laarrallen (rnnen $iien op ecn vrrbou$ins. /oJl. ,n D,on.irp. wrá, in de uolt<en{oel he, bouwjàar lq4o .raJr gesneden rj Nmen. inirialea ot relcr.n ri n e als graffiti op amgebmcht. Zoats in spannun, ear op het dat<bechot vm het koor een ged;cht werd achterselaren over een boer uit Sneek die in 1910 nnwege de hoge he;d

Hanàn.rhen

Iror

/.1.

i"

de

tam

Soanige

u

Jo,te. D. tutk?h .4h trture'ta1h

t|r." i" t629 i, lJt ,0 t gs .drI. xkn: u a:.efurke. à.at ikirdkh (dlb. 5)

bo"wet ldn àt

wrrenond /ijn kofien moeí ve,Lopen. vinieh, D nre. resant zijn echter de i*eningen die niet tot de gráfiti behotn mur icr, vencuer ovFrdf.onj,u,,ie. dr,e,ilg

o.bouw

\u

een

ker\. Di,

tLrnel re'ndken /ijn m&,

ook "k€slijnen", "eisendonsmerken' of "handmerken'.

On ner

de laatste te besinoe". Onder handmerken vertaan we de "handtekening" wn een tinnerman die hij achrerliet a.ls een teken van be.oepstrots. Het merk werd ner een v-vormig haalmesje ir het hout gesneden, vaak op een opvallende plaas zoals de koningstijl, de

venicale stijl in de l<ap

warin

alle gebinrbalken van de

koonl ting samenkonen. Slechrs een enkele keer $at h* selsel van snijdende lijnen sepaird mer een jáenáI, synbool, initialen ofaaributen ah bijvoorbeeld een tJestàsb\\ (dÍb. 5).

sporcnpaar

haanholÍ

haenhoutffie mekêlaaÍ oí.landvink tweede juk oÍ gebint

loostêrhout

gewelfhout eêrsle juk oÍ gebint gebintstijl

bl6kkêel muuÍplaát

sleulêlstrk

koóeel

líekbálk

muurslijl

ta"4..s n.th

"t

c.a.-

n bd.r' Ld

c. *a.1ba,"f anL.D.a.-1.- -b 11

o,eft;.tÍ

'dn

tu

Lao*at

.ï !,.bi"rm .n

rpt.,td,r,

ot à.

lrobijn .rh x Ltwdt.la (ijb 8)

Ëisendomsmerk€n komcn frequcnter voor er zijn vooral re vinden op de grorere en langere balken nr ccn [outconstuct;e. Deze rekens die cent nr de vorn var kmiserdc cr

snijdende lijnen en larer in dc vorm vu Ánbischc cijfcr ner leners werden geuedcn, spcelden een rol nr de [an del en het rranspon var de b:lken í21.6). omdat grote

houdornarcn in Fryslàn niet voorhanden waren noes hct hout nr stapelplaatsen worden aangekocht. Hier wer dcn dc balker door de kopcr gemerkt warna het per vlot ofschip naar dc plaats van bestenrning werd ver

rop d. B i . Jlko, ,., \on de. g.rrr w,\ottÍ. / jl 1 koop conÍoleren aan de hand van de he.ken. In de bouw-

loods werd het hout darm op maar pmaakt en be*erkt, gebeuren dat de eigendonsnetken door nidden werden gezaagd, de reden dat re tesenwoordig soms noeilijk als rcdanig re hqkennen zijn.

Merken mer en geheel andere betekenis zijn de rcge-

warbij het kon

naande telmerken. Deze merken, in de vorn vm steep jes ofgàatja die een getal weeryeven, zijn id bijna elke middeleeuwse houtconstucrie an re Íreff€n. Vooral in kappen zijn a vaak goed zichrbar en wel ter plekke van de houtverhindingen, waar ze vanuit een praktisch oogpunr werden aargebrachr. Kapconstructies zijn namelijk

houtcosrucies die in de neesre goallen in werkplats een ofbouwLoods werden klargenaakt. Hier naten werden de uigezet, de balken gaagd, de prcffe' ;ngenieuze

len gestoken en de houwerbindingen venaardigd. Dn laatste was nauwkeurig handwerk dat mrgmldig wu "ooc bereid. Voordar de kepen en pengaren werden uirgehakr en uhgeboord waren ze nanelijk al net kmslijnen op de balken afgetekend. De pen en gat . of halfirourse verbin' dingen sloren vaak oact op elkaar aan, net als gevolg dat de onderdelen nar op één plek pasten en onderling niet uitwisselbaar waren. On nu te voorkonen dat het bouwpakket, op de bouu verkeerd genonteerd zou wor den wa' een nummering noodalelijk. D,e numÍer;ns werd aangebracht op de rcgenamde constructieijde, de zijde die boven las bij het aftekenen van de houwerbindingen. Vanaf dere zijde werden bij de montage op de bouw ook de houten toognagels in de balken geslagen.

Elk onderdeel vm één sput kreeg herrlfde nunmer, wabii vanaf de 14& eeuw een onderecheid rusen de linker en rechterkmt vm de construcrie werd gemaalt.

Dk onderscheid bestond amvankeliik uit een richtingste' ken, dar @n één ziide aan het telmerk werd roegsoegd.

Later, vanafde 15d'eeuw, *as het vooral een mdere vorm of groone wn het linker of rechter merk dat het

kap. Men hield zich bij her opbouwen aan de volgorde ring regen te gau en te voor' komen dat een spant net een andere narwoering op de verkeerde plek terecht zou konen. Dankzij de telmerken . \a dM ook \rijeenvoudig oenruele herphaurngen. reparaties, wijzisinsen ofaanrullingen te herkennen. op dc stuklen ontbreken namelijk de nunmers of is het telslsteem "erarderd.

Telnerken en richtingstekens verchillen per periode en ook per regio. Soms zijn ze ner een haalmcje gesneden, dm weer gekror met een scherp vooruerp, soms gezaagd ofme' een beitel rngehah. ln een enkel gevàI. biivoor beeld in de koo.kap te Dronrijp, zijn de ndken neÍ ren

rood krijtje aargebrrr\r. D,, \eF.hil in uinoerinc

i'

een

globaal dateringskennerk. Zo zijn ganeder en gekrute relmerken o'e h.r Jgemeer de oudre vormen en komen eeh*re en geagde nerLen \oorei vrnal de I od' €euw voor Ám de hand wn een drietal dendrochronologisch gedaeerde [appen rrllen *e hierop en op de relrtie nn'en relmerken en bour,Ír,errng un re" ójea verder ingau

De gebintkap A2n het eind vm de l4d' €euw vercheen via de Holgooten eo nieuw soort houtconstrucde in het noorden. Deze Dgoaode gebinrconstrucde had tot doel meer sebiliteit en sterkie m te brengen in de kap. (Een landse

een l<ap net kapgebinten is afgebald op 4f 'an beuí s 7, watin líief|êdtuáewoonlen bouwkundige ter

voubeld nen van

de onderdelen *eergeven).

Hienoe werd €en srel-

otj,hhc" onde derudirioneleA vormise 'an sebnm ,po,enkap ffplrars t4,6. 8a H.r geb,nr l*m F 'mrn in eer zware tekbalt, àie vn muur ot muur Liep, en bestond ,el

venchil noest mg*en.

Omdat een lap uit een reels vm spmten er sporen bestaat kreeg ieder aÈonderlijk par een eigen nunmer

;n de neeste gevallen uir één, twee of drie jukkeo op elkm.

Een juk is samensesreld uit rwe schuinsepl@rste siijlen Qrhbenu of geuntlnjkn), een horizortale dehbzlh en twee ráam. De latste, ook wel Éoróaaó genoemd, versterken de hoek tusen de dekbalk en de schuine jukbenen. Nast

per reelc. Dn numner bepa:lde de positie van het spant in het geheel en speelde een rcl bij het oprichten van de

dit dwusverbmd werd en lengt*erbud ungeboór niddels horizontale balken, de fieingm. Deze Ílieiryen lig-

gen haal6 oveÍ de uileinden van de dekbalk en verbinden alle jukken onde.l'Ds. Een schoo\ de uind'choor, t$seí de sijl eó fli€.ins, vooÍkom! b€wesins van de káp in de

langsrichdng.

D€ lacobiiddkerk te Leuweiden

Illutntiefvoor

de ondkkeling van de telmerken in lrys làn zijn de ketkkappen op de lacob;jnerke,k É LèeuwÍ den. Hier is een grore verscheidenheid aan merken aan te Felïen dankzij he! fen dar de kapconsrructies van de

I

=

I

ilE

É21! r&I

I

-rlr-

1504

I

b

152!

s.henanrh. behonndc

14

lldt{nd

teln*en.

De

benonsterd. Hierbijwerden 31 'tiganjes" geboord, die vervolgens door Stichting zuNG te Amerefoon werden onderzocht. Bii de selectie var de venchillende bouwfren werd gebruik genakt van een voonretrelijke docunen-

+

t.

-k |.-

bl

neeste bouwíasen door de eeuwen heen behouden en.

Slechs de kap over de noordbeuk van de kerk is vervangen. De eikenhouten kappen werden in het kader van rwee publicalies, één over de Montrmenren in IryBlàn en één over Minderbroederkerken in Nederland, door de auteur en D.l. de Vries -beide we*aam bij de RDMZ'

'F

+

1392

+

I I

I

t{

0510M

dk dê kàptutb"óie o! d. k,b,jntk k È Le"turràê". op de EI ns zi" d. s.bi"E" aeeryes?t" ne tparenpdft,.)í, drtuè!..le out,thÈlijhLdd tue:.d&" 6ft. t)

de

bij-

s.bmd16. Dit listorische

gegeven lijkr door een groot aanal houtmonstcn, gedateed nr he! najar vrn 1392. rc worden bevcstigd. Kennelijk was een deel van de kappen roe,dr"d \eó "rd er br. o," n n ióg h- elfdc "Jno' de bous'van een nieuwe consrucde. Dàarbii wed begonnen mer her koor. Dit gedeehe kreeg eer volledig nieuwe kap, sanengesteld uir bewaatd gebleven sporen, ondu*eund door iukken.

Bovenbeschrcvcr type gebirt lont sinds het eind van de l4d' eeuw in Lccuwarden voor Het wu daarme vs

G\"tdt" i.lrE* ('Íb. i0)

tldt

nnjd l

nd té,

se[nitrt

ofs.L ko *b/i"gt

t.'l.per d,e \ J d- l"r'. e FroF r..rJ.r.'ue r jaLen vaD de de lwinrissre e€uw door R. Terpstla we.d 70 genaakr." Uir zijn bouwhisrorisch onderzoek was reeds sebleken dar de oudsÉ È!e vm de kerkt<appcn wordt ge,.', re vJn de

doo c..t,,r-n ot l-a looru. Je;rc. Deze ' re 'orndj/,rc, (ca. I5 x I5 cm), wàIvàn een dcDdrochrokanre

nologische darering nog n;et lukte, umer dc rcstanten vrn een spored<ap die vermoedelijk in de L3r' ecuw werd gcbouwd. De lop had destijds de um vrn ecn A, dic aar de ondcrzijdc was versto-igd nrer een vertica:I 6alkic, dc standnon, cn ecn horizontaal sruk hour. de r/a{fr.r D.,portn ror dcl ir her ololJ.eel. d. r"-,i r bent ott twee nurylatez was gckcept en op d. n"ur ru*te. Uit de gesnetlen telneri<en blijkt geer verchil tusrn lin[s en rechts, wel wordt duidcliik aan de hand r de rrn nering d:r d. .po.r, rrrer rreer rr d, rrte

'.

Deze onregelmarigheid zat hct gevolg zijn van een bonwfase rm het eind van de 14d'ccuw. ln 1392 zou de

(nk n"n i1lJnnr

rneà

"r' r der\n'rgo z.jlrr.

tkt rand.k t.t"E/k nut,Et 9 l\.=i) n8 dadrhij hn hqeo.!-

d.,

ttn,o,,!ir. tuLhr kke" (rÍb. L,

moedelik één van de ee6!e in her noorden. Zoah geegd begon nen met de bouw van de kappen op her koor.

Hier werden tot halveruege her sch;p I2 sesÉpelde jukken geplaatst. Gezien de numnering nn de gesneden tel merker. die nog geen ondercheid maken rusen links en rechts, werd vanuit het oosten nu het wesen gebouwd (dt4.9). Toer de kàp was werd een kone bouw "oltooid stop ingelast. Deze bouwsrop bl;jkr zow€l un de dareing van de hourmonsrer van her schip als uit de relmerken

É

en de divene boÍwsporen in de kap. Net ren wesren geb;nt dunner 12 is nmelijk her tesrant van een djdelijke afdichting bewaud gebleven. Kepen in de sporen wijzen op een houten schor dÀt het schip vóor weer en wind moest behoeden.rT De stàsnarie in de bouw was nogelijk slechm ter over

brugging van de winter van 1393. Uit de houtnonstes vao de volgende serie gebint€n, over de we$elijke helfr vd de kerk, blijkr namelijk dat kon daama begonnen *erd mer de voltooiing van de overkappjns. De modslers ii dir deel darered uit 1400 16 jaar zodar men op zijn vroessr in 1394 verder bouwde. Op her nieuwe deel werden 8 gebinten geplaat* van her zelfde rype ah in het koor, naar met gesneden teLnerken, die oodercheid naken tusen l;nks en techs. Ao de noodzide n namelijk één !"n de

nuhme.ingstreepjes steedr gekdikt ofgebroLen ;n de

ei fl

V fzp 10). Over de gebinten werden D- re ..h ller ql opborr ri,' s-pl-rr. ':n die in her koor nor rin wel ander wn fo'mor e' tel' rcrm En de ,po

we

e.

merk. De sporcn zijn hier niet vierkant naar rechrhoekig (8 9 x 14-15 cm) en sencrkt net nunners die aan de noord/iide /iin voo? en vàr een rr horm g richi.gre ken ízÉ.17). ook opmerkeliik ziin de vele sporen wauvan de uiteinden boven het htu orï zi,jr le:leryd.

Kennelijk waren er problener om hour van voldoende lengte te bcnachtigen.

Bijnà 100 jaàr larer volgt ópnieuw een grote verbou wing. Aan het eind van de l5J'eeuw wordt namelijk begoonen met de bouw van drie kapenen tegen de zuidzijde En her sch;p. Ze ve.to.e' enkele bouwku.d;ge hoogsandjes. zo werden de oude, dik.ke zijmuren door

brolen en kregeo de kapellen hoge stenen gewelven. Uir

Mèt en

b6tun

g.habï r.lnertr n,n eí L D. Èl,dE n tuE op .hanl se?krtk s"Be ('Jb. '-ro/tuige t2)

g$

het dendrochronologisch onderzoek naar de kappen op der bouwdelen blijkt dat het toegeprte hout in het najaar ofde daarop volgende winter van 1504 werd sekpr.

We nogen er Bnuit gaan dat her korr lierop werd verwerkt zodat de kapellen in 1505 onderdak waren. Her is niet ondenlèaar dat bij derlfde verbouwing in de hoofdbeuk hct huidige, beschilderde, houten tongewelfwerd aangebracht. Ofhiervoor een ouder gewelfofvlal pla-

Schcnati:che phttegrond

reLnqu.". Dt

un le InP.o rturtie a! * Si"'

'loml,aM

?ietèt tu

Gt.,

op dr Èkznins .ijn ./. s.bi,'.k u../sès.E" net à' bijbehotnn,

zrn tunuege le arnrhxlijhhc;.t Mss4aen (zJb t3)

fond werd gesloopt, is onduidelijk De drie kappen op de

ring vedengd door niddel van een

Lapellen kregen de gebruikelijke gebinten en sporen. die qu con$ructie nier anreLen van de oudete exenplaren. \íel nan opnieuw het hoL,rfornaar van de sporen àf. \íaren deze in het koor nog circa 15 x 15 cm en ;b het schip onssee! 9 x 15 ch, h;er zijn ze gemiddeld nog mad 9 x 9 cm. Per kap kwmen vijf gebinten van twee jukken hoog. Al de kappen nunneren vm noord naar zuid waarb;j de sftepjes ván de geneden telnerlrcn un de oosrzijde alle g€knikt zijn om links en rcchrs van elkar

een zuidkapel.

re kunnen ondencheiden í21.9). zal de saaistie aan de Niet lang na de 'uidkapellen zuidzijde zijn gebouwd. De kap op dit bouwdeel geeft

hierover echÍer weinis duidelijkheid ondat deze grotcn-

uit hergebruikt hout is samengesreld. Desonda*s werden ook hjer een vienal monsters genooen watvan et deeJs

slechts één gedateerd kon worden. Dit nonsrer afkomstig uit een dekbalk gaf een sterke datering op het jaanal 1248. Mógeiijk hebben we hier te maken met een stuk hout dat uit de eente f*e van de kloosterkerk stamt.

Dce datun ligt nanelijk dichr in de buurr van 1245, her he, kJoower re Lrcrr*arden gesicl't rou zirn.

j"r wrin

De làrtste ingrijpende vergrorins va! de kerk wo.dt in het ee(te kwàrt vàn l6d'eeuw gerealisecrd. ln deze periode wordt de kerk ovu de grheie breedte in westwaartse rich-

*ua

schiptravee en

Uit de houtmonsrcrs vad de gebruiLelijke, weejukkige gebhÍkppen over dn gedeehe blijkt dat dit rond 152I gebeurd moer zijn. Dat de kapel en westtra blijkt behalve un het met-

vee in één keer vedengd zijn

selwerk mer atuisselend rode en gele baksteenlagen ook ui, de ,clmerken rn b. rde k pp-r. D.r nerken ziin nanelijk ner een surs 6€nel) gehakt en numneren op de hoofdbeuk van oosr naar wes van 1 t/n 4 en in de kapelkap van zuid nar noord van 5 t/n 9. Het ondercheid ,u*en linls en ,e,h.. bê rà, u:, 4n c vormis su,'je rechn en een gegurr S -vo rnig Éken links (aJb.12).

De

SiÍt Pieterkerk te Greu Uit het bovenstande voorbeeld blijkt dat het begin

van een nieuwe reeks telmerken en een ande.e "otn "m consrrucde neestál wijsi op een bouwfasering. Dat dit echrer nier ahijd het geval hoeft te zijn, blijkt in de schipkappen van de N.H. Kerk te GróÍ. In dee kerk weden houtmonsters genonen uit, op het eerste gezicht, drie verechillende bouwàsen; één in her Loor en lvee in he! schip. De koo*ap vornt een alzonderlijk onderdeel, wor vm het hour en de telmerken dddelijk afwijken nn die r ,f I q \.hi! 4, / í, De . nnn L.,ie be{rár hic' ,,ir \r'orÈngespánnen ner één haanhout, die oodersteund worden

door drie enkelvoudise sebinten. De gesncden rclmerker zijb links en rech6 selijk, maar siaan nier meer in de junte vÍrlsorde. Her feir dat de nerkcr geer ondencheid maken rusen links en rechrs zou op een vroege darering kunne! wiizen, a,àls boven besch.even. Helaas lukre her nict, vànwege de grove ÍinsslntcruuÍ qn herhour, deze onderdelen dendrochronolosisch te dareren. Dir wc wel nogelijk in de schipkappen. Hier k een duidelijke twecdeling

Ha ngdtuntu

18

'tkli.Jn*

"td

pa.r.' 'tu.e

in

trt,z,t.tt,r

s k besÊr u,t net vijfgehiírn van lwee jukkei hoos.

Dit gedeeltc isvarafde roren richting het koor gemetkt net gesneden nummers waarvan de tekens an de noordzijde Jle in her houtwerk ziótbaar Her wesrelijke een sporenkàp

geknikt zijn. Aansluitend hicrop volgen de vier oostelijke gebinten waaran riet allccn de telnerken afwijken mar ook dc constructie. Dc merken gàrn vàn I t/m 4 richdog het koor en ordercheiden zich links en rechÉ door n;d,

tu S-x Gdnd^k{k í! woknn (.1b. t4)

f------+------Í 05't0 Schenati:che

ft"de

del

plzxegond tun ,L kd!..Lrturlie

kln{h

va

.

D.

steeds één

'Podtdtèh

a|,

zií" Mtuer. d.

geknikt srÍeepje aan de

d. Ge,rruzlxkt| t Vu*, O? de kkdittu z;jn zichtiijlhèi't uesselnn (nfb t 5)

dc

geb;aen uergcgettn

na

,1,

b;jbtho'

tu

noo zijde. De

consru.de lijkt óp die in h* westelijke deel, alleen is ha1 vevege de delbalk. op het rlteede jt.,k, een nahekzt ge

uarover een horizontele balk loopr die in de leng terichring de hanhouten ondersreunr. Dere rcgenaànde hdd ho"ílierins|s een .onsrÍctie elenenr dat bij veel kappen in Fryslàn is toegep t, bijvoorbeeld in de kappen

plaatsr

van de Man;nikerk te Bolswrd, wawan het schip in 1450 gedaee.d kon -orden en het koor in 1461. Hoqelde consrucrie en de telmerken dus iotaal veschillend ziin

het dendrochronologisch ondenoek unge"oe.d, bleek "n dat de bomen gel;jktijdig geveld noeten zijn en de lep'

pen rcBchijnlijk sclijkdjdie roi srand zijn sekooên rrir nmelijk her jaa!Él 1520 tevooBchijn. beide delen Dir merkwardige feit is noeiiijk te verklarcn. Gezien de merken zal men vanaf de toren naar het oosren hebben ge

krm

bouwd, worbij op een gegeven monenr een klei"e bou-stop werd ingelar, nogelijk vanwege de winter ofhet sebrek aan voldoende hóÍt. Bouwsporen van een rijdelilkc afdichting werden niet gevonden, naar duidelijk;s wel dJ, de $elcli,k..r óoielijlê \our.onnru.,ie. ,n u,Foc. ring verchilhn en dar de houÁsalitcit en de monsters amtonen dar her n;er uit dezelfde panij alkomtig is. Op' nerkelijk is overigens dar de overgang ook in het boven-

19

vm de schipnuren áánwezig ;s. Het boogf.ies de buiten,ijde venoonr nahel;jk p.ecies op de aadzettins een breder boogjê. Men kán zich den oók efvrasen ofde lonaanse sierlijsi wel geheel oospronkelijkis. sre deel

au

De Sint Gertrudiske.k te

Vorftrn

De dendrochronologie speelde ook een belangrijke rol in de darering vm de kerkkiFpen op de S;nr cerr.udiskerk ie \íorlum. Hier o.dereunen de dateringen de eenduidige bouwfàserins die aan de hand van de relmerken kon worden v$Besreld. Un her ondenoek in de kappen is nmelik gebleken dar her koor eo schip gelijkrijdis net de Ídsepted veden overkapr. Een constate, rins die,irijkt 6 de heerende opvaaingen o"er de bouwges.hiedenn vàn de kerk. In een aanral publicaris wordr nànelijk gesteld dat men ror 1 t66 nos sreeds seen dal op de schip hàd seplorst.rs De muren en zuilen auden hier vdaf 1523, roen men na mee "vewoesringen" met de herbouw wd b€sonnen, bloot hebben gesraan d weer eD wiod. Gezien de huidige kap is dit onmogelijk. Vemoedelijk is dir segever, irdien gebaeerd op his torische bronnen, van toepsing op de nooit voltooide tÍaveeën tussen schip en ioren.

De kappen over de Cerrrudiskerk zijn vm een veel voor

Lonend geb;nrqe warbij hct ondente juk

een

halfron-

Ía".ltu d en harbrlt zii\ dan nooi gebogen en geprofileerd en vor de' of sp;aboogvorn hecft. De xeb;"r'iib",

men zo de hoofddrages van een houren rongewelt Tusen de gebinten bevinden zich de sporcnparcn d;e in dit ge.lzJ 6!ee htunhouten l.ebbeó warvan de onderre ook wcl ,a, p,r,,/ qo,d, srnoend Tu+er drr ho|zon ralc roosierholt en de schuinstonde spoor is een gebo, sen sruk hoÍr bdesdgd, h et geuelJhott, waarregen het se u e lJb I c h bt is gesp ijke. d. op zowel de gebinÈn als de russenliggende sporenparen zijn gesneden relnerkeh aangebracht van een kennerkend ryoe genr:md <r"elLje,me'ken Dir rypc beraar uir

r,rbij rn

de ene /ijde ecn dwà^,rreepje dn heÍ relnerk is toegevoesd en an de andere zijde een winkelhaál 'vorhis rekenrje, zodar hier een schenÀrische

mc*en.

20

weergave van een stoel onrsmar íó14).r, In de niddenbeuk numnereo deze rckens vanuir her Loor richting de (aJb. r 5). Opnerkelak zan àe nerrcren, vàn 1 t/m

rt

ken in de uansepten die hier

dw(

op @dsluilen. DeE

rummeren v"n z:id n,rr roord. ro I ri m 8 en /ijn nier vm één dwàrsreepie en stoetie voo.zi€n m@r van twee.

Deze:ardige oplossing om de gebinten van de dwarbeuken te kunnen onderscheiden van die op de hoofdbeul, vormt h$ bouwhisorisch b ijs dar er sprale is vàD éétr bow{ue Dat de schipkap uit delfde periode dateen als de koorkap blijkr niet alleen uit de nunnering vm de gebinten, ook op de sporen is het telsysteem aanwez;s. Dn loopr op enun her oosren, van I tot nar liefsr 103. Een detgelijk hoog nunmer is in slechts een paar Nederlan&e kerkkappen aangerroffen.

Ho el de merk€n en de boumporen duidelijk naken dat het om één bou*{ase gaar, zijr voor de rkelheid

awel

de koorkap, schipkap, tmnseprkappen en de kep op het noodschip aÉondedijk bemonsterd. Het dendro chronologisch onderzock wees verolgens uit, dat al het hoft in 1524 gekapt mon zijn. D;t slui! soed á.n op de nededelingen, dat men in 1523 mer de heóouw zou zijn begonnen. cezien het nersetwerk heeÊ neo de kerk in deze tue verhoogd en in 1524 of 1525 ;n één heeÍ overkapt. Nog vemeld moet worden, dar op een onml ptaar.en ir de kJp revanren un "ndere boogsebrnren tjn vetuerkt. Dea zijn nier bemonsrerd maar zouden uir een oudere fase van de kerk kunnen dateren.

Tot besluic Uir de genoende voo$eelden blijkt, dat in ord bouwhout een schat aan infornàtie ligt verborgen. Niet alleen menselijke acrivireiren, in de vord vad gegevebs over de bouwen en het bouwen, ook nduunijke biolos;sche eisenschappen tjn in dit nateriá"I opgeslegen.

lnformrie die ererzi'ds door niddel

6

bouwhisro.isch

ondemek en andcrzijds door dendrcchronologisch ondemek ortsloten kan worden. Een onderzoekscombin"rie d:e inrere*Mre getseven. ople,err. uarmee nrcr

alleen een beter beeld qn het niddeleeuwse bouwcr onaear nar ook een i"druk va de hmdelsstromn o, de handelwija van onze vooroudere.

Be;de rormen ran ondemel dienen drn ook veel meer in het reseuratieproces beÍot&en te worden. De RDMZ is ga:rne bereid on ovc de onvug en diepsans van zo n ondeuoek re adv;seren. Het ondemek is subsidiabel, indren her rn de plan'or-'ng i' opgenonen. en dienr nret slechts een wetenschappelijk doel. Het kan bijdngen un en afgewogen restumtie wu;n een zorgwldige omgang met het oonpronkelijke materiaal voorop sraar en het is tevens

oekodsige gene€ri.s die, door de tand des djds en hedendagse restauratiegolven, steeds ninder authenriek maÉ.iel te zien zdlen kriisen. een verantwoordins tegenover

D6. A. Reinstii (1968 Oudesa (V4 ) Srud*rde vm 1988 br 1994 Kun$ €n Archftec(urge schiedenis

dn

de Rijftsuniyersileit Grcning€d.

\tukte nast

dae studie als timmeman - neubdnaker In 1993 studerÈ dsisr€nr bouwhistorie bij dê vákgroepÁrchitectuurgschi€denis

\rnd.R.l C \rr lt^r,n, lno-:l\aÁdd,gbouwFnrori.u hd lnstituut vóor Bouwhntorische Inv€nradsad€ en Documentatie (lBlD) te \-He'togcnbosch. Vànáf 1997 als bouwhistodcus wertzah bij de Rijk! m€r eigen bureau v€rbonded aan

dien$ voor de Monment€nrcry t€ Zeisr waar hij tot 2000 neewerkte am de serie CeillluÍreÍde Beshriivins En d€ Monunenren vm Cs.hiedenis en Kunsl. TeEenwoodig behoórt het uitzetter b€g€leiden €n verichtn van bouwhistorisch- en dendrochronolosisch ondemek tot zijn taakstelling.

LITERATUUR Berg, H.M. van den, De l,4onlmenten van Geschiedêns en Kunst. Ko umenand en Neuw Kruisland, s-Grav6nhage, 1989 Buis, J., HolLand houland. Een geschedênis van het Nedêr landse bos, AÍnstêrdam, 1993

I àqcna Bu1à. B. vrr. Golsch oouwê 1

-r)sl.n

n

Monumeít van de maand, jaargang 6, deel 3, Leeuwarden

l99l

Halbertsma, H., Dê kmnek van de Wth€renabdil "Marén dal" le Ldlum, in: Berlchlen van de RLjksd enst voor het oudhêidkund g bodeÍnondezoek, jaargang V 1954 Janse, H., Bouwers en bouwen ln het vêredên, Zallbommel, 1905 Jans6,l-1., Houten kappen n Nederland rO0O 1940, Deít

I989 Jansê, H., Hel gêbíu k van hout n het Ngderlandse bouw beddf in het verlêden, n: R6siauratiêvademeclm FD[,42, RV B ad Houi. 1 9AA

Janse H., Tmmeír.ansnre*en, in: Restauratievaclemecum RDÀ,42, RV b ad M6rk op houi, 1988 Jánse, H., Têlmêrkên, nr Fêsta!íatiêvademecum RDÀ,42, BV blad Me't op hout, 1990

Jansma, E., RememberRlNcs. The Deve opment and Applcauon oÍ Loca and Regional Trce Ring Chronolog es oÍ Oak for ihe Purposes oÍ Archeo ogica and H stoíica Reseaích n the Nethe ands AmersÍoort 1995

Kohan, ChrJ. en D.J. de Vriês, N4erkên op houi en handels waa[ t r.r.ermansmêrkon opniêuw bezien, in] Restauratiêvademecum FDÀIZ, RV blad [,4erk op houl 1993 Sass Káássên U., Dendrochrono ogisch ondezoek aan

naáldhol]t ut Nederandse mofumenien. in: Bu lel n KNOB, 2000, pp. 85 94 êÍpcrrc. F., De JdcobjT lauratie, Leeirwardên,

terl le | -elsèrder. ! 'r"d' í.s I

978

Vriês, D.J. d€, Dendrochronoogisch daterngsondezoek, in: Rêstauraiiê Vademecum FDMZ. RV Blad Dêndrochrono og e, 1994

Vres, D.J. dê, VêÍgelnksnd naiuuMelenschappelik date ingsondêzoek, in: Buller n KNOB, 2000, pp 74 84

wrseaL.

q. .!'-or q.Ê ofta i<ror s .e g€- hederi,se

van víies anl, bêsinnêndê van den ia6re nae des werelts

schepplnge 3635 endê loopende toi den jaere nae de ghêboode chrisii l022imet schooneÍiguyren ende een andts ende steed caerten vercerl, Franeker, 1622

21

NOTEN

1 2

Bil de X as hei jaari bi de Y as de r ngbrcedte. De gra íiêken ziln íreêsta ogarlmisch weergegeven zodat d eptep'rnten verslêrkt worden ên toppen aÍgêzwaK.

BÍ een boom toi I 00 jaar oud ls de schatl ng van hei gem ddeld aantal spintrngen 16j5, bi een boom van 100 200 jaar oud 20+6 en bij een boom oudeí dan 2OO jaat

3

opshehouden/nemende benêÍÍens d en oock zes bur geren van Franeker op het Camperdiep ghevangen."

2618.

Bil de bouwÍasê n deze

10 De volgênde laat'm ddeleeuwsê kêrkkappen ziln inm ddels in opdrachi van de RD[,12 door RING te Amersfoorl gedateerd: Achlum, Bolsward, Briisum, Dronr jp, Eestíum itrêkbalk), Gror.rw, Leeuwaden, SwichLrm en Work'rÍn.

11

p€iode werd de kerk ver

Ze voor hiervoor Utê Sass Kaass6n, Dêndrochronolog sch ondezoek aan naaldhoul

Dê

lmne(

vdn dê

W 5e€1àbdrj

'flaiiënda" te Ldlum, in: Bêrchlên van de Rilksdiênst

voor hel oudhêiclkundig bodêmondeízoek, jaaígang V 1954.

hoogd en hêl koor vergroot.

4

ZeH PabÀísr..

Ze H. M. ván de Be€. De Nedenandse Monumenlen ván Geschiêdên s en Kunst. Kollumêr and ên Nieuw Kíuis and, 5 Gravenhage 1989, p. )Cryll .

rJit

Nedênandsê monumenien, in: Bulletin KNOB, 2000,

pp. 85-94.

5

6

7 8

ln dê lgd€ 6n 20stê eeuw werd hout ui de scandinavi' sche landen veel ais dêklast op schep€n meggeno men. Hel zoule water dat over ds balkên spoêlde maakte de baken iijdeljk onbru kbaa[ om hei zout etuit te halen werden de balken eeÍst een poos gewa iêrd en'gezoel". Viende jke medelng dhr. H.T. Algra.

Ondêzoek in Duitsland toonde aan dat 07% van het hout binneír één jaaí wed veMêrkt, 29% binnen twêe jaar en bij slechis bij 4% i6t ds loepass ng langer op zch wachten. Zie E. Holsteln, Miileleuropeische Eichênchronolog e, ,\.ía nz 1980.

1 6dqêêuwsê jaairallen zÍn in het veneden aangêtrofÍen n de loren van Fo sgêre 1 534, het io€ndeur !e tê SpannLrnr 1592 of dê li'vormige bekroning van dê toíên te De num 1 589. Z e de Vóorloopige Ljjst dêr

Anderê

Nedêílandsche À,4onL'ínenlên ván Geschiêdênis ên Kunst. Dêe lX. De Prcvnciê Fiês and, 's-Gravenhêge, 1930.

15

Bêtustênde in hêt archieÍ opmeelschetsen van de Rijksdiensi voorde Monumentenzorg le Zest.

Ze o.a. de "Voorloopige Ljsl dêr Nederlandsche

wên. Stedêl jkê aíchitectuur n het voomalige OveÊ en Nedercticht, Uirccht 1994, p.380.

Monumenten van Gêschiedenis en Kunst"

tol dê oudste, l3d6 eeuwse bolwÍase zou behorên. Zowel de posiiie als de dendrcchronologischê datêÍ ngêll wiizsn er echter op dat deze iijdeljke aÍdichting met de eind 1 4de eeuwse bouMase te maken heeÍi.

17 TêÍpstra was van rnering dal dê aÍschêid ng

Ze Wnsêmius, P, Chronique oflê historische geschedes werelts scheppingê 3635 ende oopendê lot dên jaere nae de gheboorte christ 1622; mêl schoone íigly€n ende een lanclts encle sleed caerten verclerl,

22

Gemeentearchier wyrnbrltsêradee, ArchieÍ Xlli,

Ze ook: D.J. dê Vries, Bouwen n de late middeeeu-

den sse van Vr eslanl, b6g nnende van den iaer€ na6

9

l3

ln'het achiste boeck" op folo 245,

in de twêede kolom siaair 'hebben €srsuilckên (Groningêrs) eenighg schepen/die Sicko Siaêrdama als hovelifck tot Frans ker: tot pioÍijte ende opbouwinghe van den kerck mei houten viêrcanten geaden haddê/aenghetasi €nde

Zie B. van Haeísma Buína, Goiisch bouwen in Fresand, in: l,4onumênt van de maand, jaárgang 6, deê|3, Lêêuwarden 1991. OÍ Sint Gêítíudiskerk Woíkum, zon'

r9 Naast Worklrm komt in

Njafd

d

t t],pe telmerk ondeÍ andero voor

en veel Noord Hollandse plaalson.

DE KAP VAN DE NICOLAASKERKVAN SV4CHUM; een bouwhistorisch onderzoek Frmk van der \Ă­aard

Inleiding rm Swichum onder leiding architeaenbueau Kijlstra en Brouwer uit Beersterryaag kwam in 1997 klad. De toenmalige eigenares Srichring Swichuner Tsjerke' heeft in het kader nn de Brau-

ratie de Riiksdienst voor de Monmentenrcre (RDMZ) gevmagd om niddels dendrochronologisch ondemel (jaringonderaek) de ouderdon vm het hour in de kap re dareren. Prof. Dr DJ. de Vies van bovensenoemde dienst heeft daarop de nonsters geboord en ze door het

KM ns nndbosdfiel

S.hi!

De restauratie vm de kerk

r:r

k

!*osdfn

en

ryotn

uan

dithtg.*t

uenster

tuet

to

dbose"fĂ­s qam ,2"

alkehdhre

Ara

.(d|t. 1)

23

Oveise.s is €r djde.s de .esraurarie een beperkr archeolo' gisch ondezoek door Cenit hlzinga venichr die ik hierbij bed"rk roor de b.[ng*eklmde nro,m,rir d .l-,j m j mberetlting tot de kerk van swichum vosÍekr heeÊ. B;j de ronundkoming ran het voor u liggend anikel moót gebruik genakt worden van de toen nog iiet gepubliceerde tekrt van het boek "swichun dotp, kerk en de Ayras" geschrwen door leo qn der LJn fa ltrer lvrrk rclr. Hrerrrn àjn vooral enige bronnengegwens omtrent de bouwgeschiedenis

ontleend. Hierin wordt de kerk vrij uitgebreid besclr*en, naar is met name de kapconstructie unmier behandeld zodat onderhav;g anikel her boek op dit punt aanvuh.

steÈh|,h

nt !.tkttu4rtof.t

(zjtt.

Nora bene, Her vooÍ u lissende anikel moer in samenhang met dat vao Alben Reinsrra, elders in dit nummer, gezien worden. Begrippen en vakternen die hieronder '.r,t, sedruLt wo,den /ijn daar reed. uirgelegd en in een rekenins írJ4. ,7) opsenonen.

2)

vd Srichring Ring laten onderzoeken. Dit ondezoel heefr tot belangrijke vroese dateringen geleidr.

De kerk

De s,ih ingsw.hume, r,je,(. l-eeri,e^ol8en, op,r. Íigarievànde R|MZ een beknopte bouwhistorische docu-

stat op

dendrochrorologisch laboràtorium

ncntatie van de kap leren venichten on op die nmier de bemonsterdc delen in kaart te brengen en te interpreteren.

Hierorder wordt venlag gedm van het bouwhÀtor;sch

Íit

àn sint Nicol6

en CarhaÍina s€#jde kerk

een voor een deel afgegraven reip. De kerk

een toren. een schip (14,5 x 8,6

besur

neter) en een halfrond

worden en tevens een poging is gedaan om de dendro, h, 1"1"s,'.he dJ,e',nsen urr de bouwge.cl,iedeni, un

go orer koor r- r 8.6 me,en. De h:Jtorde rb,i,.prrngr een halve steen naar binnen ten opzichte vàn het koor De uit Friese moppen opgemeaelde zadeldakroren heeft een onmetsel;"g uit 1882. De toren staat vu oorsprong niet in verband ner het schip heÍg€en liet onge-

het kerkie re relateren.

bruikelijk is. Ofschip en toren uit verschillende perioden

Hel$r ws

dateren is niet geheel duidelijk.

Voor mvolgende beschrijvi ng\9oràr wrwezen nau atbel'

ondemek, wààrbij een oudete kap getecoosrueetd kon

de resraumrie ner afsqond roen her kerkje voor her eesr beochr werd, zodat de nodige kaponderdelen al vernieuvd waren. Bovendien is het wamdrijrlijk dat als er tijdens de verbouwins wDrneninsen

M

her muuherk

sedr

rcuden ?ijn e, meer inrormrrie over de bouwfcen ter beschikking rcu zijn gekonen.

Ui!

her onderoek ble€k dat de interpreratie vm de dendroch.onolosische darering van de hergebruikte onde.delen die zicl niet meer op hun oonpronkelijke plaats bcinder nog:lut haken en ogen heeli.

24

De vroeger

Her schip is oosp.onkelijk geleed geweet door lisenen (uitgemetsdde verticale banden) en rondboogÊiesen. De lisenen zijn wegsehakt, zodàr de uoegere anwezigheid ervan nog nier eerder opgemerkt À. In het nuíNerk is nog wel te zien war de lisenen gezeten hebben. De oorspronkelijke indeling bestond uit twee hoeklisenen en een hid, denliseen adat er twee largserekre spaaoelden naasr elkaar

I

i

I

wareD. Een derselijke indeling

tefr men ook

aan bij het

schip var het kerkje van Noorddijk bij GÍoningen. De lisenen lijken nnaf het naaiveld of een lase sokkelane op te gaan. Er is dus nier sprake van een hoge ongelede rcklelrcne zoals bijvoorbeeld in Dronrijp en vele andere

plaat*n in het noorden

des landsr.

Het schip heeft in de beide westelijke spaaruelden een vermoedelijk oorprcnkelijle zuidinsng en een noordin gmg tegoover elkar gehad, tesijl een wesdnsadg onÈ breekt. De zuidelijke ingug is in de l6d" eeuw semoderniseerd, na latc dichtgezt en de noodelijke is in de l9d" eeuw gemoderdseerd. Oorpronkelijk zal het schip slechts zijn verlicht door enkele hoogseplaate kleine venstem die in de sparvelden hebben g*ten, zoals er een

an

de

bimenknr van

de

noordnuur mar te

nenen is. In lrt€re tijden werden de neesre venstets meerdee malen vergroor en veruderd. Bijde nen de rest van een halfronde gnelfrib

heeÊ

spoms*

L

e

loc lwrbdt

'euuotie angarof-

aaí ws@de

fen die besóiiderd wr net een rcod geschilderd spimalmotief op een witte ondergrond. Dae vondst sugsereen dar de kerk ooit overuelfd is geweesra.

De westelijke drie meter var het sóip sluit eigenurdig an bij de rct vo het muuverL ln de westelijke drie neter nn de zuidmuur zir het boogfries iea laser dan in de rcst van de nur Ook in de noordmuur ír op dn punr een onregelmatigheid in ha boogÊies. wellicht is het een en ander het gools een geco,r geerde ven*J<ing. 'r het Het is opmerkelijk dat rcndboogfries van het schip an de zuidzijde andea uitgevoerd is dan an de noordzijde. De noodelijke sáipnuur is soberder uirgaoerd dm de zuidelijke. In de ronàánse tijd werd de zuidzijde wel als "Schauseite" gezien, die rijker gedetaitleerd moest woden dan de noord.ijde.

Tusen het schip en het kooÍ bevindt zich een zèr duidelijke nmd, worun afgele;d kan word€n dat ze niet gelijltiidig opgetrokken zijn.

slorcrsdê sclip lránêtrlk en

st1laottu1e ek?"i"s At hiade"brzrt Kijl$d/Btotwl, bèwhr àNr E ,an d4

vd l

(dÍb.

oMjde

3)

25

In navolging van de beschrijvins in de voodopige l;jst dateen Kartka'el her sch;p eerte helft l3d'eeu* en het kooÍ omsÍeeks I 3006- De gevonden dendrochronologi

da op het schip slan. ook in het res taurati€'ádemecm wordt de behouden gebleven genetselde geproÊleerde dakrijst van her koor op rond I 300 gedareerd. Bij nader ondozoek lijk deze proÊlering echter uit de late l5de ofde vroege 16de euw te dareren en zou dan aansluiten bij de vernieuwing ro de kap in dea periode/. Karrkarel doet de suggesrie dat het koor mogelijk amvanlelijk smaller en lager is goeest. Dat kan zeer sche datering zou

wel her geval gseet z;jn en is bij vele andere Fr;ese kel ken bekend, .oah bij her koor van Bozum nog her g@l is en ook het opgegraven koor van Dronrijp bleek smaller te zijn dan her schip3.

In het westelijk deel van het schip zijn drie balken beide zijden vooEien van '\leatehnkka, naarsnjhn er hotbeek (schotn). Op d.ere wLjze onsran drie gebinten die ook wel als een inwendig houtskelet amgeduid wor

en

óen (aíb. 3 5).

De íer.rtdstukken ziin voonien van rijk bewerkte peer

Dua .osk./2 loot

tthip, d, ,aetah'rdctie ,zh de tpofth

t kn

De àrchirectonische s€ledins %n her Loor is mde6 dan d;€ van her schip. Her koor heeft geen rondbosen-, mar een

keperbogenfries en had oorepronkelijk geen lisenen. Her is rchter wel nogelijk dar het keperbogenfries oorsprorkelijk op de oostelijke hoekliseen vm het schip angezer is. Dit rcu inpliceren dat het huidige koor jonger dm her schip is. Overigens is in de absis van het Loor een gaaf rondboogvensrc teruggevonden. In de noordmuur vm het koor kwamen de sporen van een lag g*ten openinss re voonchijn e. is een dichtgaet rondboogvenster

Het is eigenaudig dar het gehele koor

an

de

noord en

de zuidziide van het rlfde sobere nodel console voor zien is als die vm de noordeliike schipnuur

26

knatprofrelen (aJb. 2) dte nogelijk uir de tweede helfi van de ISde ofuit de vroege l6de eeuw zouden kunnen dr.e,en. De overige gebinren v,n her hounkeler zirn ver dwenen en vervangen door naaldhorten balken. warvan er drie op pilasters steunen. omstreeks 1855-57 werd het ;nterieur ran her kerkje rigo-

Klao tuenks Sybrandy. De eiken preelstoel is door hem ontworpen en daren uir deze periode. Mogelijk is toen ook het vlakke tongoelf dat thans de kerl ovedekr tot srand gekonen. reus omgebouwd door rimmerman-aannener

De kapconstructie Het kerkje heeft een Lapconstructrie uit de tweede helft van de 1 5de eeuw besraude uit acht enlelvoudige eiken kapgebinren ofjaÈÉrz die een eiken sporenkp van 37 sporenpÀren ondersieunen (aft. 3 t'. De tegeno'er elkaar liggende gara (doorsnede ca. 7 x 7 cn) zin door

middel van een hor;oora| haanhout net dkaar rcrbonJ, ,1orer g.L.ep e r ner .mccdiize en den. Dez N "p spijLeÀ ve$gespijkerd. De sporen zijn voouien van oud eiken drkbeschot warop vernoedelijk oorpronkelijk Leien hebben gelegen.

op

vn

de gebinÍ$ sÍanl !tund,ísker lveÍ ticale kapstijlen) die een } ddnho"tfiti"s Gen ho.ionÍale resel in de lensreÍichrins) ond**eunen die de haanhouren mn de sporenparen ondeÍsreunt f4B. 81. De Íandvn! ken (ca.7 r l4 cn)worden in dsarsri.hting ondcsrcund door uoetvhorn \ca.7 x 15 cm) die op de dekbalkcn staan. de dehbz|Ien

Vanafde Íandvinken zijn uinl orthl.a.7 xt5 cn) ungebracht die de hunhoudiering in de lensrcrichrins schorcn. Deze snndvinken en schoren zljn hergcbmilt.

De gebinrerkap besr.at duideli;k un twee gedeehen De ririe oostelijke gebinten srun dichter op dka* dan de vijf wesclijke gebinren. De ondulinge atuand bednagt rcspecrievelijk ruim 1,90 en ca. 2,6-2.85 merer Hcr zelÊ dc geldt voor de b;jbehorende sporen. Bovendic! zijn de

vijíntstelijke gebinen van gel;pte korlxlen (zp. 6) voor zien cn de drie oostel;jke daarenÉsen vàn korbelen die nr de rijlen en de balken gepe\à ziji (aft. 7).

In de dekbrlk van ltt neesr ooÍelijke sebint zijn de vijf halfspanten var dc halfrondc koorsluitírg gepend. Op der dekball staat eer stijl dic tor in de nok van het d:l rcikt en rvaarin het laarste haa$our sepend ;s.

Er zijn bij dc oosielijlte serie gebinten enkele bouwkun Jitsr de, , . rJ, s.,ro,,e, dre eroo rouden lunn r r rrr

,,)

\i

tr4

"'À

I

Ï'

I

il

iI

I \

,r"

r Ffi

rI l,

\i

""",+.

.iit I

;J;

iidÍ

ilN ;ï

lrll /\

\

I

jr

1lï

ïf l

i

rroEEdc

llq

4) \;d

6uc$lL

a r6rid!

l

27

'-.

G.bi t

net

s.lipk kÁbdL

(nlb.

O

dat zich hier een oorpronlelijk houten tongewelf heeft bevondenr0. Het huidige vlal*e tongewelf dateert vermóedelijk ps uit de 19de eeuw. Het oude tongewelfrcu zi.h dàn alleen in her koo. bevonden hebben. Her koor zou dan als belangrijlsre deel wn de kerk door het sewelf geprofileerd woden in resensrelling tot het schip dat vlal gedekt was ofeen open krp had. Men zou dit kunnen ve.selijkcn ncr diveise mdeie Lerken, zoáls bijvoorbeeld in Vesrerscesi en Bozum, waar alleen het koor in steen ovemelfd is geweest. Het kerkje in Swichun zou dan het houren equivalent van een dergelijke situdie zijn. wdlichr kan de aannane van dit tongewelf in her koor ook de verklaring zijn vrn het feit dát de geb;órci in her koo. dich,

Op beide series kapgebinren is geen relmerkensyseem aangerroffer. op de plaars van de ove.sais bw;DdeD zich la.en in dc fl eringel die u,,k rrnEnen d" her h e, or Me erie. g.bin,en sar,. D. be de.e'ie. .po.en /.ja o\e. rigens wel elk voorzien van een aparr telmerkensysteemLL.

Her saaÍ derbij

nk

on zosenamde

gebroken ofgekrikte

(dJb.e).

Danloij dendrochrorologisch onderzoek kon de oudets dom nn het hout van enigc onderdelen vm deze kep vrst geseld worden. De deLbalk en de korheet vàn het rerde kapgebint vrnuit het westen -deze behoon b;j de wesrel;jke geb;nten- leverden een kapdatum qn winter 1460-1461 op. Aangezien het hout na de lapdarun neesral bnuen I of2 jar verwerkt wdd kan her lapsebinr in 1461 of 1462 ro! srand tjn sekomen. Vreend genoeg werd het hour voor de westelijke spoÍenparen Gpoo.6, haanhour T) .ond 1492 (athans ru$en 1485-1493) sekapr.

Men zou \er rer-l-rl tr,.en dc bc,dr kap.on.rnrrie. wellicht ook kunnen verklaren door ccn verechil in daterirg aan .e rener. Helaa. i ijn .r ui, de oo.re'ijke f e seen sporen en seen onderdelen var gebinten dendro chronologisch gedateerd. Hei is echrer ook denkbu dat beidc consducries sclijk jdig geneàkt zijn èn dar de

reden voor he! dichrer op elkar sraan van de sporen en geb;nÈn in her oosÉlijk deel gercchr moer worden in de amwezigheid van een tonsewelt

fen orrdcre 'porenk,p vcrb"rgcn in de huidige gebinr(nkap \ele,oe,..ho,en. q,nd.,horen en .rrndrinken z jn voorzieD van kepen die h de huidige situatie geen enkele zin hebben, hetgeen erop wijsr dat dit hour hergebmikr is. Bij nadere analyse blijkcn de schoren en standvinken geinlerylereerd re kunDen worden als in de lengte ver zaagde sporenr2. Aan de hand nn de kepen en andere bouwsporen is geprobeerd om de constructie warvan dn hout oonpronkelijk decl hccft uitgernaakt zo goed moge' lijk te reconstrueen (rconstructicrckening alb. 10)rr.

oorpronkclijk zullcn dc sporen eco doosrcdc van cn gehrd hebben. Goicn dcze tràarre was her moselijk dat der sporen een zuivere spocà. 14 x 14 ror 17 x 17

renkrp zonder onderteuning van gebinten gevormd hebben. Het is opallend dat aan de oonpronkelijke oppervlaktes van de sporen geen duidelijke aagsporen waar genonen kunnen worden. De oude sporen schijncn voor nanelijk behouwen te zijn.

Enkele ciro 4 cn diepe kepen kunnen gezien worden als kepen voor de lippen van hanhoÉeí (r|t. tt). DeÈ kepen lopen niet tot de rmd van de spoor door, eindigen op circa 4 afstrnd van deze nnd. Blijkens een nagelgt in de keep wr de verbinding hanhout spoor oorepronlelijk niddels een houten mgel vttgect.

Dantzij de hoek van de keep ten opzichte van de oorspronkelijke buitenkmt van de spoor tan de roegere

o

nar

Ccbitu net s.p.,d. Iofieek (dJb. 7)

29

o,?tzicht

'td

Idt

neí standtinken, hda"haríIief;ns, weï

., ain^.h

dakhcling globa.l gereconsÍueerd worden. Deze blijkt

kepen deels gereconsrue*d worden. Een

cnca 53 srÀden te zijn.

Oonoronkel ik noeren er ge/i 1 Je ov.,,p"nni1ts ,rr dc kerk per sporenpaar mioinaal twee haanhoulen gq€esr

rotren kepen kàn geinte.p.ereerd worden als een keep vóot een dzoob (dJb. 12). Dir zijn vetuqle sdjkjes 'td,rn rn d.,oe, de .po,en d,e de ,poren rr'n de hori/on.

riin. Oo\ enk.le od, r. I rr -eeune lerLkappen

rn

Noor&ededand hadden oonpronkel;jk twee hoohouten Op de een ofàndere man;er

30

(aft. 8)

no$t

de

zijm{lse druk

En de aanse,

tale bloh&els en de naurplazr moeren vemnkerenrt. Hoe ung*oerd ws lcn slechrs naar aodosie rer ande.e voorbeelden gereconsrrueerd worden.

In rheorie is her moselijk dar ieder sporenpaar am de de voetconsttuctie verder

tl.kbdlk wetd vcrbonden. Dit zou echter

van de sporen àán de voer ewan opgevangen worden. De

loeÍ doot

voetconsÍuctie wn de sporenparen kon uit overgeblo'en

berekenen dar er vecl treLbalken nodig wàren. cezien dàt

een

sÍÍe houNdbruik lijkr

her wààschijnlijker dat er om de 4 of6 sporenparen een trekbalk ingelàÍ was, waa$ij de .porenpa er . i" br:r.1q&, r.e drll '"n àe ru -enliggcnde blokkeels en een nveelbJk op dc rekbalken overgebacht werd (Bijvoorbeeld de kap.onsÍructic van her koor van de kerl van Norg wx oorpronkelijk zo uirsevoe.d).

Blijkens de aanwezigheid vrn nagelgaten met een kle; ne doornede va. 1,2-1,3 .n (rft. .13, wuen de panlar-

ten ofde deklanen oonpronkelijk met hduten nàgeftjes op 34-35 cm han op hart vastsecÍ k|r. 5). Frwàre steeds twee nagelgaten naast elkar angebtacht. De pan-

larien moeren

rdj

zwaaÍ

soe$t

zijn

dàr

ze

andcs door

het boren van de nagelgaren zoudrn breker. Deze zwaar te van de panlatre" ugge.eeft dat de sporen iedelijk ver uit elkaar kunnen hebber geston. De zwaarte van dc sporen naakt het ook inderdaad mogelijk om dit te rcaiiseren. Bij een "hade' dakbedekkins (met pannen) zou nc! dc sporcn op circa 80-110 cn uit elkaar kunner

tuMteiittk.nrtu

JD? ' ?aa r-a

a",L Bá |Le

/ t,Ln', 14 '

onit/o"1.14k. ryofr *ap kJb. t,.t

In een daarop volgende fse zijn de panhtten gespijkerd gewees. De spijkergaren bevoDden zi.h $eeds op 36 37 centincter var elkaar De afsnnd tusrn de panlatten ondiep elkar nier veel in beide fàsen. Dn betekent drt * holle en bolle panner op gclcgen kunnen hebben die de in het noorden vàn Nederland gebruikclijLe gLore lensre van .nG 43 cn hàdden.

Op één van de windschoren n een ge edcn tckcn uàn een dubbel kruis azÉ. 14). aangerroffen i" d. "orn Dit srond oorsprcnkelijk op de cón$rucdezijde vd .cn spoor en kan watschijnlijk opgevr worden als een tclmcrk. Het teken srelr niet een getal xxr en kan Js een het sporen synbool gezien worden. Alle o'dedel." ".n p".rr uarr d,r ru\ .p"or oor.prorrel'jl J. J r"r u r makte zullen dit zelfde symbool gehad hebben. Iedo sporenpaar za1 een arder symbool gekrege' hebbe" en op deze mrnicr kon mer bij de nonrage van de kap de bij elka* horende ondedelen van een sporcnpaar

3i

relariefver uit elkar saan, <nls bijvoorbeeld bij sporenparn met voetbalhen ln gebonden systeem, was dar ook nier nodis. Bij een dergelijke Lap was het heel goed hoge li I om ,ymboolme ken re gehr uil, r. 81 J, r, + rng vm gebintenkappen werden dr sporen dunner en daar om dichrer op elkaar gezet. zodat * relat;efgrotere unellen sporen nod;g waren. Dn had tor gsolg dar mer de relmerken ook s.orele s€rallen aangeduid noesren kunnen worden. Dovendier moest er bij dcrgelijke kappen verschil tussen links en rechts gemaakt worden. De synboolmerken waren daawoor minder gesóikt en werden verdrongen door modemere merkqstemer.

FIet kan echter ook niet ungesloren worden dat her teken als een eigendomsmerk geinterpreteerd moet worden dat bijvoorbeeld bij het rranspon van lrr hout door een hourhandelaar n aansebrachr. Her eigendonsmerk van de srad Zwolle is bijvoorbeeld rooaLLigewijs ook ccn dubbcl kruis'7.

De veldatum van her honr van de sdoren kon op 1234 + 6 jaar gedateerd worden, wa*mee de sporenkap der hàlve orsrrecks 1235 sedrteerd kan worden.

h

eè ln"àri"tr b.,;n'lí zi.h ea o & k..p loot e., hda"haer dè od'ttunkclíjtu dihte tu" àe tput

D. oxd./blatn tijr s..f

scnellelijk v;nden. Hieruir kan afseleid worden dar de oorspronkelijLe sporenkap sFboolrelme*cn had. tn een eind r3d'eeuwse sporenkap in gebonden systeern van een huis in Lnbeck (MensÍla8e 40) cn in dc l5d'-eeuw-

*t

p

í

'." ..,

ke

'l.je

kn we*hr|e we.,'Jl.n

i,

ecn

telnerkensysteem van svmboolmerkcn aangebracht. wààrl,ij heEelfde reken als in Swichum voorkomt.

Dit relherkensysteem is orgeschikr voor het adgeven ván hose djrere etr vebchil tusen linLs en rechs. Bij sporenkappen nct zware sporen werbij de sporebpa.en

lnpr..ing resulraten dendrochronologirch onderzoek in de bouwgeschjedenis onstreeks 1235 werd hd kerkie vab Swichum voo.;en van een eiken sporenkap En vrij 4are b€houw€D sPo.enPareb (ca. 14 x 14 ror 17 x 17 cn), wiarbij ieder sporenpaar vernoedelijh <toor rwee hamhouten an elkar Het ligt voor de hand on te denken dat de bouw vm dea sporenkap de bouw var hcr huidige baktenen kerlje dr reerr. Dir is in de prakrijk toch nog lstig hard te malen dau hct koor en het schip twee rfzonderlijke bouu{*en venegenwoordiger. ls de dàtering ved 1235 ván toeparsing op de bouw van het kóor ofop die v1h het sch;p?

Dit is wel vd belang dar net een d erins van her meÈ selwerk het gebruikre netselvoband, sree#àmaren eo derseltke elact sedneerd kunnen wo.den. Bovendien zou ro architectoniscb motiefah de van de grond ofvan eer lage sokkel opgaande liseer gedareerd kunncn worden.

Her is nogelijk dat daarnee ook de eventuele ovemelving gedateerd zou kunncn worden.

Het n theoretisch zelfs niet uir te slunen dat het hout aflonstig is van de kap nn een houten kerkje dat mogeliik an de stenen kerkvoorafg;ng. Dit laatste lijkt m;j toch ninder waarchijniijk.

-etd opgenerkt is het koor volgens de literatuur rond 1300 gedateerd waarnee het sch;p dan Zoals al eerde.

op 1235 gedareerd zou kunnen worden.

1àch is er Égen de boven voorgestelde datering van het koor rond 1300 ooL nog iets in te brengen. Het metvm het koor zou in tegensel"erba"d w" de 'iinuren spraak mer deze datering kunnen zijn. Èr z;ji hier binnen

vok 3-5 srekken (stenen in de languich,inggemer'eld'n,rr JL"r gebruikldJb t he'geen ir de zelfde lagen

het algemeen als een oud kennerk wordt opgeut omdat tuÊtenen nuLen ook op een zelfde wijr gemetseld zijl.

De,p i ij, ,n he, Tuurgec.ele tn hcr rhrp ',esen

neetal wee

elku

gebruikt. Ook de koor is mlnder inrens rood dan die van het schip. De inanse kleur rood zou wel eens van later datum kunnen ziin.

Dit zou erop kunnen duiden dat de tot nog toe gevolgde dateringen niet kloppen. Vell;cht is het schip wel degelijk vàn 1235 en her koor nos iers ouder Moselijk is het koor van 1235 en het sctrip iets jonget? ofwelLichr kloppen de voogestelde dateringen wel degelijk. In dat g*al komt tot nu roe als vroeg beschouwd merselverbud voor strel<ken naasr

kLeur van de bakstcnen van het

bak.reen oo\ r"s,eJ 1,r., gesloten kan worden.

'oor

l'e,Been

br.,n nFt ui,

Het ke*je mn Masun in ooÍ-Groninsen dàt in dc litentuur als eind 12r'eeuws werd bestempeld

vroegere

op grond van her meaelverband en planegro.d"o.n!3 zou volgens recent dendrochronologisch onderoek uit omstreeks 1306 daterenre. Dit kerlie hecft *eneens eeo overeenkonend menelverband net veel strekken.

Wel is ovcr de inrerpret.tie van de datedng een discusie losgebroke!. Dareen de dendrochronologie slechts een kap

die later op dee kerk is geplaatst en is de kerk en da*mee het nctselverband in werkeliikleid ouded Àls deze d,,1 na e. h,. r sel de n,eur r r" un dir kcrkje arrgee'. di' mer.el"e'b,.d , ,a de vroesc l4d" eeu$ d". ".. oesepást zijn en dan rcu ook het koor van Swichum rond 1300 kunncn darercn waarmee het schip aar de dendrochronologisóe daterins Gn omstreeks 1235 gekoppeld zou Lunnen woden. Het is duidelijk dat de kapsrok van dneringscritcria voor de vcle middelecuwse

Jorpke\j,, r l,oord,, 'r, reoel'rJrann.

r

33

vx,rlopig opteer ik voorzicht;s bij S*ichum voor

her

sh;r

een datering van 1235 en

vÀn

voo. het koor

onreeks 1300 mosdijk ziin. har ik rcht eer veel roegere drtering ook niet uitgesloten. \íellicht wrchillen koor en schip niet axeel van rlkat wr hereli hun drterhg. Het verschil in gelediog van u, . , .. \ 1, \,-r ti .,.., b,etn f t-er ge,o g.e ,r r zou een drtern,g

van een groor verschil in bouÍ'lijd, m.aL kan bijvoo! beeld vooral her sevols zijn van dc wcns orn iret koor aLs belansrijkÍe d€el van de keLk aLclitccrorisch andcrs re proÍileren dan het schip. wel is het meestal zo dar he! kooÍ ars beransrijksie deel v de ksk €sds dan het schip versteend rverd. Áls het huidlge koor jonger is dan het schip, dan is het srarschijn' lijk dar er een vrceser snaller stenen l<oor geweest is dat ouder is dan het huidige schip. Zonder gericht archeologkch onderzoek kan hieLovet slcchts gespeculeerd rvorden.

D.

sporcDkap lrcrd

\rr d g.3-bilc rk.rp.

in 1461/62 veivangen dooi

Dlrb,j ". Jer Je o,rJ.

d. ,nF..,oo. ridJ ,.err"d. rJelri,d're,

,

,.,1

\ .i

de

.poren

:r

n.r

drn ook vecl rnccr gezaagd hou dan in de deniende eeuw roen de ouLlc sporcrkap genarl<t werd. Deze Lut*e hrd immers bchourvcr sporcn. Het is merk*mrdig det het vicde s.binr op 1461/62 sedrteerd wordt, teru,ijl dr bij behonrde sporenkap rond 1492 gedateerd kan uorden.

Frer is n uurlijk niet waarschijnrijk dar de kap ?o n lange rijd nier dooÍ sporen olerdeltt was. Om de een ofandcLe rden heeÍi men de beslaande sporcn dan rond 1492 vere r oset jt-h, id i d ,, dc scbi ,r1, ;n 1492 hergeb,uikt rverden rooL dczc kap. ln dit licht is de daterlng van het sleurekmk vaÀ hcr hourskclci và! bcl s arl. 21. PeerlíaalpÍoÍielen koncr voor yarafdc nvccdc lielft var de 15d' eeuq Dc rijkc si€rpàtronen die men mct grtscn onderaar het slcurclstuk heeft genmlt konen volscns de rhans rcr bcschikking starnde drteringen voonl ir dc rrocgc l6d' ccuw voor zodàr de drterinq van 1492

'anser r elnde

wàrsdrijrJijkcr lijkr de!

Nrrkdt., ua 34

ratku ttlb

13)

1461.

d, L|. Llpi . r up d, p, r rjr r' 'g.1 '. gdDchr. HirNàn zijn n"uwerijks loo.beetden bekeDd.

I

F. r

r. rd

F

;,r,

Her kan niet uitgesloten worden dat de kap van het koor

selijkdjdis her de schipkáp gebouwd is, naar ook een larere darering vr de koorkrp lijkr nogelijk. De koor kap is nogelijk voooien gewecr vu een houten ronge-

welt Gezien de amwezigheid vm het oude dakbeschot wu deze kap net gebinten en dunne sporcn geheel bedek meL le,en. Drr ir rnreresrn. omdrr rer hicr urr kan afleiden dat de kap van Swichun aanvdkelijk met pannen overdekt was en dat aan her eind va de 15de eeuw de kerk van een leiendakvoouien werd. Dit leien dal is veel later weer vervangen door een pannendak.

In de I 9d' euw is een vlal ongewelf amgelegd waarbij alle korbeehtellen behalve de drie westdijke ver wijderd zijn en de balken vernieuwd werden. Bij die selegenheid is er kennelijk ook in de koorkap getimnerd.

Her huidigc middel.re gebinL on de koorkrp i. immen oorspronkdijk de balk mn een korbeehel geweest die bij de aaoleg vm het tongewelf in de koorkap te.echt zá1 zijn sekonen. Een voerschoor van dit gebint;s ook dr; delijk een hergebruikt onderdeel van een inrerieuntuk dat tegel;jk net de belL op deze plek amgebracht werd.

Het àubbek krun

Ètu! ha"

utda

d.t n,g.Ljb Á en rlnboolník lt iht.ryt-

(alb.

t|)

Een voorbeeld dat dir ook heeli

b*indt

zich in de

Zuider

kerk te Enkh&en in het noordkoor op de sóeiding met de noordbeuk en wordr doo, ,rn.e en v* sÍulen vóo, 1 484 gedareerd'?o. Y/ijzed de dtstulpingen op de sleutelstukken vao Swichun op een dàtering vd 1461? Het sleuelsruk te Enkhuizen heeft echter niet de uitgebreide guaenvemiering, zodar mer een íag on de arm de sleurelsrukken van Swichum moselijk op 1492 gedateerd kunien worden. Men au dan kunnen veronderstellen dat de kerk ofin ieder geval het sch;p an het eind van de 1 5d' eeuw van korbeelsteilen voorzien werd, warbij t*ens de schipkap in de huidige vorm tot stand kwam mer gebruikmaking van de ecbinren

uir l46l161.

Í)e resultaten gezien in een br€dere bouwhistorische context Naasr Swichun zijn er nog neer kerken in het noor den van Nedeíand waar;n resten van een oude sporenkap in een larere constructie veruerkt;jn. Slechs enkele e*d zijn bouwhisiorisch en dendrochrooologisch onder zocht. In de kap van de N.H. kerk te Drontijp zijn door nidden geaagde sporen ontdekt die oorpronkelijk bij eo sporenkap hebben gehoord. Blijkens dendrochronolo

gsó ondeaek zou her hour ervoor rn lJ8(' gekrp' /iin.

Dn is een uij lare drreiins voor een sporenkap io Nedeíand. Dat zou kunnen betekenen dat aan het eind van de rad" eeuq de kipgeb n'en nog n er algemeen urren rn Friesland. Dn n in het geheel niet zo eigenardig als men op her eerre geu i l'r ou denlen. In de rrd Croninsen bestaar twee huizen met eind t4d'-eeuwse sporenkappen u

die

annnkelijk

nier door gebjnren oodersteund

**en".

35

ook her Lerkje vàn càbwetd heeri zmre sporen urr on, streeks 1393 die vernóedeliik deel uitnaakren wn een sporenkapzz. Kennelijl Lont de gebintenkap pas vrij laat

in het noorden vm Nederland op en werd de sporenkap, rcals die in swichum in 1235 gecodsÍue€rd werd, nog tot de tate r4d' eeuw gebouwd.

Vernoedelik ve.sch;jnen de gebinrenkappen in het noorden van Nedeíand

bra.ht we.d. Derc;nnovatie rerd vanuir Middex- cn Nederland, waÍ deÍselijke kapsebinren al veel ger bestonden. in Noord,Nederland geinnodueerd.

lar

De vijfwesÉlijke g€b;nr€n mn Swichun uit 1461/62 / jn \Jn /,jder,nss serrp,e korbelen voorzien. Dir is eerr kenmerk dar ;n Noord-Holland wel af en roe voorkwan in de rweede helli van de 15d' en de eerste helft vm dc loi'eeuw. mar drr overigen, in dea periode v :j

onseb.uikelijk is in Nederland'zl Dea consÍrctie'orm geeft aan dat de kap van swichum regelrecht onder Noord-Hollardse invloed ontstan i. Ook b;i de behandeling van het sleutelstuL bleek al een mogelijke NoordHollandse coDnecrie. Mogelijk werden de gebinten voor alvanuit Noord-Holland in Friesland geinÍodrceerd. Op zijn minÍ kan nen vastsrellen dat vanaf de I5r' eerw de invloed van Noord Hollandrc archirccuur en consuucricvormen groot wàr in Friesland, reNijl vóór die djd Frislmd neer b;ide re$ van Noord-Nederlmd en Noord-Duitsland lijkt aan re sluiren.

Conclusie Het dendrochronolosisch ondemek heefr in combinatie net her bouwhisrorisch ondemek spectaculaire dateringen en obdekkinsen opgeieverd, nar daarnmr weer nieuwe raa&els opgeworpen.

Tevens bleek un bovensrand ordemekie vm de kerk vm Swichum hoe lasris her is on een dendrochronologisch onde@ek rc inr€rprereren. Zelfs met een beperkte bouwhistorische waarnening van de kap kan eeo dendtochro36

Het zonder nader onderzoek dendrochronologische dateringen overnenen en telateren an onderdelen van gebouwen net een zeer lange en complqe bouwsesch'edeni,, ro:l' de mee,re middeleeuwse trise ke en, i\ een enigwins hrchelijke aak.

nnafom"reels 1400. Reinstra

geefr aan dat de vroegsr bekende gebinrenkap van lriesldd in I 392 in de Jacobijnerlerk re Leeuwarden aange-

\íeÍ

nologische datering nier zonderneer aan een bouwfase

Dendro.hronologi,ch ondeDoel kiF he' bere gern. terpreteerd worden als het gecombineerd wordt net een bouwhistorisch, archeologisch en bronnenonderzoek dat vóói er tijdens de resrauratie wordt uitgevoerd.

Her is duidelik dar een meer structureel regionaal onderzoek naar de datering van merselverbanden er steensoorten, onderteund door dendrodateringen die steeds gekoppeld zijn aan bouwhisrorisch ondeaek -liefst tijdens de rcstaumtie-, vernoedelijk meer licht z:l werpen op de datering van metselverbmden, steensoonen en van bepaalde archirectonische vemchijnselen zoals lisenen, vormen vm afsluitende friesen en plattegrondsonwikkelingen ven oude Friese kerk€n. \íellicht 4l dan op de iets langere ternijn toch nog duidelijk worden mer welk grdeelte het jertál 1235 het heesr @6ch;jnlijk seNo' cieerd km worden en zal de bouwgeschiede.G van het

(e,kje vM

Dr.

F.

5qiJm

een

"lje

"ede,

o"r,,tetd

,ij..

d{ vaad (1959 s Gnvenhase) do..JErl k n.,Ee.hkd"- . an d" Rijk'uni'enirei'

mn

i o86

croningen met als hoofdvak $hirecruur 1987-1991 weÈnschappelijk medserkcr bij de vàLgióep mhitectuurseschiedenis an de tujkruniv€rsiteit Groniryen bij profesor Dr Tav{ne. Vezd€ld€ bsis,Dteiàd voor een dnseratie over de bouwkundiEe, rypologische en ÍedenbouwkmdigÉ onMikkeling nn huiz€n in de sàd Croningen rus€n 1 I t0 en r650.

1994-

\ídlzaan

àls

rellsb.dig bouwhisbricu. werk aan prc

Noo'd-Nededdd en Nooid Duisland ed publiceeÍ dàÍov€r Dd€ projecten bctêtren onderhe€r de bouwhisroi

jecten in

sche begÉleiding

vd keikreÍauades in llGsland

en

Groningen. ln Drcniijp coódineert hij her bouwhisrorisch-,

tL ,, Rhc'-h . hnro,r,h en,,óeologi..h ond-rcel-

NOTÊN en rechtges olen koren. lan dê andeíê kani sluit de aanwezighe d van eên altaar in hêt schip fiei u i dal er ge ijki jdig ook e6n koor mel a laar s geweesl.

D.J. de Víiês, Ve€êlijkênd natuurwêienschappel jk onderzogk. ln: Bulletin KNOB, jrg. 99, 2000 nr 3, 80.

Leo van der Laan en Peter Kalstkarê|, Swichum dorp, kelk en de A)4ta's, Leeuwarden 2000.

OveÍigens was de noordelljke muu'plaal, volgens wáaÊ nemingen van archiect Brouwer, voozien van kêpên aan de ondezijde. De vom van deze kepên is heaas niêi waargenomen, daar de muurplaal tÍdens de rêstauralie veruangen is. We I cht was dezê muuíplaat omgedraaid en warên dil kêpên van blokkeels van sporênpaíen diê op de rnuuÍr aat lagen. ze z iten op mêeslal ca. 50 cm. l-lei zou kunnen dat de sporcn dan op 50 cm aÍstand van e kaar gestaan hebbên. Er waren dan nog soms tussenliggende kepen diê wellicht later zin toegevoêgd. Korrom deze Ínuurplaal is 1 80 graden gedÊaid maár kán wel dêge ilk onderdeel van de huidge kap hêbbên litgemaakt.

Bjvoorbeeld n:Vres (mogêitk lalê 12da êsuw), Oldeberkoop (moselijk latê 1 2d' oÍ víoege 1 3dê eeuw) en MuíÍneíwoude lwêede hêlft 1 2da êêuw

h dil vprbald s hêl rLL'.ritk opldller d dal hêr ccl^io twee spaatueLden had die wêlicht ovêreênkwamen met iwee gewelftíaveeèn. ln hêl kêrkle van Noorddijk dat eên oveíêenkomênde blitenge eding hêeÍi z et men aan de binnenkant duidêlitk ds sporên van twee veÊ dwenen geweltuakkên. D6 gêvonden geweÍrib wordt overiqens bswaard n hel kerkie zelr.

Deze opening is als pscinanls gereconstruêerd en woÍdt als zodanig beschreven door Peter Kaístkarê1.

GeÍit Elzingawees mÍ echtêr op het volgendê. Naar /!n melnq hdl de piè( nêopênrg 1adÊ as ldqio scoop gelunctionêerd hebb€n. Deze opên ng bevndt zich immêís op eên daartoe qeschiKe hooqte als men êrvan uitgaat dat hst maalveld van het ke*hoÍ sinds de êa1leg !d- he( hoo'er igvrs geslegen iq. Bovardier is voor een piscina een veel k elnêrê opening Ínê6Í dan

L. van der Laên ên P KaístkaÍel, Swichum dorp, kerk en de Aytla s Lêelwaídên 2000, 23.

ook de kêrk van hêt naburig€ Gourum bezl een gê' metseldo daklijst met €6n prcÍ êl dat ste* gelijkt op dal van Swichum. De dak ijst van Gouium vormt dê bekro' ning van een 15're oÍ 16de-êêuwsê ophoging.

Aan de andere kant s het denkbaar dai hêi schip aan de oostzjde íechlgês otên is ggwe€st waarbij er he e maal geen srna ler koor gêwesst s Vo gens Elzinga wist de plaats van een altaaíundeÍ ng ten weslên van het kooÍ erop dai het schip aan de ooslzijde mogêljk rechtgesloten is geweesl. ALs dat de oorspronkê ilke toestand s geweesi dan lgl de overeenkomst met de .or arogorF( wel voo de l'á_d dêá de7e ord€ mêer gekenmêrkt werd door koêpe achtigê gêwêvon

l0

Twee kapgeb niên van de oostelike serie hebben in het miodê1van de 7il.a l var oê de\oa h eel qal wda n êên hoíizontaê rogel gepend s geweest. De jnte@retale ervan s moeiljk en onzeker t\,len zou kunnen denken dat deze rege heeíi getunct oneerd a s de "nááld" oÍ roknb van een vedwenen houtên longewêlf, waar van overigens geên vederÊ spoíên aang€trofien kon

11

Het blêek dat brj do lwee sêr ês kapgeb nten ook tlvêe serles sporen hoÍen de ek een apade numínering hebbên dooÍ middelvan gesneden aan één zjde De wêstelilkê 25 sporenparen voÍmen een serie, waar bil de haanhouien sieeds aan de oostsijde van de spoíÊ,r aangeb'dch. als de lelaqlFl. Dè bele-

/r €

kent dat de oostztdê de consirucliezildê s. Het vanaf de westzjde gêrekênd 25ste spoíênpaaí s nummer l.

Vandaáíaí oopl dê nummerinq op naar het westen.

Het meest wgsteljkê spoor ls nummer 20. Bj nadere a_aycÊ bil.€1ê'vir olqonJl1n e'dê !poÍe1/o de' hánebalkên tussen ie slaan. De merl<en zijn rechts gebroken. l-let holl voor deze wesielike sporenparên werd (spoor o haanhout 7) rond 1492 (aihans tussên 1485 1493) gekapt.

Dê oostelijke 1 2 sporenparen vormên êen aízondêílilkg serie. lmmels bil het 26ste sporênpaar díaat dê conslructiezilde om. De ooste ilke 12 sporênpar€n hêbben

37

dêrhalvê de constructiezijde aan de westzijde. Ze zjn vanaÍ het westên 1 tot en met 8 genummerd (enkele sporên lrebben hel zelfdê nuÍnÍner). Ook de nrerkên van cleze sporen ziln rechts gebíoken. Deze 12 sporen staan minder ver u t e kaaÍ dan de wsstel jke sporên rêspectieve ík circa 40 45 en c rca 65 cm. Ze zjn wel gelÍk gêdimens oneerd (circa 7 x 6,5 cm).

17

DJ. deVries, Bouwen n de late middêlêe'rwên.

Siede rlke architeciuur in hel voormallge Over- ên Nedereticht, Utrecht 1994, 101 102.

18 M.D Oznga, f,4.D., Dê Nêderandsche monumenten van geschiêdsn s en kunst, Deê Vl, De provinciê Groningen, €€rstê siuk Oosl-Gmn ngen,'s-Gíavênhage

1940, 12 Dit geldt n et voor de zu de ilke voetschoor van hei vanaí het wêsten gezien 7dê geb nt. Deze schoor s we iswaar hêrgebtuikt maar stamt niel uil een sporen kap. Hot s €€n veêlhoeklg stuk hout dat onderdeêl heefi uitgemaaK van €en 6ik6n inteÍieure ement (heíen' bank, koorhek?). Het maaK een 1 6dd oÍ vro6g 1 7'rd

l9

t6

18.

D€ kap van Marsum datêêít in edeí geval uit (d) 1306 + 6jaar Data onileond aan: D.J. de Vries, Veígeljkend natuuMêtênschappel jk onclezoek. n: Bu lel n KNOB,

Í9. 99, 2000 nr 3,8r'82.

20 Bestauralievademecum 1986 5-35. Houtconslí'rctiê ,l€JlesrLk UDC 69 0 I I Doc. olao r2.l ,m r2-2

13 Eon raadselachlig bolwspoor dat n et goed vêrklaárd ron wo dê1voÍnên lêrgwe!.ge gà e1dÉ /.1'bev.r. den in de bovenkanlen van de íLieringhouten op eên aÍstancl van I ,3 tot 1 ,6 metff harl op hart. Gez en de aÍmel ngen eruan war6n h er oorspronkg ilk houtên onderde en n gepend geweesi. Hoe mên zich dê26 constructie moel voorstelen kon niel duidelilk woÍden.

Vermoede ijk ho'Ën deze gaten n et bit de hiridige con slructiê ên zin de Íiernghoirlen derhalve hergebruiKe

Bilkens kepen in hergêbruiKe ooÍspÍonkêlljkê sporBn n dê koorkap van de kerk van Norg was dsz6 oor spronkeliik ván twee hanebalken vooziên, evenas de kêrken van Oosil]Ín en Marsum (1 306 d). Ook de spo rênkap van hêt mogelijk 13de eeuwse sienen Hinckaertshuis te Groningen hacl oorsprcnkelilk twee

t5

De voet van de kap van À,lársum

d. 1 306 + 6 jaar heeÍl

standzoner en blokkee s en b ilkens kepên had de kapvoei van OosteM[twerd oorspíonkê i]k ook standzonên d. 1237 + 5 jaar Data onileend aanr D J. de Vries, Verge ilkênd natuuMetenschappel jk ondezoek. n: Bulern KNOB, jrg. 99,2000 nr. 3, 8t 82.

t0

38

De kerk van Wesslarn WestÍalên) heefl een sporenkap (met 2 hanebalkên waaÍvan dê ondeíste ondêrslêund is door twee lengtobakên en ved calê st0len d. 1457 en 1459). Deze ls van symboolmêrken vooízien ên hierin koÍnl het zêlÍde têkên voór

TuÍÍtorenstraat 8 uit 1382 (d)en een vleugelvan hêi Pelstergasthuis ut 1385/86 (d). Zei A Beinsira en F. van deí Waaíd. Eên íniddeleuws huis in de TLrrftorenstÍaai. n: Gíonings Histonsch Jaarboek 1995,83'97. D.J. de Vres. l4onumênten dêndrochronologisch gedatêord (3). ln: BLilêtin KNOB Jrg. 89, 1990, nÍ. 5, 20.

22 Een spoor van de schipkap kon dondrochrono ogisch op 1393 +-6 gedateerd woÍden. Zier D.J. de Vries, Vêlqeiitkerd ràluLtuêrelsclrappe r k onde?oe(. ir.

Bulein KNOB, jrg. 99, 2000 n.3, 80 81.

23

H Janse Hod€n kappen in Nedêíland: 1000-1940, De Íi 1989, 94. Daarnaast ziln dêígelÍke ge ipte schoíê,l danqer'ofên i,l dÊ (àp vèn Jácobi1ê"lràal 5-/ i1 Haarlem ui ca. 1465 {z e: A. Belnstra, K. Steehouwer, Jacobrlneslraal 5 7, bouwhistoísch ondezoek 1994), ef het westelijk dee van d6 sclripkap van de Hoog andse kelk te Leiden ul 1391/92 (vriendelikê mêdêdêling A. Bêinstra).

STICHTINGSNIEI'S7S Geanimeerde Lustrum bijeenkomst Het wás 30 september een stra-tende en zachte herfstdag, wáarop talrijt! donateur en andere belangstellenden n@r St. Nicolaarsa togen voor de studiedag ter gelegenheid van bet 3O-jarig bestaan de Stichtidg Alde Fryske Tsjerlen. Á1 tijdem de ontnnsst het kofÈe en gebak in het Zrlencenuum zat de ,remmrng er goed in: enuin. gen werden uhgsisseld en contacten wenlen gelegd.

E.

Vewolgens venrok nen na de tegenovergdesen St. Nicolaukerk alwor onder de gedegen leidins van dasvoorzitrer Pastoor L. van Ulden ofm. (besttudid vm de Stióting) begonnen werd mer het eigenlijke prognmna dat ais thena had: "lnrichtingnn en lirurgie in (Friese) kerken'. h boeiende inleidingen, gelllusreerd net dia's, werd de ontwikkeling van de ke*inrichting ;n de Middeleeuwen tot am 1580 (door Dr tugn. Steensma), na 1580 (door Mr B. vd Haercma Buma) en wnaf 1950 (door Dre. F.Z. on) geschildenl. Darbij werd heel duidelijk hoe de onrwikkeling van theologische inzichren door de eeuwen heen zichrbur uerd in de Iirurgirhe ,ormgeving die weer vd inrloed wr. op de inrichring \Jn her ihreri eur rrn lerken. De pbar. de kmel. de ,iruerng en de herenbanken, de locatie van alta c.q. avondnarlsra'

vr

fel en doopvont en de wij.e van groepering van banken en stoelen in de eredienst mrieerden voondurend en

vomden (vdm€n) en

En ke*elijke

w€etsp;egeling

É

de

dynmiek

en maaEóappelijke opvaningen.

Na de lunch volgde en korte uideg over de geschiedenis ro de St. Nicolaaskerk en wu er gelegenheid on die te beichtisen. Ook voor het stellen un vragen en voor discussi€ ner inteiders wo rijd ingeruind. Het op rreden van de Sjonsploech "Auke Roukes" ondet leiding van Hindrik m der Meer (die de zang begeleidde op een kofferorgeltje van meer dm 100 jer oudl) n€t F.iese liederen naal<te veel enthouisne los en somnige liederen

werden door de aar*ezigen uit volle boret neegercngen.

Ál mer al een leeame en feestelijke dag, warop weer eens duidelijk werd hoe belangrijk het werk is dat door onre Srichting in Fryslár wordt veÍicht. Het instmdhouden een culturele nevarde van nonumentale kerken "oegt toe am her Fr;ese landschap. Monumenten (lerterlijk betekenr het latijnse wootd moounent "wat am iets oí ienand herinnerC') srellen nensen in sraat zich "erbonden

e

voelen met het vededen. uit dat verleden lesen re nek ken, ddkbàe te zijn yoor wat vorige gen€tades tot stdd hebben gebrachr. Het als goede rentneesters bewaen en beheren van het aan oas toevenrouwde cdrurele erfgoed degeom dit larer in goede stat te kunoen doorgeven nen die na on, komen r een opdru.l'r un onze generurie.

m

De Stichting Álde Fryske Tsjerken wil dutaar ook de konende tijd grag har steentje bijdrageo.

Dr \íilliied A. de Pree

Van de Secretaris Als U de cijfen van

de accountmt bekijlt, zult u zien positie vm onze Stichiins is versÍerkr. dar de financiele rooral un een pu grore .clenUnsen Dir i, re danken en nalatenschappen die de Stichring in de afgelopen rwee jaar mocht onwangen.

Voor ons als bstuur was dit uitenard een reden ror blijdschap, wmt hiernee konen een paar langverbeide .esÉurádes in zicht. Her gaat om de kerken van Boer en Wie., beide el jaren in het bezit vu de Stichting; restaurade bleef totnogroe als een brok in onre keel sreken. De voornamste reden damoor is dat de overheid nog aldjd seen seld voo. re,taÍntie beschikbar heeft gesteld. Mur ook van belaog is dat bij een totale retamtieson van zo n twee niljoen gulden de kosren voor de sti.hiing klf één

miljoen gulden gaan bedragen. Dn soon uitgaven kont dr nog boren de uiLsaren voor de op lorre termijn geplarde deelrestauraties van onder meer de kerken

"m

Bolsum, Britsun, Sirt Jacobip*ochie en westhem, ptm

de ungrven voor onderhoud vo de rest van om kerkenbesrand, dat de Srióting ongweer honderdduirnd gulden per kosr. mijsen dm nog nar over de kerken die ons worden angeboden, een zaal wa wij zorgvul dig mee ongam. als wij een kerk overnemen moeren wij imne6 de resràÍretie en het onderhoud waarnaken en de finenciële gevolgen daanan vallen aldjd tegen.

ju

\íij

wdt

Koriom. serd?ó,srn /,jn f, nossenoes. mu, s,j /,ja dies€nen die de sri.hting geld hebben nagelaten en ge, schonken bijzonder dmkbar dat zij de voorratting vm ons werk mogelijk hebben gemàákr en wij ve.Íouwed erop dai er ook in de toekonst nensen zullen zijn die heÍ behoud vàn de alde liyske rsjerlen zullen sreunen.

Van de Lezers De nieuwe uitgave van De Keppelstok heeft heel wat voeten in de @rde sehad. Maar daarna is ook menige lezer in de pen geklohmen of in her geweer gekonen. Veelal

De late ve.schijnins he€li heel wat gemiste kansen tor

gdolg sehad, vooral acrivireiten gedurende Simner 2000.

Dar wordt ook door de Redàctie ftr beÍeurd!

Verder heefr een mtd briefschrive6 de ofcciële Friese plmrsnmen in besch€rnins senohen. Zij sch.ijven hiercver vol gevoel en overtuiging, sohs;n siedijk Fries. "De Friezer binne htnderten jierenlans konlionteane nei it fenlynsel fanír ís monumentale Fq-ske Tsjerken wei dar ris Love Heare gjid Frrsk fers.ier. Doar noris re brekken mei dy te fershnen s€b€are wie.heid".

Durfnu ees ie breken mer die veM€ryelijke zosenaamde waarheidl Ter gerutsrelling dit. Wij volsen her ofÊcirle raalbeleid en vestigen daarop de andacht van de schrijve6. Màr in dit gqal hadden we de uitdrulkelijke wens \d de,cir ijve, (e fe,biedisen D* had damoor zijn gesronde reden, ook al is hij "hilike etr rein yn it Frlsli!

40

ove.

de opbergdoos Gnnder rêchbonke,

rcnder rugge'

nàr

het ry;jsen. D€ donareuN hebben hierover inmiddels een schrijve. van her Sdchd.ssbesruu. gehad. Laat ieder, die desondanks een duit in het akje Cràet) doen we nu

heeft

gedm, er gerut op zin, dar zijn (h@, seld soed

besteed zal worden voor ons steeds neer geld verlinden-

De RedÀciie

Pelikaan en Phoenix Keppelsrok nr.58 van juni 1999 srond een Kr lez€ne wardig anikel van de hand van dr tugn. Sreensma over niddeleeuwse doopvonten uit Friese kerken. Een albeelding op het doopvont in Buitenpost - een petikam net wee jongen - heft echter reactie opgeroepen rls zou het gaan on een ve*eerde interpretatie van deze afbeelding.

I.

ln Keppekroh

ni

59 van decenber I 999

l*n

we ne-

nelijk dat het hier nier rcu gen om een pelikaan, nd on een phoenix. De vogel in Buitenpost lijkt volgens de schrijver van deze r€ctie in het geheel niet op eeo peli, kan o hij bewijsr dir, door een bes.hrijving te geven ván het uirerlijk van d* vogel. Netuurlik heeli hij selik als we vd een náiuurgerouwe uirbeelding uit zouden gaan.

Achteraf boien weten we dar nesrelende pelilanen hun snavel oar de borsr bJgen om hun jongen ner de in hun keelzak meegebrache vissen te voeden. Ook weren we nu dat de rode vlek op de Lrop en de keelal< van de kroes koppelikun, die op een bloedende wond lijkt, geleid heeft ror een ve.keerde waarnening, wardoor het lijkr alsof de pelik@n h@ jonsen voedt mer har bloed.

Om de uirbeelding van de pelilan in Buitenposr te begrijpen moeten we echrer uitgaar van ha niddeleeuwse gedachtengoed mer berrekking tor vogels (en and€re dieren). veel beschreven en uirgebeelde vogeG zijn nanelijk niei ierug re vinden in de naruur ofhun uitbeelding kont niet overeen net de werkelijkheid. Het zijn àffabel, dieren, zoáls de phoenix. àf dieren, waran men boven-

na$urlijke eisensáappen roschr€el biivoorbeeld de pelikaan. Dit laa6t€ is voonl het gevolg van her feit, dat een rnen door geschriften wel \án her besruo "an bepaJld di€r bii\oorbeld een pelikaan. aÍivir. na,r ni.r wist hoe het dier eruirzag. ln het middeleeuwse Noord I uropa kende men de pelikaan biivoorbeld rlleen u r boelen en nier m :oien.

ui, "ell.

boeLen on,te.nde de middetecuwer zijn

Tèn eerste wr dit uit een omwngrijk werk over de naruur van Áristoreles (384-322 w Chr), darvia de venalins ven Michael Scotu àd het begin van de den;ende eeuw in Euopa bekend werd. Een andere schrijver ws PLini$ (23 79 n. Chr), die in 37 boeken de natuur - de Naturalis hisroria - beschreefen vooral terug grecp op Arnroreles. De venal;ns En Scotus heeli veel invloed gehrd op fhon^'anCa1,mtr.l20 r2 0) mer/ijn 'Libd de na$ra .erum' (O'e. de aa.d de g*chapen "an dingen). onze bekendeJacob van Maerlant heeft vooral .ar cartimlre ge\'uilr roor ziin de rek 'ar Tl-oma' 'Der Narurcn Bloeme' (1266).

Naor dee woko werd gebmiL g€maakr vm de Physiologus, on$raan in de derde eeuw n. Chf. ió Aleaandrië.

Dn boek sreit de Lenris van de naruur in diensrvan de theolosic. De dicrbcschrijvingen worden sreeds goolgd door een moralistische uitleg. Het is do ook begrijpelijk dJ,un, d. lhy.,ológu,,eel :nrloed \eefr gehrd op de

\íe zullen d;t nader bezien am de hànd uirheel,linpcn vrn de nelikr:n AL wc de Phv'iolosus opslan bij her hoofdstuh over de pelikaan, lezen re kerkeliiLe kunst.

un

op de derde dag, pik hun moedet hau zijden open en haar bloed, dat op de dode lichamen van de kuikens

Du,

druppeh, wek h€n op t...1'. Dan volgt de noffl 'Nadài onr Heiland verhoosd is aan her kruis en zijn zide seopend heii, druppelen daarun bloed en mer rotedding en eeuwig leven. Bloed, omdat d s%sd is 'Nadat Hij de beker goomen had, sprak Hii de resen uir' en warer rnet her oog op de doop der bekering'. De Fysioloog heeli dus juist gesproken ovei de pdikaar. (vert. dr F. kdeedd.

Zowel we, als

ir

de Middeleeuwen als na de Refornarie zien

wiut

hierop, de pelikam uitgebreld terwijl

a

har jongen vcdt ner har btcd, als veruijzing nar de Fr"hàrnrie en ir de reformrroriróc kerken al. venijang oaar het heilig Ávondmaal. Tallozt nalen zien we de pe-

op d* nmier uitgebedd op frescois, graÊerken, koorbanken en l'lnselr: ondetmd;n Berlikm. Loppel

likuo sum,

UithÉen, Allerwode,

St.

Adnàpdochie. Dokkm,

sqbrerum, T,rqdo er Dordrechr. Biide mesre uir beeldinpn vu de pelikaao liikt de vosel nos her meÍ op een adelaar, hoewel er aldjd uitzonderinsen zijn die de regel bevestigen, namelijk hct k€rkagel !án de cere formeerde Kerk in Leeuwa.den-West. Dir kerkzegel is in 1957 onÍ'ory€n en sÉh een echte pelikaan voor die har jongen voedt met ha blcd. Als nn&chtli lezen we: Smguis meus ver€ esr porus,Ioh. \4: 55b - dàt h: Mijn 6loed is wm dradc

waBchijnlijk voort uir

her srÍnen

En

Even l<ennismal<en?

de kerk zich re

ontdoen vàn de ántieke mFholosie. Áls ch.isrelijk symbool is de phoenix d!4rom van weinis berekeDis s€bleve.

in de Middeleetrwen @ soed als onbekend. ook na de Middeleeu-.r tomen G dephoeni{ r deD ,esen .r de beeldende kunsren. en

ln

de tudactie was seden het bedmken

vm nevrouw

Richel-Bottinga een vacrture. De heer Dolf vu Veezel Enens heeft nu ook ziin voornenen te kemen gegeven binnenkon ons gclsóap te verlaten. Dit latste spijr ons bijzonder on neer dàn één redenl Màer na d Saskia

jren van imr hebben we dit te respecteren. \íe zijn in ieder gevál bl;j, dar we een opvolgsrer

veel

Dordrecht,

Hermrn A v2n D,,inen

heb,

ben gevonden in meworw Marieke van zanren (1968). zij is hij de lezes al bekend door haar adkel in De Keppelstok nr. 56: "Resiàuraties vàn hiddeleeuwre muursch;lde-

ringen in Friese kerken". Over niddeleeuwse Friese nuurschilderingen schreefzij een boek "AldÍs is opgeschilderd".

LITERAIUUR H.

Schópf- Fabellerc/Ê Ledegang Chrstelrlke symbolek

van dieíen planlen en stenen

E Urech Lêxikon

har studie Kunstgachiedenis en Architectuur aan de R.U. te Groningen is zij o.à. als freehce kunshistoricus wok' an geweeÍ vóor versch;llende óPdhch€even. vànaf 1998 is ze werkzaah bij REcro'PRojrcr Groninseb voor p.ojecr@órdinaNa

/

O.

Seel

chr stl clrer Symbole / A

/

Der Physioogus

C Bronswilk

Sym bolen cle iaal van k'rnst ên I llrgie / K. Dilkstra Chr ste ilke symbootaal/ B. LipÍied ' Symbol/ Fbe - Lexikon der chrstichen lkonographe (8 clelen) /.1.J M Timmêrs ' Chr ste ilke syÍnbo iek en lconograÍe / Prsma van de Syrnbo en / A. Pay ne - À,,ledevalBeasts/J.8. Benion N4edieva \,4enageÍe E. Taskêr - Encyclopedia of [,4ed]eval Church Art.

/

\íij heren haar haÍelijk wel, kom en hopen op een pretrige en produíieve sanenwerk;ng.

Hier is rj:

Een lappendeken?

In het winterseizoen 1999-2000 hebbenTjallie de en Yke Csrelein mer hun cursisren 22 quilrs geneàhr. Ze hebben zr aangeboden an Stichting Alde Fryske Ïjerken.

Boer,let Meiier

De

q ilE zijn

re koop

ei àr

pfijk" ligg t*'m í

80a,

Afselopen zoner zijn de qdlts rentoongesteld in de kerkeb van Ble$trn, Boksum en Bee6. Ei zijn roen 7 verkochi De anderen zijn nog te koop. wie belàngsÉlling heefr kan contacr opnenen net de Stichring.

42

Van de Excursiecommissie

Vm deelnemers die met eigen venoer komen wordt ver-

Misschien benr u er - op wes nar het Vaddeneilmd Ameldd ' wel eens eeder langs gekomen: langs Hallum,

wàcht dar zij f 7,50 (=besctrijving vm de kerken + porto) per penoon bijdragen aan de kosten van de excur,ie. 7ii onrlmsrn nà overmrJ<;ng hieruo de mrpie. met beschrijvinsen. De napjes zijn à t 6, ttdens de dcuF siedag ook ve*rijgbau in de kerken. Een napje geldt mereeÍ i, ,oegMg5bewij'. \.8. de ercu6iecommr(ie vindr het wel eens en pijnlijk er op rc moeren "eruelend wijEn dar de kosten voor een echtpor dus 2 x Í 6,bedeger, na* u begÍijpr dat de.e bedragen gelden on de kosren ván zo n dág te dekken.

FeMerd en Holve.d?

in 2001 zal op zarerdag 24 haàrt nn Friesland gon Voor sonmigen in het land een vete reis. Mar ook dit keer weer De

'oorjaarsscuEie

daar dir noodelijke punrje

zeker de moeite ward.

Elk van de te baeken kerken heeft weer iets heel eisens dar ze zo krakterisriek maakr.

De bu. \e,rekt eal, s oonlijk ran her N.s 'rarion Leeuwarden on 1 2.00 uur precies en we zijn dor ca.

17.15 uur weer rerus.

D€ Losten bedesen Í 25, per persoon. Behalve enl<ele iniormarie. riiden. de roure o dckudige inJeidingen in de kerken b jgr u oot een enveloppe mer bochriningen van de keÍken die we bezo€ken. Inschrijtng voor de dc usie vindt plats bij onrangst van genoemd bedrag op posÍelen;óg 3690ó69 t.n-Í excorsiecomnissie Alde Fryske Tsjerken re Leeuwsrden. Dir kan ror unerljL l 5 februÍi, (net het oog op áfspraken voor het huen vm

De volgende kerken zullen be.ocht *orden: Een l7d'-€euws poortF aan een sfeervol pleintje, het Vrij' hoi geeft toegang tot de henormde kerk in lerwerd, een lat-gorisch gebouw mer een mare stoere toren uit het begin van de 16d'eeuw "Als en boer ner een pet zonder klef' reggen de bewoners vu Feqerd van de toren, want het is en zadeldaltoren zonder topgoels. Er hoort een nooi verhral bij, dar u bij de excurie zeker veneld zal wordenl Her inrerieur vm de Lerk mag wt koel lijken. desondank" is het een van de groo+re en mooiste

platrelmdske*en wn Frielmd, net een nonumenraal orgel (uit 1872), ee! l7d'-eeuwse preekstoel net doophel en een oprzllend mooie kaarsenkroon uit dezelfde tijd.

In her Friese landschap waar overal

un

de horizon zadel-

daktorentjes opdoemen nlt de spiae roren van Hallun wel op. Hallumea zijn rrots op hun eigen "skyline" . . .

Ten Noordoosten van de vroessorische ke.k, un I 300, is een anbouw van een nàs erdu gedareude kok "an grote bloktren ruÀteen te u ien. Een seenis nuldspir$orentje bekrconr her dal. De kerk bmt een orgel mer frai g€sneden orgelk6, lTdqeeume herenbanken en een

tjn

I8d'eeuue krselmcr *ángelisrenfiguren en er rwee grote rouwknsen. Iemud verkondigt u grote blijdschap in de kerk, niet alleen met kerst du-s naar ook in het voorjaa:

dar wordt u ongetwijfeld vrclijk

van.

43

De hervornde kerk in Holwerd uit 1776 heeít een roren d e nog u,r Jr lJ{ eeuw dareen. rsee h/rdnenen poolje. \er (er<sebou$. he, ene be!J, moo,e dettls in de Hendrick de Keysertranr uit de 17d'eeuw, het mdere poonje heeti een classicisrisch ornament uir de 18d" e"rw Mur uaarom willen we mer lJme met dc cx\uriie naar deze kerk? Ondar vooral het koperuerk zo geroemd wordt, dat nergens zo volledig beward is gebleven. Het is het werk van Licuwe Geens, eind l8r'eeuw Hij naelre nie! aueen de vindwijkrs, nu ook de predikas en

voorlezerslessenau, de doopbekkenhouder. blakers,

wmd

armen en een andloperhouder Alies nog conpleet. & valt nog neer te bekijken; neen alleen al de rijkbewerkre Lansel mer fcroenen en ,iemen of heL frarie orgelfronr (uir 1852).

Natuurliik valt er over der drie kerken veel neer re ver tellen. Mar kont u liever zelfkijk€n. En luisrercn. En wie weet pek u darna in Holwerd wel de boot naar Amelànd. \ídt een weekendje er op uir in lriesland is

;riijr

1/2

le

2000

vd

de KoninLlijke

Ne'

tun her Bul erin I gse" ,"{.*ai. .n *r";' *. g,.^a.lrg. Voo'ien %n de nodge onuru.tietekeningen mer ,e, hni,(he gegeven. et alme(insen i, het een ree,b&r boekuerk getorden. pe editie (ko{en, I \.-r b helb urruer

koc}r.

,

Op lÍijdas 17 naart j.l. werd in sriero een srudiidag

kmt dod

de omklaJnp;ng die

in 1875

is

àdeot het inÉrieur vooral door, de wánnd( op%ttingen ed sfe€i En de ilridà€leuws.

44

Swichum, dorp, kerk en de Ayttat Me! findciële bijdragen van de geneenre Ltetrmrden de stichrins Alde lrpke Tsjerken is onlangs bij de Friese Pers Boekeriieen boekverchenen ondet bovenvernelde titel. Het is gesóreven door Pcter Kastkarel en Leo van der Lun. Begonnen wordr net een geogransche en geschiedkundige beschrijving van Swichm met onder en

wn

andere andacht voor wegen, watemegen, de terp en de

onrwilJceling van her dorp.

De Nicolar en Cath*ine kerk neent een centale plaao in ir her boel. Orue srichrirts. die eigeare' i'. heeli dee kerk enkele jaren geleden gere"aureetd. De op een terp gelegen kerk met de hoge slanke toren is .lrride lijL anwezig in het weidse lddschap Én zuiden ván

\Vidun

en !írr gá Het exterieur €n deze lomano-gotische kerk en mren wordt nogal uiwoerig beschreven. Hetzelfde geldt voor de neoclasicisrische noordelijke ingmg en het eende.e sobere mr:r z:er harnonische inrerieur van de kerL \íie net dit boek in de hand de bouwgeschiedenis an de kerk aÍleest en in zich opneent, heeft de sleutel tot de bouwhistorie van heel wat niddeleeuw* kerken in Frieíard.

Leeuwarden. ongereer halredege

Het boek is voor een ander deel

gsid

aan her

inftid

deh titgestowen geslacht Áttra, net de geleerde \íigle van Aytta (1507-1576) als de voornanste venegenwooc diger En dea fmilie.

Hij ,ru in zijn tijd niet alLeen één van de bekendste geleer den ;! EÍropa, ma d@rnmt ook een hoge radsheer wn ke;zer Kàrel V en in nindere mate van de iatere koning Ph;lips II. Bovendien w* hij kanselier vin de oÍle vxn het Gulden Vlies en ptoost van de Sr. Bavokerk te cent.

In deze kerk is

en

rijke kapet voot hem ingericht De

hapel, die an de zuidkant in het verhoogde koo.ligt op de sch€iding nei her ke.l6chip, b*ar onder andere een groot schilderij afgebeeld in het boek ' wauop VtgLe cenÍaal stut afgebeeld temidden van K$el V Philips Alva en andeÉ goten En zijn tijd De de hertog

ll'

"an

Vigk

u" Alttd i"

G.nt

rck* in hct boek verncldt dat het schilderii

een

werk

is

un

Pieter Pourbus. Volgens anderc bronnen is het van Frans Porrbus de oudere. Oovetneld blijfr dat het rchil derij revens model saar voor een rlbeelding vrn de rwaLf jarise lezus bij de schrifrgeleerden sun'eillanten in ,le k*k zijn graàg bereid on de dcunjes in de opstand tusen koor en Lerk te openen, waardoor ondc de kapel in de crypte een bliL kan worden geworPen op de melalên kist ner de in 1962 gevonden siorTeLijke rste! Rn Y4gle

Tijders \\'iglei leven voltrok zich een belangr;jke geesteliike o,,tu.. \Fl ns ir F ropr n"i.. jk d ', ' dc l{rlo,nric 45

De Rcformatie n vD gróte invloed gewees! op her loen van dc keizci en de koniig. lanmer dar het srandpunt van

urÊlc,.s.ro,erd.,eh-q.srts,,rde,,f i 1,r,j,.

Èen korre beschrijvins var clk van de 37 kerken vormt Íeeds de pendatrr vaD een arrisriek veranrwoorde teke

nirg. Dir ltleinood noodt uit ror

een kerkentocht

in het,

doorijn Hcr boek eindigt met beschr;jvinsen van de AyÍasrare en het door Wigle gestichte Avtra Godshuis re Swichum.

Beide zijn inniddels àfgeb.oken. Her boek bevar eer s.oor

n,rt to,o, $"rryrn \e ,.h lterde rn lJer.r He. i, ze€r lezenswàfdig, me! 64 pasinat en ecn prijs va! / 19,50,

verkrijsbaar bij de boekhandcl cn bij onze stichdrg, die dr venchijnins beschouw als ccn prblicade ter gelegen heid ven har 30,jaris Jlbitcum.

H.T Aigra

Voorbij Nieuweschans...

Eei bescheideD libcllc, di. wlj kon M de lang*e dag van d; jaar in her Duirse srensplàdtsir Buid€ b;i ftval ;d de plaarselijke Sparkdsc zagen en voor zon 6 D.M. kochten, heelt ons haLt gcstoler: 'Insrl. deÍ Ruhe, Ki,chen in

46

eenvoud pnchrisc land, tusen Ems en Jade.

Ooit lag het voor eer deel binnen het Nededrndse (en Iriese) raalsebied en was hcr cen brkermat un de

Nederduya Gerefornccrde Kerk.

Lr. brJlrr go rodc ,rr I nder orlil

'y

. I \r,

,Jr.r -

celoofdsbelijdeni. Maar ooh her Evanselis.h Lutherse geloofwoftelde er srerk. aan de Nedenandse

Mer Duitse Grnndl;chkeir is berekend, dar de kextorcr vàn Suurhuse! mer 5.07 gràden naaÍ her !íesren overhelr .n drs sdrever sààt dàn de be.o€mde campan;le van Pisa (4.43 gnden).

Het schip Jarteotegen maakr slaszij naar hcr Oosr.n, alsof her nie$ md zijn eisen roren te nakcn wil hcbben. \xrr. r ng'rg r {mbo,el. l,oe.,. n . n n d. t n bior \J, toren en schip een veLhever voln vrn toegenegenheid in Freudiaanse zin meent te rnogcn zien, noet dus con*ate ren, dar van dit soon aanhankelijkleid Lier geen spake is.

Hun aantrekkeliikheid is cr echter niet ninder.ml

6ullu bk on sano