keppelstok
Van de Redactie "Dc vrdcrlmdsc kck ondcr dmk'. m heet het hoofdsruL over dc kcrk ;n de t7e eeuq geschreven door Prol Á.Th. van Dcurkn h ziin recerte werh De last vm veel seluk'. Hoewel seen edrte staarskerk en nog mindu kerk van de neerderheid, wx zij wel de booorechte kerk, erkend, bekostigd en ondesteund door de over heid. "Mmr in de relatie tusrcn kerL en overheid straalt weinig hàrtelijtheld dooi. aldus schrijver "Het gaat net iets te ver om te zeggen. det de twee elkar principieel wmtrouwden. De meeste regenter waren df lidmaten van de gereformeerde Lerk en ecn flink aantal van hen had bovendio zitting in de platseJijLc ker*enraad. Toch bestond altijd wederijds de vrees, dat dc ander de har gestelde perken te buiten zou gaan. Op het stadh qilJ. mrn nn J,L Jominee' zi"h zouden bcmoeier Tekenend
h;enoo.m
een
voooal in de Hooglandse
rpun'e h.l.g in Is-4. F-r waren noodmunten geslagen met het opsárift: "liberraris ergo", terwille wn de vrijheid". Hienegen h,rlJ. dc C,l. in,',,.. he domrn* lel urr: her ,erat gjns t(h ;hmds om de godsd;enst, "religionis ergo"? Hijdie zijn woo.den kacht bij door een weinig vle ende vr€el,jl,ns re, 'r'kens De 'u,lr*,,e'rn onde, ,ijn sehoor?!,,endr 'in , heren ges'oel. na.r ílr burgcm(c.rcr. hoorde de nprinrande arn en rroeg riJn buurnan, ondcr hct anlesscn va! zijn numapen: "zal ik hen craf lichten"? ur. Vecl hrcr rocrr dic 'rijhcid aJ hng bcvo,hren le,L ,n le'dcn .ilden'
her
werd door de raadpensionuis Johan de \íitt een b*tting gelegd in dc stad Medenblik, ondat dur een onwclgeralligc, wellicht te htige dominee was
Nog lang zou dc zcgsensc.hap over het kerkbesruur, het "dóminium coNisrodi", tijdens de RepublÈk voedsel geven un wedezijds argwaan.
ofde aken in lrieslaod ook zo op scherp stonden? Ieit is, dar h de acra, verhandelingen, wn de provinciíe 'yn,'J,, in d r gruer gercgeld nJmcn vdn her pli!irJr De Synode in Leeuwanlen in 1618 ontlins'mcr bchoerlycke eerbiedenisse" de gebruikelijke gecomnirteerden uit ha gewestelijke Collegc van ccdcputeerden, w.o. de td.achtbare endc discrerc hecr" Ernsr van Aylva. Miar ooh de geliiknmige clasis zond als ouderlingen klinLen de nenen, zoals de "ed. achtbaren erenweste hee' Ke-po vab Donia, ner ordinaris in den Hove van Vrieslaodr" en de trntete mohaftc Julys vd Eysinsha, ovdste lutenant vant Friessche regiment". Over her Friese deputaacóap mar de Nationale Synode in Dodrecht werd een wad steekspel opgevoerd tmsen de Friesc synode en Gedeputeerde Staten, die een vinger in de pàp wildcn hebben. Deze lmrcn approbeodrn tenslotte naast de dr; "d;enrrs" een rio van 'o1dedingen". besraande un oee raadsheren in het Hof en een
GedepuÉdde, MeynhÍdi ven IdsÍdà.
Oo! or s,rl,'en-n. ,nu"h ',Jeq .n h.,enbJnten in
de kcrk prijken de namen vao patr;dea. In het kerkje uit i743 vm her zompige vendorp Drachten st@r een herenhmk in rococostijl. Zorder de staat van de daarop uitgehedde fmilic op ién lijn te stcllcn met die van "ovente bovengenoende, seefr de aanwezigheid nn balJ wèl an, dar ook in dir dorpskerkje rangen en standen wmr. Mogelijk ooit tegcnover de preksroel geplast, mau nu wcgscscloven in ccn donkere hoek, wordt dit staaltje van verÊjnde snijkunsr door Johan dc
dtr
Haan voor het voetlicht gehaald. En nr 1663 stelden de Staten vm Holland ecn fornulier op voor de publieke gebeden in de eredienÍ, in de juisre volgonle eent voor hen ali het hoógste geas, pr darna voor de Staten van de ander gewesten en tendone voot de sscn-Cenoal.
alle pottenkijkerij door de overheid gereformeerde kerk een bevoonechte kerk.
Ondoks
wx de
Doopsgeinden eo Katholieken ware. als t*eede'"ogs buges wr her publieke domein verbannen en weg-
gedrukt nar hun schuilkerken. ceregeld tulmineerden de Friese synodes tegen eesIgenoende 'terÉlijck ondat de wederdooperen die h. Drimldicheijt gantsch veroeupelen ende als voor drie bloote naemen houden". En de Katholieken kregen er van langs, niet alhen om hun "sÍpersritiën". rrur ook 'nadien die Jesunen veel voudich dese laden doorlopen, waerdoor de Pcpsgesinde seer stout worden'. In ont ogen daaren-
regen waren zij erder uirzendtrachten in de wijngaard dcs Heeren, een gideonsbende van heilssoldaten, hcinelijk en halfondergronds zwerend lugs de deuren nn huiren en schuren.
En rc leefden grote groepen op hun beun onder druk van dc vade.landse
k*k.
EEN HERI,NBANK UIT 1744 IN DE HERVORMDE KERK VAN DRACHTEN
Toen in 1950 Philips een scheenpparatenfabriek in Drachten vestigde, begon voor de hoofdplaats vm dc gemeente en voormalige gr;etenij shállingeridd cen periode mn ongekende welvaan. Dechten groeide uit tot de M€ede pl@$ ;D Fiesland en rond de oude kern van het dorp vereren grote nieuwbouwijken. Ook aan her dorpshan zrJf gingen de onrwikkelinsen nier onge nerkt voorbij. wie fotot van Drachren van voor de Tweede \íereldoorlog net de huidige siruatie vergelijkt. ku zien hoe ingrijpend de vermdcringen waren. Van het in om ogen deftig clnrnante dorp dat Drachien eens wd is nier Dvel overgebleven. Zo werd de in 1641 in opdracht van Paschier Hendrils Bollenan angelegde Drechtster Conpagnonsaarr in 1963 voor een groot deel gedenpt. nei als de derop aansluircnde Dwarsvart en naakten veel huizen langs de voormalige kades plats voor noderne winkels en bedrijfsgebouwen. Veel van de ingrepen werden destijds als noodzakelijk eNareD, m@r Den kaD zich alingen ofde prijs dreindelijk niet te hoog is gseel Al in de jaren zestig zong
de Dnchtster bariron Riake Numa" ' Àlde d*erfean, whet ha sy mei dy dien?' en nu zijn er relfs plannen on en deel van de oude Drachrstervaart weer uir te graven.
Kerh cn inrichting Oodanls alle vermderingen staat in het centun van Dnchten nog aftijd de Henormde kerk uit 1743, 1.,lê" in rn dar ;rr geborrwd rer v< nansins 'Jn oude Noorder' er Zuider Dnchten.' Het gebouw wordt welisaar en s:b zijde geftdkeerd door een in 1955 angelegde doorgande weg. mar sanen met hct buur pand Zuiderkade 18 roept de kak nog herinneringen op
an hetvooroorlogse Dechten. Het liiki bijna (n wonder dar de k*k zo ongeschonden bewaard is geble-
ven. Niet alleen de buitenlant van de kerk is grorcndeels onarngetast, ook her i"te.;eut is opvallend gaaf. wie door de fraai bqelkre ;nsabsspà.tt an de voo. zijde de kc* betreedt, konr in een tuinte warin de sfeer ft dc bouwtijd nog voelbaar is. Dat is niet in de latste plaars re danken aan de in liaaie kleuren geschil derde emen. die;n 1743 door de beroemde glaschilden Jurjen en Ype StÀál di Sneek zijn genaalt in opdracht
ve$chillende lriese besruu6' en rcchtscolLeges.'] De ranren Eften de achtr;end*eeuws preetstoel, de mooie herenbank uir 1750 en ha Hilleb nd orgel un 1820 lenetlijk in een aangenaan licht. vaD
bank is. Hoewel de construaie van d€ bànk voor e€n srooi deel uir de nesentiende cuw lijht te dateren, is her snijv* geheel àchttiende eeuws: het opa$ruk mer famili*apens op de achterwod, de zijwangen en de gesnede" bàl"st.ade an de voorzijde zijn vd sesncden ornamenren voonien d;e de invloed vemden var de Frunse Lod*ijL XV+tijl, ook welbekeod als'rococo'. \lr \e, jrJr sràrin de bJnL we,d semrLr. l'oeÉ r;r geraden te wordcnr de venaardiseL van her snijwe.k heeft het jaanal'1744'in de bank op het opatsruk sesursr. Bij?onder n dat hij ook zijn e;sen nah hierbij
hccft gepluat, een borekkelijk rldzam vesáijnsel in een tijd dat een houtsnijder oiet:ls kunsenar nar Js 'gewoor' a-bach!s-,n -erd gezien- 'C- Kooysra 1744 fecit', luidt hervolledige opsch.iÊ. Vrij vnaldi 'C. Kooystra heeÊ (dn) in 17.í4 sem@kt. l:nkíndnzirht d, dt bd,k Hcr
ninÍ
opvàllende onderdccl van dc achttierdeeerwse inrichdng van de Dncntster kerk k cen herenbank, tegerwoordig b.Len<l als 'overtc bank, die een beetjc vcrborgcr staar ondc dc kna! boven de hoofdnrgang. Àlcer als de kostcr het lanpje onder de kraak aandoer, is te zien hoc f,aai het houtsnijwed< van deze
SignztuLt tun
()m.k Koayrd
Corneiis Kooyslra Vm de meestc mbachtslieden die voor 1800 in Friesland werkzam warcn, is niet veel bekend. Ceboone en sterfdatum zijn vaak nog wel te aclrterhalen, nar werk is vaak niet neer aan re wiizer. De vervaardiger van het snijwerk van de DLachtster
herenbanl is een gellkkigc uitzondernrg op deze regel. Recent ondenoek mr 'C. Kooysrri, dc steenhouwer/ houtsn;jder Cornelis Kooystra, leverde nanelijk een gLote hoeve€lheid gegevens over zijn leven én werk op.3 Hcr onderzoeL .ond vooÉl ,a de t,ov,n. i, l,,nningen plaats, mar Kooysrra in de ja.en vijÊis en ze$s van dè achnicnde euw een toonaansoend beeldhouw* was. Cornelis Kooystra krem in l7l2 in Oudega terwereld :1. re de kind wr Á e Rrrreu "r s,'.rlter Vein,l.rr'. De Ucrne co c.lr qe d op '0 ol obe l-l2geJ,'pr 'n de nog bestaande Middeleeuwse kerk van zijn geboone dorl. oude8, w". ,oea de hootdplar.. , rn de glerer j Smallingcrland en Ate was hicr eigenerfde boeL en in het bezit van ecr ccndcnkooi.l Aan dczc Looi ortleende de fmilie later haar achtenumr. Atet vrcuw SjoucLjen Me;odens was de dochter vm Meindert Cornelis, bij?ifter vad het gericht vab Sh:llingdhnd en één vàn
de aanziedliikste peGoncn van de
s.ieknij. HeÍ
is de
vÍaas ofcornelis een gelukkise jeusd heeft sehad. IJ*, n I I en I 2( overleden n,mJijt ?oq.l i ijn vader als ziin noedcr6 Cornelis en zijn twee zusjes lcske en Maike werden waaschijnlijk opgevoed doot hun ranÉ Ebehje MeinderÍs en haar man Foocke \íyrzes, diê
in Zu;deÈDràchten woonden. Oom en nnte waren belangrijke Êguren ;n Drachten. Iooclrc was zelfs een van de iniriaiefnemers vm de bouwvar de n;euwe kcrk
waaBchijnlijk moeren we Cornel;s' leerneesrer dan ook nicr in Dmchten zoekeD: Cornelis oudste zuster was gerrouwd met de uir lreumrden aÍLonstige Hendrik vin der Heven. die iwee beeldho"*ende broer had.'o De oudste. Gerbrandus, werkre;n leuwrrden en de arder, Iheodorus. had zich i! 1723 in de stad L,oninger g,ve.riÊd uarooL Herdril.n,iin.ro,rr n 1725 kwanen wonen.rr Kooysrra kocht in l74l het Groninger woonhuis en de werkplaats van Theodoru der Haren.n.erigde zi,h daa, al' rclnrrndig
'an
loocke wltses en Ebeltjc Meindens zullen een pasende znbank in de nieuwe kcrk hebben gewenst: de door Cornel;s Kodystrà gesi$ecrde bank wsd nede in opdracht van hen gemrak. Op de bank stan hun wapens namelijk proninent in het midden rfgebeeld. Ook de wapens van Corneh'zusrer Maaik€ Kooystm en haar man Louwerens lans konen op de bank voor. De fmiliebanden russen Cornelis Koo)stÍa en Mèe van de dric edrrparen manan de wapens op de bank stam
fgebeeld, naken het warschijnlijk dàt Kooystn vàn hen dc opdracbt heeli gekreger om dc bank van snijwerk te voorzien. Kooystta had wàrschijnlijlt al eerder opdtu.h,en %r /,jn lnilre gekrcgcn. He, ge\,'.rFe,,,ic vJn dr rn l-18 he,h"u"J. S.rbcrg ran Oudegr. eigen dom van Foocke $tses en Ebeltje Meindem wdd in ieder goal door een beeldhouwer gemaalt die van de jodgste de.oràtieve olo iLkeli"g." op de hoogte was; Justitia stat op een console in rococo stijl.3 De heren' banh in Dnchten was ook niet het latste werk dat KooysÍa voor familieleden uiwóerde. Voor zijn zuler Jetske, die net als Coneln in Groningen sing woDen, sneed hij larer trapbalusters e. ..n schoorsteenna"tel.e wàs in hcr jer dat de herberg vu zijn oom en ranre werd herbouwd nr ieder goal al in de leer bij een
Koo/stn
beldhouwer De nam wr dezr beeldhouwer is onbekend, hàÍ hij zál niet in Dmchten woonachtig en werkzam z;jn sewêesq de nÍkt voor decoratiefbeeldhou* werk of sn;jwerk wes dm inmers beperkr.
neester za.kho"*er'.t': Toen Kooysm in 1744 de bank voor ziin fàmilie sneed, woonde hij dus J nict neer in Drachten. Hij trouwde in dr jaJr nd Be,.ndinJ \inn,nshe. r.lg uir ern r'rr/,en' lijke Groringer fànilie.13 Her huwelijk hÍkeerr her begin van eeo glmzendc naatschappelijke.ÀÍière: Kooystra werd eert diaken, venolgens urstdiaken van de stad Crcningen, boekhorder var de MminiLe*, overnan van het grooschippersgilde e! tenslotre vàd drig van het stedelijk reginent. Daarnaa$ benoende dc srad Groningen hem als lid van het College van Heren mn de Klufr, een eminent gezekchap van deskundigen die beoordeelden of bouwplenner van parriculieren arnform de erfscheidings en rÁaatcringsregels waren. Ook in anbachrclijk opzicht gins her Koo)stra in Groninger voor de wind. Hij kan alís beschouwd worden als een van de sucesvolste beeldhouwen un de periode van het rococo in Groningen. Het overzicht wn ziin werk dat onlmgs is gepubliceerd, laat zien dat Kooystra hden vm de Groninger elire tot zijn kiantenkrins kon rekenen en buirensewoon veelzijdis wasi alleen sraÊrrken en preekstoelen naar ook schoosteenmanÍels, tafèls eo b.nken.'a Dat rnen bij hen ook voor eenvoudige aker als molenstenen en hrksrenen terecht kon. rcals een adv€rtedtiè uir de Oprcgte Croninger Couranr iaat zjen, rckent de zrkenJleen nan die Kooysta ook was.It Koolstra wu "iet een uiwoerend anbachnman. hil was ook als ontwerper actiet Toen hij in 1766 de nieuwe kelk van Hoogeveen onrwierp, amlde men dan ook niet Koolstra archirecl
hii naakte niet
Stijl en uitvocling van de bank De hcrcnbark iI Dnchcn ;s een goed
Drcnt* ..e /il, ,oor J-
te noerncn.r6 Dàt Koolsre helcnaal in het
Hoogoc.
r
r. ..1-rl*,rn rrg, ool q.l i.,.
kur ire .n. lrl.l.1"rn, eerde hrd
l';j"
Drenae landsregedng de verbouwn€ voor het lDdshu;s
in Assen op zich genomen er daarbij ontwerpen gemakt voor een nieuwe gevd, nfèls, schoosteermentels en
voodreeld van
vm Kooysra. De opbouw var het op,errrrl i. nog rr. d r on,-l e' ln rn.rri.cl-. -l . zr. r ,rrr de dc.orJ,:.r ", dr n. h,r r ollccrd. roe\óebin een vroeg rvcrk
en
'l'ocn
KoóFÍa;n 1769 de ogen doot;n heÍElfde woonhÍis dat hij in 1741 lud gèkochr, werden h dc LijklàLenboeksr van dc Íad croninsen fl€chris de naam cn de ere ambren var dc overledene opsdekend: 'De ldusr hr Kornelus Kooijsrra wel eer boekloudu van de semeDc arnen seweeÍ, en daar na ool treLhouds van MK [Màrriniksk, JdH]: cn deuw voogt van senclde Lerk als neede ovcrman van dr groote schipper
sildc llceft gewoonr an dc zuijdrzijr vàn hd Zuiderdiep iuscn HÀrdering SÍarenbose en s.hollumbose juhr Bcendiina sinnins ziji olededen hu;is vouw" De erfenis werd verd.cld tussen I(ooystras zoon en doch rry. T ar"u. noen,de n: r ne, he, n,. r de.,ee \o r$.ij over r s Tot de sputlc! die , deeld werden, bchoordc ook cen deftige glazen lÍoonlu.htq an objecr dar aarroorr d.r Cornelis Kooysrrair rnaschàppelijke Íarus zich in
' ger torcn aan dat Kooystra de bmccglijke rococo-
vonner al kende. Hd.ococo wr in 1744 in Friesland nog geen gehftnsoed, naar zou hter en gÍoie bloei kennen en woedde in her landelijke s€b;d van de
,/uid"e.rh,' k J,,or n- i800 dJo,. B. ..1Je l,irse voorbeelder vàn tu(rodecoraric zijn de stxdh&en van srcck, de nàdaLn van de stadhuiar vrn Franeker eD Dokl<un en de preèksioel r-ar Scxbierum. In het Fties schccpvaàrrmuseun in sneek zijn mooie voorbedden c bcwonderer vàn Fftr schooBrcenmantels èn bedsrede, wmden in rococostiil.re De bDk in Drachren is door de rermenging van een .LJ-'qe,.-..\nre,f,.,h. opbouh í ,o. o.o.1 o,,cv,, een hoeiend voo.beerd vai de oversansssrijl ru$en Lode jk xrv en Lodewijk xv
zijn levenssijl weefpicseldÈ.
Fttuihludt.tu ot h.ï
Dddil
"nn
l.
sanede" .lerordí;t
o?zentuk
Overigens vJt voor wie aan dcze stilistische bespiegehr ser geen boodschap heefr, cr ook ge(Es aan de bark re genieten. Zr màakr her snijwerk van de ve$chillcnde wàpenschilden du;delijk hoeveel aandacht voor hct hènldische derail Cornelis Kooysrrr had. Ccnrnrl stan de wpens van Foocke Wytrs en Ebelrjc Mdrdets.
Foocke Vrtses' wapen bstaat uit twee gekruiste brouwspaneo, die net als de 'B' eronder vemijm naar het feit dat Wltses brcuwer was. Tante Ebehje's wapen, dar gelijk is aan dar var de Koolsrn's, bqtut uit twee delen: de ene helÊ lot een in Friesland n;er ongebruikeliike halve rdelaar zien en op de andere helft zijn boven ell<aar twee
ktàverbladen aansebècht net een eikelmotief in her midden. Hct gebruik un drie klavertje duidt in het :lgeneen op een eigenerfde boerenfanili€. wuom een van de klavenjes door een eikel is venangen. is onduidelijk en eikel vemijst eerdc naar bosbeit. Her wpen vm een zeker S. Fmken boir wél drie Uavenies, wcderom vergeeld vm de halve adelur Prachtig is ook het wapen wn Lauwerens Jans, echtgenoot van Kooyrra, zu.rer Vdike. Hi; ws sJg€nm,[er en oP /,in
*apen sraar dan ook heel toepa$elijk e€n
Êai uiÍse-
werkte hooiwagen afsebeeld. op hct wapen van de ver der onbekende N. van Leu"er tenslorte, dot op een zijwang van de bank is ungebnclrt, sÍaat een vliegende vogel net e€n prooi in zijn klauwen afgebeeld, wederon in :lle nauwkeurigheid door Kooystra gesneden.
Met de herenbank in de He*ornde kerk in Dnc]lten naálte Cornelis Koolsrn niet alleen eer monument voor zijn fmilie, Hj liet met dii neubel ook êen sdlistisch opvallcnd en blijvend undenleo aan zijn kwalitenen als beeldhouwer en beeldsniider na. Als zeldam voorbeld van een gesigncerd kerkneubel is dc Êaaie bank voor Drechten een bezir om rotl op te zijn.
Gíonlngen 2003 ( n druk); voor gedetail eeídere nÍor ínalie over Corne is Kooysira, zin Íamiiê en werk wordt naar dit ai( ke verwezen Bykargr,Í Fryshn (BAF), Doop- ef irouwboeken (DTB) 633 D, í\í.627,20 akÍobet 1712 Bêkkema, Friso, Sibma, Oudega, p. 265 6 Bekkema, Fnso, Sbma, oudega, pp. 265'266 T DilksÍa, Sme/reb Frrskir, p. 137 8 DaaÍmee is dlt gevelsleenlje, als de dater ng lenminste bêtrouwbar is, voor Nederland zelÍs een van de v o4g,t bêke-da voorbeelo ige stj. Zie over cle heóerg ook Bêkkema, Friso, S bma, Oudega, pp. 160-165 I Zie: De Haan, Corne is Kooyslra 10 RAE DTB 633 D, nr. 628, so oklober 1724 1l Zie over Theodorus van ds Haven ookr Schuitema Mei,)et, 'Bouwstafien vaar de píafane bouwkunst in de stad Grcningen, bt het begln der 19e eew , in:WJ. Fonnsma e.a., H/sroie van Graningen. Stad en lard, Gron ngen 1981 {1976),pp.71O712 x 123, Ío. 8l vso Gmn nger Achiêven (GrA), 13 GrA, Trouwboeken Hervormde gemeênte Groningen 14 De Faan, Cornelis Kooyslra, pas Ín 15 opÍegte GroningêÍ courant, 13apíi 1751 16 Oprcgle Gíonlnger Courant, 7 en 14 januar 1766 1 Drents AÍch et. Oud Statenarchiêf. inv I 775202 18 GrA, Ouii rcchtêniikê arch even llllj, 16 novembeí 1769 1 Ten Hoeve, Krul en en sl ngerc
I2
7 I
Litcratuur Kl. J. Bekkema, B.J. Friso, l\,4.D. Sibma, Geschedenis van Oudega (SÍnall ngêíand), Oudega 1990
jksira e.a, Smelne's êrÍskip, het erfgoed van Smalingerand, Díachten 20OO J.B.H. de Haan, 'Leven en weÍk van I'ee dhouwer Corneis KooysÍa 1712-1769', in: Histoíisch JaaÍboek Groningên 2003, pp. 59'ag S. ten Hoeve, Krulen en slngers, Íococo in Fries and (Monuínênt van de I\,4aand 6, deel 7), Leeuwaíden l99l S. ten Hoeve, J.J. Falize Door gêklelrrde glazen iN,lonument van de l\,4aand 7, deel 7), Leeuwarden 1992 B St-.nvêrt ê.a.- lvlonumenten in Nedeland. crysdrvl ê5ldnd. 7e sL7wo 1.2000 '
J.
NorEN
I
2 3
Z e: J. D jkstra e.a, Smelne's
eftkip, het engr)ed van
Snalingerland, Drachten2000, pp. 137 138i B. Slenven e.a., Monunenten in Nedenand, Fryslan/Freslancl, ZesLzwole 2000, p. 113 S. len Hoeve, J-J. Fálze Daar gekleurde glazen (Monument van dê Maand 7, deelT), Leêuwarden J.B.H. dê Haan, 'Leven en werk van beeldhauwer Cmdis Kaoystrc 1712 1769', n: HistoÍsch Jaarboek
BA
D
HF,T KF,RKHOF VAN KIMS\(/ERD Toerisren. die in de zoner Kinswcid Dadercn,,ien een dorpje liggen, gchccl vercholcn tuscn de bomen . Alleen het topje van de toren is zichrbaar Her is ner een hroedrnde kloek, die even zijn kop onhoog sccLt er k;ikt ofs onrad in de buurt is. In die buurt korn iL
het olerpcinzen. Daar l<omen zoveel beelden na* boven vrn rnenscn die je goed gekend hebt. Mak voor dc torcn bevindt zich een punt rvaar, volgens \' rn.dtoper,. r. .J,ill.nd. L Ii r en e 1,. ' 1.,', *, . "r, Zulke punten wmn voor die nensen hcllige plekLen.
vast één keer per week, omdr ik h* kerliof mg beheren. H* ls dar mestal erg rusrig er vredig. A1s je daar tLssen die graven rondwandck da je soms aan
de stolïelljke
dÍ
punt zijn een pxar sarcofagen gcvordcr, met rerer van een priesrcr Dczc sr.fl<isten saan nu in hct muscumkcrlijc !a! Jinum. Erverd ook een Romeim godenbeeldje van de Romeinse god Mer.urius orrscsraven. Volgens irgewijden heeÊ hier hoogslvanchijnlijk de oude tempel van ona voon,u dus gestun. Tijdcrs saaÊvcrkzaanheder op die plek
NaaÍ
<md men zelG ccn par grotc kci-stenen, misschien wel overblijÀelen uit die rijd. Uir een rcrp h het buurlschap Klein Kluurdr, vLàl{ ten noorden van ons dorp, gLoef nen relíi een prachtig bronzen Apollobecldje op. Men Lan zich aÀ,ràgen, wànneer en hoe die Iriczc! p,iid ku,, i. ser.en,.rd zr r. I rde L.hJ,1\.r d opmaken, tlet nen niet zachtzinnig te werk ging. De eerste zendeLingen weren zo ovennigd van hun gclijk, dar ze elk middrl gebruikren on die nensen tot hct Christendom c bekgen. lfs rcor hun heiligdomncn had ncr geen respect. RoniÈcius is nier z,maar vernoord. Hoc hcvig hier die strijd h gewees! kan niemand ons veíellcn. Dat zal niet zachrzinDis sesaan zijn, nar de ovcmachr van dc ovcrhcden was groot en nen heeft zich cL kennelijk bij neeLgelegd. Mar als je de eeuwcnoude timpaan boven de vrouweningang in de r:oo d r u rr vrn on,e Le l rn h.ir.serd bell( . zi- 1 drt nen wcl ccn dcal hccft gcslotcn rnet het oude Friese
Die Friezen moesten, nà de kestering. gocdschiks of kwodschiks hun olde. eeuwenhng venrouwdc gcloof inlseren. Ikt oude selool md zijn vele góden, zàt vol onzekeLheden, naar her n;euve, mer z;in ene God,
rier minder. \Vcl krcsen
ze er
eer
rre
sei,aneur
bii:
de Duivel ofHantsic Pik.
clvcr dc duivel in Kinswrrd g*poken: h* k*khofwas tot vlat< voor c{e oorlog nog bueikbar door vêr kukenpadcn oflijkpaden. op de phk war der paden ha kcrkhof bereikten lagen vere vallen en boobltnps, om de . dui'el r. qcr r. He' (e,|i,, u". '"r"r , ce l-. Ig.rplek var hcr dorp en rnen zrg dur de duivel nu annaJ liever ni.r vcBchiinen.
op
ed.r
rn
dn prd.r h.h
i(
rog t-a JuNJ.rrur,
gekend. in het fdes de kjiÍewj;re. Voor dar k,uis l.s een reerooster. V.oege. rvas men in de veronderste nrg dàr de dJvd zich vooÍbewoog op "bokkcpotcn" cn dan was het voor hem onnroeelijk, on hcr kcrkhof rc b.rci ken ove. zo n rooster. r'och had mcr nog ccn zcLcdrcid nrgebouwd. Mak achter her roosrer had mer een kjitre, wjiiie neergezet. (In st;ens zijn ze weer geplaarsr). Een kj;rewj;fte kan maa. één kanr op draaien, tegen de zon in. De duivel is dan nier bij machrc lanss dar kmis te konen.
ïouwens in Ninkcls
dLaaicn
rog ak;jd
,
ac
,f, w:. dromnf
hardig cn lccp
soPJ
d,, H ,n,,.r
was!
de
draeideuren regen de zon in. Toch was ncr nirnner kkr van ziin ?aak. Dc Lckdeur werd draron h.., \4nn e' \el door. r dne I p,b..L J In rê bA .ri gen. Men wist dat ccr duivel riet her vrrmogen had om re kiezen. Als Hi dan loor zó'n dru. kwam te sra r
10
hij nr pariek er durfdc nier nmr binnen. verchillende keren heb ih al opgcnckt: zekerheid had Laaktc
kc* zitten an de buirenkrÍ lan her koor d'ri'JJ.ppen. t .,,,J.1ii h.. mrJ.r rr -er r lgoe.
Achter orze
die vrn tode Bremer zmdsteen is gemaakr. Verder warer s in her vshden nos diverse koppel van mfsreen. vle / j,, .e . r,ífn /oo, df /ur. as.n. i. n I -nssir
Toch kon ie nooit wcen. De duivelwas slin en vermetel. Toen onze kerk gebouwd werd èn ingewijd kon
worden. is
h*
koor hoogsuamch;jnlijk door een
wijbisschop gnndig gezuiverd met wierook. wieroók is
ook een srofwar de duivel allergsó rcor is. In de muur, op her zuiden, kun je .og duidelijk de de"r opcning zien, waar de buirendeur naar her koor;n heeli gezeter. Tijdcns her irwijdingsitueel stond die deur
op.n. \,1ocl.r de dr''el
opdr
n'ornen
irdelml.,r'ter.
dan krceg hij een ee ijke kans om re verrrekken. Na de?e heilige ;nwijd;ng lru nren niet voor 10070 zekel ofhij -*k.l;jk d. k rk vslacn hrd en voor de zel.erheid h,-É 111 ic J i,,l .rr J. rnren <r op.ning gemaak, hr C;bbegr Door dr gat kon hij te a11en tiidc rls allerlaatste redmiddel de vluchr nemen. ln Kinserd is dat sat voor de zekerheid ahijd open. Je wcer
naar nooir.....
Grutte Picr is denh ih de laarstc Kimswerder geweesr. die de duivel nr wekelijkheid hceft gezien. Vanneer hij een Hollands sclip errerde, dan nikte hij alle riet Fries sprekenden over boord. ,{s r dan ruggehrgs gebonden nr zcc drcven, hicfhij hct glas en bLacht hij
d.,olg.nd.,o,., Li,'\o,\ 1i.,,.n.
1,,
dyderl.Ij,,
e1
Deàlskjitren zijn dc uiNcrpsclen, hct drcLvan de duivel. r1 Jc I'jd L"n Li(J c r r Sinb Ípn p roE \"r uir.
mer niet wàt de beteLenn van die koppen wx. naar op ccn dag kwam hier een Oost Duitse pricsrcr cn die kon nij vcncllcn wat dc bcdoeling var dic ndrcrs was. ln zijn parochie cr h eer brurdorp zrten ook zulke kopper in de aótemrur Volgens hen wrrer die koppcn daar geplatst. om de duivtl bij het altar vmdran te houden. Het Jtarr was immen h* allerheil;gste in de k'rdrolieke krrk en dat *ond;o h* koor Len duivel durli nu eebmaal nier naar zijn evenbeeld re kijken. Mocht hij achre, de kerl< komen en zo n kop zien, dan neemr hij ijlings de benen.
T1
dar de
d
'oor,.nr
velàls een kip maar één op€ning had, r"irl.r Jri,r \rno.,', l-e' *oo,ddnt.
hij pontifi.ral rc porken en te dràien. Her is een haa! met fa$je'. Hij sraat dar fÈr net de kop omhoog sraar
wu de vrr dui'el.Ver'-rr.,,wd.d,rde, Lar eer - orr J.hj\oo nJs e,', r' { beso, ,e l. . í': noo,,. ' 'o,r" dar deed imnes állecn een duivel. In de Chrisreliike cn de poen hebben snelheid. Bij de oude Friczen
kerk hcefr de h:an een hccl andere beakenis gekrcgen en al darom wel op de kerk staar. Vlak roor een begmícnis zitten cr meesul een par marte l<raaien op de haan, nar dic hebben een rnder docl voor osen.
In het pad naar de k*k zit nu nos ccl bijzonds kidis. Ile " "ur ui ecr.,lJm.rd"r n . er /e\l L, r ËF r Í. In hr niddcr van die ** is weer ecn cirkel. Deze làrt sre
In om dorp lcvcn bij de bevolking nog wcinig duivel-
"r.hrlen. .Spdke
hoervel cr cen snrl. bouwladd is
lrcr de rar",
nan
"Dc floltkerv hoeke. Dat is echter wccr een ander vshaJ. Gmfte l;e. stàrt e.hrer rog porrificaal naast het hch var h* kokhot ais een oudesctsc Duvelbanner seize" en ccn wcil.nd met de
Als je nos sen nar boven Lijkr, cven hoser dan het gibbegar, zie je de haan op de Íoren sra.n. In Kinswerd
cirkrlligt
precies op de grens van hcr sacrale en het
n;e! sewijde deel !d hd kerkhol Vroeser werd hier sJ d. dorp.pris ' . hr ge,prokor. De oorl.re. l-rer d Op her nonenr dat h;j moesr"r. rcchrspreken Íond hij in de niddelsre cirlel hd het sezichr naar hcr noorden. Ik heb wel eens gehoord dar bij de orde lriczcr dc dorpí€chrcr ook net h$ sezichr naar hct noorden .torrd. D. lool'rq "i I redrier wr voor her de enige ÍeL die à1tijd óp de?f,lfde plek Íond en hun bij nachr en onrij als bàhen diende. Die srcr, rusen duizenden andere hen enigc h.ilige riu'pur'. 'er Als de dominee in de zeskanrise prccksroel Íaàt, kijkt hij ofzij nos sreeds nààr hd nooÍdenl
wor& tr
een
diehoekis houten
mwuk
( n ramt)
ovdhen selesd. Kmde sceÍen kunnen dan nier in her ghfkomen. Als de sroer her snfvedààt bl;jli één drase! àls
bsaks,
achrer bij her sraf.
Gdukbg komen onrmoetinsen net
de duivel de laacre
eeuwen in ons dorp nict neer voor
Ah de dorpyechier niet lot een uirspraalkon konen, ondar de misdàÀd te s,oor was, dan werd de verdrchte naar de Griethan vewezen. Daar kon hii zich vsder verdcdiser. óh aan sÍaf re onrkonen. Dàt gebeurde;i onr gemeenre in h€r dory Wtns. Even buiteo Wtns ligt re,o rd de rr.,md.w,r ,.F,\ír,,-r.Hnleegje o tds oh je te yerdor. Het stuk weiland n@s! deze
c.r
rcrp heet nu nog her Gal$làn. Die ned agr gelocts. geheenie \íírnscndiel heeli rjn naan re danken aan wos. Hier was her cerrrÍn van de rechrsp@k in
onr
Besrafenissèn ercn en zijn nog sterds rituelen. een besrafèDis k luiden dè klokken nos sreeds
Às er
he
ith;sche "Bim Bam. Hjoèd-do, noaFiË'. De kisr wodr over het duivelskruis gedmgen, rer beveili ging tegen lsadc seesten en demone,r wc saàn drie naal mer de zon mee rond hd kelkhofcn achrer het Loor stopt de Íoer rijdens de eersre rondgang. Vroeger werd de baar nààr oude roonse tradirie op dc grond gaeq de overledene kon dan i! alle Nr afscheid neheb van her allerheiligste;n de Led<, hcl alraar Thàns sropt dc stoet dàà. nog steeds, rnaar we gebruiken nu een rijdende bar en de l<isr wordr det meer op de groDd seplaarsr. Toch wo.dr er nog sreeds afschrid seoonen van een àltan dar ai eeuwen geleden Als de dragen de kist in her sraf hebben leÈn akken,
Obelhk,
n
otiale"
I" à. "oat
'te/
Ce tI.
Brun;a. Gebale 22 5 1821,
8-10-1888.
ege nende
Èuu aerd tui sdífthó sebruikt l' lett Li^tah"h "tuh
tue leh.lie boten
13
Hij tud d" apichto
.n
jd*tlang uoorzitter un
de
RedzÁjàe&aner "Orc Gmaeget" ud, Sdbíetun. Het
galnoxtnent wo t nog nê^
door ,./iz
turotisi"s
Flondenl jar geleden werd de begrafenis in ons dorp rog door de buren verzorgd. Ah ienud, die buiten her dorp woonde, ovcrleden ms, werd dc kist door de buurman met een paard en hooiwrgen naar het k*Urof gereden. Het paard, dat voor de wagen liep, mocht dan 1,í dÈ, I', ig, r' eigendom ' r d. o'crled., . /i r. Zijn pard licp soms in "kreupelc red" achter de wagen aan. De snid haalde het hoefiiar van her linker voor ben en nagelde een houteo klos ondcr de hoel Het beest liep dar als teken van droefenis en rouw
bcstuurders niet ninder De meeste dorpsgenoten b.lceroe,, in on' dotp her gelooiol' \un erg.n ui r. Na de grote lardbouwcrisis in 1880 lsan de erbeiders bcvoLking in Kinwerd in eèn triestc sirualie tèredrr. De boeren kregen ook wel klaPPen. naar die wftn riik en konden d* wel doortaan. De gtote masa, de atbei slechter vanaf der en gaLdenier. kwamen er "eel De neeste wren rl straararn en het werd ploeteren, dag ir dag un, zonder uitzicht op hetere rijden. Hd *r bittcre armoe en nicts andss. De riike boeren dê ook dc kcrk beheasten troklten zich weinigvan die mensen àan. Er waren Kinswcrder boercn die duidelijk lieÈn nerkcn, dat arbeid*s "opfretrer" w*en en allcen nog *en kre
ger omdat zij, de bocren, dmr unr argdor. En zo ontstond er een explosieve s;tuàrie.
Na afloop van de begrafenis drcnken de dragers den naaL ecn oeroud Gernarns gcbmik hedbier'(donker bier) ls de kerstening in Kimswerd wel echt gelukt?
Diverse arbeiders, die hct rog konden betalcn, gingen na* Ancrika en de rest kcerde ?ich van de kcdr at Ile leiding mn de kerk bcstord immers uit delfde boerenl
VeÀilen uit vroeJter tiidcn gaan vak over tcgenwerking cn soms opstmd tegcn het kerkelijk gezas. Oude ddrps genoten die in de negentiende eeuw waren geboren kenden die verhalen nog. Ecn aaDbl dorpsgeDoreD had door de eeuuer h.en nier. mcr de la k .n leeidc hur -ige r leven. Velen wen lidnat van de k*k on hct financiële aspect. De kerl hrd bijna de gehele macht in het dorp cn als je dor bij hoddc kon je shs en stukje hnd huren. De middensander rccht de middenweg, on mvccl nogelijk klandizie tc krijsen. De nenscn hadden het mono: "Benoei je niei md stàrt en keÍk, maar blijrbijje we*'. Dc Lerlt tungecde rnecr ah een soon sociale instrlling. \íerd je per ongeLuk oud en
14
aÍhankclijk van een ander, doordat de familie dc vemr ging financieel ofom endere rederen nht op Lon brengen. dar wu er als laaate noodsprons de diàco e.
Vlak na 1900 wildc de familie Postnà. ner als ?ovel€n,
De kerl fungeerde me* ah een sociaal vangnet. Drn wren er nog de rijke boeren. Dezer auden op een bantje als Lcrkvoogd ofwdden desnoods lid van de k*krnrad. Ecn ked< had;o het verledcn gezog en de
êe,' Êroo, een handicaP had Ze hed<ter cer dochteÍ d;e problccm. sprong de Anerika niet binnenlTben en dan bram ie rfspraak familie werd de volgende kerk biil Met de
kJr
\ne lr'm!,crc., Irsr.e he
semàLt. De dociter Anneke zou hier blijyen en dàn Du de kerk de verzoqing op zich nenen. Ze $ erd kosrercs en Lreeg verder iicht welk. Ze 1vs een spe.iàlisr in hcr wascn en strijken vm kanten nutsen (floddennutsen). Tocn overleed, in 1945, wx er geen geld voor ecn
k
Ii
1975 kwàh
\. r la (l-,,i
d
rrr
fàh;lie ove. uit Amerikà eb zocht op h,. , s,rÍ..trn.
H-[
^
."nJ-n
r
nier..
Torn n de afspmak semaakr md de ke.kvoosdi, dat de kerl net Ênd.iële steun van de Amerikame fmilie alsrog een steen op
hur grafzou phasen.
ons dorp stond de rijle dominee Innciscus Liefrnrcl, die zich ook niet met die nrnsen benoeide.
ln
Doninee LieÈdck was liJ van de Tweede Kand en zag dè spànning tussen de boeren en de rbe;dos met zorg àn. M€n war ;n Den Haag zelfs bmg dr de zak uit de hand zou kunnen lopen. In \íitmarum, even buiten het "gdanijke sebied, lier nren een grote marechaus see kaz*ne bouwen. % krees men de zàak onds
Màr;b Hrlingen rond
de Lutherse dominee
Dontle
Nituwenhuis, die wel de ellende zag en in het goeer (-rr. ,J I,-g 8,.-f ot d,r nfn.e, cr I rs k., gr1, srcn. Hij p.eekre over de 5 Ks: de Kroeg, de Kazeme, de Kerk, her Kapiraal en de Koring wàren de schuldige!. rle : g. rn. rr. h.i.'n. hr voor i.d. ren',oL d. of o-ing
Soms ging de grafl<ist waar enliele srenen iD lagen naar het gra| De dierbare werd in de tuir ofzelFs in een sral begravenl Her kedrhot was vooL dc anarchist een plek voor de rijken eD daar wildcn ze sonr dood nicr naa*
pathis.hc scnccskurdc. Daarnà vcÍisdc hij zich ii Den Hmg en krccg daar eel srore prakrijL. lcdclc narnd drg hij een weelend nàr KinNwerd. Hn ver z4de er zieke arbeiclcr er hield dD op rijdag er znerdrgavond bijcenkonsler. on zijn prtijsenoren (air.histen) bij te spijleren. làcól, de Hras wàs. traÍ Doneh, een fenent anhrnger ven Multatuli. Multamli wx de eente Nederhnder die zich liet .remeren. Drt nochr toen alleen in Duitsland. lao,b de Has wilde dood niet nar* de kerk liggen en
liq
r.l- "..e"ef e,.'nk.,na.r r ltri-h:.
Vesreneld. \íelwer<l larer zijn um, in een kleine rombe, op her srafqn ?ijn oude6 bijgezet! Dus toch bij de
Kimwerd. Reinder Politiek
Iigger. Jacob dc
Hau,
ccn arbeidesjongen. met een goed stel
hmer.qryk. /i"l re, ii,., (n I, r,r i,ei' r'r di. annocdise orstàndigheden. Hij kneg van een weldoener dc Lms om zich in ftJit te bekwàmen in dr hono{,-
T5
DE,
\'LEERMUIZEN IN TJERK\íERD
Inleiding
Kerkresrauratie
In hq laante nunmer van de StichdngAlde Fryske l,lerlen tK.ppelrok 0. iuri 100s) uat een ui^oer;9.
Tocn de
inreresanr adkel over het prulgmfin de St. Petruskcrk van Tierlwed. In dit aniLel wordt terloops onder rfbeelding 3 gesproken over vleernuizen, die als rreende kerkgangers nedegebruiker zijn nn het bedoelde Oolangs (zie de Leeuwarder Courant van 17 oktober 2005) is op de besraafplaats vrn de kok een uniek informar;epeneel geplatsr, dat wat meer inziót gceli in het leven van die vreemde kerkgangen.
Meewleermrrizcn Tijdens het ondezoek, det vanuit de Univereiten van Urecht vanafde jaren veertig vd de rwintissÉ eetrw naar deroen'g* "'n., n rr dc inheern.e rl.e r"iz.n ' wcrd venicht, is onds neer veel aandachr besteed an de Meervleermuis (Myoris d*ycncne). Áls een va de weinig€ oDde. de cir.a 20 nederlandse vleermuissoorten venoonr deze een duldelijle treL tussen winte.- en zomenerblijlllaasen. De in de Zuid-Limburgse nergel groocn gevonden drnen. J:e àidJn iid( n' de $ in,e, daap werden geringd, bleken zi.h in de zomer in noordeliike richting te begcven. D% misrànren wekn ons r.n Jore de wcg nJiÍ de emene h'rrlplur'eo. d'e roen voornanelijL nr Friesland bleken rc liggen. Van de io de jaren zestig bestudeede rcmerLolonies van de Mcenleermuis lag de kolonie die gehuiwest is in de kerk vàn Bcrlikum in her cenrrum van de belangstelling (A.M. Vonre, Bijdmse tor de oecologie vm de
Meenleermuis, Myotis dasyoeme, Boie, 1825. Acrd. Proefschrift Rijksuniverneit Usecht,l972). Máàr ooL de grote kolonie in 'l-jerkwerd werd vanaf die riid regelnàtig seobsercerd.
Hemrnde kerk van Tjerkwerd in de periode 1994 s.ondig werd gcrcsrauLee'd dreigde er gorar voor de s zomer in het gebouw verblijvende vleetnuian. Na inrcnsiefoverleg bleek het mogdijk om de testauatie rc un rc voeren dat de dieren mo hun px
1988
geboren jongen in de
zonemanden
zo m;n
nogelijk
rerdcn ge.ro"rJ. Omdrr dc \l.crmui/en ' s,n,e, nicr arnwoig zijn kon de resrauratie dan enagielworden aangcpakr. Door een amzicnlijke subsidie vm het Minincrie \Ji I rndbouq. Nàruurbehee, cn \ i..eij konden voozieningen in het gebouw worden gererli seerd. die de overlot door de vleernuiren binnen an
'.*dbare
grenr"
houden. Al deze inspann;ngen hadden
tor sevolg dar de koloni€ zich in volle sted<te kon
handhàven. Kosre. M;chiel de Jong blcef"zijn kolonie", dê hem ovcrigens wel hoofdbrekens bezorgt, o-d,t de vleernuisnest van de zoldr veriiderd noet woÍdeb en ondat de dieren enige stmk overlast verooaken, als een cerberus
bewken.
Hct informatiepanccl e Kost* de long het idee om bij de kerk te plaatsen, waÍop ecn informatiepeneel irq,nend. vlee-muirn rl' her gehor" ra ziin owclde
Eird ja.en negenÍis oppe
iidrukwekkende inventaris aan bod zoudeo honen. Het contact d* hii hierover mct de heer de Vries van de Vereniging Dorpsbelang Tjerkwerd e.o. opnm viel in
vnrchtbue arde. Dorpsbelang'lle*werd, net als sruwende kncht Ame de Vries, nam ;jn de*beeld over Het proes van de realisatie kor beginoen. tune de Éies begef zich op de nicr akijd eenvoudige weg terverkrijging ven subsidies. ook nam hij contect op mer .olleg, 'lermui' 'nd.uo.ler /onrer R urrn er met mij mer her veuoek on hen an foto's en teksen
e
helpen. Dat hcr realiseren van een op her eerste gezicht niet erg ingewikkeid
voor het infomatiepaneel
denkbceld gèen eenvoudise zàrk is mose blijken uit her feit, dat het bt 15 okrober 2005 duurde voordar àlles in kanncn en kruiken wr. Toen kon, opsevrolijkr door
pnchtig herÀwee4 wcdrouder Flelde. van de geneenre \íinscndiel een buircrsewoon f.aai intuLnariepdeel oD$ullen. Onder eer net leièn gedel<i afddl prijkr op dc begràahlaars nu een paneet, dar op de ene kànt inlornrrre geor o'". c.,,ud. .. lorr.\er\ en rrrr indrukwekkendc inventa.is. De ardere kdt toont de hooi ' e-rnr r.ro o. \.'r ,,J ísr,/orn.r Bfuijn -r n,,, bektropte te|sten oÍer dc vreende keLkgangcs.
Her in ecn sfeervolh en roepàselijke onlijsrins sdàtte pancel veftelt ovs de bijmndere. werelijk bescknnde
vlccrmuizer, dir hÈÍ mer hun jongeb edr veilig De meer dan prtzeNwaardise inspànninsen van Kosrer dc long en dè her de vr;cs Do.psbelans Tjerkwerd hebbrn grleid ror een unieke oplossins, dic voor zoveÍ ik wed, rjn weersa lcrsens ;n Nederland en welli.ht nergens in luropa ]hdt.
!d
17
S"fICHTINCSN]EUWS Hartelijk nclkonl Na ccn largdurige vrcrture in het voorzitterschap is het roer var onr Sichting overscnomen ddtr de hcer d,s
hn ltusbdg.i (1e43) È \íomrncls. Op de onlangs gehouden dorate unhijenkomt hcbben de toen arns'ez;sen reeds kcnnis nrer hem
kunncr
rnaken.
\ ',i ,.ud,rltc.,,1.íóronrc,lr. ('. r' ,ir'Ë in dienst b;j htt hoscr be.oepvrnddwijs als dikc iercr
riclid bii de R.II-S. voor Lsensmiddelen Tcchnologie,
bij de H.T.S. en de I{-E.A.O. rc Lffurvarden. ln 1985 maakte hii dc orcrstap narr dc Bondssparbr* cr werd in 19{)l dirchiielid van de Fri.dand Bank, tot zijn Pensionering itt 2003. Nos reeds behee,r hij de pcmlqen van veschillerde organisaties zoals'liyater. NrtLmíntseum Frvslàn, hysk Lcrr.Ílatndich Museum en Bouwcultuurfonds lricsiard. Tcrtns is hij roorzitter van Zorggrocp lèllen', frysk -Alademy Fnns cn de Hein Buisntan Srichring te l)€?e l&rstc srichiing heeft h runn'í0 jtur tt.cr dan 100 ru, LFF r.c r, \. rl! 'F1'l, r:.1, 1 r J r l H. r'li ,"r'
'
gerestàuree.d. De nieuwe voo'iner is dus nier onbekend net de ttkelteahmen, ?eg mad hinderni$eD, in de
nonum, n.en/o 8. H,j Toe e'. nad eiSer 4ggrn. niel denken, dar de veÍrouwd€ kerhtorens, die eeuwenoude b,k, n,. a.e, mm ooven de horuon zouder urrre-
wn Leeuwarden nor FeMerd. \íij komen op deze kerk terug. Vermchr mag worden dat er binnenkon nog mee. kerken zu|en volsen.
weg
an
ïn
Fryslàn z;jn verhoudnrgsgoijs veel kerkelijke Gjks)monumenren en dic zijn her veelal meer da! waard behoudeD re blijven', aldus ona nietrwe voorzirrer \íij hopen, dar hij zijn srccnrje zal kuinen bijdrasen aan het behoud van dn waardevolle etfsoed en wensen hen ken.
dààrl,ij veel $erkte èn senoesen roel
Van het Bestuur Tot nieuwe voorzitter van dc Stichting Àdc Fryske Tsjerken n benoemd Drs.
Jd
Kesberg€n.
Hij is 62 jaar N.V en
gepensioneerd directielid van Friesland Bànk
Jan Ke6bersen is soed inscvoerd in monuncntcnland: velejarcD was hijvooEirrer vàn de Hein Bdsmd Stichring, de stichting dic in Hariingen vele panden hceft gerestaureerd. Daarnaasr is hij besruuslid van N.v
SÉdshefrel lf,euwardcr cn van Srichtins Bouwculrtrurfonds friesland. Hij hecfr soede contrcten net overheid en bedrij{slocn in Fryslin. Her besruur is verheugd det Jàn Kersbergen bere;d n gevonden het vooÈitrershap van onzr Stichring op zich te ncmen en *ensr hem r"... A,",1."n".rl voorzirter Hylke Algra is de stichting dank veschuldigd voor de uitstckende wijr. *ràrop hij dit jd het voorzitterschap hecft wargenomen.
Her lusrrumboek "trvende srenen" geeli een goed beeld 'rr de 5r .hr rng en lar ler ken er r alom en horrra. onwangen. Dank aan schrijfster lelna Klol cn aan de bestuursleden Hylke Algra en làn Doede Niemeyer die cr vcci aan hebben bijgedragen. "L*ende Stencr' is op dc eerste plaaa un alle dooareur toegezonden en daarna ruim verprcid op alle plaatsen in Fryslàn wa. belangstelling voor ons werk vemacht mag worden. M, n,.. A8. off hee4 Èj /ijr al,,1eid J . voovi,. 'ns: BqrLru.wn Friesland Bank N.V rer van de R ad 'a" aaD desene! d;e hem €en cadeau wilden aanbieden gevraagd een schenking aar onze Stichting te doen en .tar hccft € 20.000,- opselocrd. Toen ook dc Sticlting Je Mainrietrdmi Friesland ecn schenking deed wuen dc kostcn van het lustrumboek gcdekt. Het ecstc cxemplaar is aan Age Offrirga uitgereik. Door "Lcvcnde Srenen" weer eenieder h Fryslàn er velen daarbuiten wat de
Stichrirg Álde Fryske TsjcrLcr inhoudtl Hcr berrrur venrouwr erop. dar veten un de a."hrerin her boekje aangehechte kaart gebruik zullen naken on zich rls dorateur op tc geven. versuld zrn wij net de Èspons wn de donateur op ons vezoek om een lurtrungih. U l-.h. ruim C .tt'.000. h,Jeergeb,&l-r voo, dr
,^.JU,", e,Jn J,
l.,t 'rn
Boe,
'b,i l,rr.ke,r
2006 vàn stàrt gaàr. Heel hàrtel;jk dank
da
di
,
voor l
lusrun donrteundag op 15 oktoberjl. es geslaagd. Ot dr n,ui, h.,F.rJrB k\Jmen ls0donJreu,'bileetrn De
HET ZI]VF,NDF,
T,I
]S'I'RI JM
jar van he. beslaan heeli onE Srichrins de 35ste kerk onder haar hoede gekregen. Het beÍeli de kerl ven \(/e!tsn;ikerk, een 13de-eeuwse kerk rner een In het 35stè
interesant;nterieuÍ, nooi selesen bij Marum, aan de
de Romano-Gorische Maanenslerk van Kollum, en genoten van de lezing val Drs. Panl Noomcn over "De middeleeuwse paLochiekcrk cn haar omgcvnrg'en van nuziek, fluit en orgel, ren gehore gebnchr door Jinke Lyklena var werirsh en He* Lyklema. Na afloop kon ncn zich in de Maanenskerh laten
19
rondleiden door Henk Nauta (de man achre' ont nteuwe website), dc monumennle Gereformeerde kerk beoeken en in de geell;ge Oudheidkamer "Mr.tudreae" de rcnroonstellirg "Oranje aan de wand" bezichigen.
RESIAURATIE op 3 jun;jl.
is de gercstaureede
kerk var \íesthen
feesrelijk heropend . Het bestuur is verheusd, dat dit idyllisch gelegcn kerkje met har l3de-eeuwse zrdeldak-
toren weer km worden gebruikt. Bijzond€r bij deze rslaurátie is dar voor de niet door oyerheidssubsidic gedekre kosten ten bedrage van € 151.718,bijdragen tot;n total € 108.000, vàn een 20 Èl fondsen en instellingen mochten worden onwangen Hct besmur is hiervoor zecr dankba.
BUREAU EN REORGANISAT1E Begonnen is een buitensnander te vragen naer om organisrtie te kijken. Dr. Henk Mol, een mm net kijk op bedr;jfen organisatie, heeli een mpporr genaakt over de situatie van onzc Sticht;ng. Nàxt praktische Punren kont uit dn rappon een alsemene lijn naat voreb die hcr bestuur nier ver*t. BclangLijk bl;jft het aanÍekken vd een nedqerker die leiding arn hc bureau geÊ.
D.
Ênancrerrng
'an
zo
n
pu
Hijeneá Fonds erfênis ch. ljsbrêndrj srft Boonstrd, Gytsjêrk
Aao al
d*
is
e.hre e-n roci
bercid gevonden om rls vr;jwilliger een halfjd làns een dag nr de week mct de med*erler van her b"reru nee re lopen on zo te proberen de otgadsatie wn bureeu en beruur goed op de rails te rrten. Het bcstuur wenst hen succes en stelt het op prijs o- de nedewe,k*s 'an he' hureau. Rrrr de Bocr Hui/,ngr K,r:nLà C,,rNra e Kir.. \y,'m, ,. b.dJnlcn voor d" rel. ertm rn'p,"":r gen die zij zich hebber gerrcosr om her lusrrumJad 2005 sucevol re lacn vedopen.
Giften, êrfenissen :ên legatén 2oo4:
rêqaàt H. Mou
med*erl.
ln de ,u"ea,,id i. Doeke Kuipe '. geper'in ". necrd directeur van \íoningbouwerenisins Nijefurd,
lijl
jn
gulle goers onze hàite[jke dank!\íe Putten er rnoed uit voor de toekonstl
21
22
leverde de sradsonroeper een bijdrage en wo er een in h:rr Fricse klerlerdrrcht te boonderen.
Van de Excursiecommissie
l.ln
M.moriád mdrous E.w.G.
vd
Muijen-
lbt
ons leedwezrn moeren wij u needelen dei op 5 mei 2005 is overl€den mevrouw E.\l':G. van Muijen
Zij k jarcnlang lid van
de excusie@mmissie geweest en
vanaf2000 was zij daamn voorzitter U zult haar t<erLinleider. s, h,,ive \ra unr lópij in de Keppelstok en ah medere;iger in de bus rijdens Lenrren
a.
Na de voorjaareexcur;e in 2004 vertelde zij ons dar zij ermtis ziek was maarwa. het nog kon deed zij nog grag me€ in onze commissie.
op
10
nei
is
zij, na een indrulvekkende afscheids
dienst, begraven op dc Noorderbegraafplurs, te
-.".o"*
(in de vorige Keppelsrok schreef iL dat Sloten de kleinste stad van Nederland is: dar is nier a, dat is Bronkorst) In Tidksdst was her vcrasend on te zien hoe men van grore stenen. achtergebleven m de ijsrijd, een aliche;ding rond het kerkhof heeft genaak! een deel van die afscheiding is er nog. De koster daar heeft bijrcndqe gden: en zijn hand zijn de beide drieluiken in de ker( en de gebnnd,"Iilderde ramen die een contcrt vornen neÍ de sarcofaas. De budeelnenes .tie in Heerenveen ui$rapien wàren rcvreden over een nooie niddag. Ve hebben in de bus nog wel gesproken over her arntal re bemeken kerken op één middag. wel wat veel, nÀuwelijks rijd on bijvoots beeld in Sloted rond te kiiken en te onrustig. Mocht u opmerkingen over onze excusies hebben dm kunt u die
ro.r
naar ons bureau sturen t.à.L
M. Postnà.
zullen ons haar herinnerer als ienand n* grote dskundighcid, gedrevenheid, enthousiasrne en betrok kenheid. Zii deed haar werk uit liefde voor de kunst. voor de kerken en voor her behoud var de kerken. Da&bij DchÍ zij nar nietrwe mogelijkheden en had zij ideeën die met enthousidme en positivisne werden
3. Voorjatsercusie Der excurie al gehonden worden op de derde zaterdag in m,,Í. dàt is 18 máart 2006. Opni, uw gun rur \rr /uiJ$cren Lr onr provin, ie. nad nu iets DooÍdel;iks nar workun, één vàn de
\lij
wortum ligt in Vestergo, dat deel van Ftieshnd war
wij
zullen
hàr nisen in ona
commissie.
ïbngblik op de eorsie vàn I ottober Der kes beochten we Zuidwest Frisldd: Tierks@! Sloten m Ordenirdrm. 2.
De twee 6us*n wren grotendeels bezcr en we waren gezegend mer pru"Itig weer. ónderucg konden re zien redand was het dat er nog dr < geaild werd en in
cà
een geoot om door de bossen te rijden. In oudenirdun konden we zien hoe *ymnetrisch de ke.k in werkelijkhe;d was (de drukker heeli op deze
beschrijving per ongeluk de foro van Boksun afgedrukt). ln Sloten bmchten we de Roomskatholieke kerk waar <te pastoor ons verraste met zijn orselspel en ;n dê 'Grune llsjerke', waar ook vele roerhten in en uit liepen,
we de neeste steden vinden. ln de mi<tdeleeuwen was de boolbng hier het grootsr cn dek srreel econonisch hêt belangrijlst. workum ligt op ecn oevemal laogs de Vl mn r. die r rocgcr re. hr door de sad l,ep m* rn 1875 is gedempr. De stad heefr een langgoekte vorn doordat de bebouwing steds veder.ichddg d
,,F h.ot
Mcn lccldr h,cr
qn larrdbouq. ndurrre er
zullen in workun diie kerken baeken waaovcL enlele opnerkingen. wanneer u doot de stad wandelt kunt u een mntal oude
\íe
gebouwen
bnond.en
.oals het stadh s net een
niddeleeume kern, het maggebou* en en antal roornrme huirn zorl' her Ba@hui'. Jc bÍle, iJ mer 23
hct Pctrusbeeld. iln zeer bekend halopie Hnisman Muscum. in de envelop net keÍkberchrijvingen vindr tr als extn ccn lijsr mei bezierswaardigheden in de stad. Sint Gettrudiskerl<. Een latgotische kerk nct ccn koor uir oDgev€e. 1480. li,,.n rn ld( rjn n;e, D. rorrr bera. r r i' 'oIooid. m.e g.l,,J rger. z.e, r.r - hiller d r rr rornr hee *n peervornige bekroning en een mccrzijdise rrapiorcn. Vm de kerk roen iL eer aantal biizonderheden. Her koorhek uiÍ 1569: borstweLk met balusters, pil*tes
en Lapirelen, ecn frics nct kopjes il meda;llons. Bànken uit 1530 ner fraai vcrsierde rmngen. Twee b;izondtre basenenten nct gesclroede en doodsbenduen en pijhn en een rond voorwerp. Her orsel uit
0a
g-FuueJ Jou, l,n Hrrm.n' ner an \J.. voo|ien van pEchrig snijwdk. De preeksoel uit 1718, éir van de Êàaisc in Friesland, heeli vijf paneler met bijbelse voorstellingen. gescheiden &u tariatider er cer eveneens mooi bewskre map. Het doopvont
24
net doop-
voo*Èllinsen. Snijwerk van ljipke Vnsr voor de avondmalstafcl cn stijlen van de koo.b."ken. \lapenborden en arken. En dan de acht gildebaren, waarvan de rneesre bcsclilderd. ln de Keppelstok v:n decenber 2000 kunt u leen hoe door dendrochronolo gic is bepaald dat koor. schip en ÍDseprcn selijlnijdis overkpr zijn met hout, gevrld;d 1524. Dc drie kloLken ;n dc ioren, nÉ elk een eigèn nàn.
Doopssezinde kêrlc V€Ímàning De kerk is een rechthoekig Sebouw. dar daÉe( uirl694Her is een s.huilkerk met een renrdàL. nr de volk$nond wcl "de keer'genoend, ondet op deze plcL voorheer
AD
de Íraarzijde is een kosterswon;ng aangebouwd rnct ern halsgevel, waarin een deur mer een g*oogde houten L., . D. woning u o.dr gebrurl.r al' on.st,,r r . Ir s e. n
..h,,^ JeprmJnr. ui, de lS"rerq er d-"rnJr1 /iln bem*seld net Maklumcr tegehjes. lr J- lí I .er ror dgrnd. g.rl. rij ,ar *ee 'qd,-rirgen
:.
25
op houten dorische zuileD tesed drie muren. De k*k heeft een houten koepelgewelt Er is een eiLen prcel6roel net een sebeeldhouwde houren kuip, met toogpanelen, gescheiden door zuiltjes. stoelen in h* midden en banken an de kanten. Het orgel uit l9l2 is gebouwd door L. van Dam en Zn. en heeli eD neogotÀch frorr.
Sint We tenÊidmkerk Een neosoische pseudo-builiek in de stijl van de Nedorijnse gotiek, gebouwd door architect A. Iepe in 1877. Kerk en pastor;e Elhn onder nonuneoten van rcrg. Id l88J werd een iaai "leugelaltar Mengelberg geplaatst. Ook vaD hen is de preeksroel net de vier oangelisten. PastoorJanning moet zeker worden gcnoend. H;j heefr vele Luns$chatten vèhneld die in dc lcrk en rr de ror mbeutr inse'irl'r< P-torie zijn rr vinden. De gesch;lderde rancn komen uit het arelie. Gcuer te Utrecht. Houtgcneden Maria- en Jozcfbeeideo Beeldhouwerk vm de kruisiging, r.ree zilvercn kande laan, eer zilveren bloenkom, voorpaneel van de altuna fel, vier enselen, dr;e gebeeldhouwde stutlen: Lan Gods, de pelikan en de vis mer b.oodmand Ecn borduunnk, gebnndsdilderde .amen. Een schilde'
rij uit
de school
lambr; beeldengroepen. is het
mn Rubens. Een
serins, rijk aan ornamenten en
zeer bijzondere
rcriik,
meL ak.n uir meentere le,lrn. uii 1884 is sebouwd door PJ. Adena en Zoon- Het is in rwee gesche;den kasen opgesÉld,
in,erieur
lop net bechrijvingen vrn de kerken, die we bezoeken. Inschrijvins van de excursie vindt plaaa bij onomgsr van genoend bedr:g op posLrckcniig 36 9{l 66') rn.v de excursieconmissie Aldc Fryske Tsjerken te I
e.:wrdcn orde .ermeldingm,oor1"rn.*rn.c.
Ook grag het aanral peronen vernelden. U onwàngi seer bevestigingsbericht, uw betalingsbwijs i, ool uq beq ij\ an ,n', h :J\ ing I k,,n, in\h,ii'en,or ',. r;h,LJ . dr'n dient uh beralirg binnen t. zrin.
dn net het oog op het huren van de buren. Darna loopt u het risico dat u nier mee! net de hG ncc kunt. He, i, ook mogel,Jk om een enrclop mer he'"h,ii\ingen roesestÍud te kijsen. Deze onwangt u na overnaling
vm
€
3.75 (besóijvins van de kerken + ponokosten).
Van de baoekers met eigen venoer wordt vevecht dat zij in ren vd de kerken een enveiop voor € 3.00 kopen Dat geldt Js toegangsb.*;js. Een echtprar b*aJt dns rweemaal drt bcdLag. Deze bedragen gelden om in de Her komt voor dat in de kosten v.n zo'n dag te "oorzien. cne kerk de enveloppen -et b€schrijeinsen op zi,n. Het is moeilijk on vooraf e beoordeieo in welke kerk
de meere her hrijvingen ver\o.h' rullen qorden. \íij vevachten, dar u dan in een volgende kerk de envelop met beschrijvingen koopt.
I-Iet orgel
zodrt de lichtnrval niet wordt ventoord. 4. De organisatie. De busen venrekkeo van hei NS srarion te HEEREN-
lrll Nom l2.lc
dur onge* zin. Onz busen zullen een lijnbusen stan: m de voozijde
uu'
en proheren
17.15 uur weer terus te
phk aeken war
de
het sr*ion verlaten en dan naar techa lopen. De kosten bednseD € 12.00 peÍ p$soon. Behalve infor marie over het gebied waar u doorheen rijdt en de der kund;ge inleidingen in de kerken, onNángt u cen enve-
Kerkinleidingen zullen in elk geval om 13.00. 14.00, 15.00 en 16.00 uur ir elke kerk gehoud.n *orden. Dae Lecr zijn alleen in de sint Genrud;skerk de cnveloppen met de kerkbeschrijvingen te koop. We hopen u op
l8 máit
te zicr en met
elkar
goede acumie rc hebben.
Namens de excurieommissie,
Mina Postna.
een