Keppelstok 66

keppelstok Roksumnummer

Van de Redactie Onk en wé, ranpspoed en ellende, door Piter Jelles aan de wijde zee roegedicht, bleven her verh*en terpdorp Boksun nier besperd. OoKpronkelijk geiegen am de ooo vm de Middelzee, werden de lmderien in lí€stergo in later dagen neer dm eens door heinei- of zeemter mnpoeld. Zo *r rbr Menko qn het []oosrer Bloemnof bii\íirrryierum rn zijn lloosrerkÍoni€k mosen gcloven, du is her "gelooÊrar dig dat de plag wn de oean dargene wesneemt wt God wordt onthoudeo, @nr Frieland betaaft als enige re alle Christelijke mtier geen denden en eenrelingen an de kerL." strafop de zonde derhalve een ovestroming in Friesland is en zondvl@d!Toch hurÍe hij zich on bij der monoqusàle ve.kla.ins een kmn€k€nins re ptrarsen. Merkmddis geno€s verond€Erelde hij ook naruurlijke oorzaker nmr die bovennatuurlijke zhgeving.

Bloed vloeide er evenens

vrone abt

vd

de

bt

wija Iriso Dekt nar

de sporen die de kerk en har interi eur in de uchieven hebben nageláten. Kerkvoógden hebben, zo blijkt uir de kasboeken. altijd al hun zorgen gehad.

Mar uit de koele cijfes spreelt niet ninder het leed da arnen. Pover was het bestan vm de oude, afgoerkte

dorpstinnermd

ld

lacobs en zijn vrouw, een bestaan, dar zij deelden met zo velen ir het vergeetboek.

DolÍ qn \íeeel Euen, seeÉ inzi"hr in vorm en de,omrie @ df opsedol,en .ircoÍaag. bij roràlonrdek, cn in over

hur

enthousiorne vrij gegmven. De darun droeg mwar Hij berreun het uivissen van qenruele h* un bodemarchiet srondsporen Durboren l,gr dan nos her puin. seHop, uir de Frie,e moppen ro de eeuwenoude toren net adeldak Die sÍorte in t 842 wesens bou*yalisheid in: opnieuw €en jar vm komer en kwel voor het dorp. Vat ervoor in de plaas kmm bleek al gauw wen krallemikkig. trer ongeluksgetal.

het dorp. Eelcke Liauckema, de

Norbertiner abdij Mariendal te Lidlun,

wcrd in 1332 bij een visnarie aan de uithofTer Poone on' der Boksm door ninder sodvruchtige onvesen omge, bÉcht. De rorn. op wondeóaailijke wijze un z'j. mouw ssalen, stàkn zijn narelanóap. Zijn kloosrerbroeder blsen hen áJs zálige in hun intenties gedenken, tot hun koorgebed in I 580 door de Sraren m her gwesr voorgoed het zwijsen werd ops€lesd.

De recente rsiauratie van toren en kerk, respectiwelijk ;n de j$en 19961t997 eí 2o0 t /2002, ging financieel reker njet over rom. ZelÁ moqt de feselijle heropening ro de [erl utgens een rragL.he sebeunenn woden ursesteld. Toch is nu de klur geldard en kunnen de gelovigen Moge Sint Marsrie! die met een kruisteken de draaL

ver

joeg, dir Êarie kerkdorp bij de vooriduu behoedo voor

De slas bij Boksum in I t86 betekende voor de lriern vmr lopig de larste " kriich sjin frjemdfolli op eigm grcndge-

22 mauÍ 2003.

bied, maar dir trtren nok een bloedig spoor om en in de kerk.

gedenkdag wn Ábt Eelcke Liauckema

Albert Reinstra en Frank vm der Waard speuen nar het verhaal van de Sinre Margriet. Voor hen betekenen daksporen geen dood materiaal, eerder levende sporen un het vededen. De jdrinsen €n der houten fosielen tonen an, drr de kap vm de kerk nier verloren ging bij een

legenddische brand in I 586, mau van een veel vroeger bowjaal stam.. De schriver bepknen revem her belug dat elke restaurade heeli bij o bouwhistorisó ondemek, voorafgesaan door archi€fsrudie.

t580: h.t Fà6.

Ilo6a

tcr

ziek

BOKSUMS BOLIW'HISTORIE Albert ReinsÍá en Frank van der \í@rd

Inleiding In voorgande nunnes vm de KeppelstoL is de niddel euwse kerk vm Boksm al vaak rer sprake gekonen. Vee schillende aureur hebben andacht beseed am de kerk, de toren, de grafstenen, de poonjes of de opmerkelijke onsole, die de omslag vm het 63ste bulletin vrn de Stichting sierde.' Nu de resrauratie van de kerk is afgerond wordt het tijd on de nieuwe vond-sten te tonen, ontdekt

bij het bouwhistorisch onderzoek. Ondat in deze vorm vm nonumenrenondemek op voorhmd niet wa-s voor zien. werden door de Rijksdiensr voor de Monunentenzorg (RDMZ) de eenre von&ten v tgelegd. Darnáist heefi de RDMZ houtnonsten genomen ren beho*e vm een datering

vu

nn

de kapconsirrctie. Bouwhisioricus

Fmk

\Vard

kreeg vervolgens opdracht vm mhitect Brouwer om ir de loop wn de restà$atie bouwsporen te do, umenreren en een bouwSe<hicdenis op ,ó,iÊ ,e . e en. Om her verha:J comptee k,ijBen se,d t-Fro,ic, der

r

\íija

Frno ingehuurd od de geschreven bronnen op een

Bij de rcstaurutie, zoryruldig uitgwoerd door aannemersbedrijf Bouw'75', bleefde 19'-eeume roren buiren sóot. (lb.1) Deze is enkele 1*et geleden al mgepalt en daron buiten het eigenlijke bouwhistorisóe ondenoek gdaten. Bovendien is de geschiedenis vm de toren al vrij uitgebreid door DJ. van der Meer behadeld.' Dezáfrle aureu heefr ook de belangwekkende gràfzerken Íit de 16+ en I7d' eedw beschr*en. zodat we ook d;e buit€n dir ve.h@l laren.l Overigeds is in de rreede helft €n de 19à auw het rike noqdpodtje door rcwel Manin als Mulder seÍekend.' De letsre voerde in feite de eerere bouwhistorische docunenrarie ra een ondenleel vm de kerk uit.

Historische bronnen Volgens de overlwering vond in 1 586 de slag bij Boksun plars, wabij een antal soldàten het Friese leger de kerk in vluchtte." Het gebouw wtd durdoor deel van het sÍijdtoneel, met alle gvolgen un dien rcu men den-

.d

1. De tinneiiedefl bezigflt en bantr.". Fatu A. R.ikhd.

h.t

h.tí.ldrde knbti' irgd

ken. Brdd, vernielingen en ?mr€ schade lijk€n voor de hand re liggen. Het ;s dan ook venasend dat her boup hiroisch ondemeL in conbinatie net het dendrcchronologisch (jaaningen) onderzoek àdtoonbtu dddelijk

maakt rl de gehele hourcn kapconÍ.ucrie en her bijbehorend tongewelfult kon na 1473 srammen en her oop logsgeweld oveíeefd hebben.r Onde'oek naa. her objecr alf geeÊ dus ran drt nen w)z;chfis moer zijn Eer de inÈlPreratie vÀn ovrrleve.ingen. Herzelfàe geldr voor prenren, gravures en schilderijen. Á]s bron vooL dc bouwgeschiedenis moeren r iedcrc kccr kritisch sorden beschouwd en itèewoscn. Dc prenter. bijvoorbeel<l waarop dc kerh rijdeDs dc slag bij Boksun is rfgeLedd,

lijken als documenraft bror niet erg

beÍouwbu voor

war bereÊ het toenmalige uircrlijk vàn d. kerk." f4.2, Daarenregen zijn ve6chillende dcrails op ccn pcnÍcke ning uii 1721, van de doorgaans als orbctrouwbaar be srempelde SrellinsveÍ, daadwcrkclljL bij het bouwhisto risch onderzoek ierusscvoDden.íaB.:l)

D.lng bi Rrkilt" (b,1e.. rV ecaun. gnut à. h.tb "ant ao ,. , , àJ 1.",'1 . - ltt't rbo,..

1,..f <l\à. Fo/. ko ts.

2.

. r,L+là J, t

De kerk Het huidige kcrkgebouw is ern

vrn runn 26

n. bij

een

brerdr

aJk*k

mer een lengte van bijna 9 n. De ooÍ,

J. .,,,d, ,i",.1,"ea J.,., ,-r .,JÊ,jd,8e r.oo,.rUi,rns de weÍkanrvordr ssornd door de hall ingel,ouwde 19de-eeuwse roren ner nrsesnocrdc rch&ànre spits un lil43.rzl.4) De kerh heeft nrwendis een houteó tong$elf dÍ onderdeel uirmaaki raD dc kap(,nsrrudie. De spanrbenen var de kapgcbhtcn stan op rrekbalken die samen mer dc nuusrijlen en korbeels her hourslteler vorncn.íaP.t De rilen èn gÈnen balken i

mo *eunbrren. terwijl

vcrdclcr dc kcrk nr v;ifbalkvàlken olftaveeén. In de mccsr wcstclijkc travec bevindt z;ch in de zuidsevel een

19"

cetrwsc

ingàlg met

eèn spitsboogvensrer erboven.

Dc olcrisc vicr rr.vcctu àan deze zijde zijn vooz,en van g.orc gorischc spirsboogvciste( het 19i' -eeuwse ramen.

Tcgcn de buitcnzijde vrn dve huur tin drie fo6e ÍernL. .q ,r ,rryiF. -.r.r , . e reen oo.,e.ijke re. el, rn gotn.he vo.nen n hdmdseld en de overigc twcc uit de l9i' eeuw dateten. De noordmuur hicr rcgenover heefr vee spnsboogvormige vensrerope rgcr en een klein half

Md

3. Dt.Li/l.iidr uan d. I.tk

.It

trt ,/ ttap^u.

r,tl\ .a

z{it d in 1721uls.,' Sretli"!< t | .... u-..* t? "..,..

vewedÍ in ecn oude dichtgeate deur ccus..ing",,g \,,.' /,,i \'n i",,r geprcfilccde omlijs rgcn, bevindt zich in de meesr wesre, vensreÍrje,

o1.enrrg. Íteze

l<

I

li

I

v

iV

íii

lil

iil

I

rii

i*' ri

rl

I

ace.1474 ll8oo'í900

-1200-1225 Lalns-132s @lsso-16oo

4. Pkttegrond uaa àz àerk tcr hoogte uan dz uensters. wr&r zíj. dans.setuh dt t.thdk." m kestippelà) In hbur x ,le bouullvrins ueryesd . Teh í,9 A. R.itund, IAMZ, 2a02.

lijke tavee

àz

teoijl

plzz* un

de

tulka, haz:7am

en

sebinten

de beide spitsboogvensrer ongeveet

halvenege de leogte un de kerk zijn geplaa*t. De koor .lui,ing had oor.prong , ijr rerorer. mur dae ziln. op 'an één exemplur in her zu;d-.uidoosrelijke wk na, gedicht.

Bouwgeschiedenis De eeÍste bous46e ciÍa 1200-1225 De oudste, beward gebleven fase vm de kerk betudt tch in de wetelijke helft en het gebouw. Hier zijn in het hri dige muutuerk de schipgevels overgeleverd van eer oudere, wen brede voorgmger De *acte lengte vo ditonaanse schip kon, net als de vorn en afnetingen vm het koor en de koosluidns, nier wotdeo vurgeteld." Ook de hoog re van her muuwerk is n;er helemal duidelijk, naar deze zal gezien de overgebloen resten ruim 5 m. z;jn gewe*t.

ïjdem

de restauratie bleek dat de oudsre gsels

bouwolune 5.

Duosdnnnle un

ha gebow

n*

ia khar aeergegera àz

rmchilltnà bowfuen. nhai,s A. R?i,tta, RDMZ, 2002.

zowel

uit rufsteen als uit balcteen

wn dn

wau

opgebouwd. De tufstecn bevond z;ch an de buitenzijde -nog ahijd goed zichtbm in de noordnuu terwijl dc

)1200-1225 Jca.1471 -1275-1325

6 Lè,gteda6h.dr n.t zi.ht.p /+ nootu/n"Lr tn dh àt V'aa/d. 2a0,

E

de

ne uÍ@n

afl.omsiig vu een voorguser die bii de bouw van de nieuwe kerk weld afsebroken. de

1800-1900

@1550-1600

do.mê"ídti.kkening

balsreen àen de binnenzide vàn h€t sebouw werd roese, pasr. De .uimre iussen de beide schillen is gevuld mer puin krhensd met schelpmonel.D OpneÍkeli,k h her veFchil in fornat tusen de rufsre€n en de bátsÉen. Zo besraar de binne.mur uir zeei reselmarise, ordje.ode baksrenen van groor fórmaarr , geme$eld in een lolagenmaar vm 100 tor 105cm. De buitenschil deÍentcscn heef, rel,rrer u, inê btoktcn rJUU,\rcen mer Leet \diade in lengte en dikte en een t0 lágehmai die schomneh ru$en de 92 en 95 cm. Een dowkeurige blik op de ruf Íenen ve*lart de grore onreselnarishedên. De rufsiene. zijh nanelijk bisekÀpt ên hersebruikr. Mosclijk is

f

,ja

,fè

di,6e bo,tuqoftk

@ryegtuen.

.tèke,i,gÁ.

R"tuta e,

Her veBchil tusen binnen en bunen beperke zich nier .lecnr' ror de gebruikrr mà,e',Jlen. ool de vorm8eving van de muurylakken was aÁ'ijkend. Zo was de rufstenen

bui,en,chiJ,tJ ir8 erk,.,eMijt de b*ifnen binneh. kanr een onder en een boven@ne had.f4&.6, De cire 3 m. hoge rcne beneden werd aan werkmten g*ormd door eo ingdg en vijfbgeiaand€ spàa.bosen. D* srore nissed e.en ruin 25 cm. (brna steen9 diep en zullen zijn &nselesd on re besped op balsreen, dar ten tijde wn de bouw nog een kostb@ en niet áltedaass bouwnaterial noet zijn gweest. De oospronkelijke enrreepa.rijen waren resenover elkaar in het wesrclijke deel qn her \hiD g*,tueenl. Ê, hoos,e Lrn de huidige toegang zullen in noord, en zuidsnel openinsen hebben

geÈren.

Der

waren @nsebracht;n extn brede muur

dannen tusen de spatnisen. H* is opnerkelijk dat nen bijlarere uirbreidingen (o.a;b è. 1473) de oudrre doorgangen bleef gebruiken en de vorngeving steeds

anpmre aan de heere"de -ode.

Net boven de toppen nn de spaubogen vean:lde de gevel cira 7 cn. Bij der verjonging, nog ahijd zichtbd

in her nuurwerk. begon de bovenzone net daar;n de vensten. In de noordgevel bleeJc van oorprong slechr één vedster

anwezig. Dit exemplar, vlak boven de top

van een sparboog, is aan de buireoztde zichtber en werd tijdens de restauratie aan de b;onenkant geopend.

Darbij bicck dat de vensterdagkanten stok taps toe lopen richring de kleine, snalle lichtopening die zich halvemege de dikte van de sevel bsindt. De 24 ch b'edr open ing word, àm wecnkur en omge' en door , i, r sramde en op hun kdt seplaatste baksrenen, tevtl de bovenkant wordt afgesloten door een halfrond sekapte tufsteen. (z/.7) rusen de voegen werden de restanten van sneedij.eren brugstaala gevonden, een belangrijke anwijzing voor de oonpronkelijke mwoigheid mn slm.

Op dezelfde hoogre, nar neer nar het westcn, is in de zuidgnel een,ergJllbur Lenne, gpvorden. Hic^u i. een lnere vensterdoor slechts een deel b.*,*d "anwege braak. Gezien de plursing van dit venster wren er van oosprong vernoeddijk twee vensters in de zuidgevel.

Het oostelijke vensrcr kan dan op de plaars hebbe" g-e ren van een later spitsboogvenster (Het venster in de der de ravee, gerekend vanuit lrt wesrcn). De aanweisheid van mogelijk deós drie venÍe6 is opnerkelijk maar nier uiÉonderliik voor rommsc kcrken. Naar de oozaak

van dit geíoten karalter blijfr lter sissen, Dogel;jk las gebrek aen geld hieraan ter grondslag (slas ws duur).

Hoe de beëindig;ng vu d niet, omdar b;j latere verbouwingen de bovenkmr veF dween. Resten van g*elven un due fese zijn niet ange,roÍIen. /odd wr r,\Jn u,r san da J. [crlgoger ,anrrir

tut d2 ddgkdiíd baktted, "a 'tu"d. btuE el aialpa d. L,knhd. aftu.t.as,aa hJ p-, / '01 7. Hlt tunzaty ,.nno

'rp

ruinte rot aan de sporenkap kon kijken. over de inri.htins vd her inrerieur zijn geen gegoens bekend,

de

welzijn er enLele enwijzingen voor de muuratuerking.

Op

een aanral

plekken in de zuldnuur zijn namelijk

kleine restanten nn muurschildernrgen aangettoffen.

Her benefr afbeeldingen van blauwgrijs omlijnde bled ranken in een roze rood vlak. (qÊ.8) Omdat de rchilderingen op het oudÍe laagje kalk zijn aangebracht z,uden dc voontcllingcn bij de ccsrc opzer kunnen horcD, een periode lrter rnag echter ook niet worden uitgesloten.

De datering van het oudse schip is lstig. Uir her Ê,b, u;t ,àr , rt,een voo, Je bLi,en,. h,t en de ,ocpr,,in8 vm baksteen binnen zou nen kunnen condudcrcn dat aan tuGtccn nog neer warde wcrd toegekend dan aan brl.,.c1. Hc, bcperk,e sebruil vrn dc bak'reen binn.n lijkt cr ook op te wijrn dàt b.hsreen los cen schaa^ produkt w*. Het gebouw ou darmee uir ccn over-

grng,perrde Lunner Jr.e,-n. Dea p, rrode van tufseen ov**apt algeneeo in her loate

qrrin rer

nar hak*een wordt

luÍ

over het van de l2d'eeuw en de

vroege I 3r' eeuw gedateerd.

vm het koor eid 13á - noeg 14& eeuw ongeveer een eeuw na de bouw van de romons k*k, werd het gebouw kennelijk re klein bwonden. Het oude koor (ofde koorluiting) we.d deron sesloopt eh veF vagen door een nieuw oemplaar van gele bakteen. Met de bouw vm dit nicuwe Loor krccg de kerk zijn huidige leogre. Het koor werd cnca 10 n. lang cn bestond uir lwee Íaveeën en een vijfzijdige Loorluiting. De gevels werden voonien vm spisboogvensten en steuberen.

Dea sFitsboogaenste6, twee in de zuidmuur, twee in dc noordnuur en vijfir de koorddting, warcn aan de buitenziide andem vormgcgwen drn binren. De daskrteD buiten verprongen tnpsgewijs, terwijl de binned<anr mer schuine zijden werd gemetseld. Halverucgc dc dikte ,Jn de muu' h , nd /i h de \-n.,e'vu lihg. Deze be. ond eer rn , h;jnlrjl ui, tslr",n lo.d. ge{, in een onrlijsiins van kaótst@nde sren€i.

De stcunbeLen van de koonmveeën lvrmen bijwokzurnheder aan de tundanenren tevooschijn. Hun vo.m zal niet hcbben afleweken val de overyeleverde sreunberen bij dc sluirhs. Dee anderhalfsteens brede beren vernJlen twcc keer naar bovcr roc. Ze vomren cc,, nogelijke anwijzins voor ccn ovemelving van het koor gedeelte. ook dc losc vondsr vr! proficlsrenen die als delen van gewelfribbcn gcintcrpretecrd kunner worden I Jt-r J, /e ,erond. ,F in8 ,e olda reure ,. Drrrr{ i\ aan de b;nnentlde van de koo.ge'.Is, b"'en de an "et zct van de oude vensterbogen, een verjonging van het munverk zichtbaar De sprons is moselijk onrsraan bij hcr wcshakken van de aanzerten van de vermoedelijke gselven, Én rijde van de derde grote verbouwing in de 15" eeuw. 1-oekomstig onderzoek naar her muumerk (grotc delen van het koor zijn niet ontpleisterd) en de fundamentcn (nuurpijlen) kan dcfiniticf uitsluitsel goen.

Bouw

u

Het koor is gemctseld van kloostennoppen. Dac kccr n;et de ormjerode brtstenen zorls binnen in het schip,

mar kenmerkende 8.

Doril u"

ha

pl.ikrlEtk o! àe z

Bktug/tj: onlitnne bkànr[er

n"

i'14tuêl op eer tmrode

hs drip. dtLtdyond.

gladde. gele bakstenen (steenmat

29'30x14,5x8.n.10 làgen 95-98 cm.). De rarg die men zich kan srellen is: earom worden er nu opeens gele srenen gebruikt? Is het toeval dat nen iD de 13J'eeuw omn-

exenplar boindt zich in het zuid zuid-oosrelijke vlak

in.I kaorlt;b,g Dxidehjh znhóatu zijn d. ?dsqlij en cn tu tatt aangebtathte àanhenod. hb"Rtof Fata A. R.in'ín.

9. Derdil uat het tuidingbrun

van de absis. Dit laatste kruis À net namt de dagkanr un het huidige venster mgetroffen. Gezien de ongeluklige plaatsing van dit kruis a vlak nmt het vcnster, is het onwaarchijnlijk dat het kruis uit d*lfde periode als het ven"er dareen. Vermoedelijk behoon het tot de oudste koorfde, uir de eind 13e, vroeg l4d'eeÍw' toen op de pl.k ,rn her l,rrdige renrer een 'm"ll. \enne, wÀ ge.i rueerd. Dir vroessotische vensrer werd iD I 474 ve.breed ed vergroot ner als ssols dat het kruh dichter bij de vensteropennrg rcrecht kwam dan ;n oo*prong her geval w*. ook de pleisterlagen onderchrijven d* vercnderaelling. Het dunne laogje waarop de kruisen g*childed ziin is nmelijk nier aansetroffen op de "enstetdagkoten.

Overigens kon aer goed worden wargenomen hoe de kruise. zijn opgekr. De cnkek zijn namelijk met behulp van een pa$er in de natte kalk getrollen. Vewolgens wcrd de muur gewit en werden darna de rode vlalken

ingekleurd. (4É.9)

ofde nuren ook net voortellinsen

beschilderd waten kon njet worden nagepan.

Eigen.ii&€ aanp66ingeÍ onsteeks jerode senen gebruikre en een fàse laier sele? Eer snelle inv€nÉrisaie in het gebied rondom Boksun leen dat het vaker voorkonr Kennelijk geeft men op een gegwen moment de voork€ur @n kalkhoudende klei in plats van klei ner een hoger gehalte ijzerox;de. Vernoedelijk werd de eenrc ldcr,oon ,jonse /eekle,i de onge\;ng 'n gewonnen en wm dc oudsre steen nogelijk un noordoos

telijke richrins afl<omÍis.

De vorm en omvang van het nieuwe koor blijken dus ndclijk goed,c rcconvnreren. Dir geldr erhrer nrenoor de inrichting er aFrerking vm het bouwolume. Siechts over de aÊaerking van de muunlakken zijn we iea meer re weren gekonen. Bij de werkzamheden kwanen nanelijk in zowel het schip a1s in het koor gesóilderde wij' dinsskru;sen rqoorsch;jn. Var de drie gelijke rood/witte k.uis€n zin €r lwee ;n schip gevonden: één op de noordgoel net ten westen van het romaense venster, cn één op de zuidgoel hier recht regenover Het derde

h

'10

147 4

In het derde hmrt van de 15& eeuw vond opnicuw een belangrijke verbouwing pl@rs. Deze verbouwing. waarbij de kerk de huidige onvang kreeg, kon vrij enct worden sedateerd. HcÍ dendrochronolosisch (jaar;ngen) onder zoek wee nmelijk uit dat het eikenhout in de kap en de balken in 1473 werd gekapr. Mogelijk nos herrlfde jaa.,

in 1474. zal het zijn veruerkt in het kerfuebouv De verbouw;bs w$ ;ngrijpend. De kerk werd nanelijk ruin 1 .3 m. @hoogd en voooien van een houakelet (muuntiilen, korbeels, sleutelstul,len en trekbaiken) met en anders

dauop een n;euwe kapconstrÍ.tie nei een bijbehorend houter tongewelt Verder *e.den be\tmde vemren vergroot of dic.hg%r, en enkele n;euwe atgelegd. De zuidgevel kreeg hierdoor vijf grcrc spirsboosvenstes terwijl er in de óoordsevel rwee brcde en een smal oe-plar *er d.n g. oer.eld. Ook de ocgr ng\poor rie. $e,drn e,grn r

rijds onsepN, net als hn interieur dar sezien de overs€' loerde bouwsporen eveneens een metamorfose onderging.

J0ó.

RÁtd"íun d.

,etutr

o

elzijàt

u"

lakeni,s E ud" d$ Wurd.

en

niàd^tijl"n t sdfch

?ao,-tj 6 en aanral interessanre aspecten. Ve zullen daron iets dlepe. insan op de vooÍsenoemde ve., anderinsen. Te beginnen b;j de ve.hoging van her muuF werk. Deze is gdien vanafher kerkhofduidelijk herkenbàar in de noordmuul in de vorn van ccn bonre strooL

M,"ttuefh, tnlters,

De

bouwtue bev*

netselwerk $$etr de daksoor en de tufsreen. De rcne be stàÍ un veel hersebruikre rode en gele baktenen die deels aftomsds a,llen zijn uit sesloopte onderdelen van het koor Zo zijn er onder de muurplut en an de binnenzijde van de verhoging beschilderde batstenen angetroÍïeo die in de conrqt van een ouder kootswellzoud€n kunnen pssen.

t

0b. D.tdiràto

"ók

d.

ft;dd."Ííl

Foto

E 1i,

dí

Wtud

De verhoging wordt zowel an de noord als an de zuidgevel gekenmerkt door verricale uiisenetselde Íroken.

Dere op een regelmatige afstand geplaatste penmten houden ve'brnd me het hour.kclfl dar aJn d. binnen?ij de werd angebrachr. Ze vemterken het muuwerk op die punten wer de muuntijlen en de rekbálken werden geplatsi. Her srmmien van die balken werd b€palend voor de herindeling vad de gqels. Omdat een aantal murrrilt.n rer pt.Lle ,rn oude ven{e^ we'den 8si,u. eed, moesten deze worden diórserÍ. Zo verdwenen de romaanse veisres nr her schip en gebeurde herzelfde met de vroeggotische oenplarer in her koor

11

De nieuwe vensren werden evenwichtig verdeeld over het

goelvlak, wurb;j rekening werd gehoude" -er de pooLrjes er de inrichring van de bilnenkanr. Zo kreeg de noordssel d.ie vensr€6, de wee huidige en een smaller exemplaar nr de laatste koonravee. De zuidzijde werd veÍijkt met vijf srore vensren die ocrals de noordelijke

tegenhanges opnerkelijk werden vorngegeven. De dag kanren van de venstes wenlen nanelijk gemetseld in aÀvissehnd gele en rode baksteoen. Dit opnerkelijhe pàtroon is nog enigszins zichtba* bij de twee neest werelijke vensten in de zuidgevel.'' Een constucdef venserdetril lomn an her licht bij een van de rwee ven,'.,' ,a de noordte'el. Omdr de Ir ' reuq.e venre6 i r de I9!'eeuw werden ;ngekon hhefhier an de onderkant

tt. Hd,ootul*loti? an t174, g.trë?nd do|t Á. Mntuk,t otu&kJ 1875. Attu. èlijk.ijn .lè koh. rnn u{rz;jld rd ? harl Frh qDMT hlhní l.in\ M,anh

^

12.

B&Íën i"d? oflhtunm bdnl?nk, te?lddt'í ho,.n tu dnhí ut h4 po.ri. dnn à? nntd.ijd.. tií. A. R.;Bbz.

9.241. t"Szng

een resraor be*aa.d de rceseÍe middenstjl.í{Í, i o, "a.

Deze srijl besrond un profiehrenen, die net als de dag' kantstener voorzien zijn van venicale haksporen.

Niet alleen de venstere werden vernieuwd en gemoderniseerd. ook de bestaande poonjcs in het westelijk deel un de beide langsgevels werden angcpast. Bewaard bleefhet demplàar aan de noordzljde. Dii poonje wordr gevornd door eer iets teruggelegen deuropening, gelegen binnen een breder en hoger spitsboogveld. De bovenkurt van d;t geheeL is vervolgens nog eens gevat binnen een rechrho€kige onlijsting. Het poonje kreeg een rijke

deraillering door hiddd vao geproÊleerde baksÉnen.

Daarnaasi zij! er aarwijzingen dat de noorderingang van oorsprong ook in aÀvisselcnd geel er rood rnctsclwcrk is uirgevoerd. Rord 1885 vcrdwcen een nrtercsant gedcehe ,,n her poonj.. Bo\cn dc to. fboos ,s de dcurope,,;n8 werden namelijk twee rcgenamde maskerstener er een beeldnis vemijderd ten gursre van het huidige halfronde venser íz,rr.ll) Eén clement bleefnr situ bewaard. Dit is een b:L*een jn de vorn van een bmderole n,er darop een in relitfgesneden paro.nrje dar nos het nrqt lijkt op een gesdleerde bloemknop. QJb. t2) tucht tegenover d* ingang bevond zich aan de zuidz;jde een vers€lijkb@r poorrje. Op de rekedng van Srcllinswerf uit I 723 Íaar de nrgdgspanij aígebeeld.

Gezier dc tckedng zal het pooÍie qur vorn niet J

teveervan dc noordelijke ÈsenhanseÍ hebbei atseweken.

Moselijk w.s her wel i€s r;jks uirsevoerd. Bij de resrauErieÍ'crkzà.rnh€den is in d€ kapvoer Danelijk eeD seprofileerde stccr ungeroffen, vooÍ?ien van ee! zogcD.amd

ron{"roficl. ídlr.13) Dse

sieen zou hecl socd ccn

rcÍ.Dr

kunncn zij,r yrd eei rechrhoekise onlijsrins zoels dn dc Doordzijdr. \íie ?ich echrcr ccr goede voorsellirg ver ccr poo.rje mer eer .teLsclijkc olllijs !s wil hlken z,u de noene moeten rcncn dc kcrk var h* 2 km verderop gclcger Blessum eens te bckiikcn. Hier vindt men ook nos c.! Íerk v{celijkbare beeldnis bovcr dc irgrng.

lbr slor nog

iets

ov

de buirenaÁvcrkins vm de muren.

Er zijr àxrwiÈinsen sryondcn dar mcn de bonte rnrnr vl.klen vàn tulsreen en scic cn rcde brhreen niet in het zicht heeÈ selxrer Op ce,r ràntàl plekkeb zijn namelijk zeèr dunne kalk- ofplcisterlaeen àaneetrcffen." Slechis de vcnsrer en poorjes besondeb uir schoon merselwe r gende wine plcistcrwerk wdden dse onde.delen a.cbitectonisch rog cens duidelijk geaccenruee.d.

Daarimar hct oude muume,k h oofdzakeliik wcrd .aD gepar cn ungebreirl, daar we.d her bcsraand. hou6{crk van hci càsco in d€ze bouwrase vollcdis krnicÍwd. Dc oudc kàp werd veNijderd cr hcr horr wrs kanelijk in .cn derm

e slechre sraar

[.

d{

heisebrJk dcr aan de o.de

we.d ecn vollcdige nieure kap gebouwd -de hui dise besaande uir vicr hele gebinÈn en rs hálf*binren, wàs.

beÍemd voor d. koonloiting. In

deze booggebinten

strd

ruihte voor gew"lrÈ"-

e€n p.offel uirgesp.àrd met

schor. Van hd ooNprcDLclijkc gewrlfl,eschot bleef:an de zui.lzijde in de koosltririry Èen deel besqa.d. li$en de gebinter lmamcn de sporeip&n die op enkelc pLch

ken onde6rcuning krèsen <loo. balken nr dc lcnsrcdch

. l.rd

l. J. z"eer. lrr rro.r,fl - r g. 'n:de een lensrcbàlk ondu de haa rourjcs dic op zijr treÍrt

rrng \en

r

door s.schoo

e

Íijhjes wordt gcdragcn.

kL/b. t

4) Deze

helc consfu.tie se.d als een bouwprhkct klutgenurkt en gcnurnrnerrl met relmcLkcn. Uit dle eln*rken, die

| ) Brt$m nt t, íoruttuf.t. M.\!iI nfatuh! lurtl rrr l(.ti1.4d.. Foto E ra l tunr

tu" het

13

t!.

14

Ot.rzi.ht nn.le Ltt.onnt"nt bau.n

ht

b0,1., to']g.tu

lf

W zia

i, gcthn

c

:rt1l.

b

hdanhaatlit)i"s,

n?

Ă??uot .1 tu

tdnra,k,

nog áltijd zichrbaar zijn, blijkt o.r dat de kap vmuit het oosten n@r hei wesreD werd opgebouwd. Dabij is het opne.kelijk dar de sporen in de koortraveeën doornun me,en 'eMjl de vrklrn in he,,óip pa 'rà\ee /itn Dn gegdeh. Dn wiÈr erop det eerst het koor in zijn geheel $e,d o'€rkaor voordrr men mer he, q hip Le'de, grrts.

Een bijzondcr sluitstul van de oveÍkapp;oswed de ooderkant van de koningssdjl, de sdjl waain de halfspanten van de koorsluidns samenkomen. Op de plek

wàe

een

hoÍren tongeelf

;.

de ne€sre sevallen een

eikelvornige betroning of en gewelfschotel kreeg, plaatsre nen een opnerkelijke console. D* comole bn.nd rich ro, de ,q(Ju,aue etd€b ;n de koo^luirins en 16 voor velen een inrcreMnr ner moeilijk ihuis ie brensen s dÈobj€c.'{ ïijdens de recente mpak va het gself is her eikernouten onddded op de oorspronkelijLe

ple! teruggebnclr. De console is versierd net

geneden frguurje in

en

en geh$kte houd;ns.í4É.15, Her

mannerje heeft de handen op ziin knieën en is zo vo.m, geseven dat het lijkt alsof hij de zwf ldt vd het gewelf op zijn schouder draasr. Bij her vevijdeÍen vd een reÈ racora schild, dar in 1868 op de plek van de codsole w$ geplaaor. k*amen ve primi,iel ge\neden Be/i(hrje

revoonchijn. Deze beide gezichtjes, voopien van srore dMdetvorm;8e o8en. eeh d,iehoebse n€u. en u;,8e,,o.

t5. H.t

"?êlh.qtubm

nd"E1e.

F0t0

A. R.i"tíd.

ken tongen, bdinden zich op de uireinden van de mor delike en zuidêlilc sffilftib. (ajb.16) ze rtankeret de console en hadden net als het gehurkte manerje hm oorspronhelijke, goudkleurige afweklag behouden. welke berekenis moeten we nu toekennen m dae oprellende combinarie van fisuren? \íie is biivoorbeeld her nannerje eD hG zijn de uiisestoken tonsetjes van de mdLeryormise seichrjes re inrerpreteren? Hierop een anrwoord geven is geen eenvoudige zaak. \íe zullen ons dm ook beperken tot een eersre €izer. Te besinnen ner de waàg wie de figuur is di€ zo hoos in de kerk en pro ninente plek in her koor kreeg. k her een heilige, de stichrer Én de ke.k of een bouwheer/finmcieie weldoener?

Gezien het ontbÍeken @n arÍiburen lijki een (pàÍoon| heilige niet erg vóo. de hand re lissd. Darnmt w St. MáigÍeóà de paÍoonheilige nn de kerk en kan nen constareten dat het figuunje een man noet voorstellen.

Een kerlstichrer lijkr ook niet erg logisch, s@;en de sub, rielc be.porring ran her mrnne,je doo' de sei ih,j€. mcr hun uitgestoken tongen. N@. onr mening ligr een vets beeldins ven een lokale edelnan h€Í meeÍ voor de hdd.

M.n móer dr deiken ran oe penoon die de v+bouring van de kerk finándeÍde. Misschien w het een bewone. ven eeb de stinsen in her dorp. Te denken valt @n een

15

oosthuizen, Naarden of Siot Maanensdijk welgestelde burges als 'g elfdragen re v;nden, die in veel gevallen gekoppeld zijn aan fraakoppen.''

Interessmr in relatie ror dit maDnetje zijd de kopjes die mt in de lare 19J'eeuw her poortje aan de noordzijde sierden. Dit soort kopjes is bij veel meer gebouweo war re Demed.'' MeeÍal zijn her de srichrer ofopd@chtgeves die z;jn àfgebeeld. In veel gevallen, zoals in de mid' deleeuwen sebruilelijk. de nan linlc en de vrouw recha.

Helad zijd de Lopies verdweren en zijn we aanseweeb

op de h-perke inlornrrrie vJn

Mrnin en VJld.,.

Door de unpsinger m \e,6.o mocÍ ook helnre'ieu! en de jnrichdóg am de binnenzijde worden gvijzigd. spaunissen werden dichtgezt en in de koorluiring werd een deel van het muuryerk aansep$t. Hier werd in hei z doostelijke nuuolak een opening gehákt ten behoeve

\b

een

pisc;nr.

Dtr

pb.,na Lram rilder. de,eraumtie

rooor-Iijn

cn bleek rit uer.oo,(en tu'uu,reen ,e ?ijn smengesteld. Her waterbekken is namelijk vao een gelaag de r.ir. hrige

t6. D. o"tle/kdn' lan d. us."tunàe àani ssny' tbben

"t

utuh

tu sttu

tj:

nnenbnet na de wuijd.ins dn het totd.otd Ítiu ala se.i.hi{ zijn bij àa ft'íaututi. tuts?,"u.

1868. De sct

her

Lii/,

rcen.oofl

wijmter uit rodc

re

iil

heL

rlio.,B"".re 'do,

Dat de pisciuir her feit dar de

zandsreen is gehouwen.

na nier un een oudere fase srant,

bliik

opening in een dichrzetting (t474) vm een oorpronkel;jk

kooweffrer

is gemaakr.

Een tweede wijziging die rood I 474 in de sldting werd in doo,gr"oerd berroÍ he, &nb'enBen qn een ll.ire het noordoosreliike nuurvlak. Dit vlak werd voor een deel opnirus opserroklen in rode baksteen. Her ri'j, tun'ro neerde nogelijk als een sacnmen$huisje. De derde an psing is vermoedelijk niet los t€ zien van hd nisF Ner link hiervu werd nanelijk een stuk muumerk weggehakt

.i'

Honma, een van de personen d;e zich in 1453 op een deuwe klok liet vereeuwigen, of

edelna

als hoveling Liuwe

Gijn zoon?) tleyn hoveiincl \íorp Liuwes Juckema d; in her laaere kwan vm de l5i eeuw ook de nodige polideke invloed had.'! ,iíie het ookzij. het is in ieder geval de Êguurlijke' drager van het sewelfd;e gebukt gàar

onder de last die hij draagr. Dee v.one man wordt eó tcr door de 'fmrsen' bespor en op zijn aardse besuan gewern. Dse combinatie van srrire en vroomheid lijkt voor Frieslànd uniek mar kram in Holland qker voor Zo zijn bijvoorbedd in de houren gewelven van de Oude Kerk te Amsterdan of in de kerk te schellinkhout,

16

om zo de oplegging van een altausten mog€lijk Ie make..

De akaarn;s, op de plek van de huidige nooddeur, door-

.nijd,

eneehrm

Interesant

\mrd

mar moe;lijk

rrr J. neede bouwtue. te interpreteten zijn een aantal

bouwsporen halvemege de kerk. In de brede nuurdam tusen de rwee venster in de noordgevel en in het tegenovet gelegen zuidclijke nuumerl was en smalle strook

zichrbar vd ongeveer 2.5 h. hoos. Bij her onde@ek bleek drr de ondeste 1.5 h. shall€.v6 dm her sedeelre erboven. DeE kenheÍken pls her feir dar op dn punr ersens de fmctionele ove.sans È$en schip en koor gezocht noet worden, do€n vermoeden dar hier wel eens een dolGaal sesBan kan hebben.'' Thatr zuidrjde de preeksroel, mae die daieert

Íaar an de pd uii her mid

den van de 17de eeuw. Zeer opndkelijL is het ronde vensrer;o d€ zuidmuur rer hoosre vd de preelrtoel.(zie ool d€ prebr wn Srellinswer0. Dir oc us gei tesenwoordig voor de helÊ sóuil achter an 19de eeuwse steunbee. en is an de binnenlut door de kuip vm de peeksroel aan het oog ontrol:ken. Mer kan zidr dm ook alvragen of de preektoel is verplasl ofrvel dat het oculus ouder is dan de preekstoel en dareert uit de voorefornaÍorische tijd. In het laatste geval zou het wel eens een relatie gehàd kudnen hebben mer een mogel;jk doksaal. op bdis ven de steeoforrnaren darert her ven, srer nier uit de I5d'eeuw, en dareing rond het midden van de 16"' behoon wel tor de raogelijkheden.

wiizigitrgd, EÍniéuwinsen eÍ onderhoud Na de verbouwing van omstrels 1474 bleef het aanral wijzigingen tot un de Reformarie beperkr. Álleen de vloer zal in de loop van de 16" eeuw ztn dgepdr. Hier

kemen sreds ner gnfzerken, wdvan

er een lanràl

Êaaie exemplden bew&rd bleven.

De Refornat;e had echter wel grote gevolgen, al zal her in de besinja.en n;er a'n varr hebbetr s€lopen. De kerl most vorden seuterd' en alle vemijzinsen naar het katholieke verleden verdwenen, sons zelfs lenerlijl onder de vloer Altaren werden opseruind, de piscina zal zijn dichrgezet en ook het vermoeddijk amwoige dolceal zal

h

dee rijd zijn sesloopt. dele beward gebleven neubilair enkele

Uit ha ren

bouwkmdige elenenten

d

un de historische b.odden

blijkt dat er in het tweede en derde Lwert

vd

de 17&

eeuw een ve.nieuwing plaatsvond.'' Het inteÍieur vd de kerk werd aangepasr aar de protestantse erediemt en de bouwkudigc structuur kreeg een opknapbeÍrt. Zo blit<t uit de fioutsoorr en de profielen vln enkêle bàlk@nsoles

d*

een aantal nuuntijlen en rekbalken werden ver n;.u$d. Op die I - eeuhk s'enenhou,en balken /ijn.

ner als op de e;ken aernplaren, verchillende kleurhgen (aJb. t 7) D. oudsre kleur, wel dodekop .ood senoend, zou heel soed in der fase aangebnót

a!\seÍotre

kunnen zijh. Her seweif kreeg eveneens en kleurtje. Dir weld donke.sroen seschilderd mer een kleustof die ner als de dodekop rer dun maar dellerd op het hout werd gesreken. Nadar ook het snalle koorvenster in de noordgevel en her cenÍale venster in de absis *mn dichtg*t zal de kck zijn gewit net kalk.

Met de komst va een nieuwe preekstoel verschoof her ruimtelijke accent van de koorluning naar halvemeee de zuidgevel. De sroel werd tegen de

nuur

geplaatsr en

É' .,

I5 t7

n?"ft,ba

e

hcr

bbsreryn zr àaï

'nn Foto." b?i! kihgÀ. kin'rd.

ap

d! balm $ aa"sebolí.". Hd saufuerhd hal

I

uuidtijk tuihle ulrum.

17

18. P?r."

u" g.b/a"àt.hilddd

eÍoor kwàn

glat

r,

een hek vàn pànèlen

de 17*

tr"ut

Fot| A. Pdi"itd.

rn balLÍe6. RedÍ

g.nó,e, J,, d,.,,phct . n d- p,r, (.,.,-t ,r ,, h, .n iq o( l e-n uvohu tue l-e'elbJnl qn de Êam,l,e Clin..," Bouridus. Of de?f, familie ook gla'rr heeÊ gescho"ke" ,.

ub

de kerk ;s onbekend. Feir n wel dat rijdens de reaauratie resranren van gebrardschilderd glas zijn aangeÍof' fèn dar in de 1 7r eeuw kan worden gedareerd. (a/,. r8l

18

Sinds 1677, en mogelijk al eerder, bepaalt een o.gel het beeld i , hc, qs,clijke deel '.'n d. tcrl. Di, l.'rir in.,,u nent, in zijn oudÍe vorm gcbouwd door Mr. Harmcn làns uit Berlikum, zal vàn begin afrar op een verhoging ofdbune hebben gesaan. De houter wand eronder, de zogenande "peywmd", sóeidde net Js tegenwoordig de kukruinte vu het voorponaí.

zijn oÍde plek. Red-

Uit de overgelwerde kerk oogdijrekeniogen blijkt dat er in de jden '60 en '70 vm de l7'eeuw veel *erd gerepalo /iJn er benoorlijke poren roo, hour. leien. 'eerd. ;jzer, stenen en dde.e neterialen rerug te vinden. Kosten

eo ook de toren staat niet meer op

voor regulier onderhoud vinden we ook in de 18&eeuw bijóajurlijkr senoemd. Met nme de roren is een bron

In 1879 werd de toren nog eens ommeaeld. Niet lang daarna, nogelijk in 1 885 als er hoge uitgaven voor bouwerkzumheden in de rekeninsen sraan, w€rd het noorderpoonje git ca. 1474 dichtgeet en zullen de r.te vertrekken in her voorportaal ziin getimnerd. Noemen we ÍoÍ slor nog het jdtal 1909. ln dir jarr werded namelijk de karalteristieke jaloeiekasren boven de ven ren geplarr en lieten de kerhoogden znh ,ertruwigen op een remcotte schild, dàt in I 868 samen met drie goelfrorene n war amgebracht.

van zorg en kost samen

na

de leien

drlen

veel geld.

Omdat we ons Enwese de rtinte noeteo beperken laren we de kleinere 18d'-eeÍwse repàraiies verder buited beschou ng ed ri.hren we ons op een anrai interesante eó kenmerkende wijzigingen in de ly en vroes 20*ê.Íw Tè beginn€d id 1810, áls de oude venstem worde" ontdun un huo gláJ'inJood. Het lood wordt verkochr de oude vensteropeningeo un de onderkni ingekoÍ en de vensrers voorzien van houten ramen. Ook de zuideliike ingang werd vernieuwd, net als gedeehen va het buirenmuuruerk. \erder krecg in dir jar hfl o'gel een imi,a,ie gordiln oleen ldccd, vcrbeeld'ns v,iÍiFn trr lrrei in 1825, wordr het sewclfseverfd. Een opfrisbeut vond darnÀ nos eens in 1868 plaats, nadar een groot deel van het gewelfbeschot was vernieuwd, vewolgens in 1909, 1959 eí tot slot tn 2002.(ziz 4b.17) loen in de n*hr vr s op 6 fcbÍu,ri I842 de,o,en in srorne nocht men van geluk spreken. De toren viel nane l;jk richdng het zuiden mer ds gevolg dat erwein;g beschadigingen eren aan het kerkgebouw Nadat die in de mner waren gereparee.d vond io augustre de ambesteding plan vu de herbouw van de torcn. In het bestekdat hier voor werd gemaakr sraan onder *dkel 2 een mtal inreres sanre voomarden. Zo sraar er:'De oude fondenenren vm de kerk ongoeer van de to.en e" de "oo.dezijdnuur 5 ellen afbreken, de stee" schoonmaken en op angewe'e. plaars opsÍapelen. Een balk in de voorkerk nagenoeg I elle verder in de kerk op te brergen. Het dak wo de kerk en her wruelfr roo ver wcgbrckcn da, he, in de b"using 'Jn de toren.'. Met andere woorden: de fundanenteo noeten worden gedoopt en de kerk en roren worden ca. 67 cn. nar het oosten venchoven. Een deel van de toren komt in de kerk te stan, wauvoor de kàpconsrrucrie noet wo.dei ;ngekot. Konon de h dige kerk is kleiner dan voor 1842

plegen we met dee werenschap nog ee. ker Srellingwerfs prenr dan hnnen we e.mnuirgaan dat hij de oude situarie jui$ hêefr werseseven.

Vergelijkingen en bouwhistorische cont€xt

Ho*el

de kerk op zich een uniek object is heeft her bouwhistorische onrwikkeling oodergáan die we ooh

en

eldus in \íestergo en Menaldunadeel tegenkomen. Bij

va

de kerkgebouwen in de .esio hebben idenriel<e vennderingen en uitbreidingen plaagevonden en heeft veel

meo van dezelfde marerialen en vormen gebruik semaakr. In het naburisc Deinun bijvoorbeeld is

m

het

sóip zowl tÉten

áls bakteen veMerk.'" Dit deel van op onstreeks 1200 gdareerd, d*lfde tijd de kerk wordt

!"r

Bot-srn met zijn gebouwd. Ook de toren uir circa 1200 te Weidum'', het vreg 13e

wadn het schip

eeuws schip van Grou, ofhet koot en schip

vu

bestaan uit bakstenen binnenschillen ner een tufstenen beLledins aan de buitenzijde. De opnerkdijke sparbogen als in Bolsum zijn ook in de kerken van

Bozun"

Lions, Finkum en B€e6 aadgeroffen. In Dwel Beers als Lions zijn net als bij her schip wn de Margarethalerk seen sporen vÀn een oveselving gevonden. De kerk van Lions wordt over ha algeneen in de 13"' eeuw gedateerd en ook het schip van Beer zal Íit die periode zijn.'

Kooruirbreidiogen als te Botsum ziin nei nme in de lrtc 13" en de eerste helli ven de l4i'eeuw vrij alseneen. Recenr o.de',oek bracht an het licht dat het rufstenen sclip te Drcnr;jp in de 14& eeuw met een an-

19

zienlijk Loor werd uitgebreid". een onrwilleling die ook bij de kerken wn Masm, Deinum of Beers is warsÈ nonen. Al deze veelhoekige, vijÈijdig gesloten korcn hadden scunberen en *aren m oorsprong vernoedelijk werdekr mer een stenen gewelÊ opnerkdijk is dat in alle gevallen, geien de hooeelheid venster, kennelijk veel behoefte wo an daglicht ;n de koren. De verhoging, het houren tongtrelf en de grote spisboosven"er uit onstreels 1474 zijn k€nmerkende lagotische onrwikkelingen die io een groot gebied voorkonen. ln de twede helíi van de l5e en het erete ftwrt van de 16e euw vindr opnieu* een bouwhoon plats die door en econonische oplwing mogelijk *ordt genÀal<t. Voor een verklaring van de verhoging wn de kerken wodt wel de opkomst van hogcre akaren senoend." Andenijds @u de neo de hoge kerken net hun hoge grote "enstea, lichtere omhoogsrcvende ruimten en houten spirsboogtongewelven als de lohle Friese venaling %n de gotische t'orwiderlen krrnnen herhouwen.

Ter vergelijking noenen we de gedateerde voorbeelden Dron.ijp en Hileárd. ln Dronriip vond de grote verbou

sing rond I<04 pLàr. rtNiilde verhogingen ve,g'u'ing wn de kerk in Hilaard volgens het iuningenondezek in 1490 werd ungevoerd." Marsum nar ool Beer, \íeidum en de kerken vao vele odere plaasen ondergin-

middel van bouwhistorisch ondemek werden die vondsten vmrgelegd en ve*olgens gedatedd en gelnterpreteerd. Dir had rcr goolg dar het bstmde beeld wn de bouwgesóiedenis moest worden mgepxt er er vernieuwde inzichren ohÍent de cóntext tjn onrsram.

Tegelijkertijd heeft her ondenoek ook nieuwe vngen opgeworper, die misschien door middel var botwhistor;sch- en rcheologisch ondamek bij toekonstige estau raies bemrwoord kurnen worden. zijn de *entude oudere voorgmges nog een .aaóel, ner als de koomluiing vo her romanse schip ofde inrichting vm de kerk

in de divere perioden. Oplossinsen liggen groiendeels nog verborgo in het huidige ke.kgebou*, zodat een zorgvuldige ongmg net dn culruurh;storisch wardsolle monudênt voorop dienr re suan. In die omgang net sebouwen noet her bouwhistorkch ondenoek een plats

hebben. urnr hoe zo,gvuJdig ook. bij iedere 'euu'r'ie gaan elemenren uit het verleden vedoren. we hopen dan ook drt de Stiótins Álde Fryske Tsjerken

blijft doorgád net her in kaafl br€nsen van d€ rijkdon en verborgen geschiedenis vm ha kerken.

NOTEN

I

gen in dezelfde periode veranderingen.

Tot slor nog iets over het klooster Lidlum. Dit klooster had in de late middeleuwen grote belangen in Bolcun.

Er waren rwee uithoven (Munnikhuis en Ter Poone) en de l8eabt had voor 1169 in Boksum als pxtoor gediend." Ook hadden de Premoostratenses er het colladerahr en bmten re veel grond en landerijen in de

63, december 2001, p. 28 31. H.

ivl vm den Berq, Boksum, bewogen geschleden s, Kepper'stok Stichting Ajdê Fítske Tslei<eo, pub catienumm€r 50, iu. I SS5. l M. van den B€rg, Boksum, dorc met een bewógen gesch ede' nis (2), Keppêlstók Stchtng Alde Fryske Tsjerken publica tionummer5l, deember 1995. H. M van den Bêr9, Oudê boowkunsi n lvenaldumadel, Skiednis ían Menaneêdid, Lelweden I 972, p. 93-95. D.J. van dêr li,4eeí Torens, iorên val en torenbouw Keppêlst <nt.42,apt 1991, p.254 252 doÍp met

en

l

omgeving. In hoeverre de nacht vm Lidlum gevolgen heefr gehad voor het kerkgebouw van Boksum is ondu; del;jk, grote invloed lijkt echter voor de hmd re lissen.

2.

B! deze woÍde. de vakledên bedankl v@r king ên hln posilieve inbrêng.

Tor Slot

3.

D.J. van der [4s., Íor€ns, iorenva en torcnbouw Keppd stok nr 42, aon 1991, p.250 252.2êoók K.Svtsma en D. van Weezel Ere.s, Bii dê íêstauralie van de toren van Bol.s!m, Keppélsrok nr 55, december 1997, p. 121-T23,

Tijdens de testauratie var het niddeleeuw* kerk re Boksum kwamen veel bouwsporen

20

Flesta!€te Margaetlrake.k Boksom, Keppelsro& plblicatienummer 64, iuni 2002, p. 28 31.

D. Gerbens, Ende is door beschêiden rael godts alhier lol Boxum den sach geschiel, . Keppelsrok, publi€liênummer Zie: D. Gêrbens

an

het licht. Door

hln medeweF

D.J. van der Meef Grabchnltê, tusen Hie s tauwerc lV Menal4nadeel. L@uwarden 1959, p. 46 54.

15. Ze O.Sanlema, S/</eJrb

H.M. van den Berg, Boksum, dórp mêt ê€n bêwogen ge

16,

sch €dênis, Keppêlsiok nr 50, juni 1995, p. 213 21 5. Boksum dorp m€l een bewogen g€sch êd€nis (2), Kqppelsrok nL 51

ds.

1 995, p. 246-247. Mllder heêft in 1 877 oÍ taier hel n@rdpoór!ê getêkend.

Ze D.J de Vies, Bouwèn in de tate middeleuwen Utt€ljln

18,

Zie @k Í. B.andsma, Kooafscheidtnqen in Friestand. Voor en na hel doxaal van ocrerend. Keppelstok publicátie hL 47,

Frsand 1

dg met de litkomsten van hêt bouvíristor$h onderzoek.

Ook en pÍenl v€n 1615 aígeb€eld in c. Baudart us (Nedèr à-dlsLhe OÉLh€oê s-- dê liguê' [p dtoFdr-ShÊ.

An<le'odT I b I cr '@r e-n .oren Têr êen zuiongang / ê helg€en n êt ers waMh jirijk is.

L

-

9.

2i.

22.

er a".là oldlser ziin or'e$en vd er otêèierEag op d- +ere_ bewaàd Sêbl#n. Vdn €v--tF ê oe"chad,goe '06S€.

h1ê.ne not tie FDIVZ door

c. Berends,2íebruar

1984.

De kêÍk ls volgens BouW le daterên in de toop van dê 12de Ziê D.PÊ.A. Bouly De Ned. Heru. Kerk te Bozlm, n Bul/et KNOA 6de serie a, 1955, p. 101 t10.

euw

B. SlenveiÍ e.á.,

Morunqtq

in Fi6land, Zwotte2AAA.

F. van det Waad, Sint Salvius op de tsps. tuandjps henijk hóoqtepunl, L*rwaíden 2AO2, D.4A 12O.

25,

vooÍb6rê ding bii A. Feinstrá.

Oo

"rq

-

24. Ze

11. Steenmat 28 29x13,5-l4xg 9,5cm., g6mslsêld n ketlinqver bandienkee strekken naast dka aÍgMissetd doo. êên kop.

slenen waatoan eên hoek onibr€€kt woÍdt d@r dê voegaf wa(nS in Énbin€.h ne oa oleiste|nS dF norut qêwêk| alsc/ ï-l Tê en z 1o e me' durT Sere retd /iI

<oo€"Lhedinqên

Voor do bronnen en ekeningên hier vemetd is gebrutk gê naaK van het rappori van Wja FÍiso, genaamd:-4rchieto, re Aohdm, Goningadmoe^ nde de Hetuatn@ 2002. Z[ wordl bij dêze beddkt ^ê4 voor dê aan de FDMZ geonden rappórtagê.

23. Ze o.a

melslwêlk.oeÍnt men ook wet kislrelk.

in

{:

van d€n Berg, Oude bolwkunst in Menátdumadeet, Skiednis fan MenaheÊr1ie|, Leêuwdde. I 972, p. 93 95.

heeft doorgelopen, daar de meest westelrjke spaarb@g têgenwoord g doorsneden wonll d@r de weslmuul n hel torenbèstêk uit 1 843 is sprake van ongrys 5 elen, ca.

335 cm Heína van den Berg vêronderste de op basis %n vêrge Íkingen dat d€ kerk een hallrondê sluiling za hebbên gehad. Di lÍkt óns ook w@rshilnlijk. Ze noot I, Skiedr6 fan A,,lenamsadiel, LeerwaÍlen 1 972, p. 93 95.

12. Een arlikel ovs dh verschijnsl is

I la.

{2). Vóor €n na hel doxaát

20. Ze H. M.

llet is n et geh€el duldelitk hoevêr de kerk nar het westen

10. Dezê vóm van

o //

!?n oosl6rênd.

Keppelslok publicaÍie nr 4A, juni 1 994, p. 1 51 1 5A.

de

kqk aÍ rnel zijbeuks en r€chtgestoten koor en ?ijbeukên naast dê toen d e van een helmdak vóozien is. Dit is slÍii-

1994, p.2A9-294.

ds ênb-. 1993

Fteinslra, het labo

bedt

in hout. Figuraat haut-

.

17

raloriLmwat werd ver cht d@r Stichting FING le AmersÍ@rt. Ëen eisenlidse prent van Braun en Hoogenbêrg

frg@

sriwerk aan kskgewelven n Ho a i en Zeebnd k de tate nidd\j\Êuwen en v.oege Bena6sárcê, docto€a eí pr e

W Amsterdam. Amstêrdam 2002. H. Janse Ltoutq kappen in Nedenand 1AQA 1940,:tei|19A9.

lewar

rerd u tgevoerd d@r A.

Zie M. Ki)n, Hooggephatste

Menaneradiet, L*rwaft)en

Kunslqe$hiedenis

F.R.H. Smit, De s/ach by BoÀsun 17 ianuatis 1586, den 1 986, p. 43. Dê vaándrjg Otlo Ctant bêhorênde bij hel FÍiese leger v lchtte mel en aanta sotdaten in de kerk. Hij heen z ch nlet willef owrgeven en heeít zich dood gryochten.

De monsleÍname

f

1972, p. 362 363

26.

Zie

bii@Íbeed H. M. van den Beíg, Geiilrstr6€de beschrlr

vng van de monunents vah g5chiedenis q kuhst, Kothnenand q NjêM Kruislud, b Gravênhage 1 949, p. >C(.

DonÍilp F van dêtwryd, Sint Salvius ap de ts ttonrijps hertijk haogtepurt Lêeuwadên 2002, p.

Zie voor

W.

20. Hiláard wed tijdens de €stauratie in 2000 d@r A. Reinsira bekeken en bemonsterd.

48-1

.

14_ Over de ooBpronkelrlke plaalsing, de bêtekents ên de datering %n deze 'gewe iCrager', dle tot v@r de resrauratie etdeB

is n het verleden al d@r diveBe pêrsonên gêspeculesd. Ze o,a. Kqppelsrok m 50, jun 1995, p.229. oÍD.PR.A BouW, M/ildelêêeschê beeldhouwtunst in de naudelijke Nedeflan.len Amsterdam 1947.

27. Ze

O. Sanrema,

1972.p.362.

Skeirb fa Wnane@iieL terwaftlen

in het k@r hlng,

Voor

t€hnlsche têrr€n ên de curicutum vitae van de auteuís

wodt de

lezêr verwêzen naar De Kêppê stok

nr

61 ,

DE SINTE MARGRIET GEDOCUMENTEERD: verslag van een onderzoek naar de kerk van Boksum \íija

Friso

Inleiding

*chief un

In het verleden hebben veel ruteur amdacht besteed

aan

m

Boksm lzl. l). Vd der Mee! Herma van den Berg. Vàn we@l Errens en mderen hebben voor hun artikelen over de toren vm Boksum uitgebreid ondezoek ve,,i.hr in r, hiden en lireEruur voor ?ijn b6órijqns van de toreo halde Van der Meer de írorir* van Doeke Hellema aan en onderzocht Hern. vaD den Berg de schersde kerk

boekjes van archÍect

Adolph Mulder Dolfrar líeezel

Erens vergelek de consolo onder de drkq'd "o de ,oren mcr dc /lteeld,nsen in een plarenarla un d. r ]trech tsc TerrronaÊhriek. Niet erder echtet werd het

22

de henornde gemeente Bolsum on een syste matisch onderzoek on<temorpen.

In opdrachr van de Srichting Alde Fryske TsjerLen werd in het voo.jaar van h€r jaar 2002 opdrrchr gegeven voor o'n ondemek. De resraurarie van de kerk was toen in volle gang (qlb. 2). De Íorcn was irníddels in een eerdere fa.se herteld.

Het archief van de hervornde gcneente Boksu- bevindt zich in her Rijkrachief in Leeuwarden.' Het archiefwn kerkvoogdij onvat twaaifkaboeken, een aantal norulcnboeken,an veg:d.ringen ro lerkvoogden en enige lo$e Íukk€b, die beÍekking hebben op het beheer door de

''i;

,./. /.\., 23

Voor her onderrcek werdo dc vier oudste kasboeken door gcnorncn. Het alleroudste deei bcgint onÍreeks 1668.

Van hel vijfde deel. dat het tijdvak vàn 1910 ror 1962 beshat, werden slechts de uitgaven genoteed in dc periode Lopend tot ongeveer het jar 1920. De nórulenboeker vaD vdgàderingen van krkvoogden en sons noubelen beginnen pas i. herjur 1869 eb lop€n.ot 1942. Vd de overige archiefstukken uir het kerkvoogdij-archief bleek slechts een gering aanral reloante gegevens te bevatten.

Naa* het archiefvan de henormde gemane Bolsum werd nog kon aanvullcnd ondeq,ek vdr;cht in enkele andse archieven, zoals het archiefwn Colhge van Toeichr, her archiefvan de Sraten qn Friesland Gor

3

24

o

àe. k6baêk (tuF)

1795) en hcr archiefvan de provincie lryslár.'Ook bleek het archiefvan dc gcnecrtc Menaldunadeel nog enkele dosies over de toren vd Bokun rc bezifterl ln dir arch;el dat zich in het gemeenrehuis in Mcnaldun bevindr, werd nog enig àànvullend onderrceL vcricht.

Vier oude kasboeken lnhcroudsre kasboek í4É. -r) uir de ztvenriende eeuw heefr

D.s. Radelaar, ondevijrer in het negenriende-eeuwse Boksun geschroen: ilií dàni"i'tratiz-boek i' in da ldt 1860 opnieuw ingekntlzn en ofchoon h* beg;n n tutkto\ ofoxgcrh;kt wat, on r ueder ingenaa l te uornn, hon ethter uit de orergeblaene brohnÉhm met r{e"o"száne

voogdij zijn dus de ung.veD vóór 1668 nier meer !ànwe zig. Het boek onvar een periode yd ongeveer honddd ja , van c;ca 1668 ror 1769. In dit eeste boek w*d steeds onderscheid genaakr in uirgàven, geduó voor her le ktsrboL* er voo' de Érr*rla,zer deroren.Jepororre. enzovoort. De eerste uirgaven. die wtrden veÍneld in dn boek, hebben betrekking op reparè.ies o! de leiendaken van kcrk cn torcn. In too:l wdden onsrrceks 1668/69 mecr

du

rechonderd gutd,

ns ur gegeverr aan reparrric.

Het volgende kasbock onvat de per;ode 1770 ror en ner 1825. Ook dit boek werd opoieuw ingebonder in 1860, zoals voorin Íaàt verneld. Verder staat nr het vooNe

r: tl

gedeelte van dir boek her volgende genoreerd:

ontrzng

íÍ

rarár

Boaun. Benefddz deee Rebdkgè, bíj ,/e Gestrenge Heer dz Het Hehirtu Vidt 16 u/1n

IYel Edele

Abend Gríetnan

o,a I ictjctkstdd.*et Gn ha re'Ítf @* Ki"*te )e" cast I!ttd', dt' Kth,aos-

tíjà,n dau dzse/f

Bmn. Net als in het oudste kaboek stan onder de Onwangsten hier de opbrengsteó geregisrrcerd aan landhurcn. Au dc Uirgaventánr sÉan nier alleen alle uitgavcr voor dc verschillende gebouwen genoteerd, ook die voor de àrnen. Juist deze laatsre uirgavenposten làien dàedoor een beeld zien vd hcr dorp in de heÍeffende periode. Uit de verrichrc betalingen voor de kerk bl;ikr dar aan her einde vd de àchdebde eeuw veschei, dene malen s.ore uirsaven werden gedaan voor hersrcldzn tot

mu

se,I/!mhrder rrn

kcrk en voor her n,rcri 'o,ei. Ool eur werden ungaven gedan, bijvoorbeeld voor her orscl.

otvallend

is de

nedcdclins vàn kskvoosd Kalma in hcr Ln t8t0. dàt p" ,"p. tuêtntg

kr.bock. Hii ., h,e,

t*etheià

tuo/.lzn o?smdrkt, dnt .lit htrheliÉ ddnin^ttu|, titboek tueï hetjddl 1661 i! ddkge"dns.n en anàet lrdzdf de ket|tusdíj-b\tutl uldaffiedè het jaal 1 668 besun, ^ nen, ddnsebsd.'Ond.Í de mededelins is de handrckcnins van Redel@r re vindcn. In het circa viifrien cerrimcrer dikke kesboek qn ontvangsteo en uitgaven van dc kcrk

'ol8ende geu bij l?as (ua) un hooÍàe nn hcL trboruer un tlat /dr 'rnniddels was de rorcn cigendon geworden vaD de burseí;jke semeerre, dic nu de koÍ€n van he6rel, wskzramheden op zich bu netuen. Ën dus moesr dc geheenÈ Menddumadcel de herbouw En de roren financieren, nadar die in de nacht van 6 febnrari 1842

wu ingestort

(aJb. 4).

25

'buitzrgmore ha*e//i@ vo de toren. Bij die gelegen heid werd de toren namelijk van een geheel nietwe mrurbekleding voorzien.

Uit het laatste kasboek, dal besint in 1910, bl;jkt dat voor een groie uirsavenposr voor het orgel een stuk land moe.r rorden verko.hr. {JJcen ro kon de reparat e uor.

Uit de notulen ln h€r notulenboek vm vergaderingen van Lerkvoogden, dar;n l87o besini, is een lijst van kerlelijke eigendommen opgenomen. De vaste eigendomnen onvanen ir'e herh

udalí

het aryel.

e" I

ndrudal ?alaal ca

rugpo'ni{net uh tb ,pt.hddc

sna e kut

uaatin

t^a daoph.k. atlz

*íe

ue* bettaa e in een hkriew en aanhangcnrl ryi rcr. na de daata,htet uets

tuee

bkasbalgen,

uo*

ziningcn. behab ra

de

pteàih*oel,

g utlt

Baui.í$ GliÁttut,"a'tc ddt ee ?alt;calier eig drm í' tuat éé" tuede gedzehe; behurede de n*elijÉe helf are nznaor m toee utoaucn-zirplutn aar de kerk, al'nede 35 kse stoeh en wttet ancubkn. / (d|b. 5 d 6). tn de o?tutu niss uotuh re d"ogse oend m àlucm hoom of hisÉ'chal'l tuet heni"g, i 1862 rmíatul oJ separea.l, Heetn n t d? toen betratud i rti?áe dh d] hdnetu

"d" hoÈuosla zíjnde d? herm Rit\he Daekê Snedins l. tje lah ltb,r d DoBa. r.tur ,("Iru Vnlg.n. de inveltri'

w*

toen juisr de zilveren drinkhoorn in brJkleen gegehet Kabinet van Oudheden in Leeuwatden. ve,de, h,d de kerk ccn ziivcren bcker mer in*nprre uir I 698 in hàd bezit en rwee zilveren presenteerbladjes het insÍiptie uit 1845 (en seschonken ten behoeve É de avondnaalsvieLing). Andere ked<dijke e;gendobmen waren een Christoí0e zilvcrcn oflenchaal uit 1865, die ook dienst deed els doopbekken. een netalen broodschral, ecn dno w;inkao, dtie efellakens en vier servet ren. In de kerk bsond zich nog een oude koperen olïer scha:l ofdoopbekken met een houten ondertel of stun der en een houten vervoerlade net draaskood om de 'arondnuktalllgenedrhappa'van en raaL tslesun te kunnen vervoeren. Voor dc avondnalsviering had de ven

5

Inrdtul n à. Íe;9.Í

Kostbate h*stelwskaamheden werden uitgevoerd in de jaren '60 van de negentiende eeuw Onder andere werd hct leiendal< vm de kerk henreld. h dclfde tiid vonden werkzamheden plaats an de torcn, die ook nu nog beRald werden door de geneenre Menaldumadeel. Dar zou spoedig vemderen. Vdáf i87r krm de roren weer in eigendom var de kerlvoogdij. Reeds in 1879 noes! de Lerkvoogdij bijna vierduizend gulden betalen voor

26

an

kerk van Boksun de beschikking over twee mfels met achr banken. Áls vedichting dienden een kopcrcn lichtkroon me, k. rrmen en ellhrStmpen *rrurn rien penoleunlampen waen en één een gewdne ol;elmp

.$, bi J. r,,,.

h-hoo,der .en gror".n een ue;re

oliebu en een rechtet \oor d, h, r-n \ekr."gd.r t,sen

{tr hihi. ( r,

i1

groot kwrnr formaa! mer kope.e" sloe" ofkappen.

B;nneo het doophek wren vijfbijbels in klein hrano fàrmaar -et kopeteo ktappen aanwez;g voor de ketkenrad. Op de preekstoel lag een statenbijbel groor for naat, een psaln- er gezargboek en een cathechismus boek groot kwano fornaat.

Voor een bcter zitconfort waren in de kcrlvoogdijbank twee kmsens aanweig, nr dc pstoriebalk één en in hcr doopheL vier. alh baakslexpe n* ub geruld ex goea

27

lahra oremohln.' Yoor dc nnen wren ;jf grcene 'glasgoÍdijnen het ijden roeder en wollen koorden'opge hangen. Verdo hingen er nog drie grocne tchurgord;jnen' mer ii?f,Íen roeden, ver àrn de kerkvoogdijbank en één op de preel-oel tr^ et.cne ÍiiLqo,àtiat i.' net ive ren roeden waren opgehangen op het orgel. Tensloae behoorden rot de kerk nog een gnte en een kicnre ljkbaat rncr srokkcn en een kaan voontellende de plattegrond van he, kcruror n,e, de dJlb,j beh,rerde ruee gmiresirer'.

Ht, àfthier qe,d

b@'d

llet verhandelde in

rn

D!

De B:rn Íelde in mmrt l9l2 róor twee zilvcrcn beke,,,rm.n ,ncNroege, geh'u,kre i1i.r l,nn.n in een,r rir-trrjeindckerL,en,oon (e"Jlen. H.ici c hier on de beken van Bolsum en Blesun. De kerken

beaten wa*schijnlijk cveneens ieder een dnnen evond

naalskn. B;j nruag door

de prcdiknt bleek toen echter, dat éér van de avondnaalskannen door de kerk vao Blesun reeds v*kocht wr. ofhet besluit on de bek*s

en eiL.nhourcn krqie.

de vergadcringen

ln regenrelling ror de 'rrrer.r zorg"uldrg in\entJri.,,ir van de ketkelijke bezittingcn uit I 870, stot het soms rer beknopte venlag van 'het whanlzlde in uergalzingen *n h* colhgíe ux hettu,g/i,.'Her oudÍe n""'1." boek heeÊ rh aannnsldetun het jàar 1870, ?o n Mee honderd jaar later dan h* oudste kasbock. De notulenboeken lopen tot 1942. ln de notuleo van april ltlTl wordr dc overname bespro ken van de toren doo, de kerkvoogdij. De oren wm stecds cigendom van de burgerlijke geneenre, rnaar deu ,,elde voor d( roren doo' J. lerlroogdlj te "oor"rn hten onderhouden. Zeven ier later mo*t tinmerman WË Neutà uit Hijlàdd recds een onderoek doen narr de roren. In 1879 au de toren ccn nieuwe baksteenbe

kledins k.ijsen.

vc(l b'j/oade,, \nJ nre' h-.proLer in de vcrg:de rg, van kerkoogden rontl ha einde !àn dc negentiende

eer* en \er h.1'r 'rn J.

*,rr gr( "crw. He /,'r

,

n

'

het algemcn beknopte, korte verslagcn, die in de notu t.r ooeken e r nJ-r .,Jn D, J ,d.,"{p., /ij, d .e ': bcsloten werd om een reryarm;ogstoestel am tc schaffen, kerkvoogdcn rcuden n.ar LeeuwaÍden r&en om rr ure I r: uir re ,"'k. r cr rerd eer n -u" ,1rr. r 'mp draa;hek voor het Lerklofgeplaatsr cn de banken onder de preekstoel wetden ies verder naar achteren verplaatst.

Onds;nvlmd van dt heersende tubciculose aan her begin van de vintigste eeuw werden de oudc zilveren avoidmaalsbekers cn tionrn avondnaalskmncn afgeschaÊ.

,:).:,,2!9.

"

*,,*,' j,l": €j,

a .r! .:a ".Y...:--.i.' l|. I: ).' l ". ll..<'''. "7

dt-.6\

renroon re sr€llen ooi! is uitgdoe.d, ve.m€lden de notuleó nier. Voor de avondnealsvierins zou nen in Boksum vooftaan sebruik nakeb van kleine avordnaalsbekeÍrjes.

Ooh we.d

h

de vergaddnsen nosal eeN oyer hei oude

uumerk gesproken. Na vele besprekingen werd uiteinde

lijk besloien on dit n;er re vewangen, omdat het nog 'deusdeliik' wár. Ke.kvoosden srelden wel voor beweeg-

an rc b.ensen. kwm le neqfig? roesta

bare wijzers

Ir

'rn

de toten tet sptake. Ecn beslissing over yerbetering van de siruatie werd vooruii seschoven en komr nier meer in de rotuien voor 192.5

Restltaten van het onderzock De sch;e. eindelok Íij nàmen en ohschrijvinsen vaD beGlinsen, die uii de versch;llende Lsboeken kunnen wotden overse.omen, vullen, achrer elkaar seer, meer dan 35 pagnis (dJb. 7r. Bladzijden, sevuld meÍ namen van anbacntsleder. vaklieden, ke*voosden en bewo nes van her dorp Bolruh, die onderdak yerschafrcn am orselnalers uii verder gelesen plaarsen, oí die eenvoudis door de diàconie werden onderhouden. sreenmetselan. rinmerlieden, le;dekkem, smedcn, orgelmker, glaenmal<en, kisÉnhakes, uuserknàlers, s.hilde.s, boek, verlopen, brouwes er nog vele. vele andoe beronr" Lonen we Ésen in de kaboeken van Boksum.

De omsch.ijyinsen vàn de werkzumheden, die werden ,e,,,.h, door de veF.hi ende Jmbr'..h,,tieden. ?ijn ,um nier naar bieden nesral voldoende houvasr on re "drn srarop de ui'ga,e heleLling heelt. Dc roe!oeging rF de om,.Iriiv:ng. w ,b, word, v€rmeid otde ui,g, ve de kerk beÍefi, de ro.en of een ander sebouw, wàs nuÍig en kwàm een bêtêr ovenichr vu dc uitgàven voor de kerk zeker ten soede. Vooml in de wentiende en àchtiiende eeuw wed in de kaboeked van Boksum duidelijk ond€6cheid gcnaalt in de leveranties voor verschillende sebouwen. Venamelposren konen uireraald ook voor, waarbij een tohalbedrag voor werkamheden àad veNhillende sebouwen wodr vemeld. \íorden de uitgven uitgesplirst naar nareriel, dan krijsen we een beeld an vaktiede., die gedu.ende een bepaaide periode

8 Tnelpdsifu hes* 1813

lryeranties deden ofslechrs leverden aan één bepaald gcbouw Vàak wàs meer dan één rimmernan en meer dàn één schilder of sn;d werkzam in een dorp.

En d1]l w:J her in Boksum, ner als in rdere doÍpen, de gewoonr, oh in dar ssal de ene snid hd werk É laren doen aan bijvoorbeeld de kerk en toren eo de andere \JkmrIn re hu,en voor werl"àmhrJrn en huven en

29

Ut

de lange

lijst vm loeranciers konen we

w;e de opvolger

w* tu

ok

rc

waen

welke specialist. En soms werd

vermetd waar de le"erancier zijn waren kocht, ofvia welke route de vracht in Boksun tiveenle.

Nor de grore hooeelheid gegevens uit de kaboeken, loerden ook de de vergaderingen vu kerk"erlagen "an het kerlgebotrw ván Boksum voogden informatie op over en zijn toren. Helas besinnen de notulen in het kerkar chief van Bolsum pc in I 870 @door we dt de ve6l.gen En de vergaderi"gen nietr te weten konen over de is rneer archiefnateria:l ovageleverd un de negentiende eeuw. Som is relÀ spnke un zo veel nateriaal, dar die niet neer snel roegmgelijk is voor gericht ondemek. Aovullende gegwens over de negentiendeeeuwse ptriode vm de Bolcumer Le* wen bijrcorbeeld re vinden in trvee bestekken fdp. 8, vod wqk@mhedei aar de toren.lVerder gaven edcele bri*en inzicht over de gag vm zaken bij de overnme van de rore" door de kerkvoogdij in het derde krdr van de nesentiende eeuw.

ln her algenen

Leveranties van bouwmaterial€n in de zcv€ntiende en achttiende eeuw De eeste vermeldins in het oudse ksboek berdt de betaling in 1667 aan Esse Heins tet sake wn gehuadz habÈ, stem, semml'Heirc kreeg her reladef kleine bedrag vm guldens en rchnien stuivea uitbetaald.

Nact steen. kalk en cement is hout her belangrijkste bouwmteriàal. Vele uirsaven hebben betrekking op

a

houdeveranties en rbeidslonen voor rinm€rliedeb, die aàn kerk. roren. paqorie en andere berrr;ng.n "erk,en vm de kerk. De oudstc vermelding voor werkzumheden van een timnerma betreft een betaling an Tjerck ïmens. meester-tinmerman in BoLsm. Aan hem werd in 1 667 ruim 42 gulden u|lóeraald voot zfieitsloon aen dz kmkz, ?drtorie dh dme huiage urdíeat. Het 6elng wm hoger dan de eedergenoemde lqeentie vo steen, kalk en ement ondat het hier een venamelpost betreft.

De werkzaamheden werden inmer verricht aan verschil lende kerkelijke eigendonmen.

30

algemeen gat het bij de baalingen in d* penode rerenriende eeuw) om vrij de tde rweede helÍr 'an Lleine bedragen. Grotere bedrageo voor levennries en werkaanleden komen voo.;ó b;i"oórbeeld 1668.

Leidekker Douwe Jansen Va.ma uir beuwdde. ont\:Fts in ro,,àl meer dan t)0 gulden ia free ,e'miinen voor het dekken nn de kerk en toren. In i669 wenl ook

ln het

ei

JuÍien Jam, meÍq'rimmermo in Boksun, een groot bedng (neer dan weehonderd gulden) uitbaaald voor arbeidsloon en geleverde materialen: de naterialen wren ook toen nier alleen voor de kerk bestemd mau revens voor de toren en de 'ke*ehM. Ook in 168l onw; ng lans een bedrag van bijna I 80 sulden voo. arbeidslonen en geleverd hout, spijkers, zand, enzovooa. \íamóijnl;jk had de levenntie in dat jà& te naken met anpmsingeo in het kerkinterieu als gevolg van de plaac sing van een nieuw orgel in de kerk. onÍreeks 1685 moer dnmemab Jurien Jds overleden ziiG in dejaren darna werden nog wel enkele betalingen venicht aan tutie Manens, de weduwe vm de timmermm.

Nieuwe mmen wn aodete timmerlieden vindo we vs-

meld in de kasboeken. Jouke Jouckes b;jvoorbeeld. Mar voórál ceff''r \íilems verrichne veel werkzunheden in opdrachr van de Bokruner kerkvoosdij. ln 1700 we.d een oieuw dal op het koor van de kerk gelegd door Pierer Aukes. leidel&er Het hout voor de werkaanheden in het koot wetd geleverd door Jouke Jouckes en door Gerryt \íillems. In de-lfde djd *erd de toren onder handen genomen. Betàling€n in 1702 maken mdding van sel*erde sÉen en steigerhuu. De steen voor de toren werd gele"erd door Hendrik lacobs tiggelar' op

Kingmarille; tinmerman Gerryt \íillens argde voor de sreigers en her hout. Het dekken van de mrco *erd gedan door de al eerdergenoemde Pieter Aukes.

Bij de vroegste verneldingen in de krboeken wordr vrijwel sreeds verneld -elke goederen en diensten weden gdeverd. ln I 670 onwing Douwe Jaobs ï.hler ruin 5 I guJàens voot '20 dasent hhzráa, l raee ja* later werden door hem nos eós 3000 Í/iarÉert geleverd. In augutus l70l onwing Scheho Sipkes (beunschipper *n beroep?)

rwee guldens en 14 sruivers voor vràchr

vin 2500 srener

er cen vràchr ?and van De ptp en a bope seme"f

ln

w

dezelfde maand ontving FokeÍ Jans (een andere

beutsch;pperi) een vracht

ruin rwàelfgulden voor her halen yd

zmd en 26.250 Íenen wn Kingmàdlie.

weárschijnljjk sing het hid

on leveranries voor de eer dergenoemde werkzanheden aan de roren.

In de ee6re hetfr vàn de echlr;ende eeuw liiken de mee$ ,e.,er.n r€ wordcn g.le\crJ door sio,rd lyrrer, rir Leeuwade!. Veclvuldig komen we zijn nàm tegen b;j

pmiÈh sr€nen voor de kerk vd Boksum.

EsÍilken en Í/e.rt;iwerden in die periode selev€Íd door lel'e l) 1.,' t,j/.": Abe \'làutl IaoA bhk - dria, ' cj'r?,..,) en Ge r Feddcs. In 1735 l€verde b.rrer Blok '600a hronme lzlínhet tot ltet hê*hoÍ?ai. E|xuwe '.lop pclsteen wèÍd;. I771, seleverd door de beketrde beeldhouweÍ Dirk EindeNeld. Het oprijden van pdrijen Íen leve.anries van

nad de kerk voo. de divese hentelbeuÍen sebeurde per

pard

en wasen. Meestal werd dab aan de eisenad vàn het pàard voor her opÍrden een klein bedras berÀàld.

Bijzonder is dar otrder de Onwanssren sedurende de hele achrriende eeÍw êeuw grote hoeveelheden 7"7--

p,

$erden verko.l'r. In

l-02gingheroÍtue,

'on.

1718 0m een hálve ron, in 1728 0n echt eb halve ron in 1806 nog eeds om bijna drie ton tuÊreen.De kerh,

n

e!

voosdij ontvins ;r' 1728 voor ded oude sÉen vijfsulden en rwaálf stÍivffi pe. ron. Moseliik wa de rufsÉen oveF sebrevfn bii *ê,k"!mhedcn otus Je.reen aÈomrig wn een voorganger van de huidige herk.

In de noodhuu is nog veet t'rrsÍeet Íe zien (/,Íb. 9).

De grooore en me6i in r oog L,*Jing r in. 'prrngrndc den we vermeld an het dnde nD de àótiiende eeuw.

Op 27 okrober 1796 wed mad liefsr 1400 gulden ao Auke tujens en Petru Sipksl'et^ald tueègè6 seda"e re?alatie

da kê* en tarcn ,oktu b\teh.'vóot

heÍ ntken

ván her beÍck ontvinsen zij ool nog eens veerden sulden. Helaas oftbreekt in her archiefvàn de hetuormde

.

rzjÈ?n tn nt No

à ,k

geneente Boksum elk spoor van

hd berrcffendc bestel.

Het blijli dus s;ssen laàr de erd van de werkzaanheden die in dr jar hebben plaarsgebnden. Un de lanse lijsi vàn beÉlinsen in de kasboelen uir d€ze periode i<unne! we aÍleidetr, dar ook sedlrende de ee6re decennià vad de negenticrde eeuw veh werkzaanheden aan de kerk en roren hebben plà sgevonden. wdschiinlijk beÍoffen

werkzmhed€D niei alleen hd exierieul TnnnÉr S;pkes (Heslinsr) krees bijvoo$eeld 106 vs scheidene hàlen bedrasen uirbetààld voor h€r opmaken !àn besekheó. Ook deze beÍeliLen bleken spoorloos. De deze

nàn Perus

werk4àhheden ?!ll€D biina zeker ook re maken hebben

31

nogelijk op cen làrcr rijdstip is veruardigd dan het klankbord zelt De preekstoel is oorspronkelijk waar schijnlijk onbesch;lderd gcweeÍ. 'Iesebwoordis is hij

kleur seschilderd in r;jtuigzwàrr nct gouden bietn. De van de nesenriende mode àn hcr einde keuze wàs in de eeuw en waàBchijnlijk is de kansel desdjds zo gcschilderd. Rond de preekstoel berindr zich het dos steeds onbeschilderdc doopheknetbalustere.

Rechr tegenover de preekstoel staat de herenbrnk van de ramrl.r,lrnrra.Rorrrrr. dr'b. t t t .'et, hrrkdruagr'r het opzestuk op de ovtrhuivins het jaartal 1661.

Onureeks 1930 moet de brnk nr het middendeel van het dee familie hebhe' bczeopzeamk nog de wape". 'àn aan de zijkanten van het nid ten.J De g*neden delen dendeel doen wel iets denken aan de gesreden delen aan de prcclstoel. de zijkuten vad het n,sseschot

"'n

geh:d mct wijzignrgen ofverfrààinrgcn i! het ;treri.ur.

D .n, i.l r ng v"r dr t., k m,*r ool ri door 'r' I ' raz gizaa,lr'orgel door orgelmaker Lanbcrns van flrm in 1798/99 eer hcel ander aanzien hebbo verkregen

Een protestantse kerkinrichting De kerk var Bolsum bezit een redeljk gave, typisch prorestán$e inrichrhg. lègen de."idnuur hangt, op een cennale plats, de prcekstoel íafi. /0). Alhocwel het hier orn een ramelijk sober neubclstuk

go!

wordt in de

lite

ratuur net geen woord gerept orer dez toch nict oraar digc kansel. De pteekroel heeft rypische zevertiendeecuwse vemiering van panelen, die,ijn vdsierd ner rcchthoekige, omloperde profielen. Op het klankbord is ccn mar boven smaller wordcnde opbouw te zien, die

32

]t

Bd k Gli$td'Bo,tuiÁ

Voor her opzetsruL lijLt nen echter gekeken te hebben naar de uit 166r daterende he.enbank. Ook in dir oprelÍuk is spràke vM eên gebroken fronron ner als bij de zeventiende eeuwse hernbank. Blijkbaa! hefr nen en

.oon .enh.id in he' lík,nrerieur $illen.rceren

we

de malers van de beide herenbmken waren. bliiÊ onduidelijk. Ook al omdar derselijke bmken eltijd door de dgenaren zelfwerden besreld en betaald. In de zomer van 1868 werd op een publieke veiling in Boksum de

De€elijk e jwerl is è€n typisch versieringselcncnt aan veel zrventicnde eeuws meubilair !.en aanral herenbanken mer dcklfde veBierinsen komr ook voor h de rabijgelegen kerk vd Dronrijp. Moselijk is zelfs dezctfdc hoursnijder in bèide kerksebouwcn wckam geweest.

Ond"r de p,,.k'Loel rker\oor lt'o8 l'er betin1r., và! het oudsre kasboek uir het archiefvan Boksu., qe d w< ni,. ,^r' rn$, /,agen '.ry,r,o,Êd. bc..l,iki<e. roor J. n*m <cn bepdde IinrnnJle, De en,ge 'an oam, die we tcgenkonen van een kisrenmaker in de kuboeker, is die van Doltse Benedicrus. Dezc hourbe werl.er loerde in 1703 rien knoppen aan dc nicuwe kcr kenbanken h dcze kerh.

Over het kerknrterieur in de zevenriende en achniendc eeuw vinden we heel weinig vermeld in de kasboekcn van Boksun. Sle.his erkele vermeldinsen zijn re vinden. In 1786leverde b;jbooÍbeeld G. van Driestrn vier knoppen (= dra?hek) n téh oh.lotun de bl het ?rck'Íoel ";e*inr en in 1805 leverde WE. vàn Driesum stoelen aan de kerk.

In 1826 is nog eer herenbsk in de kerk geplaarsr (aJb. 12) Deze otethdlle bank srut ;n her koor en heeli een opz-erstuk net dadn her j@rral 1826. De ven op de hoeken voorm en op de hoeken van de ove.huiving doe! rypisch vroeg-oegentierde-eeum aan.

oosrel;jke helli mn een overdekt gestoelte amgeboden.

Dn deel ws in her bqir seweeÍ vm wijlen de hee. S.C. Ziilstra, huisans in Boksm en werd voor ruim f331,, angeLochr door de kerkvoogdij. Verols€hs werd in de herfst vm 1874 de helíi van €en sesroeke uir de nalatenschap vu de weduwe vu KJ. Kalna - onder dc hmer gebncht. Kerlvoosden noesren dirmaal aÊien vm de koop. ofhet in beide goallen ging om - delcn vd her gesioelte dt 1661, wo.d! in de documenren nier veimeld. Álleen b;j de eersre verkoping srar vcrmeld, dar het re verkopen geroelte regcn dc noordmuu stond en dus waaEchijDlijk de Glinsrn Bouiciusldk bet.ot

Het orgel Vmaf 1671 virden we uiigáven voo. €en orsel vermeld (aÍb. I3).In \671 werden voor mee! du honderd sulden 'puister aen het orgel' gerepareerd en nieuwe

8en:at,. ook qerd door de Jorcnmrk. een *aj zrr daeLr bij dhryeb'j?en veqardisà.

Het oude orgel werd;n 1673 nog eens gcrcsraureerd voor

ruin zeventien gulden maar kerhoogdcn zouden spoe dig derm nàerTzummarum rcizcn on nel de ?dr',,/ udn Híjladrd l,eÍ oryel Íe hekijken. In I 676 lderde goerboon wijn bij het opnemeb van her orsel in de kerk van Boksun. Eveft Heverkahp was veranwoordelijk voor het opnenen en het instrunent. Divcrsc bewoners uit het dorp Bolsun waren vervolseN berrokke! bij de levering vd een nieuw orgel. Bén vrouw maakte de krner - hoon .n hed;rd. un ratel, ecrr andcre inu or * zorgde voor rookvlees en wnrebrood.

33

ling in het krboelr: 'Valgus gcnaaht attoott n* nt laa Ftdfltn Mn Ztueit aai gedcto ce* dat het orgel nu ""t

nieaen, met het aannakm uah eeh nid rugtulh, ,oor d? nnna s25 cat gLt. dog dtuijl bij I opnmea tun 'r ryel ige díngd dnfl 't Knádhte bdkk btuande" it ddt ix niet * uldaan, so is bi pwi'k 50 guu. ;ngehó de , tet tiTl,ta' h.t sebfthhige Mbckrt zal ztjn, en aUus httaatd. . . .. 775.-.'In dc iaren dana werd her onderhoud van het orgel steedr gedaan door P de Vries. Afen toe vonden ook lrleine en grotere repeeties plaats ln 1783 brjvooroeeld door u g.nisr A. ( rnpen otgJnFIrir Koudun, die ru;h f366, onwing wegens rcprerer cn eeb zeer grote repatatie door otgel aken uan ï orgtl' ott' maler Va! Dàm. 'Wtgcu het t ving dcze orgelbouwer f 1.210, . Aan ve.reringcn bij de inwijdins vàn hei nieuwe orgel werd in augustus 1799

In 1797 volgdc dan

ruim vijítig gdden uitseseven. lrn Hempenius werd betaJd voor

ha 'damine*r'vai \er qgá ookvolgden

n,g betalingen m D. Luba.l' looÍ Kdane evn;ndnèh aat het ruw genm** otgal en árn Van Gruisen voor

'her bestek rnaken van hct orgel . Van Darn bleefook voor de stembeurteo zorgen in de jaren i802, 1803, 1804 en 1805. ln l8l I werd hct nxtrumert gestemd door Van Gruisen. ln de dàÀropvolsende iàren werden nog ktcine wiiziginsen en verbeteringen ongebracht door onder andère P Reindets Raderena voot het rnaken van eeo voetpe<lerl er l.A. Hilbrands voo.

I

J Orgel a./rÍ tn

Het besrek voor hct nieuwe orgel wcrd oPgenàkr door iu Hamen oryetlnalztr tot rcl.,i,u (BerLikum)'. Her sins hier om orgelmaker Harn lane. Kanp. Dc betal;ng vàn 1500, vord plurs in terfiijnen. Mr HaverLamp, otg nist in kcuwarden, mocht voor negen g den drie ?ná orgelpdsteti oerneneL En opnieuw kwam de slotennu ker een dcuwe sleutel vervardigen voor de orgeldeur In 1728 wcrd het orgel uitgebrei<l met een rugposidel Op 9 n,ei 1728 vinded we daarover de volgende -*le,le

34

h*

belercn

kk.'Lwbtlding Zeer biizond* is de geschildetde houten dmperie De maker van dee tleedstrbaeLling'wtswyrze Douwcs, die her geheel in september l8l0 lserde voor een bedràg vàn ruin f35. . Deryel;jke schilderins€o vindcn we ook ;n enkcie andere kcrken in de provincies Ftiesimcl en Gtoningen; meestal cchter zijó de gesclilderde drapcrieëí ofard€re voorsreliingen e vindcn op de achtcr wand. Oorponkelijk hebben zich an weeruijden van h* orgcl in hu naburige Dronr;jp bijvoorbeeld geschilderde vrouwennguren bevonden.

De volgende orgeJrepmtie dateerde ran 1844. In dat de heÍen Hardorlï en Van der Mer, ors€lmakem re Leeu*"rden, een bedr.s le f 250,, wegens repratie va het orgel.I.H. van der Meer, meesrer-dmme1l]6 in Bolcum, l€verde marerialen en onderwij4r D.s. Rádelàd hield toe;chr rijdens de werkzem, heden. Door \rí. HJdo,fÍweden ook nos drie nieuwe bLJ$bJgen $tèe,d. Bt,jkber w\ her mrkemenr nier sn€l verholper, wanr in de jaren daarna werd pn]rrisó elk jar wel an her orsel sewerk door Hardorft Nasr de jarlijkse stenbeqft, die ook door Hrrdorffwerd ver' mrgd, wod in 1865 een reparatie am de whdkamlen ui,ge\od.l en we,d h'j in l8o8 berdid voor her )"','a ud det non?et, h., .salhêrcn ào uhd ha wdtt aStmnen oan ha oryel.'Meert-tinherhan \(K. Kuperus uir Boksum maalre in datzelfáe laat \en berhot achtoen zinkbeklediry boud ha orgel

j&r otrrvinso

Glazenmakers en schilders ceen,rln die h và,r bi de re,k,e,inden noe,

Lrd E

Jd

Hmsen

o

Hnses voor het gtaatmken d fttué" azn

lareÍ Baule dz kerle ?,'

hcrÈehuíva m p*toic.'In 1772 s€hilderde lohanne' de wijzerborden en meatte hi ook het uuM€rk rhoon in de tom. Hij keeg hieNoo. ruin f 58,,.In 1784 werd de hm op de toren verguld; ook dir wrk werd door i€lrmd mde6 gêdran.

tudric

tn

1810 wdden de vensters in he! Le.ksebouw

Eran-

sen. Het oude glas-inlood wetd verungen door houten

rmen.

Clunmals Hdre 8Jke,

onwjos !n januai

l8l0

rtrim f 166,'uege* het maÉea un n;eaue glasn ih dz hdh d hét ,/tn dím.'In mei w herzelÍde "énaen ja.ar on6,ing \l}1.-ze Doures nog em cncr f 66,- voor ns aieawe glz;raamtea'in àe keÍk. Voor bijkondde werkaamheden en her ircrten van de nieuwe venstes onwins hij nos f 48,-. \í)rze Douws w* ook de mm, die de bijzondere geschilderde dnperie achter het orgel

/in

een glreimJte'. lnsesoo,d u,,en zijn qn alle rijden en het hersrelleD nn kaporre glan wr dm ook een binà pe.manenre bezigheid. Ook de schilder

s er À

dende euw argde rchilder

rijd ror rijd luss on ales weer goed in de

verf te reaen. Het gar nestal niet om erg grote bedragen, derom wordeo hier slechts de nest opvállende po.ten genoemd. Han. Pyrer.. meerer.glrenmaler urr D.onrijp ws de teverm.ier É et her slNe.k @n de kerk vo Bol$un. ofhiiook betàaldverd;n 1702 vooÍ heÍ fem^ on het bo Buuner Skg daamee te

b6,ijken n sru efuu"dn dè kèthd"ard Íe Eeb iken, 'ae werd bij de bctaling niet vemeld. Her Memoriebord her innerr aÀn de Slág bi Boksum, die op 17 jantrari 1586 platsvond.6 Ah herinnering aan dc veldslag werd war schijnlijk in de achrriende euw en gedenlbdd krerdigd. In de kdboeken l*n we, dat in februeri 1786 rêr gehsenheid van her lt ,.r,ndz/tjd,ige hbelfe't uan de BMnel een re.sÍàijke màáltijd werd sehouden.

Vooi he. 'W schilderen vu de wiir6 d de ro.en, werd Jàob Schol inseschaleld. In het middên vab de achr-

Nier alleen voor her inatten van gesneuvelde ruien en het plarsen van nieuwe men werd een beroep gedaan op de gl,4nmeker rn r 825 we.d aan J.K. de Jons, neee teÈverer en gl*nnáke. de opdrachr gegeven voor het

rèn

hèt

retu"líin

"nn se'kamheden onF ing

de

*erÁ'Mer biikonende

De Jong hiervoor

I l8o.

.

Veenig jaar later werd her compleie kerkinterieur onder handen genonen. De releling ueg* bet trua ua het inaad;se da kali aà f 578, werd betaald aan de

weduweJ.D. Hoirima in CoÍnium. Hoitsmà werd in 1864 opnieuw ingeschaleld en dàdnà nog êeds in 1868.

Bij de laatste gelegenheid werden door Hoirrma vier rerocotta rozenen aagebracht , te weÍen 'ed groot yh;A tun ek .bie hb;nde. vooÍ 6eÍ werl werd, indusief het venen en vergulden een bedrag

ld

cira f 75, uitberàáld.

Kerk en roren in de negentiende eeuw Heel veel ;s rceds sschrso over de htbnder gêschie, deni, .Jn de BoLumer roRn. Vd de, veí, heeh u,Be. breid verhaatd over de nmg die Bokluh Í.ofin f€brua.i

Á 1733 einden we een beral;ng voor repÀntie, nu am Brteld Snijdelaar, meester s.oÉre uumerkmaker in Leeuwdden 'wegens het vcrmaken van 'r aaruerk ín dz toon.'Her ging hierbij on een bedrag

ís

dzhr.' ook

een

wn f68,'. De grootste post voor her uumcrk betreft bemlirs in juni 1754 àn Fnns Bàvius (ook uir

de

Leeuwarden) voor het repareren en vernaken nn het uumerk in de toren, het naken vm twee nieuwe koperen wijzerbotden en het schilderen damm. h totaai werd aan Bavius f469, betaald. de toren hingen tor de renp in 1842 twee klokken.

Op cen nn de oude kloLLen kob nen in het opschrifr lezen, dat de kerk van Boksum un Sinte Màrgriet ws gewijd."'Deze oude klok was gemaakt door kloklengieter BÍtendic trir UÍecht in 1453. In de kasboeken vm Boksun kont slechts éénmaal een klokkengieter voor,

ln

nmeljk

ir lool ltrru.Overre,.klo(,engr.er

n

Leeuwtuden, onwins in dat jaar een bedms vàn Ès

1842, roen de toren ploÉeling ;dstoftie." In de àrrikeler Bers werden door hár de veB.hil lende prenren, die van de Bolsume. to'e" b.stan. am ecr rader ordeaek ondemorpeo." !íeliswaar strekte het bouwhistorisó onderzock zich niet uit rot de roren. h dc arclievcn zijn vcle $scvens re vinden over de toren.

vin Herma van den

In de oudsrc verneldinsen in de kasboeken vinden we bcralinger .oor een h'ua.Árar'en Lorer wn r.p,u'ie

dit uuvok, ondcr andere door Claes Claesen, uur werknaker dt Leeuwarden. ceien de lage kosten en het regelnatig rerugkeren van deze posten, Lunnen we enan uitsaan, dat dir meesral het jaarlijkse onderhoud vàn hei uuMe.k beÍoi Èen s.orere reparatie aan het uurwerk vinden we vermeld in 1712. UumeÍkmaker Aarnt Minnes, seneens uir Leeuwrden, onwins;n dar jar f59.04 van

voq het

ueranderen en

tooln, aaarin

36

sbetercn ra, bet

een slinget, eeníg.

uiÍtudh

ítu

àz

,iaue ftdt, d dnd?t;"s

gÍl

den nor 'het oergieten uan een hhht2anne.'Keine 6edta gen werden ook uitgcgcen voor her uithangen Bn de vlag, voor het mrken van een nieuwe vlag, voor het snereo ofolien van het uurwerk, enzovoon.

Grote resraundes of hentelwertzamheden en de torer

llebben, selet op de hoogte vao de ungaven, gedan voor dc rorcn, plaaagwonden in de jàn 1668/69, 1728/29,

t749, t772/73 et t797. Bij enkele grore herrelw*kzumheden ging het om opnieuw dekken met leien va áe torcn (A&. 1í). ln 1668/69 werd de toren - no als de kerk van een rieuw leiendak voouien door Do"*.

Jassen wartna, leidekker un l.eeuwarden. B;j de werkzàmheden in de jaren i728l29 werden een steenleveraoder (of metselm), een tinnernm er cen snid betaald. leder onwing tussen de honderd en oeehonderd gulden voor $cÍkàamhedrn "ra de Loren. ln I 4a q-, opnierw (ll Nauta) beig, die meer dan f500,- ontving voor het leidekken van kerk en roÍen en in 1772173

een leidekker

Lnroll,c, otn eu\ trmmeloor en levern'i* 'an rtr.r wcrk. Uiteraard zijn door de jaren heen ook ungaven voor leidekken te vinden. ln 1689 wu daanoe met leidekker

Pieter Aukcs de afspraak genaakt, drr hij elk jar de kck en de toren zou onderzoeken op gaten en verdwenen leien.

Geten, die groter waren dan '*ie foet

h

het

tu*ant'zot

d dn odn aris'wcrk behoren, groter gaten zouden als'exta-o ínarís'-verkzanhcden worden b*chouwd.

aannemer, de heerA.L. van de. Meii un Berlikuh, m€de,

dat de werkzamheden op 30 okrober 1835 geheelvolgens het hestek waren uitgevoeÍd en voftooid.,,

d€n

In oktobe. 1797 werd hcr alterhoogste bedrag ungerrof fen, dat ungegwen werd voor de toren. Meer dd f 1.400, wed be.eld aaD Aulte Árjcns en PeÍs Sipkes ftinmer nr van bercep) wegens laátu ryatu* ddn ko| en toten nlgerc be*eh.'Leker een deel van dit grote bedng hoer aan de roren zijn besreed.

De i.'rr. g o'e r.pJ{re un J, ,,',1 v,,nd tl-b r 1835, zeven jdr voor hd insrorren van de roren in de nachr van 5/6 februari 1843. In juli vln da! jaaÍ we.d her bcrck opger.ld ro"r hrr o,'en vrn en ge

unde

àory'to'ea

'epJ,r,e. 'rn B"l,um. D. r"r.r "^ r^.n rn

eiseDdom vd de burgerlijke geneene Menaldumaded en dezc mocr du. óot de $.,k/,rrhden bfr,u,,,ts<n.

Dc werk4ànhedei beÍolïen vodmamelijk her in soede sràt brengeó van de roren.,'Op 2 novenber deelde de

l5 \.u,l,lt"t t"

*àbo?h

Op de emp. dre de roren ,rn Bol,um

uot /Jl h,e n et mee. worden ingegan- Op 19 .ugusru 1843 werd her bestek voor de herborw vaó de toren ondeftekend door de annener H.G. \íouda, ;mme.man uir D.achreD. op enkele bijzonderheden uir dit bestek gaan A. Reinsrra

.r r.,M de \\,rd,nt-un ,tfr nJde, In.rnde$mre, vàn 1844 moer de bouw voliooid zijn ssees!.

Vao de onnetsel;ng van de ro.en in 1879 is {eneens her bestek Étuggevonden." In zijn verhal oveL dc rcs taurarie van de roren van Boksum heefr Van weeel Enens er reeds op gewezen, dar dc tcmcona consoles de dJr, ,nd ,dn de ,oren mosetijk JÍlom,, g /ou "nde. den kunned zijn un de Urrechrse Êmcorra fabrick.''Her gewenste model voor de 24 stuks consoles, uitgevoerd in reÍacona, wordr in her besreh genoend, cvcnals dc klcurcn waarin deze er anderc onderdelen un de toren noestcn woden gcschilderd.

Jan Jacobs, dmmerman in Boi<sum Namen, nam€n €b bog eens nmen treften we an in de velc verneldingen in de k*hoeken vrn de kerlroogdij van Boksun, die een b;jna ononderbroken per;ode wnef 1668 tot heden bestrijken. Nenen vàn tinnerlieden,

lan Jacobs gegeven voor f32,08. De oude tinnermán kon h* nr niet rneer z-ondet hulp stellen. Hendrik sioule- 'rou$ h.err enis hu ."",1, gedrn en onh ing daarvoor vm de kerk tien stuiven.

van sreenmetselm,s, le"et.ncien van bouwmaterialen.

ln dir pfl,ode v;ndcn qe Jrn

glmnnaker, kerkvoogden, sóoolneesters, en'o"oon.

namen vm pesonen, die weekgeld.n ontvmgen. Vanaf seprembd ónivins hijsedurende 208 weLen twaalf sruivers per week. Drienaal wordr door EelseJrs nr de win'

Ein

naam viel op tijdeos het ondeuoek. Nier omdat die tinnernan zon zo biimnder wu, mar ondat lange tijd werk?aam wo voor de kerk van Boksum. In 1733 rrctrcr we hem rooÍ het eerst en. Hct gaat om tinmermen lan Jacobs. In augustus van dat jaar verdiende hij denien gulden en zestien stu;ve.s voor timnerwerk aan de kerk. In rugusrus 1736 Íelïen we ook zijn vrouw aan in de kasbockcn. Zij maakre kleren voor de 'hohratne ookvctichne re noiwerk voor de armcr (aJb.

d*

t5). k9r

waàwel eer benling vericht aan Jan tinmerloot ot uegens bct

lacobs voor arbeidslonen,

dood(s)tat'vat

eeLt

áoc\rer van een inwoner vÀn de berJing ran M.l. de \ ri..

Bok'un. op,rJlend i'

diml

' aan lan la.ohs. w8 'wegerc ned4jwn d se.tnte onninsJacobs ;n ÍÍaàl de tinmeman tek? Elk ongev€er f 50,-, soms ;ets neer Een eikele mul, ;n 1754, wordt hij 'lzuíper ge$emd.

ju

v.ouw van lan le.obs zijn orrled : h alen w het 'tuodnathout root Jan Jacobs' vrouw in rekening bij kerlooogden. ln 1781 lcn we ir de ksboeken dàr M. Hoosterp, neester'chirursijn nedicijnen voor rekeningvm de kerk heeÊ geleverd anJu Jacobs, tinm€.hàn. In de herfsr van 1781 ónrving Jd Jacobs een paar 'hosen wn de kerL. Toch werkte hij nog. wmt hij otrrvins in dat jaar bog een kknr bedrag aan loon. In augustu werd voor een paar oude

In 1775 noer

de

Gosse Pieters brachr het

dekens voor Ja Jacobs betaald. Jur Jacobs kon wellicht oier zo veel werk neer verri&ten, naar 'opbnelex

ut

dz

ode ler* op ): *rr,+r,f'sins blijkbaa. dos wel: hij

kreeg voor dit werLje achttien stuivem uitbetaald.

Id nei 1784 werden rwee henden en winkelweren aan

38

l{ob' ,e Íeld

in hn , ii,ie

rer van 1785 een reis ondernomen náàr Beeigum om in med(,in, n voor dc oude rimme mrn re hJen.

Drn

rimmernt,

maarr 1789 bijna vijliig jar iang heeft ingezet voor de kerk vo Boksum, zijn gestonen. Veel wcrk moer nog tuJan J".ob. rn de Lerl vr Bo(m,e vinden i i)n. mr, /iji werk is anoniem. Hii w een eenvoudise dmme.dd en

noet Jan Jacobs,de

dic zich

schrijnwerku of beddhouwer of orselbouwer De reLeningen voor de erwten en bonen en roor de doods kist, dic door z;jn opvolgea rinmcrnan Pet.us sipkes (Hedinga) wetd gel*erd, werden nog betaold. De larnte post betrofeen uitgave van zes gÁáen wegeu bier oP dz be#!ídkc d" laa ldab' en lohantje Douua.' zrket zzt de oude tinnernan op her keÍkhofvàn Bokrum 4,j4.16, geen

6

Conclusie Nooir

is een dchief helemal cohpleer. En daaron kan rÍ. hicfonde,/oek ool nimme, vo edis /rjn \oms /ijn rerkaamheden nier uirgnof.d d,e wet \€rmctd ! n in bsrekke! of andere docutuenren. Een andere ke. weren we aler dar bstekkên @nweis moeren zijn s .esr, mer ziin r nitr be',fud 8ebttrn. ïelen;n8en qn uir re voercn werkzmheden zijn slechs hoogsr rlden in een archief mweig. Mee$al werden die bij de bouw gebruikt.

Aan weerrcmrddighede n bloorgdteld, wu darud neesral niet veel neer ove. als her gebouw eenmaal afwas.

AlÍijd zullen hiaten aanwezig blijven in de kenois over een pbour ook over de kerk lm Boksun. Een systenarisch uchiefondercek, zoals drt is uirgdcrd voor d€a kerk, een

kan aanwllende gcgevens oplooen over een ingewikkelde bouwgeschiedenis. Gerichr ondetuek bii .estaurarie va. belmgdjke monumenren kD en belangrijke ondersteuning zin voo. her w* van de bouwhistoricus en de rel. umtie-rchnect. Her archiefondemeL ka echter onno, gelijk los worden gezien vd het ondeooek aan het nonument zell Bouwsporn en andere von&ten, gedo in het gebouw, noeren worden rartgelegd en voor mver noËclik, wodetr verseleken n€r de uirkomren mD her verich, re dchiefondenek. Sam€nre*ins rusen alle berrokken parrijo kD. dals sltijd, mr her b6re rsuliai leiden. De niddeleeuwse kerk van Boksum heefr bii de laarsre rstauÉÍie we icht enkel€ s€heinen uir zijn bouwgsóiedenis prijs gegeven, ál zullen rker okele damm voor ons nog

alrijd v€rborso blijYen.

I 2 3 4 5

Ani\êle

n De

heppe\lo1n<

63, december 2001, 33-35.

7

8 9 l0 1

42.

)0 5l p'l.6

RjksaÍch eÍ Leeuwardên,loegangsummeí 244 10.

Alle archieven aanwezig in het FiiksarchieÍ Leeuwarden.

Bestekken in archief van de gemeente Menaldumadeel.

Op p. 241 van de Voodoopge Ujst van l\4onumenlen van Gesch edên s en Kunst, proMnc e Friesland, L]itgeoeven in het iaar 1 930, wordl vermeld dat de Íam I e bank geschilderd was.

T

12

lJ l4

Over het aantai wilzes s kenneÍk geen zekerheid. n de kasboeken ls sleeds sprake van wiizeÍs. Bil de Íecente rêsiauraiie werd echler s echts één wjzer geplaatst (vriendelilke mededeling van de heer drs. WA. BangÍna, DokkuÍn).

DJ. van der Mêer, Keppelstok, ní 42, juni 1991, p 25O 252.

Drs. Herma M. van den Beíg,'BoksuÍn, dorp met een bewogen geschiedênls', Keppestok, nr.50, junl 1995, p. 213 215 en nr 51, december 1995, p. 246 247.

Drs. Herma M. van den Berg, Keppelstok, nÍ. 50, junl 1995, p 2l5.

Bestek in archieÍ van de gemeenle Menaldumadeel, kopie en Íanscriptie in AÍchieÍondezoek naar de her' vormde kêÍk van Boksum (WFriso).

Zie roat 11. ln hel

àc"iê

.a1 de gênaên'e [,]ÊrddLnaoêe.

Kl. Sytsma en D. van Weeze EÍens, 'Bil de restauÍatie van de loren van Boksum Keppe stok, nr.55, decem beí 1997 , p 122.

CURRIcULUM \4-tA-E

riíl)r t,Fo r lq4-){udeede rn

lt86,t àr de tuJl{'nivsiteir Groningen in de kunstgschieddis. Har doctoealscriptie betrof het Protestmts kerkinterieur Schre€f vel etnkelen vóot Gro"i"ser K en werkte mee an publiies over de ke.ken van Niehove. Noorddijk e.á. S;nds I 987 werkam als inventuisatrice vd kerkeliik kudst' bezn voor de Sdchrins Kerkeliik Kunstbeit id Nederland in Urrahr. Vanaf 2002 wukam als veldwerter Bijrcndere caregorieèn (kerken) bij Actualisering van her Monumen teniesister (prcject van de P.ijlsdiensr voor de Monmentenzorg). Venicht tevens veel onderzoek in opdracht bij restauratis vàn gebouwen (Rijksnuseun, AnÍerdm; Gsmgenpooft, Den Hias, Duirse Huis, Urrechr e.a.).

.

NOTEN

Geóen Douwes. Ênde is door bescheiden Íael Godts a hier lot Boxum den slach geschiet...', Keppelstok, nr.

k

39

DE SARCOFAAG VAN BOKSUM Dolf

vr

Weezel Erens

Terwiil de resrauEtie@mmissie op 13 januari 2002 in de werkkcct pal nact het ke.khof vergaderde over de "oon gang vur de werkzaa-heden an de kerk van Boksun. trok ccn niniLraan een sleuf voor nttsleidingen naot het toegangspad ten zuidwesren van de liggen weinig (sub)recente goven,

toen.

nu

h

dezr hoek

verluidt omdat na de torenvrl ir dc nacht van 5 op 6 februri 1842 in dn gedeelte veel puin is belmd.' Na de vergadering werd de sleuf nog even geinspecteerd. Op de ungekomen grond lag tot ;eders verbzing een sroot stuk .odè zà srecr. In de sleufbleek nog meer anwezig re;jn: de ninikraan had en *rcohrg genakr en bescbad;gd. In allerijl werd oud-provinciral archeoloog G. Elzinsa sebeld. Hij kon

rel un\.tig;Í alb*Ai"A /)

ln

trrrui'\M

dP nri\e,e

werkhouding vao de mnener, hct enthousiasme ver dc rcsrauratiecomn;sie ên de goede bedoclinsen van de voormalig provinciol archeoloog werd net het vr;jleggen en lecgscleppen van de satcofag een mógclijk wetenschappelijk en culnrurhistorisch waardevolle vondsr vs-

soord.' De provinciale medw*ker nonunentenzo'g ea rr.heolosjc qcrd€n de \olgenJe Jag en pa.'anr ge r. forneerd, wauna zich een discussie ontspon over de vràas: "war nui'r De verdere sraái'erk4anheden weÈ den Íilgelesd en aan her a.cheologische ondezoelsbedrijfÁrcheological tusearch and Consultancy bv werd de opdncht vertrelt een klein ondenoek uit tc voeren."

l)e vondst Ten behose un her muhitunctioneel gebruik van de kerk, eigendom van de Stichting Àde Fryske Tsjerken, werd over her kerkhol dat in eiserdom is van de kerk voogdij, vanaf de deur vm de ke* tot het hek mn het

kerkhof mer een

n;nikrun

een

slcufgenokken voor de

warerle;d;ns en d€ r;olering. De bodcn van de sleufl;gt

40

op ongeveer een merc onder het moiveld. op deelfde ptaats wu ai eos eerdcr gcgraven, zij het minder diep: in dezelfde íeuf liggen nanelijk ook de leid;ngen voor elckrricireit en gàs. Doc Leidingen liggen bijna op de boverkant van de sarcofag. Zo goed als zeker moet de sarcofaas bij d;e grà.Êreikzaamheden ooL,j!'ontdekf. De

+

vond$ k nier sedocuncnreerd, missóien zeifs licvcr vcF ryesen uir een zeker sevocl van onsemàkkeiijlàcid ren anzien qn her opsravef v^n een dooàlrsÍ (dJb Ai"s 2).

Her ;s dus ooh nier bckcnd oíde sàrcofaas roen sehecl is wijselesd, zoals nu wel is sebeurd. ro.h mocr dcwnofargoot noseen,tr,d., / in 'onrdekl. wmt her deklel ontbnk en in de kist hgen geer nenselijke resrcD meer ln de ke* werd onder de herenbanken een flink stuk rode zandsteen ontdekr. die moselijkeNijs is senaakr van een oudc sarcofaagdelsei mur nadien is gebruikt als akaarsteat (aJbecuiry 3).

De von&romsrandisheden lijken er op re wijzen dar de k;t nos seheel op de oorpronkelijke plaats lag.

Darvoor pleir de omstandigheid dat dc kist parallcl lag

ad

dc oiënrarie vin de kcrk, op ongeveei één merer dicprc. De gebroken tufsrencn die op bodenhoogte op hun plat lagen, op derelfde dicptc cn gcdcchclijk rondon dc sarcofaag, lijken gco srructuur ie verronen. De nogclijkheid dat deze srencr hebben behoord tot de am duiding vm ccn gnfperk of fngnenten zijn geweest van 4genamde $otpgnven is daarmee niet onrconbaar Voor her doen van archeologische waarneningen werden twee wnden rordon de vindplarts var de srcofaag scherp afsesroken, maar de profielen leverden geen info.narie op over de ing€ving vm de stenen kis. Na oveLleg met de provinciaal arckoloog Gilles dc langen

en lroukie Veenma! wed bcdoten de kist re lichten, opdar dc ondergrond van de kist kon worden onder

41

42

zocht. De, in kwadmnren sesraven profielen leverden geen info.matie op ovcÍ de bodemopbouw, op grond wádan de slafl<uil kon worden angeroond. \fel lasen er ongeveer 20 cn onder de List ênkele memelijke resren.

D€ d;epre @rop d€ kisr is mgenoffen en de aÁvezigheid mn duidelijke ingravingsporen lijken vrijwel uhslui, tend het gsolg vm geleidelijke grondoFhogins kerkhols Dat zou ooL berekenen det de sárcofaag

En her

Ei

meer

43

het maaiveld tuser hcr tijdsrip dar de Ítner kiÍ werd ingei{avcn en 2002 ftet ongcvccr 70 cnr is oPgchoogd. \ràrdi werens.happelijk oogpurr zou het Lrehoud

."iJ .r.or{g'n d J, c o.rd. e.'

een

ntkcring

r--l

'

or

i'r. 'r

van cle sercolaag arn her oppervlek, ccn

bdrngrijkcLe intirnutiedràsci zijn seblelen vrn hcr

begnver h de Middeleeuwcn. Hct onniggende bodcnrchie{rvas echrer vrJltdig vcstoord, en omdrt de kars dfaan buiren de ke.k he€li gelegcn, licrgcen e€.d€. regel is den uitzondeLing.' Het begruven ín dc kcrlt wo vanfhct Corcilic vu Main, (811) wel;swrdr voor rcligieu,en €n voor de kerl verdicnstcliile leken Goals

*ichtcr

cn bouwhsen)

roegstran. ranvankclijk zonder zerk in h.r vloercpptrr,\ | r Jr I rFl,.rr i. Lel.eld d: J..r ' ofagcn rny, gmven lager. zodat dc delsel in h* marireld zichtbar uas.' Het gegcvcr dar de sarcofaag tennilste wee naal etder n'oordckC hebben mogdijk dt grondsporen op eeo eerder

nonenr uirsewisr.

Èen en ander zou betekenen rLrt

besn,nd dat gebroken knt ir de tockomst vtder lxschad;gd zou kunren rakeo, is bedoren de kisr te lichen, schoon tc maken en na dtoJanrJa tc rcsraureren. In plàrrs van een opstcllirg bovengrcnds is, zonder ovenrg net dc

rí,j.' lr,tk.rl .e.rcrol det ar,c n ^'Ti"" ,,:, .oo.te ,. r. eer l-Jo bero.er r J. s -\er "r,in

beto"".n brk is aangebracht om de geasembleerde kisr in op te íellcn.'t)e restauntÈ van dc sarcofàag waarvoor eeld was vriieemaakt doot de provincie Frysllr en warin de Rijk rivssiteit un Gronirye! ffnan.ietl ccn

?ou bijdÉgen,

;

rier ung€vord.

IME,TER

De sarcofaag De kist te Boksun, die Íit .ode andrreen n sehouwcr, is Íogvormis en heefi een ÍÀpziumvo.mise bovenzijde.

De sàr.ofáag ;s aa! de buitenzijde ruw behakr, evenals de bodem ,rn de l'. . Lrc qmden zirn eenoud g qaier g h*e,kr mcr de pu1b, rr.l q..harrerenl. uarrin

'orn

krften, kromsraven en een ànlerkruis zijn ui.sesp&d (dJbauins a). De kruikn lijken op een sooÍ

enkele

voordragkrun.

ofen

kruis dar op een grafstede gesto ken kon worden. De k.onxraven houden geen verband met de bij,eÍing van een abr,

mar

zeker wel

vs

een

rànzienlik penoon.,, Her notiefvan een krJssrafner

kmnstafá"n weersziden wordt in d€ Dui6€ lfteratuuÍ h€r 'Dreistab'-notiel het dristáf-motiel sooemd.r' e€o

Het deoratiemorief aan de binnenzijde vm de kst is De meer in tin in het oog.pringende. ,e,sel,jlbàre 'oo,beelds Nededand: te Harkema (z,4eelding 5, 6)"; rtoon, WestÊie Mvetn (aJbeed;a 7)''; NuÀ (NooÍdeljk tucheotogische Depot (aÍbeelding & 9)'a en in Duitslmd: te lsrelt (ost'Frisland), Ev t^t6. keÍk (ajbeu;be 10)'5 en in het landes Mueun Air Kunst' und K lturgÊschichte Íe Oldenburg, aÍkonstig van de rcormalige kerkterp te

ve€eltlbd net die @ rnder ucoÈgen.

Btt

(a1$eeWry 11.'" De onderlinge vergelijkbarheid deniie wijst op gstmdardiseerde modellen wàarbij de sdcofáág in het groeve-atelier al is b*erk.

Het veroer vm de steno sncofagen zal over wter hebben plaats gevondo, wavoor de vamerbinding ovet de Mtn, Rijn en ljsel of de weser in anmerking konen.

Nat bouwnaterialen zdlen ook de stenen doodkisten via de bekende stapelplatsen hun weg hebben ssodden naar de kerken en kerkhoven. van de

Datering Fryslán kent geen winbm naruursenformaties in de bodem. D4 siluarie in Fryslán is kenmerkend voor het gehele noordwctelijke kusrgebied ra Europa. Natuur steen moest dus worden sermporteerd. De donkerode stee*leur vo de sarcofaag in Bolsun wijsr er op dat de steen uit de zmdsteenformaties m de Ëifel, Vogen, het Zwute \íoud of de bovenloop van de \íeser afkonstig moet tjn.'? Nd de Duitse dooroerhaven wn de ldtste vindplàÀts wordt de steen ook Brener zandsteen genoemd. Zonder steenaályse is een ioeschriivins aan één van de genoemde gebieden nier nogelijk.

In de noordelijke Nederlanden doen sucofagen ner delsels rond het nidden van de 1li' euw hun idtede.'! ln O! l'riesland in Dui,.lmd ruakt her bego'en in '* cofuen evenens in de 1lde €euw in sebr k." De sercofuen hebben een kaokter;stieke vom, wmbij het hoofdeinde brced is en het voeteneinde smal. De deksteen (de tari-delsteen > ark > rerk), het enige zichtbare deel

46

vu

d*

ondat het am ha oppenlal lag, volgde rnpeoidale vorm. Op grond va de verlating van

de mrcofaag

de tmpeiunvorm en

ha to€nenend geb.uik lm

Nmense sreen (zgn. Hardsteen) als zerk lm worden geteld dat de vewaardiging vd zudsrcnen doodskisten in her laa$te kwdt van de 15"'eeuw rker is opgehou'

den.' H. Haiduck meent dat

de producrie

ro

de sarco-

wn betindigd in de dertiende eeuw." Echter, de 'zerk vd Eppo uit Rinsumageest (overl. 1341) íuit het gebruil vm en sarcofaag in de 14e eeuw niet un. Desálniettenin zijn (ool) in Friesland onder de Íapeiurnvornige 'arken in kerkvlocen ninno urofagen aángeroffen, mar d:ir kan ook te nal<en hebben met latere vloerindelingen.z In ieder goal eindigt níer het gebruik En bijzettingen in de fagen echter al vriiwel volledig

stenen doodkisten, die sons antoonbaar merdere malen werden gebruikt, mogelijk door vemanten of nieuwe eisenareb. " Darneást mág niet onverneld blijgebruikte?) sar ven dat al vanafde 12e eeuw (delen

.a

cofagen

o

urcofaasdelcels al wrden toep*t als bouw-

materiarl, als altosteen of voor beeidhorwerk" Op gro"d de in*endige deoratie vm de sarco"an rarg en in 'elatie ror de lerkbouq re Bok um i. een ier. nauwkeuriser datering wel aannemel;jk re naken. De

vorm en de dccontie ààn de binnenzijde van de kisr kone! ovcrcen met bsÍ}le nI (serinse Íosvorm) cn IV (deconric), de jongÍe kisrg?en zoals H. MàrÍin die heeli ordescheiden.- D ?ou e. op wijzcn dar.le kisr

uit de

12dc ceuw dàtee.r.

De kcrk vàn Bótin woÍdt in de monumcDrcronL schrijl-nrger gcdateerd in de I ldrl2r eeuw.riUir de roc passing v.n kloo$ernoppen @n de bnrnenzijdc var dc muren kan worden àfseleid dar de huidigc kcrknurcn zijn opscrrokLen in de her bes;n va! de 13,. ccuwrr Dc buirenschil be$àÀr wr een belangrijk dccl uir rufsree! dar vermoedelijk is he.sebruikt. Dc sarcofaag lag exact parallel ààn de kerk, zodar her aanneneiijk Lijkt dat de sàrcofag in siru las, n.ar ofdir de oorponkelijke ingraving is, óf dar dc kiÍ later hiernaar toe is verplaatst, kon ddor hd onrbrekc! van dc orniigl;ende gn,nd, noch door lleuNerschil in de bodcnopborw vrn de onder grond. dat op een grafkuil eu wijzen, niet net zèkerhèid worden va$s€sreld.,3 Her fcit dat rcndon de kist grote brokkèn $lireen op onscvccr dczelfde diepte liggen, .loe! vemoeden dar ren iijde vài de ins.avins srore brokken al waàrdeloos wren geworden, waadoor een h-g a,irrg i r de r". ed. l-elÊ .J1 de ll e(us or b.g.n 13r ccuw het neèÍ waaschijnlijk iijkr.

Sarnenvarring Samenralrend kan worden seseld det ern .estaurar;e qn een sebouw ren allen rijde een ingreep is in h;sro.;sche

bouwnasa en/ofondcrgrond en dus verror;ng tot scvols Lcefr. Uit de vondsohsrindisheden van de sàrco fràg blijkr eens te mee. her beLarg van roe,icht en dr ÈseNe.ing vàn tijd en budser voor bouwhntorisch en/of

.r.he,í,,g".h,,nJeuoel bii dryset:rtp p.,ru rr

Èn. De sd.hinsAlde Fryske'Ísjcrken zou

als

ír,ojf..

hoedrcr

., h e ísord ((, \oo.Lee rruq.,r kunnen veNullen. De .esuharcn vm dee ondenoeken. zowel in hd rcoÍnjecl als djdens de dtvoerins, ?ouden v.

r \., .ul 1U,h,,,,,,

mede bepaledd noeten zij! voor de uiivoeinssp.aktijk en io een rapport dienen te wdden vNrselesd. De wijd waarop het mject wn vondst tor herplearsins is verlo-

pen. de urnoe ing e-ar en d..ommunicarie drarorer. :. voor verbecr;ng vatbar De toevallige ontdekking vm de sarcoàag ""n Boksum w* van groot bejmg als informatiednger over het begriven in de Middeleeuwen. Op basis wn het archeolog;sch ondenoek kunnen geen uitspraken meer uo den g.Jln or.r de oo,'p,onl<cliikheid 'dn de ihg ving door de recente en nogelijk eerdere vrijlegg;ng van

Op grond wn de decoratie kan een datering in de 12de eeuw aannemelijk worden genààkt. De sarcof@s is vermoedelijk ingegrrven nadat d. ruf'renen kerk Nerbouwd, waardoor grote brokken tafsteen, die op onge' veer dezrlfde d;epte als de kist en zonder dat ze een sÍuctuu liko É vorh€n, als waardeloos narer;aal in de grond terecht ,jn gekonen. Een datering ir de tweede helft nn de 12e ofher begin vrn de 13' ecuw lijkt daar vod her meÍ werchijnlik.

4A

8.

Nor'EN

I 2.

D.W Fêllema, Kroniek van (Franeker 1978), p. 289.

en

9.

(1988) dlênt de vondsl oíicieel g6mêld te worden an de burgem€êslêr, diê daryan kennls geeft aan dê Riksd enst voor het oudheidkundis Bodemonderzóek (in dê prahik aan de Povinciaal Archêoloog). Een lweedê bdaár belrêft de opgravingsbryoegdheid. Het opgraven En de sarcoiaag was slridig mêl hel inter mb€ eid, vooruitopend op dê wet overeenkomsl g hel verdrag van Mata.

Opgíav ngen mogên allêen worden uitgev@rd doór inslel ingên met een opgravi.gsbevoegdheid, z@ s un veÉ siteil€n, gsedÍ cerde bedrijven oÍ de ROB. Tenslotte

J

n

i'f lel Veo€q

!d lv"l"

voó' oal

-' a F opS€vn

gen mogen plaatsÍnden daar war het bodemarchiêÍ wordl bedreigd. De sa.coÍaag van Boksum werd n et bêdr€gd door de werkzaamhêd€n De nutseidingen die ner dê keÍk worden geleid, konden eenvoudig naast en over de sarcoÍeg worden gelegd, zonder dpê oÍ dê con t€xl eryan verder le verstor€n.

3 4.

1

P Glêzema, cewlde paatsên in Frisland (cliss.

Amsterdarn, z.j.i utsavê Meppe, zj.) p.250. Zie ook W Dolk, Grafstenen n en ond de olde Fnese keÍke.,ln: Publ cat eband Sticht ng A de Fryske Tsjerken, d . 1 , pp.

145 169 Ín.n. p. 147. Op de aangehaadê paats meent de autelr op gro.d van zitn bron dat d i gebruik w€rd toegestaan naar áanleidl.g van lret conclie van Tribur (895). ze ook: E. den Hanog, De oudstê kerken van Holland. Van kerslên ng tot 1300 (Utrechr 2002), p t 7t.

2. De ercoÍaag is voor hel erst gedocomenteerd in 1 843 en had toen nog een deksel. Ze: J. Feltsma, Stichl ng van Buwê koosteÍ, sepu chrlm Sanctae Mariae. ln: Friesche Volksalmanak (Lêêuwaden, 18a4), pp. 103 1i2.

Voorl@pige Lilst der N€derand$he monumenten van Geschiedenis en Kunsl, d. lX De Provnciê Friesand (5 Gravenhage I 930) pp. 3, 4. "Op het erl dper boerdêr[ (1 807, op het vm. terêin van het praemonstratenzer vro! wenkloostei g€wijd aan de Sêpulchtum Sa.ctae À,4ariae,

gebolwd 1248 1249, gewjd 1252) een undst@nên doodkist (XlllB), wain m hooíd ên voeieneinde een

voor de verdiepte ligg ng kan nln dê verzakk ng van de sar@íaag (ca, 1 200 kg). Zie ook Martin {1957), p.2r. Tésen de opt ê van een geleidêÍke vezakking ondeí hei gêwicht van de kjst plêil hêi Íelt dat de lich lê b.okken tuÍslêên bii de sarcoJaag op ongeveer dezêlÍde

7.

pp. 174,234 e.v..

platsêllk bekênd as Buwekl@ster, gstichl n 1242,

E€n v@de óouaak

Vergêlilk ook F. Íi,lart n, VDeg middeeelwse zandslênên sarcophagen in Fri€s and en elde6 in Nêdêrland {Drachtê.

1957), p. 13.

_.q.

11. Hemann Haiduck, lmport eíle Sarkophagê und Sdkophaqdeckel dês I ] und 1 2. JahÍhlnderts m Kiistengebiet &i$hen Ems und Elbe. ln:Jahrbuch der Gesell$haft tur bildenden Kunst und vateÍlánd sche Allertiimer z! Emden, Bmd 65 êlrich 1985), pp.34,36.

Hêt kromsiaÍmoliêf ko.rn ook veelvuldig v@r op sárcoÍaag deks s en vrijwel n alle b€kênde srcoÍagen. Volgens de auleur dient het als evssboonrsyÍÍbool te worden opgê €1. Martn (1957) pp. 32, 33: ontleenl aan ztn inlormant Fra.s Nieuwenhuts O.S.B. de opvat ng dat het €en symbó isêr ng is van Psa m 23, dat werd gebrulkt in de g€fl iurgie. Zie ook Chr Waslandel Dekselse gráven, NooÍdnedê.landse G€Í$llptuur in de elld€ en lwaaÍde êeuw (Meppêr 1991), p. 23.

biêfrap

6.

pp.19,20.

Verslag Bouwergaderng 24 april 2002, agendapunt 57.

l2OA2),

portage, opgesle d door het ARC (C.G. KoopsÍa en A M Bakker) d.d I 2 auqlsius 2002. M€t dank aan C. Koopstra

5.

(1957),

10. Dolk, (ln: Publicatiêband l), p. 146. zie @k: Den Hartog

Leeuwarder Courant, I 4 íebruaÍ 2002i Friêsch Dagblad, 14 1eblran 2AO2.

De arch@lógische geg€vens ziln ontleênd aan dê

\poêidnds.hen ouohêiol.--ogen Bond, rw+dê éaê.

8í915), pp.14,15 Marln

Fresê bóer (1821 1856),

De vÍilg€v ng was ook vanwege juidische rcden€n b6&aan ik. Volqêns ánikê 47 van de Monumenlênwet

Ê. Ligtenbeíg, Romaansche gratuerken. ln: Bulletin van dên

kruis en een kru s lusschen

tw*

abrstaven gegroeÍd

ziln.'H. Marlin (1954, pp.58,98 (aíb.)Drogeham, no.223:

"wanden zer aÍgeslêlên, daardoor íÍijnslag en sp tswe* slêchi tê ondersche den; versiering: op hooÍdwand kruisstaÍ tussen 2 komstaven, langswdden onvers êrd, op voetenwdd kru sstaft a le Í guren slechts mei spitsbêtel ornge, trokken; bewerk ng groíi srna le rldlmentaÍe rondstaven i. de hoeken. Sarcófaag alkomslig van hel kerkJroÍ van Buwekloosler"H. van der Bij, À4. Bottema Skoander Bsil, de monuminten yn Achtkarspelen (Leeuwarclen 1976), s.v DroêgehaÍn, lt Keaslerb@d 3. Dê sarcoÍaag is in 19a7 mêt dê voórmalioá bêwoneB vd dê b@rderii lt K@sterb@d 3le Díógeham meeveÍh! sd naar de voor lun van Bysloane 3 te FaÍkema. Zêook: Nieuwsblad van

NooÍd óosl Frêslafd, 2luli2002.

1

3. AÍkomst g van hêi vêrdro.ken dorp Gawijzend. Mei dank aan het arch ef FOBr"l SA te Lelyslad en Aukje Mennens

49

van het ROB te Ame.sloolr. De vondst is gereg streerd door hel Bio ogische Archeolog sche nsrituur van dê Fii\. u. !e <ilêrl .ó Lro. ngen I egpnwoor o 9 Ar.heotogis np

h,ru,t]J-z.w (z,o-?F wÊ,no6n+,, tqrg

vob.

Zie ook: WC. Brati Dê archeotogie van de Wiertngermer Een bidrag€ tot de gêschiedên s van het óntsiaa. van de

Zuidezee. ln: Oldhedkundigè medêdetngen

!i

het

Bilksmuseum van Oudheden te Leidên. N euwe Feeks, nr l3 (1932), pp. 43, 44. n 1957 n H@rn Wesínês museum. zie Martin (1957), pp.63, 102. N.B de V op hel inventar snummer is niet dóorgevoerd, mer aangev! d: 'g€vonden (...) in dê WieÍinsemeer Martin (1957), p.47 ev. meer't dat hel eên kst ult een veroren sche€pstading

coÍ€lê

Or

dele s"(oÍarq -oq in

-.r Wes"les tvLsêun @nwez

g

kon niet worden bevêstigd. tnformatie atkomstig van dhr K. dê Jons en mdr C. Koenjer zie ook: D€n Harlos (2002)

pp.234,235.

20. Ligt€nberg {1915), p. 14, 15. J. Siracke, Ronranische Bldn g'ab l-' ê in OcÍ'êstano. td rbLlh dê Gesellschaft liir bldende Klnsl und vaterlàndi$he Aftertumêr z! Emdên. Bnd.34 (ALrrich 1954), p.77: dê auteur meent dai import van rode zandsle€n a in de 1 3de eelw steÍk leruggedrongen, zoniet geheel moet hebbên opgehoudèn, als gevolg van e€n hande spot tieke verschui ving naar het zuiden, w@rd@r de toepassing van Bentheimer zandsien in dê gunst kaam. Zie ook Dotk (1), p. 148. D.J. deVriês, Bouwên in de ate Middete6lwefl. siêdêljkê architectuur in het voormatge OveÊ ên

l.

Nede6tcht (diss, Zwotte 1994), pp.60,61.

Als bewÍs' worden dê bewaard geblevên doopvonten opgêvoeÍd, maar Friesland kenl ook dóopvont€n n rode zandsteen die in de 15dê eeuws wo.den qedat€€rd Zie: F. Sieênsma, Middeleeuwse dooplonten u i Friese kerkên. l- K-ooel. ror. B.nd b Fo. 58. pp 20o 20 .

'al

21. Haiduck (1985), p.24.

14, Manin (1957), p, 87 (no. 129), I18 (aib ). tnv nr Groninger Mlseum 1949.0090. Sarcofaag gevondên n 194a 1949 tj dens hêt ondezoêk va. A E. van citren n de N.H. kerk te

Ïemunten. Gevonden

I

m van dê N koomuur ên 1.50 m van de O muur van het noordtransept.

Dê sarcolag is vóoÍaígaand aan de recêntê restauratie van hêi klooslermlsêum ler Apel overgedragen aan hel Noordê ijk Archsloqlscrr Dêpot le Nuts. [,tei dank aan Caspd Marlens, Groninger Muselm.

15. Haiduck (1985), 2.p., Kat. nr 66 (Abb. 77, 78). Gevondên mel dekse op €. 1 30-1 60 cm diepre. N4et dank an A b€it Fê,-rra RÀsoênct voo oó Mo -nên-eDo q, dF Tj op dryêo-b.aleanpnt1aálre D art têti", utgebreio en rêbêlêÍd. opgenon ór dê óêtà.qwe-h{d- pubtir-ie

I

van F, Haidlck, Krchênarchàotogie, Bêginn und

T.rr

Kr. henbd,êq n K: renoebi€l &&nen tT .no we<-nLi-dJ g bis zun An'd ó dê- 13 ,ldh'q ."oryrs. qêêL\: Ouêrtên z! C$ hrh ê O-ddêsa.ds Bd. 15 (Aurich 1992), pp. a5 104.

.

\l--q dp-

16. llai.luck (1985), p. ongnd. Kat. nr 12, Tafet I (NB. dubbee,

\roÍÍavê i.p.v en"elFr, atellll.fiq De sar'ótaaq bevnd 41in Èt "od9teF)Oldenburg, I'luseum inv Nr 6651. gesolen

19j,

Sd

Lènoe(

17. Má,tin (1957), pp.45 49. Overgenómên in:Wastander (199r), p. 6.

18.

W Dolk, (tn: Pubucal6bmd 1), m.n. pp. 145, j46. s.

I ënnerb G'aven ad g'àve- t'. l..êppe,stor. p.bfidtê 31 (nolembêr 1985),

pp

206 220

r9. Haiduck (1985). pp. 23-40, p. 24.

50

22. Dolk (ln: Plb icatieband l), p. 147.

23. Dolk (ln: Publcatieband 1), p. 147. LammeB {tn: Keppelstok 31), p. 215, 216. Den Êarlog (2002), p. 175.

24. Vêrsê ijk bivooíbeêld J. Stracke, Jahrbuch EÍnden (r954), p. 75, 76. Ze ook: D qB.A. Bouvy, Middêleêuw$he beetd houwkunst in de Noordê iikê Nederanden (diss. amsrerdam 1947), p. 4. Lbrk (1), p r47, c. Kiêsow OsiÍriês sche Kunst Feêks: OstÍiesland im Schurzê dês Dechs, Bd. V (Jever 1969), p. 22.

25. Mani. F957), pp.22 24.

26. Flegister van RÍksmonumentên, nr 28584: "ke&jê van zeer hoge ouderdom, áan de noordzjde nog deêls uit luÍstêen bestaande (...)'i VooÍlopigê Lisi der Monumenlen van Gê$hiedenis ên Klnsl (Deel lX: de Prcv nciê Friestand) (sGEvenhaqê 1930), p. 241 (+ I1oo sebolw n rlfsreen)i ( H.M van den Berg, Oude Bouwkunsl in Menadlmadeet. hr Skiêdnis van Menameradiel (Uouwer( 1972), pp. 93, 94 (11dê tot vroeg 12de e€uwse luÍstenen schip); S.J. van

€f, Romadse Ke(ên van he1 Noordêrerf (Zutren ls81), p. 155 ('in de 1r{ie lot 12de êelw gebouwde kerk

der Mo

e');F. Slenv€rt c.s.. Mónlmenten

in Nedertand

Fryslár'/Frslánd, (Zwolie 2000), p. 86 (t2cte êeuws 27. A. Reinst€ en F.J, van der WaaÍd, zie etders in dt nummer 24. C.G. Koopstra en A.M. Bakke[ brietuerstag ARC d d. 12 algusrus 2002.

STICHTINGSNIEU\7S

áÍhdkelijl van boottijded

Van de excursiecommissie

en om oprinaal van ons bezoek te kunnen genieten zullen we een hele dag op pad zijn. Dát betetent natuuÍlijk een ander prijskaanje, udere tiden, dder vervoer (op her eiland aparre busen).

Hollandser kon het beld nier zijn op aierdas 15 maer bij

Anelad star

de vooriar,er.ur.re: en molrn. een si/.hrjc. hui.jc. m,, mooie oude geveftjes en overal wapperende vlaggen tepn een vralend brauqe u.hr. honom cen lolcnderpherje.

Eedijkhei&hàlve hoe! ik zeggen dat de vlaggen uirgesroken ween Èr ere van een wieleronde cn niet rer veruelko ming van de excursiegansers nn de Alde lryske Tsjerken, het b;nneokomen in Dokkun ws er niet minder feestelijk on. Her wu een stralend zonnige dag en voor diegen€n dievoor heÍ eest in Dokkum kwdeó noer het

mr

voorel bekend om haÍ naruu6chuon: haelders net een rijke variàtie un bloemen en planreB, uitgestrekre duinen, wirte stnnden, goarieerde bosen.

De schildochtige dorpen, her besch€mde do.pskern€n, herinneren met hun Cohhandeurshuizen an de rijke .ultuur vd de 17' en 18' euw, roen de Ámelandse koop Érdijschippers en walvisjases alle wereldKën bevoeren.

en vsÍssins tjn

seweesi on deze s.hilderáchtise sÈd met zijn vele mooie srmarjes, doorkijkie, krakteristieke plekjes. huke winkekjes re onrdelker. Terugkonen dus..l De drie kerkeD d;e we bezoótcn hadden alle drie een toràal eigen kaEkrei De l9.ccuwse R.K. BoniÀtiuskerk droeg;h boumrijl en inrerieur in tálloze dettls duideliik de hand van de architect PJ.H. Culpers. Her warme preidooi van Mevrorw yedeha bi d€ inl€iding deed d€ kou binnen wieweet wat vergeren. lnreressanr wc on na deze uiwoerig andachwr:gende ke.k de Kerk van de Velenisde Chrisrelijke cemeenre re bezoeken, ruran her eenvoudise Íijlvolle inkr;eu. de Dopese soberheid J.r.rl,eri'.crde. Hoe$c1.. he, b,ede brll,on rne, illijI balusterpijltjes had toch wel iers f.ivools.

Tot slot de grote N.H. MaÍinurkerk, die in al haar sÍalende pnchi vM hft nu. b'Dnen srrcnende lich door de hose renen gewide rusr rcntoonspreidde. Kortom, een veel,ijdige ;nvull;Ds van een geslaagde ocursiedag.

HoUth: lJh"koikg tun

l,

e z

a,.

Sl, dor ui& tl, Htuet leiÍ dêt dtóg.d Hrra Pn. h Er d,b

l)in .,

n ,it

Yn

we

dj bi'htïe,

bi, e!

ry.lio.Lttd

bezoeken de volsende kerken:

De N.H,Ketk

h

Hollum. Is

een laagorische, éénbeukige

kerk met zadeidaktoren. In her inreri€ur mer een houren

l7leeÍws gewelf reffen we uit dmlfde tijd een eiken her deco.adef snijwerk van bloenen, lsterwse

kabsel,

Voor de NeiaaÍsexoÍsie op aterdag 4 olÍober hebben we wer heel andere verrusingen in pefto.

Her wd,dr di(maal gen middJg mà eer dàge(L,.ie. want we gd her zijn alleD naar Amelmdl HooÍt ook bij Friesland, heefr du ook nooie álde Fryske tsjerken, du waron niet eens de oversreek maken?! Dad zir, máls u zult be$jpen, wel een andcle orsànisàde an ve$. Yre ziji

kroonluchr€N en een sroor scheepsmódel, wàarhee de heÍinne.insen aan de Amcldrder zeevDrt levendwordr gehouden. Ook is er een nooi. mrd nerkwddig hóuten relÈf En een door vosels getrokken (zege?)tr, gevonden bij en óFgÉvins ih d€ kerk. op het kerlàofvinden we vele oude gafsreneo un de rijd vàn de welviyert.Na de lunch in een sferyolÁmetdds restàÍmt bekiiken we de

51

beeld;ngen vm de aaraengelen RaàèI. Gàbriël en Micheël, aUen in pechrise kledij en met toegevoesdc verhaiende detaik als bij voorbeeld de St. Pieterskerk te Rone. U komt ogen tehort in der kerk en zult er zeker ovcrwillen do 'neneltcn. al maar, trn Ue r b.eldjc me, de ',nBí op de lippen, de patroon va de biecht, althans d.íár over te zwijgen. Voor we mer d. boot *eer vcnreLlrcn he.li u

geleg.nheid om uar door dir h;lderr. h,icc do,pir Le " \Jadel-n. l-i ui,errard /,jn er ook saellige rcrau,anLre'. Èven de zakelijke sesnens op een rijtje:

Excutsiedatm: zaterdag 4 oktober 2003

gallwL:

TuruiThu

Bz|xh: |r&íael !a, CIr6 J.Us

(t601): d,{elibuk

en nbcrnabel

N.H. Kerk

ir

""t-

Ballum, Hienóór stàat een vrijsraande

stoere klokkeroren met zadeldakbetroning.

De sobere z&lkerk uir 1832 venot door een bijzonder r;ikvesierde 17e ecume kansel, net vetdiepte panclen mo schelpnotieven en bloenstukken. Makbij deze kerk sÈàt een pràch g Doopsgczind kedije uit 1883. chaF ;n al zijn soberheid. Tcnslotte bekijken we de

hdt

he' \.S. ,m,ion iI \rnrek; 8./0 uJ mer dc bu, "rnrí Lceuwarden nar Holwerd. Venrek boot nar Anddd: 9.30 uur Op het eiland stat een bus klar die ons ver voerr n@r resp. Hollum Ballum - Nes boot. ]êrugreis boot Ns - Holwe.d: 18.30 uÍr Aankomst ca. 20.00 uur bij NS stadon Leeuwarden.

Kosten, € 45- incluis lunch (broodmantijd met soep en koffie).

€

37,50 ander lunch.

Ur opgave d,ert uiaíiih l rêprember binnele /iin.

W, rer"r,hren dat in di' gm g.en deelnemen net eig-n vewoer zrllen komen, Een groepsbiljet geeft bovendieo koning op de bootreis. De hapjes ner beschrijvirsen zullen in de bus ungereik worden.

R'K. Sr. Clemeosfteít in Ns. l-en renheul,ire npogori sche kerk uit de 19' eeuw creade van de ar.hitect PJ.H. Cuypers. maar hoe andcrs en veel intiener dan de St. Bonifatiu vàn zijn hand in Dokkum. Uitwendig heeft

dae kerk neer het krakte vm ftn Noos kerkje (neÍ een houten vooschot op de voorg*el), omdat Cuypes met dek kerk undrukking wilde Fven aan de geschiedenis van de Amelander zevaard*s nar het oostzeegeb;ed.

Ook wilde hij aansluning bij de boerenbevolkng: de schuine vleusels op het dak werden genaalt naar het

nodel qn boeren*huurdeuren. In hct interieur valt het ,&,e hontuila op. ma ook dc phlondrl-rlderingen mer bijbelse vorstellingen fona stapt uit een enorme wal vismuil) en de warmeloeiende glasin loodranen met af52

N6: hhrott.he

kK Ke* in Naone

,aní

'a"

PJ.H. Cr!?.^

N.B. Ihschijvirsvoo.

de

dcusie vindt plats

na

onMngsr

van senoend bedmg op po$rekenidg 36 90 669 r.n.! de excursie@mmissie Alde Fq'ske Tsje.ken, Leeuwrden. verheldr u er (m.h.o. op de kortinssprijs) voohl bij àls u de leeltijd 65+ heefr.

Graag hopen we op een weenien

net

Í

De kosten zijn begroot op

€

290.000, . Een

i@elins

;n her dorp br&hr € t0.000, op, reMiil de semeenre Het Bildt € 40.000,- subsidie veÍstrekt. De eigenar vd de kerk, Stichting Alde Fryske Tsjerken, is goed voor € 52.000, en de Europese Comnissie heeft temen met de Provinsje Fryslán € 85.000,- beschikbau gesield.

in oltoberl

Namens de qcursiecomnissie,

E.\(G. van Muijen-En Maan€n.

Gift van de Stichting Bildtse Belangen.

Tijdens de "hijj@Ewinse" in de kelk op t jmuri 2001 overhrnd,sdr de heer Binden toÍe vd de s,ici'ing Bildae Belangen aan ons beÍuuslid de heer c. Elzingà een cheque ro € 30.000. (fóto). Bildtse Belansen behee cen \ermosen dJ is Jgftónde,d biJ de tu,ie Frislmd BanI / Bildtse BDk. De Srichrins Álde Frysk€ Tsjerken is erg ingenomen ner deze g;Ê.

De anbouw En "De Groare Kerk' te sr. JÀcobiprochie zel wordên vernieuwd en uirsebreid.

Het bestdde sebourÍje aan de noordzijde van de ke* vordi gedeehel;jk afs€broken om plaats re naken voor een groter geheel. De nieuwe ruimre zal worden inge-

richt voor

Lr rereen rham nog een relo,r vr € tJ.000.-. @J ,n hopelijk kan worden voorzien doo. sirien van sdchdngen op

culured terrein.

Dr.

H.T, Álgra

consunptievooniening, verkleedruinre en insrrumentenberging bij concerten, unb.eiding toilettei de

en verberering vàn vluchtwesen bij calamneiren.

Mer de^ nieuwe nulritunctionele ruinte krijgt de huur dea Stichting Cultureel Sinrrum "De Groate Kerk', een betere acconnodatie voor de tientallen activiteiten die er

jadliikr plàatsvinden.

Loterij voor Orgelrestauratie Hegebeinrum In de kerk vm Hegebeintrn, een der doot hor ligging, ouderdon en hterieur meest bizonderc beziÍinsen van onze Srichring, bevindi zich een rcr ioteressanr, in 1862 gebouwd, orgel. Het is een zgn. balustradeorgel dat door de Firna Vd Dd en Zn- rc keuwarden speciaal voor dit niddeleetrwse kerkje ;s onworpen en in zijn soorr het kleinste in Friesland is. In de loop der tijden heeft her enkele wiÈisinsen ondergan die bij een laante res raurarie in 1976 lier jdsi verden vetuijderd. Helas bevinden zi"} over de di,e^e se,k/emheden seen ui,voerige berichten in de mh;even van de kelkvoosdij.

Zeker is wel dar door de tmd des rij&, mau ook door vochr en wisselerde tenperaturen het speel, en windwerk, de pijpen en adere inwendige mechanieken nu zo waren aogerdr dàr het orgel nauwelijls ros soede klan-

53

Door de bekende organist Ju Jongepier, adviseur wn de stichting Àde Fryske Tsjerketr in orselzaken, is in 1997 smen met de Firna Bakker enïmmenga te Leeuwar oen cen re'rau J,,epls opgereld dar beoogÍ het inuru nenr in zij! oude lftter ie hentellen. Het kan dan *eer zijn nooie klanken laten horen djdens o.n. de oecunenische dienscn die naandelijks ;n het door velen als zeer ronantisch beschotwde kerkje plaatshebben, tem;jl het natuurlijk ook bij hrweLijkrinrseningen, rotrr en

ing*t.

andere diensten kan worden Naat her hemtel mn het instrumentale gedeelte worden ook het hout- en vertuerk r"n de kdr nas@ier en wer nodig henteld. De kosten van en en ander bedngen cnca € 54.500, . wawan door dê in 1998 speciaál in

her leven geroepen Srichting Orgelrestauetie Hegebeinnm ruin € 42.200, is b;jeengebnchr. Dit bedag kán ten dele worden aangmld mêt toegezesde subsidies. reF

wiilde StichtingÁlde

Frj,ske Tsjerken

2000 lóten à € 1,- per stuk, die op naam worden ver kocht. De prijzen zijn lwee biizonder noo;e kleurijke wadtleden (zgn. quihd, die door de quihmaakstemgroep looen e.o. zijn genaalt en beschikbar gesteld,

frai vorngegeven beeldhouwerk van speksteen 'nn \.1urdigd door dr v,oeger in feruen. nu il

re bezichdgen.

codtdt krkrijsbaar Stithtirs Oryehttz,tune Hegebeintum, p/a De Tolve 64, 9084 BK Goutun

Ál& Frtshe Tslrken, Wisndtare 9, 8926 RÀ Leeuwarden B ezo e h 0r mtlrm Hege b d"tun, Pypkedyk 4. 9173 GC Hegebeintm Dorpshais 'U Lokul', Hege Tsjerkewei 5, 9i73 GM Hegebeintm

G. Elzinga. secretaris Stichting OrgelresÉuratie Hegebeinun

en

\íesterborL wonende kunstenares H. Aming-Middelbos '.}r lderrj io lrjr vr He$be,ntum in 1906- Verder worden noC verloot I0 CDt m$ opnden '/n r j$el Jle angkorcn cn muz e[gezeL"]appen utt Femerderadjel en I0 flesen heetlijke terPwijn.

De rrekkng heeft plrrr. op 28 novcmbe, /00J om vier uur da niddags in het beoekemcenrrum te Hegebeintun ten ovearon van het Norariskanroor Mena. Gasr en Wierda te tf,euwarden / Stiens. De Gemeente Feverderadiel heeli voot de loterij roestenming ve eend d.d.

31 naarr 2003 I/HSG. De pdjren zijn in het beoeker'

centun

Na onrnngst vo uw betalins kij$ u de loren rhuis. Bij de beide adreseo te Hegebeintum zijn a echter ook à

Stichtixg

zelfook e€n deel

van de kosten op zich neemr. Er blijft echter nog een bcdrag var .i .r€2.000. over en durvoor nu orgrri seen de Stichdng Orgelrestruratie Hegebeintun een loterij ner fnaie prijan. Deze toterij behelst de ve*oop van

een

De bestuen vu de beide stichtingen roepen de donateurs op een of ner loen re kopen.

U kunr r schrifrelijk bestellen onder gelijkijdige toezend,ns wr Jw ondertekende bMt ofsiro- o'e6órijvins rurop tevens vermeld is het bedrag dat u wilt bcteden (voor invullins reken;ngnmmea naan besunstigde en verzending van de cheque wordt gercrgd) bij de hieronder verneLde adresen. Áis u voor € 5, ofminderloten bateh gelioe u her bedmg met € 0.39 portokosten ie verhogen; 6 ofmeer loten worden gntis toegeonden.

Errata Keppelstok 65 december 2002 Pagina 15: op de 'assenblagefoto' dient de rechtcstrook (in gedachren) r I cm ner linkr gschoven t€ {orden.