keppelstok
Van de Redactie "Ex ungue ]eonem cognosce", "ieer aan zijn klauw de leeuw kennen", was een klrsiek advies, uireindeliik ook op de adelsbmk in de kerk vm Huizum terecht gekom.n. W. auden er:an roe kunnen voegen: her un ziin pe. Regneru Steedsnà Lennen: in zijn geschriften nar zeker ook in zijn hieuwste mikel voor ditJuninunner:
'lrirerbauken in frioe
herken
'óor
de Rcformat e-.
Ruim gedocumenÉerd legt hij de lser zijn nieuwe gezichapuot de kerk in de vóór-Reformarorische
"oo.: djd was n;et zo leeg als nestal woÍdr verondersteld. Mar nog in de vroeg Refomatorische tijd wekte de Hollan&e kerkenschilder Pieter Saenredan an onrechte de illusie van leegte. Banïen die zijn schildetsoog in de
weg stonden liet
hij eenvoudig
weg.
Fn drn is e, óot nog voor de lerr hcr meedenkenre over de lenen op enkele nedaillons an de de beeke"is 'an bankeD id WesternijLerk. En temlone drinst de veag zich op: stoten w€ hier niet op een, weliwr gelukkige, incomequentie in de talvioistische" beeldbrekerij, heuij van hogerhmd da" wel door het plebs: weg net de (christelijke) heiligenbeelden, mat hat dic (.;er-chdsÉlijke) groekên, fànràsieweens, nar zitten?
Uir her Srichtinpisnieuws mag blijken, dat de Stichting na een did
vd trmnelanr
en
rcokleurigeÍ rijd tesenoet hoopt te gan en dat onre donateur zich bij haar werk nauw berokken blijven
Mer dit Juni-nunmer is her ander selopen dán door de Rcdacrie was vóorzien. Publil<arie van het oonpro*elijlc anikel smen mer her ovcruloedige slirhrrnpnieu*. we.d nahelijk mt te veel van het goede. Dê (financièle)
ml
keen het schip, andea geegd: we moesten de kerk
in het didden laÍen! Daa.om wetd op het larste ogenblik besloten tot een afslankinssoperatie. Nu houdr de lezer het anikel van
Dr
Kees
Ku;ken te
Hmn (Gr)
over
de kerken van Brunoons Dokkun te goed in het a.s.
GeJukkig hoefde deze inkrinping niet te gaan ten koste de inhoud. Een schrijver kan rcnder veel onhaal van woorden, toch vel reggen, niet breedsprakig, wèl veelrggend. of, zoels de Roneinse schijver Plinius her keroaótig ai: "non nulta, sed multu- .
vm
LEKENBÁNKEN IN FRIESE KERKEN VOOR DE REFORMATIE Veel lriese kerketr hebbcn ccn morumcnralc inrichrins mer banker uir dc zeventiende en r.hftierde eeuw' dus trir dc prorestàntse tijd, toer nen alleen voor dc preeL nr dc kck kwarn er grmg goed wilde zirten. | be ckcn, c.l,r. r nre' d ,r er voor de R.lon rr . s. cn
banken ;n de kerken sonden. ook in de ketholieke kerkd;n* van de late Midddauwen w*d er gepteekt en was er behoefte an znphatrn. In het buitenland bleef il venchiltende kerken eer conplete inrichting met banken bewaard uit de erte helft van de astiendc <uw. mct name in Engeland.r
'ir
\udt n4k?/k, bd ttuau ner btiefianelen
en
nedaillots
ntt bttot
Vskt.íík.tk, t)à,ttuàn!,kí btcbanel kn, adt.n.a kr! h /.k
h..killo6
en
rek*í't
tanàetul'
\vc*nijk#, w\tnijktk, tkdditkz
"kí
\Uea.nike*, tutátiuok ,,.r
rtjl|bbilt.
l.ttjj
nedailkn
n* Iohn a
lisut
watenijbk, nedzilk" -et ktos
roedenbunl"t'
Schri€telijke gegevens Er is gccn reden om aan re nemen dat het in Frieslud anders goeest is. Ook in onre kuken stonden nr de ra d. hrnl-r. we hehber dJlo\e- r, ise
schtudtà, bnnktunsen
waera;jb*, nedz;llor net wapenrhilà
u" z,id.ijL
:.b4,
sàh, Mt
her
u*ïn
schriftelijkc gegevers en in enkele kerken zijn delen van die hrnken bewaard gebloen. In 1545 werden de bànkrn in Allingawier hersteld.z ln 1546 ed 1547 markte de dotpstinmerman banken voor de kerk in Bozun, \aarbii het sliiwerk werd lermrgd door een vaknan vd elde$.r In 1547 grvd de kcrlsoog.teD in Arum opdrachr om nieuwe mamcn en vrouwerbarke. rc maken ed toen in r582 dc kcrk van l'irgjum door blikseminslag in brand vloog, veLbrandden ook de banken.a Der kcrker zullen geen uiaondoing geweesÍ ,,i1 . n $F , oscn &, nen en d,, dr \nLei r J-,..i.n de eeuiv als regel van bankcn wareD vooden.
Raadsels in \ícstcrnijherL In de keLk van \resemijkerk bleven vier banlwargen
V*tcnijk&, nedai
on
n* gnitht
bcwaard net gotisch snijwerk. Elke wang is vedeeld in twcc velden, dÈ rx,zien zijn vrn snijwerk in de vorn van plooien, bekend onder de naam briefpaneel. Dc voln is onrleend aan opgerold perLanent dat ortrold wordr. De vormgevlng in ve$ernijkerk k ranelijk uitbundig wat vooral tot uiting kont aan dc boven- en onden:nd. Dit wijs op een detering in her begin van de zcsriende eeuw. Eén ven de acht velden heeft gccr plooi werk, naar kmisvormig doorgetoken banderollen. Twee wangen hebben aan de bovenzijde een rechthoekigc
S.htudtuI,
sotdLe dl' en
p,tto .t
.ssel'
afsluitus, twee ande.e een accoledeboog. Ecn van de wanger is bovenaan versierd net bhdornanert. De andere dr; hebben in het midden ce! knop met en weseiiden een nedÀillonvornige afsluiting. In dae medaillons ziin voorstdnrgen ge$edeo met een
roóelachtig karekter De wesrclijkc van de drÈ bànk s'angen heeÊ in hrtechternedrillon cen roorrell;dg die geduid kan worden ah een kolon net twce roedenbundels. ll de laatmiddeheuwse srnboliek zijr dar vooF we pe r die n"r' hd iidelrn .h i. r.
'nrlzen
Sthtuard, hose bdnlaans net beawenlnop en
gottkt
Uir boaard gebleven voorbeelden ln Ergeland w*en we dat hct nier ongebruikelijk was dezc nr de late Middeleeuwen op bankwargen afte beelden, biivoor beeld in Abbotshm.5 Het andere meda;llon op dere urng r .,rr .en ri llobbige l'rgu'rr. nr' Ln .er Lloe r roEr zijn, nàr in hcl lader van lijdenssynbolieL mu ook aar een gestileerde doornenkroon gedacht kunnen Zeer raadselachtig zijn de voorte nrgen in de medaillons var de niddelste wang. De linker hceft volgens
StLm
, groteske
ak
cen
p*o
neí seí.ht tu.r ,te o ddbL;[
derlfde wàng wórdr cc! vcrbinding gesuggereerd tusser wapen en gezicht, maar rvie hct betreft is onbekend. Van den Berg hccft bij de initialen en wapens gerccht nar een verbnrding mer de Jeppem*Unenr Íamilic, d;e nauwc bander had met de kerk, maar deze fanilic voode een aÁvijkend mpen.s De voorstelingcn in Vesternijkeft blekn nÍ nÍ toe Íerhuld in ràdselachdshcid. MogeLijk dat derc puhliotie nrer
S.lftdtd, bo,ek en glotetk. tL en
p*n
ot onder
rn
dut
el 11.
ro,o,\rLi;dtus., roreeroplu-rg.
bachd,l;g'l
H. M. vàn den
Berg centml ecn siorc J mer daamrar eer i en een e, de rechrer ecn grorc S mer een i.6 Deze enalyse is niet geheel jukt wart op het Lechter
medrillon stat centnJ
een Z cn gccn S. De betekenis van de lener is ook voor deskundigcn op terein van zeÍiende eetrws schrift volstrckr orduidcliik./ De oostelijke wang heeft ir hct rcchtcr ncdaillon het pofiel van een guicht en in het llnko ccn faniliewapen met Nee;bgrn en Nee bollen. Met de plaatsnrg op
StLmtd, {oethe aL
een
Kukus.ldt ?atta ner
ugltoín
S.h/adtul, ldge bz,ktud"g
hrt pófr.tut.raiuok .h ...?ndtdje
Naaktfiguren en zcepaadjes in Schraard De bste indruk van een faai geheel net bmken uit hct niddcn van de zestiende eedw krijgt nen in Frieddd nr de kerk van sóraard. Hier bleven vm tier bmken de zijschonen ofLanLwrngen geheel ofren deLe beward.' Zc zijn vcBierd net snijwerh in de stljl van de ReDaissdce en drt óp een uitbmdige nànier Her is voor Frieslànd een uniek geheel wa*Lij allerlei vornen vàn Leftijke de.ontieparooo van de RenàissÀnce
10
zijn toegepasr.
Dc wangen besnan uit mee rypen. Her eerte rype heeli bovcn ccn snal hoog stuk met venicale gro*en, afgeslore r door een hoog ner rhelp'er.ie'ing onderur r eer knop h de vom van een leeuw die de kerkanger lion bc. rpalJcn b j her op rn. Her orrdenrul bera{ uir een boogpaneel met aan weerszijden een gegroefde pilasteL en centraal cen mgenaamde groteskc-frguur Der grotesken .,rr n hc,,e,. \e,d,ep,e deel aJ. i r cc r rr npelje. Van dit wmgtypc blevcn c zes beward, wmrvm cr nu twee an de zuidzijde stan en vler am de roordzijde.
Bij het t'reede type heeli het ondentuL dezelíCe opbouw net een grotske, echter zonder gegroefde pilasters, nar wel net erboven *edeman dc Vries-achtig rolwerl. Het bovenstuk h korter en gcheel ander van vorm. Tusen twee gcbogcn SJijnen (voluten) staar central een nedaillon met een portretkop. De koppen, twee vao een vrouw en één vàn màn, dngen verclillende hoofddeksels. Boven de nmnenkop wordt de wang rftesloten door een driezijdige top en bij de rouwen door een ronde. ook deze toppen zijn sevuld ner een schelpversierins. Bii twee vàn de vier lage wangcn, alle nu on
a.hru,,l n,dall"n nà run"?"kr?
de zuidzijde.
k hcr srijwerh op het onderre
deel
Het meesr inrrigerende ondeÍdeel van de wangen zijn de grotcsker in de ondertukken. ren grotesle is een versieringsmoriefuit de Romeinse kunst dàt rond 1490 ontdekt wetd in grorten in Rome, vandaer de nam grotteschi: figurcn in grotten. Ze beston uit allerlei faotasiefiguen van dieren en nensen. In Schrard is dat op vijfwangen een bloot lcraapjc ofwel een puao, een figuur die ontstond als mengvorm tussen gotische engelkinderen en nakte antieke eroten. Meestal
S,
hcft
h'urd- n,latlhn na u'ru,nÈ,1
11
ee! purro rond zijn niddel een lendendoekje, wat rn schraard bij rwec figuren het geval is. Deze hehben beide vleusels wat aan ensehjes doer denk€n. Eén ptrtto heefr vogelachrige poren en geen armen, een ander geen beiel, maar een taps roelopende pilaster Js een herne. Twee purti in Schrord hebben tussn de benen een terirnen g.zrhr op de pla:r. urr he' ge.la.l-r'de, . an de niddelccumc uitbcelding van de vel. In de Middeleeuwen hadden de ergelen echter een ver hsen serenircir cn dc dtrivels eer denonische uitsmling, en dic zijn hier geheel verdwenen. Bij rwee mngen ,dt .n h I e.n r , be.ra.rr de grore.,e r ir een
ql d
/ref
Oprallend is dat de putto alleen voorkont op de wangen van het eerte rype met her hoge *a.gstuk en het zee paardje alleen op die nn het $eede ryï,e net Lort bovcnstuk en pomttmedaillom. Vaaschijnlijk stondèn de hosc wangcn rnct naakfisuunjes destijds tegen mannenbanlen en dc konc net repaardjes tegen vrouwenbanken. De preekstoel in schrard d€a$ her jaaftal 1633 en oóL het doophek, een deel van de lnnbrisering en een antal banLen dareert uit dic tijd. In de eeste helft van de rvcnricndc ceuw heefr nen dus de Lerk van een prote stantse inrichtins voorzien eo durbij de oude banhwan getr nier opgerunnd, maar opnieuw ongebracht. Mcn hccfr zc tocn kenneliik reeds als waardevol eruter. Hoe de bànLcn rord 1550 waren opgesteld is onbekend, mar mar alle warsóijnlijkheid in rwee rijen serichr nar het koor met durin het rltar. war nr hct buitenland bankenblokken bew:ard bleven is dat dc gebnrike' lijke ópstellins. Ds niet net de àchtcrzijde naar de noordmuur, welke opstelling typerend is voor de prote' stantse preekke* in Friesland. De hoge wangen kunnen alleen am dc zuidzijde ston, wànt bii opstellins eàn de noodzilde rcu het beeldhouwwe* aan de binnenzijde geplaarst worden daar her leeuwenkropje de kijkrichting anseefr. lndicn dir inderdard de nannenbmken ttreft. zeten die dus destiids ok hier aan de zuidzijde, dit in tegensteling tor de rra-
dirie in de protsÉn$e rijd roen de zuidzijde voor de
12
vrouwen wo. Bij sonnige kerhen zljn gegcvcns oveLgeleverd die boijzen dat de nmnen in de katholieke tijd aan de z dzijdè aten. bijvoorbeeld nr het Groningse 'Iblberr in 1566.10 De plaats voor de vrouwen wo in de Middel€euwen ran de noordzijdc, zoals onder meer bekend is uit schilderingen cr de plaats voor de Mariakapel.rl De lege wmgen Lunnen aan beide zijden staan, dus ook aa" de noordziide. Er ziin Du nos zcs hogc wangen en bij een symnettische opstelling mag .nc r ve "r.1 e1 J". i, oo\ r. la5e " rngen g."ee'r ziin. Daamn zijn d nu nog vier over
Bankschotten met brielpanelen in Jelsum \ra6chijnlijL wden in de v;jftieDde en zesriende eeuw de banker h vercheidene herken voozien van een ruggeschot ofvoorschot nèt snijwerk in de vórh vàn briefpaneler. In Jelsum bleef een drietal vrn dergelijke schottcn bryaard. Eén erven vomt nu het ruggeschot van één vàn de wóÍwenbanken tegen de zuidmuur Het heeft vifpanelen ner plooiwe,k. h dtr kedr sman verder in het koor iesen de muur rwee schotten met briefpmelen. Tót de .esraurnie van 1974,197t vormden dek schotten de oo;jde nn mee eenvoudige heLenb,,,ken. om nee, I rurr,sJ e ue I u n,e r-,et rilg, n zijn deze banken sedenonteerd. De schotten heeli nen echter bcwaard vmwege de briefpanelen. Het ene schot
hefr, vijtp"nele,
"rJ-,. /..: .i., qn en ao weu$iden en snal
fe, pt.ói$e l'
de gebruiLelijke breedte
h-,
pdreel. De vormgeving vaD hd ploo;Ne.k in de drie schonen venoont een grore variëreit. Dar in het schor met de zes panelen is eenvoudiser uirsevoed dan bij de àndere twee en de plooieD zijn ook korrer Voor de drtering Lan aan he! besh van de zestiende eeuw gedaclt worden. Ook;n hun huidige opsrelling vomen
J.Ltuth,
rtbt
d b/ièhdubh
veel ouder. hógelik vab rohd 1500. Dr;e eruan hebben snijwerk mer een symbool wn een evangelisr de leeuw vm Mmu, her rund van Lukas en
wdgen zijn
de adelar van lohannes. De engel van Marrhéus oni-
'mie,d m, ' b erprreler He. i.ore,igen'n:er ofd€ panelen aliijd in dee schoncn gczctcn hebl,en. Her is moselijL dar men zc bij dc herinriórins
breekr. De vierde wang heeli en dubbele adelaaL mer een (lees) wapensch;ld. Her berrcfr lier echrer seen res ren van laamriddeleeuwse bankcr naar gotische slcurclstul,]ren, die waarchij ijl afl<omsris zij,r uir de oude terk die ir 1777 werd atebroken. In de keÍk van SilvoEn bsindt zich tegen de noord muur een langgerekt fries ner rcDaissance{nijwerk dar volsens ovdleve;ns bij een oude bank hoorde. Her snijwe.k besma. un schalen, cngekjes, ranken, vogels er kopper. \íitser Eiiu dareerr djt werk in her nidden van de resriendc cerw.r'?Srijkechnisch Ltopt dàt, nede gelet op de overeenkomst net Í,ongelijk wdk op her
in de zevenriende eeuw heefr verplarrsr.
koorhek in E*huizen
dezc schotten nog een monumenraal geheel. \íaar dea schotten hebben ssden in de djd vóór de Refàrnatie, is orbekend. \fe kunnen alleen concluduen dar er roen bànken stonden, die een voor ofachterchot
l'rdden.
zeker
Grensgcvallen ln Fràneker stet Ésen
de zuidnuur een kistbank met e.hte.rchor mer bLie$anelen. Het is echter de vrag of het shot ahijd bij dea burk heeft bchoord en her k zelfs niet zeke. ofhernn oorsprorg wcJ cen bàilachot is geweeÍ. Bij de resraumÍic h 1940-1943 is de inri.hinsvan deE kerL sterk vermderd. CÍrieus ,jn de ;er banlwangcr in de ked< vm een hoog
\íijnjetep.
De kerL wod sebouwd
in
1778
mar
de vier
dt
1542- Vólgens S- Èn
Hofle
is
het edrtc waanchijdijker dàt het fries in stàvor€n dateen uir het bcgnr vd de zeventiende eeuw toen de kcrk wcrd verbouwd.rr Bepaaide stijlen werden op het platteland rog langc tijd aangehouden als zij in de steden al weer achtcrhaald waren. ln de kerk van \íorLum bleven 34 goti!.he briehanelen be$rrd. die.ind' de ra .r Jle ,nge\."gd /iJF ,r rir.,. we brnLen. Dea kunnen h;e. bunen beschouwins blijven ondat a zeer warchinlijk alkomsris zijn v kod, baoken. dus niet van lekenbanken.
Herenbanken In veel Friese kerken sraan hsenba*en die in hoofdzok dateren un de zqentiende en achttiende eeuv D€ gewoohte tot pl&tsing vm en bank voor een voor naan gelecht dateen echter reeds uit de late Middeleeuwen. Voor Frieslànd zijn enkele schriÊelijke
In 1497 bepa;Ide schelte Lyauckema in zijn Íesrment dat hij in de kerk ran sexbierun begraven wilde worden 'als by Lyauck n, stoel'-l4 Met ttoel' wordt een sestoelte bedoeld. In 1543 bepaalde Salviu sesnens bekend.
Foppinga dar hij begraven wilde worden in de kerk un D,on' jp roo, r.n J'. r,appen voor dar herlige cru. neven Foppinga back.15 \íe nogen anneme. d.t dn geen u;eonduingen geweest zullen zijn. Alleen in Huizun bleefeen herenba* bcwaard. Deze heeli ee" ond;epe o'erhuiving op draasbalken net gegroeíde dori*he prlrrer' en in h. t ,oon"}ot ze' goti. vrn de bank doet scle briefpanelen.r6 De "omg*ing samen ner de brieftanelen een ontstan in het nidden van de asriende eeuw vermoeden. \rel noet ook hier opgenerkt worden dat een latere verplaatsing van de briefpanelen nier uit re sluiten is- Op de luifel is een tckst geschilderd: AMOR EX FRUCTU ET LEO EX UNGUE ACNOSCITUR. olivel:'De boon kent men aar zij" vruchr e" d.le.u* aen zijn klau#. Mogelijk is het destijds door een adellijke eigenàer op de bank seet. \íanneer en door wie is onbekend.rT Ha eerste deel va de spreuk kan ontlend zijn m Màtthé6 12.33. mad het Ímede deel over de klauw vm
vr
NoTF,N
1
2 3 4 5 6 7 A I
ziê: .l.E.A. Kroesen ên R. Sleensma. Ine /rieror oíthe medieval villagê chutch. Het niddeleeuwse dorpskerkinterieur, Larvain/Pat s/D'Jd ey 2OA4, p. 272. W Do k, 'Decíetale veÍkopingen van kerkeilke goede ren n de l6e eeuw', n k Beaken,27 i{1965),p.124 147, hier, p. 129. Vrendeike mededelno Ph. BÍeuker te Bozum. Dolk, 'Decrêtale verkop ngen', p. 134en 146. Zie: Koesen/Sieensma, HeI njddeleeuwse dorpskerk intetieur, p.271 276. H.À4. van den Berg, De Nede andse Monunenten van Ges.hiedenis en Kunst. Ferwerderadeel. 's Gravenlrage 1981, p. 273. Gaarne dank ik R. Alma le Warilum J. M. [,1. Hêrmans ie Groningên en O. Ví es ie Westergeest vooí hun pog ngen tot anayse. vd der Berc, Ferurerderadeel p.273. Er gaan geÍuchten dat tijdens de resta!íal e
r'9b6 q69)cl"- va1wdT.n vqdwê ê1ri
'10 cron
11 12
de leeuw n nier bijbclr heÀomn. Her 6 en lf,tiituc uitdrul*ing die ook bij Ermnu (Adasía 834) voorltom.\3
I
Conclusie
15
Schriftelijkc gcs*ens en bewaard geble"en fragmenrcr bewijzen drt de kerlen in Friesland reed-s in de katholieke tijd ins€richr waren net brnken. D;kwijls zullen die ba*en een voor of achrerchor hebben gehad dat ver sierd was net gotisóc briefpaneler, waanan in Jelsun en Huizum fraaie qemplàren boaard zijn gebl*en. De wangen van de bmken werden benut voor liguratief
14
snijwerk. westernijketk bezit radselachrigt synboliek eo sc}aJd beeldm:rerr:l r:n Je Renán.m.c in JllijF variëreir. D* stukken geven enig zicht op de rijke inrnhring wn ,J. Frie.e kerken \óoÍ de Relo'mle.
3
14
I
6
17 18
.
nger Archievef. HuisaÍchêÍ Nienoord, archieí Lewe, inv nr. 463 Ze: R. Steensma, De lotgeva en van de herenbanken in Talbeil', in: Gron nceí Kerkên, waarschilnlrjk januari 2007 Vê€elijk: G. S gnor, Aáune, Gesten, Andachtsfornen. uê\.hlè. hl Karnrh und t-19ósè Kul,ut tn êu'apài scre/] SpáiD/itela/têr, Stutlgáir 2006. J.S. Wtsen Elas, De Nede andsche l.oorbankentiidens Galhrek en Bênalssance, M)steÍdam 1937, p.r30. Vriendel jkê mêdedel ng S. ten Hoeve te N j and. P S pma, Ordrresche oo.korden, , s Gravenhage 1927, p. 2OO. c. Vefioeven/J.4. Mol, Friese testanenten tot 1550, Leeuwarden 1994, ir. 386 S. ten Hoeve betwijÍe I oí de pllasieÍs wel van oor sprcng bjdê bank hoÍen. P Noomên was zo vrienderlk te wljzen op AbbeÍna State en Feilsma state te Huizum in de zestiende êeuw, maar kon geen veónding lêggen mei de bank. Gaarno dank k J E.A. Kloesen en Z R.Wlvl. vof Martê s le Groningen voor hun hllp bil de anayse van
STICHTINGSNIEI'WS
Her onderhoud aan de orgels vergde De itupe.ries
k,\,re RESTAURÁTIES EN ONDERHOUD
2OO5
In 2005 hebben wii ree! succvol de restàÍràtie van on'e ker[ re \íesrhcm voltooi.]. De restauratie stond onder leidilg nn architec Gerben Brouwer uit Beetsterzwas en werd uirg*oerd door o.à. Slase de Jons etr Doedc wijngaaden Èn Botrw 75
vu
doo de Red' in de.embe,
16 kerken
€ Lll0,oa.
€
1.631,82
Monmentcnwrcht hebben
wiien
bedrag van € 36.463,18 gededteerd bij de RDMz on in aamerling te komen voor BROM subsidi€. Wjj ver wachten een bedrag wn € 18.100. ie onwangen.
croor onderhoud n remhr aan de lnlen re AJlingrwie,. Bea6, Britwert, Gimun, Goingar}?, Hegebeintum, Si ldbipmclie, IGtlijk, Olenerp, Raard, Schalun, Schmge, Swichum, Sybnndahíx en Terbmd.
Het resulaar mas seien woden en bij de in gebruikname op 3 juni waretr vele belangstellenden anwezig. Het weer had wel war beter gekund. De overrrckkende hoosbuien hadden wel het voodeel, dat de bierglaren op
Bureau en organisatie
Mede door een bijdrage uit alge-e"e niddelen vm de cemeente wymbrirseradiel en door genereuze bijdragen Èn tál vd fondsen is dc resraurari€ ook in finencieel
toekomt te Lrijgen is in de afgelopen periode begannen net het opsrellen ro e€d beleidsplan. Hierin wordt de koer vm dc StichtingAlde Ftyske Tsierken voor de kohende jeen ( 2006 - 2009)
opzicht zeer geslargd.
onschnven. Dit beleidsplan
de
buito
staande tap auronadsch werden gespoeld.
De Geneente
angew*n
Vlnbritsendiel heeli de kerk inniddels
aatr 2t kerken onderhoud vericht voor 106.907,79. Áan timnemerk en voegwerk werd € :16.431.19 besreed. Her schilderwerk Lorre ons € 37.116.25. Voor het hemrellen van stumrk w*
totàal
een beter zichr op de
;s, na voldoende inspraak
vao alle betrokkenen, op 28-03-2006 voorgelesd
ier
€
C 942,95 Íodig. ln'pe.rie' 'm hlik embeveiligingin.'Jlr'!e' en e.n nieu we n.rJl,r;e op de Lerl vr Oheflerp lo$ren dir iJr
Vraag en aanbod van kerken
De kerk te oltenerp kreeg ter vewusirg wn de afgekeude g*elkrchels een c.w insralaÍie die € 6.607,76 kostte. In de kerk vrn sybrandalns werd de 25 jaar oude ketel
wordt het bestuur
2.743,91.
€
I.078.87
un
de
het
De b*isgedachten nn he nieuwe beleid zijn: de verhou' d,ngen ru*en de ben!,.n nnderling en her bureru po'i. rioneren. het qe,ler rn .en prole*ionele organutie het bsor warbij de loreaburheid wordr "erninderd. kerken in de deren van overleg en samenwerking usen voor het resioi en her uióreiden van dieffÍe.lebing srimuleren en fàcllitercn van plaarselijke comnissies bij de seb'uitrmogelijkheden van de kerken.
Ad loodwerkheFtel w enwidnjar kriit. Het onderhoud o de uuruerken kostte dit jar € 670,16.
€
au
als trouwlocarie.
Het eente huwelijk werd al volr.okken op vrijdas 13 nei. Er is dir
om
luchtvev*ning vewmgco door en H.R.
Dir koste ons
€
ketel.
6.503,15. Kleine r€paraties en .egutier
onderhoud kosne ons nog eens
€
1.455,66.
Door de ontwikLelingen vuuir het PKN-gebeuren zeer regelnatis benaderd voor een oriënterend gesprek inzale dc nofflijk vrijkomende monumensle kerken. Mer het oog op de ko-e"de nieuwe iosrandhodingregeling in 2009, al hieroor we iót, tijdig, nieuw beleid ontwikkeld noeten wordeo. 15
Plaatseliike Commissies In \(re$ernijrsje.k is een Plaa$elijlie Conmissie seinsralleerd. Se.retàresse is Mev()uw L. van der Kooi. Heàrrewei 4,9073 HJ te Marum, rel.05l8-.í13181. Voor eventuele afspnken kunr u bij haar rerechr. Meuouw A. Noo.dmaDs, Kromwal, 12 8616 Vl) Britlwert, rel. 058 - 2501378 is dc conÍàcrpcrsoon voor de kerk
in B.irserr.
Mevr.uw N. Ylaalkens heefr afrcheid genomen als lid vàn de Plarflijk€ commi$ie van KadijL< en mevrouw l.longsmà is toegeÍeden. Marrcn Voorzanger heefr het sccrctariaat van deze commissie oveÍgenomen van
nsrouw
s. Thiissen Bakk€. rn Boksm is de heer Y Renemà najaÍenlans @n
de Plaàtseltke
Yrij willen
Comh;ssÈ deelgenomen re hebben
alle commissieleden die zich hebben
ingcr
r,,or nr.- r.r, h rrg .riendeljl bed,ntcn en de rrieuue ohm;ssiel€d€n heren wij var hane wclkom. Tor ons lèedwan moeren wij needelen dar op 23 naa.r jl. is ovededen de hedloh. Molenaar uit Hooustermag. Hij is jmnldg secretà.is geweer vo de Pharselijke comnissie Jubhesa / schuresa. \rij zulten ons hem herinneren els iemand die reeL beiroliken was bij onze Srichdbs en mer name bij de kerk van schurega.
Donateursbijeenkomst op zateÍdag 2006
2l
eer voordracht houden onder de titel: Neógotiek, óud
oktober Dc neogoticL wordt vaa! geassocieerd net de gotische
Íijl
jdliks
van bouwen uir dc Middeleeuwen. Een nmaakstijl.
donareusbijeenkonxt zal wordcr gchondcn in de fraaie neosorische kerk tc Rca.hris (Roodhuis).
Dc lcosoricL is cdtcr vccl moderner en origineler dan velen denkcr. Dc grote boÍwnecÍer van deze siil ;s Piere Cuype6. Hij is onder mdue de onv*per van h*
En otrze Srichting, de heer ds. Jrn Kdsbssen, zal informaric vestrckker over het rellen en ailen sedurende her afsclopen jaàr
CenfàJ Starion en het Rijknusum È Amsddam. Cype6 óféér lan zijn lee.lingeb hebben de meesre Ketholieke kerken in Fryíàn gebouwd. Dezc kerl<en
Verrolgers
pasten qua moderniteit in de rijd
De
De voouitrer
al
pastoor L. van Ulden, ofm- van Sneek,
warin
ze
zijn onrsraan.
De roons-katholiel<c Marrinuskerk rc Rea-hiis is gebouwd in 1892 en onrworpcn door Alfred Tcpe, een leeding wn Cuypes. De heer H.J. Brandsma te lLeahts zal iets vertellen over de geschiedenis en inrichringmn de kerkHerwelluidende orgel wordt bespeeld door de vrte orsanisr van de kerk, de heerJan Zondedand. Naast achtergrondmuziek zal hij twee kone weLken spelen van Bach en H:indel.
Hervie6remnisc Loor Fjouwerlird uit Littenseradiel
rereldrrviek
ren gehore bKngen.
De bijeenkom$ zal
zal
vrc'ijle liedner L,'
uireíijk 17.00 uur worden gesloien.
Reahns ligt aan de Slachte in de driehoek Bolswrd Sneek - Vommels/Easterein en is niet te bereiken ner een vaste lijndienst van het openbaarvewoer Er zal worder gezorgd voor voldocnde parkeerrunrre.
Redactie Keppelstok De heer H. van der Vccn rc Dokkun heefr, wegens druklrc werkzaamheden, bedankt als secretaris van de Redacrie Keppelstok. Het besmur bedarkt de hes vJ1de. veer voo ijn de.t,unoige irbrengen,uor ir Mevrouw E. Makkes van der ca en woonàchdg
Deiil
Stam, kunsthistoLi-
in coutum, heeft zidr bereid verklaad
om te willen toereden tot de Redactie. Zij heeft al cnkckeren in de Keppelstok gepubliceerd.
1e
Dc Redacrie besraai nu uit: Drs. H. Á]gra, Lccuwarden Drs. WA. Bangma, voonitter, Dokkum
D
Gerhens. Dein,,n nevr Drs. E. Makkes vd der Deijl Sran. Gourun
H. Woelinga, Veenwouden mevr Drs. M. vd ZDten, Groningen.
17
AFSCHEID NEMEN VAN BOEIENDE TIJDEN: VIER BESTUURSLEDEN AAN HET'WOORD Jm Jutu ro der Feen, Luu[ Lutz, I-ouis Lyklema er potoor Vm tllder hebber jmn net han m ziel de beÍargen vu de S.ichting Alde Fryske Tsjerkm gediod als hesuuslid soms in uitenlopende fincties. Op het noment dat er en nieuwe betuurdas' goeratie mtrcedt, blilken re nog een keer rmg.
En kijken z vooruit, pÍaten a een kd ow f,u "og visie op de toekomstmogelij[hedo vm de stichting. De penningmeeteÍ Jan Justs
vd
der
Fen
Penn;bsneèster Jd Jusrus van der Feen heeft al een jaar geleden afscheid geuomen vao de Stichting. Met Gerrit Elzinga, oud-archeoloog vd het Fries Museum, bliLte hij in de Keppelstok van juni 2005 uiwoerig terug op
hun bqruustijd. on veF volgens toch nog een jaar Wànt er werd geetr nieuwe penningneester gevonden. "Ik ben dus 32 jarr officieel b*tuurslid geweesr plur een Èr dehissiortr Ik heb de laatste zalcn afgehandeld, help nu nog net de aF,verking van de jaarekening en is het eót afgelopen." Hij wordt opgevolgd door Minre Osinsa. Dir i, e"Ïr mijn lrJ,!c besuurlijLe Uu' gs.er. I komr ru tljd voor udcr dngrn. ll,Febeerlungen
dm
cyclts orer bouwkunst gevolsd, dar is een ondemdp dàt ne blijft boeien. En;t<lec sowieso veel en de t n uargt
dng neegenaal<t en we hebben wel eens diep in dc rcde c;jfers gezeren, bijvoorbeeid ondat een bepaalde gmcenre nier rot voorfinancierilg wilde overgun. Dat gebeurde dan ook nog in een periode dar de rentesÉnd ver.hriL kelijk hoog wrs, rond 1980. De srichring begon als vriendenclub. \íe deden alles zelf als beÍuunleden. Mer Luuk Lulz vornde ik echt een
,m. ,ioor onze jrrerLFsr fuu". *nen"erking. Det ging overisens buiren ons wok op de Friesland Bank Drr hrdden qe wernrg ma cl*r r. nrkcn. "m. Fin,J ;rren z*cnrig ued l-er wer ( qr her b*rrrur iet. lichter, ondat we dankzij de ]SP'gelden een bueu net dagelijkse nedNcrker konden beginnen. Langzamerhmd kor ik ook de boekhouding van de srichrins ád oMe mcdewerkere overd.ag.". Die b€sintijd wàs rochwel.te bloeitijd. De dóneteuB blever toquonen, we hcbben op het hoogtepunt bijra zeverddand sehad. Maar ook toen mren het vaak Dê
strtáris: Luuk
LÉrz De Sdchdns bestond jer roen r. Lutz, directiesecetaris nn de Friesland Bmk, in het bestuur kwan als secreta' ris. Pcnningmeester en Friesland Bank'collega Van der Ieen zat al sinds 1972 h her srichtiDgs-
vijf
bestuurwerk wn cultureen maatschappelijke instellingen gestimulerd door de Frieslmd Bank? "El w* over en weer wel sprake wn een relatie," bevestigt Luuk Lutz. Àlben Reirsma, hoofd van de 1e
Als a ne vroeger vroegen hoe het ging rnet de stichting, dàn riep ik 'Bdt!Yre restàureren veel kerken naar hebben geen geld.' Ik heb alle restauraties van de sdch'
accoutentsdicnsr van de baDk vond mij wel se!.hikt als secretaris. Jan JusÍus van der Fe€n z.t e. toeD à1. Men wu er destijds sterk voortander van dat ha kader van de Friesland Bank tijd besteedde a." matschappclijke tuncties. Je Lreg er ook alle gelegenheid 'oor DesÍijds kon je rustis in werktijd eeo n;ddag vergederen.
Tegenwooríig is het allemal veel akelijker geworden. vrees ik. De F.ieslànd Bdk nàm zijn oópoatÈre structuur nogal seÍieus. Er wrcn heel wt sociaal'culturde imtelingcn zoals bijvoorbeeld het lries Mureun, It Frpke Gea, de Stichtins Je Maintiendn;Friesland, de Volkshogeschool Alla.&oog als lid verbonden mct de bank. Vanuir d;e Íelade war her logisch dat je in die kringen besruurowerk deed." I
un
a.hrergrond is bepaald door de brnt*aeld.
Hij Lrm uir Lden ("lk
was een echte
lardei')
/ijn I
e.lrnd kend.n
w
"er*or"en.
keiken. En dar we iD ons vijfer srichrins onze vijfendertigsre kerk, die \,)íene'nijlerk. in bczir kondcn nemen. r ook mo,'i. 'Jn $íes'e'nilkerl s pzchris. voorJl ool om zrjn Íaa,e heid, dat zijn
deÍ;sste
jeÍ
rd
le*e
als
de
kdt vm
de weg
ner MaÍum
aan d€
lk weet n;et ofje
als stichting breder moer gaan werkeo dan nu. Onder ;nvloed van de hndelijke nota Belvedère besraat er regenwoordig een tendens on ook de hele omsevins an €en historisch gehorw amtrekkeJijker te malen Dur k,'men oot Jle,le: roeri\,\.he en recreàtieve belangen bij kijttn. Kunnen we dat opbrengen?
o'erisen.
vo de spmendste momenten uir nijn bestuu.s' period. uo. de verueruing vm dc kerk un Hogeberntum. Het wx een donkere novenberdag. óp het laatste "Een
toó
in Noord-Frisland. Dat we de Lerken vm Jouwier en vervult ne mer tsredenOostrum hehben
liggiDg
helemaal nier, ook nier van een weekendie zeilen. zoals jc zo vaal hoon." De fanilie Lurz betrok de monunentale notarisonins in Kollum. Álleen al uit die keuze spmk een levendige berrokkenltid ner monunentenzorg. Resnerus steensme woonde destijds in Kollun en dat naal<te de contacten ova en weer ook wat semakkel;jker "ln het begin naakter wc een enorne donateuranw* nce, cr wd e€n vaÍ budser bij de tujksd;eNt vodr Monumentenzors voor rsÍaurèries en soms konden we wel vier kerker in een keer overnenen. Het ging allenàal veel gemakkelijker, ook in tuancieeJ opzicht," zrgt de
monent w*en er
nos, w€enichtte het drma*ch. De onrdelting 'M de middeleeuw lre\o' in B,,r'um naakr€ ook veel indrul op ons. tral onvemcht kmm uir deze kerk, die m de buitenkmt zo negotiendeeeuw. oogr. een -idd.le, .hr \hr re \oo^.hiin. De mooiste Friese keften lisgen ndr nijn moins roch
en
werkte bij veschillende banken in Amsredam, zoals Mees en Hop.. "Mau her werd vol in het westenAl aan het einde van de mÍiser jaren w€.den we gecon fronteerd mer steeds ergerc filevorniry. Mtn vi(,uw en ik Dchten naar een landelijker omsevins om È wonen. Uiteindelijk werd dat Friesland, maar ho had ool de
A.hrerhoel lunner
de overnane verzetten. Regnerus heeft toen een sloedvol bctoog gehoud.n on hen over de sreep te halen en drt lukre uiteindelijk. op de terugweg nau huis, weet ik
nog kerlwoogden die zich tegen
De srich.ing $àat ook vooi de vaag: creèren we eeo archirectuurhistorisch venntwoorde veaneling kerlen, warin je uit alle stijlperiodes een dtál kerken opneenr of noetcn we tungeren als vangner voor kerken die het ànde6 nier neer redden? Ik neis toch naar het latste. Herstel en irotandhouding van in histotisch oogput belmgwei.lende kerkgebouwen en het wetlen va historischc belangstell;ng dawoor, dat is ona taak, rc staar her in de statuten. Mat je noet wel steeds opnieuw mdenken. Dankzij het nu vohooide Sàmen op weg proces konen mogelijk nog ens honderd kerken bechik bar. \íelke bestemming krijgen al die kerken? Dat blijft een ag. Her is net als met de sebouwen wer het Fiies Mu'elm nu in/ir: men denl,r *el dat er een b-remming voor kont, nar dat valt nog.l tesen. Eigenlijk is het zo dat je een bewarrplicht hebt voor her nageslachr.
Ik zal het bestuurwed< wel missen. En ook de nerogr op het bureu van de Stichtins. Dat zijn echte vrienden
Ook daawoor zijn een mtàl sessies geoÍgmiseerd. En het sdchtingsbestur bepaalt de grote lijnen en bestuun in de toekonst neer op afstand."
'De Luro, .oo h4 bp.rur De bstuurder:
loris
Lyklema
Iouis Lyklema, Achtkarepele", noet even nadenken over de vraag hoe lmg hij in het bestuur vm de Stichting zit. Hi weet het nier
''In 1997-1998 j@r
w
ik
ecn
voouitte. Ds dàr
bestuurlid'ijo g*eest. lk
ben ooir benaded al ABlid omdat ik als Fries gedeputeerde Monunentenmrg nijn porrefeuille hrd. ln de loop van 1998 wed ik burgemeester wn Tèr Arr in Zuid-HoÍand, en dat was nier te omb;o*en na het
H;j
20
il
heeÊ zich ;n 2005 vooral ba;gsehouden
net
de
i
om ecn atclijke orsrnis*
rie re ?ijn, die 3lles goed beheen terwijl we tegelijl een goed contact hebben net al die vrijwilliger in de dorpen die voor ons beig zijn. We houden met veel publieke middelcn de kerken in stand doot remuratie en beheer en dan noeten we ook zien dat de gebouwen een pusende ftnctie behouden. DaNoor zijn veel vrijwilliseB nodig. Het.reë.en ván dnagvlal, zodat rle plaatsel;jke commissies weer net nieuwc vrijwilligers aangmld wor den, is dus ook een bdmgrijLe doclstelling. Èn dat heeft reker kans van slegen. Er zijn nog steeds memen d;e vrcesrijdis stóppen nei werken en gnag vrijwiliisos werk doen. De oude dorpskerk wonlt, nu de kerkelijke bh.tins mer de meeste gebouwen losso is gmoden, red ner emren als en gebouw van iedereen. Zo n gebouw net zo n grote historie in ons dorp, waar zoveel
sc'd :n i. se,'okrn. d,r' T,'d "r mee Sel,eure,,: dar is iesenwooÍdis hd aisenene gevoelen. \íe zijn de laatste decennie in Frysltn a1s gekken bois geweest om dorpsh*en uit de grond te stanpen, naar nr de middeleeuwen hadden de kerken juist die
reorganisatie van de Stichring en het ka.toot dat de dagelijlse aken regelr. "Eigenlijk had die reorganisetie al
tunctie. Een aantal kerken van de stichting slagt er hecl
,ir
;aJr ecdcr noe,er llaJr\indcn. i. m,jn .,rrl,se oveiruisins, naar we zijn nu, onder leidingvan een inrcrin-mmager gocd beig. Het kmtoor wordr profer sioneler en noet zelfstandiger wed<en.
Uitwellinscrga
ne, de pl&,,er,j\e De .01ic,e, an he, k 'n,oo beheersconuissies verlopen straks beter, nornate het kantoor profesioneler bezig is. \íe hebben ook cursusen georganiseed voor de plaaÍselijke connissies. Een van de ondeverpen was: hoe beheeL je op de beste md,icrjc tc-k? Dc men.cn :n dc plJa,.clijle comm,-,^ noctcn het gevoel krijgen dat zc de rijheid hebben om hun kcrk weer de fun.rie te geven die hun voor oger Íar. \íe noeten het oude wii sevoel terus kriisen.
echt cultureel centrum gmo.d€n. In JoNeft speelt dè bevolking een belangrijke rol bij her organiseren van àctivireiten in de kerk. En in Swichun, een geliefde trouwloerie, zie je dár een commerciële exploharie ook nogelijk is, remijl Beas heel geslaagd is als museum. Het is wel zo dat je publiek moct kweken. Ik denk dan altijd m het geslaagde voorbceld van de kerk qn Augsbuun war net grcte regelmat uiwocringen door de mu*lcchool worden gehouden.le moet cr een paar
il
on die dorpstuncrie re vervulle"' denk am war concerten worder georganiserd, k-, (d,.n',en \oor wrer,ponroeriren uorden geor grnr seerd, en war de kerk ook gebruikr wordt aG auh voor ha opb"nlrn o'e,ledenea \in, JJ!ob,rlo.hi. ^ eci goed
iàr voor nemen om
ie publiek op te bouwen, je noet zodat her publiek ook weet wat
kralireit bieden, nen kan vemchten. steeds
Dc oudc dorp.kerken kunrren nier
genrr "nrder.
Vre hebben er als stichtingsbestuu. wel eens over gedrchÍ on een fotocmpagne te organiseren met foto's van dorpen waruit dc kok wesgeretoucheerd *as. Dd zie je tenninste duidelijk war er verdwijnt. op ons verlànglijsrje voor de roekonÍ staar ook nog wel
het een en ander Het au nooi ziin als we een k"ràkte risricke Doopsgezinde Vermaring auden kunnen toevoegen aan ons beit. El war mij beneli au ons donateurblad De Keppelsrok ook wel wet neer rnikelen voor een breed leerepubliek mogen bevatten. lk kijk aliijd nci srore inrere$e naar de Srichdng ode Grodnger Kerken. Die hebben ten opzichte van de Álde Fryske Tsjerken weliswaar het voordeel dat een aantal mensen niljoenen am dc stichting nagelaten hebben. nar a zijn in hun ledcnblad ook heel goed en aÊvisse
"De sdchting is begonncn vanun enotionele bevlogenhe;d en noet nu roch meer de omslag nrl<en naar nuchtere zaketijk-
heid, naaL net behoud van die bevlogenheid." Pa"oor L. van Ulden van de Sinr MartinuÍparochie
in Sneek, en va de AB leden die in 2005 afrreedr als bestuurder van de
Stichting, heeft ecn duidelijle visie op de roekomst ven de stichting. "Een dynamische club met rc'n b*logen uitsraling zal ook gemalkelijker fondsen weren en lega ten kdjgen dan een dub die nar wat vooraomben." Pxtoor van Ulden heeft in zijn vijfrien bsruusjaren vel ;en \erMde,en in de \,i"hing. "rk denk dar men m1
desrijds gevragd heeft voor het bestuur omdat iL putoor ben un een neogotische kerk en dus ontacten heb ;n die weÍeld- Binnen her sdchtingsbemur wilde men een rc veelzijdig nogelijk palet aan belangsrellingssferen." Drt bestuunwerk sluir ook gocd aar bij van Uldens grote pusie: architectuurhistorie en kerkbouv Als pa+ toor van de R.K. Sint Martinuskerk h Sneek, genier hij dagelijks vao de rijk gedecoreerde kerk van groorneester dr PJ.H. Culpers, de vernude rchitect die ondermeer her Rijksmuseun en Centraàl Sràiion in Ámsterdam bouwde. Hii À óok voositter van de commissie van ker keliike krmt en kcrkinrichtins var het bisdoh u' i ngen Lc.rwJrden. ln her bndom 'e^uJr hir r.'en. de tunctie vàn vicdis, rweede man achrct de bisschop zou je kunnen agsen. Her vcwrlt pdtoor van Ulden net grote revredenheid dar in zijn latste jàren als bestuurslid een aanel kerken zijn ofwo.den seresrÀureerd die echt zijn han hebben. westhem biivoorbeeld. ooit was wcsthen het moeder dorp van BleuwhÍis dái net creonrcrp een rsechre roomskatholieke enclave in het watcdand vorndc. De emsig venallen kerk van Boer die nu herteld saat worden is ook zo n voorbeeld. "Mij intrigeen de eche ouderdon vm de Lerk van Boer Boer is al eeuwen een dory dl in de ,-ge,eihcid i' gcruak en ool een r.inrg bloeiend gemeenteleven kende. Maar juist daardoor ver kcen de kerl nug a \' in de oude .r"rr. Ondcr de beplcistering zit nog een gave ]2de-eeuwse LeÍk, die niet door latcre verbouwingen is aangetast." De houding van de bdolking rcn opzichte van de dorpskcrk i. rerl ,e,,ndaJ. r'm I lde-r mening. Ooir was de kerk van iedereen. ook nog lang na de Reto rarre. R, nm' (lrholieLer lieren zi"] begrrven rn
of bij de hewornde kerk. Darna kwm de verzuiling. Monenteel, na decennia van ontkerkelijking. heerst er tegenover kerke-ee"schappen eerder eet gevoel vm indifferentisme, merkt pcroor van Uldên op. "Dat veroorzaakt een nieuw gsoel ten opzichte r:n de rerken in ecn bepralde pLar'. De bevolkrng r-' rer een kerkgebouw niet neer zo *clusief met een bepaalde
denominatie. Paraáoxaal geooeg wordt de oude kerk dardoor weer enrn als vm ons ílen en wordt het tcgcJijk gemal&elijker voor nemen zonder een bmd net de Lerk on toch geld in a'n gebouw te steken." Een van ziin wensen voor de rcekoh$ is, det de crihring qJde hyrle lyerl.n lch meer g,a'
b.-"-;.
met de 19de eeuwse en 20sre eeuwse kerkarchitecruur dr net de gebouwen ;n neosr;jlen, die "o rype.end zijn voor de,oom' (àLholi.k, .n gerer"r meerde le [en uir die periode. "Dat is geen eenvoudige opdracht. Het gmt nak on koloscr van gebouwen die destilds door grcte semeentes zijn neers@t. Als ik bijvoorbeeld kiik naar
k Aljenint.
de voornalige Noorderkerk in Leeuwarden die u als zalencenrun van de Fryske Akademy functio neert. dàn ben ik roch blij dar deze Lerk am de onder gdg onhndpr i'. Ln zoal. ccrsr de ncogori.l cr:gvin. in het venlomhoekjc terec.htkvam, geldt drtzelfde verhaal nu voor de kerken vm na 1945. Det bijvoorbeeld de coede Herderkerk aan de Toelstnweg in Leerwerden verlo.eh is gegáen, is een groot verlier. \7e moeteo als StÈhting tot het uitercte proberen om de uchitectonisch interessante kerken overeind te houden en we noeten ook laten zien hoe er door al die eerwen Leen is gebouwd. Zo houd je niet allecn een stuk aróitectuur geschiedenis in stand maar ook een straarbeeld. "
DE NIET'\7E BESTUURSLEDEN: MINZE OSINGA, SYTSE TEN HOEVE EN \(/IM BULIHUIS Minzr Osinga
Dokkm. Bij Midze Osidga uit Dokkum wordt de
"ieu'
we peuringmester vao de Stichring. Als register
accountanr ste tuncrie
-
in zijn laat'
ws h;j conÍo-
lerend mcounant bij de Behstidgdienst Noord ligr zo n tu.cde enigvins voor de hand. Toch h;elp her ooal ook een beerje. osinsr beson als ondeÍ,
wijar, strdeerde
daarna onder meer bedijfseconomi€ en
r.. ounrM.j en sÀ j,rcnlrng doanr aan oosrerso in
22
een reiinie vàn de school trof hij een hele goede coilega van vroeger. Bangna, lid van de redactie cohm;ssie vd De Keppelstok. 'Bangma har my frege oii
ik ponghàlder @.de woe, zegr Osinga. \o haq il w"l rn 'ord rÍlÈ,reir meide naroe', mJr mei moouminren eins war minder Sdn rsjerkje yn n hnskip Íyn k wot noa;.n,r,, -d,\t-.wrrinbfkend,trrin foar ny. "Dat kont wol", ferekere Bangma my. Doe haw ik noch in tal petearen nei bêstj{rersleden hán en dêr krige ik in goed gefoel by. Dir is ner ;n ploechje dar wat achreroer h;nget, mn n b;nne minsken dyt war d$4n $olle. DJ lerr mr wol. Doppedahirre der in pear )n.pi,errjende m,nslrr ru'kea dèi, !k Bma.h me, s€r.
Mer de keu voor de oud'
\íin
Scheepuan'-u."n
is benaderd als seoetaris vD de Stichiing.
bestuurelid
ko-r
een
stuk
Bufthds uit KoIun
Als advocan met civiel bouwrecht Js specialisne
inhoudelijke onrinuiteit BoonstB ten
Ho*e ws
E Rademakrs
al veel
'Een colege vàn
(1979-2000), hee{i d€ beg;ntijd vd de stichtins volop neegemarht en funcrioneerde vàn 1970 tot 1989 als vooritter ven de ex.Írsie.onnissie eh van 1983 tot I989 ak lid ven de redàctie.ohhissi€ van De Keppelsrok. Als kenDe. En he! Fr;ese kerkinterieur werkre hij mee aan publ;edes d;e bij verchillende lusua van de srichddg verschenen. Zo ws hijschrijver van'llriese preek' stoeleD (1980) en m€dserker aan'Kerken in Frieíand (1985) en publiceerde hijverschillende anikelen in De Keppelsmk. Hij we.kt op dit noment aa" ee. publ; catie over de wooncuhuur un de Friee Zuidwesthoek èr vindt het een vdademins dd hij eindá;jk wer de djd heeÊ om \olop r,.l-i, londszo, \ .e doen. He z"u moor zijn, vindt Én Hone, als er een stuk verjonging ;n de Stichting op gang rcu komen, rcwel onder de donateur als besruurlijk. Minsken hawe faat< net rnear safolle nochr oan de besrjocB- en gearkomstekultuer mei al syn papie.mrk. lr is ek wol logysk darst fou dat nnderdiel fan it wurk by de wat álderen teláne konsr: dy hawe heàr frie did. Md by in soad plearslike komm;sjes sjoch
ik
feàL wol
dd ddjons€re frijw;lligem yn n
foer de Sdchdns. Dê. baft in soad Lonkreet liikt dy leeÈJ'dskategory folle neai'
spier binne en dat
mrk
nij
raàl<-
re in gesprek met de heer Lutz en h€efr nij rocn benaderd met de vraag: is een bestuunlidnaarschap nier waÍ voor jou? op ons advocare*mtoor komt het vaker voor dat we
bestuusfuncties vervullen. En dmkzij mijn achtersond op het gebied van bouwreót kan ik niet alleen het bestuur, mur ook het bureeu van de Stichting onder steuned,' dgt de heer Bulthuis. 'Vanaf februri heb ik al mee vagaderd net het betru en dat bevalt goed.' De har BÍlthuis is met zijn 37 jàtu de jongste in het he,,ur,. oo de ,oekom., \"r de s,,ch,ils heeíi h i een duidelijke visie '\re moeten we1 doorgau net de uitbreidins vd ons kerkenbeit. mrar we noeten wel kririsch zijn op wat we wel of niet
Van de Excursiecommissie l.Terugblik
*.$sie
18
h@rt
OoL nu weer deden we Zuidwesr-Fryslá! aan, lamel;jk
\íorkum. ondat
er problemen mer de rreirverbindins
rusen Meppel en Steenwijk wa.en, daar noeÍ ner de bus sereisd wórden, veftrokken we later uit Heerenveen. op de heenwes rcden we door Bolsward on re kijken hoe het eNoor srond ner het slazen dak op de Broere&crk. om halftwee waren we iD \íorkun er on Lraft oví vier noeÍen we weer vertÍekken mer de bu$en zodar we
missclien voor sommige deelnenos
kemen
re zirren. Vooral
mr krap in de tijd
in de csrudiskuk
was veel rc zien onder andere vorigjáar verkregen huisoryel dat Dm.h,is werd b..peetd do,, I. t. Ro e-a. r e. ,.,p,,e-
Ook de àndere twre ke.ken warcn de moeire van her bceeken $,rd. l.J.,e ke.l herh rl,ljd qel ie,, eise1,. ook de doopsgezinde ke.k, hoewel doopssezinde kedretr vaak sober
tjn
gebouwd en ;Dserichr. draak bestrijdt. De toren is ccn flink exemplar, war, als je eL rccht voor staat, de kerk bijla acnter schuilsrt.
onze najaa6elcu6ie. op 7 oktoher 2006, voeÍr ons Daar her noordcr vm Friedand, on precies !e zijn n@r her noordweÍen. we zulleh de kerken btueLen van oosrerbierdn die koftseleden gercsrarreerd is, de kerk vàn sint Annafarochie waarbij we ook den].en aar het Rent'hndtja en Menaldurn waar ooL een opkmpbeurt heefr plàarsgevonden. Zo Lomen wc, bchalve nr hct oudc kleigcbied in de voormalige Middelzee, Het Bildr. De Middelae, door de rce vers.oor, slibde roch weer lanszanerhard dich. Dwàndijken beschemden her nieuwe gebicd. OnstreeLs 1400 maakte men reeds gebruilwn dc nieuwe grond. FIer werd Het Bildt genoemd vdwege hcr opbillen vd hd land, dar is aanslibbcd. Hicr sraan drie be,ienswà dise kerken. 'De Lerk van Oosterbierun heefr Geoqius als bes.hermheil;se ofrewel SirrJoris. Kijkr u maàr eens nar de windwiPer op de roren: Sinrloris re prard die de
24
De kerk is in rwee perioden gebouwd, het westelijk deeJ heeli een romaanse oorpLong, het oostelijk deel is vroeg sorisch. ln de 15e ofde 16c eeuw werd het sóip ver hoogd. Am dc zuidzijde is een anbouw, die wetd in 1709 gebouwd op de plàÀts wà de sacrisrie srond.
He, ,nrerier'
\"r d*
(e,k i, h,j,onder He dree,, u,r
de I8e eeuw en hee{t een conplete, protesranrse inrich' rnB, waarin dc fraaie kansel. Írpleuning en nappaí opvallcn.Dat geldt ook voor doophek. hnbrisering, tekstborden en Loiomncn onder het orgel. Verdet h*enbanken en een ticngebodenbord. Het eeste o.gel we.d g.bo:rd door l,r H"rn.rv l(rmf. l-e, \u,d gr ,. een Vàn Ddr orgel Íit 1868. De achrzijdige hervornde kerk in Sidt Ánnapa.ochie .e,J n Ió8J gebolwd ra r de eer. e cenrrr.lborrw in Frieslánd, een gebouw her een bijrcndere ruinrclijke indeling, waerop ook wel kdriek seleverd is. ln 1505
werd de dijk als àfslÍiting ván de Middelzee volÍooid en in 1508 werd de ee6te kerk gebouwd vm houÍ en net sto op het dak Twintig jar later kwan er een stenen kerk net een uivormige bekroning op de torcn. Dadna werd in 1682 de huidige kerk gebouwd. op deze plaas trouwde Rembrddt vàn Rijn (400 jaar geleden geboren) op 22
juni 1634 net srkia van
Uylenburgh. De kerh is een bak*enen geborw net genenelde hockpilàsters, een pi€nidevormig dak en een open, door een balustrade omgcvcn, achtkantig koepeltorentje op een onderbouw, belleed net steen. Aan de noordz;ide wn dt Lerk is een graÍkapel gebouwd in 1686 voor \fillem en Harcn en zijn vrouw Elisabeth Hemnena. ln de kapel veel voorstellingen. die getuigen van hun Selool Het is een zelfsrddis sebouwiie, tegen de kerL gcbouwd. Let ook eens op de prechtige deuren mei kopcserk,
nisschien g*chonken door de Zweedse koning lQrel ad wiens hofvan Heen àmbrsadeur was.
Bijander
Xl
de noeite wààrd is de preekstoel uit ongeveer 1700 met palelen wàrop voostellingen van gcloof net boek en lmp, dc liefàe, voorzichtigheid net slang er spicscl en waakzaanheid met ham, boel< cn fakkel. Op trappaal, traplcuning en ruggcnsóot een pelikaan ner jonsen, Mozes met wetstafclen, engcl net evangelie' boek en baretkrop net engeltje. In Menaldun baoelen we de kerk. die oorpronkelijk wàs gewijd an de he;lige Lambenus, gebouwd in de l2e eeuw en g*ijzlgd in de twede helli ven de 19e eeuw In het dorp valt de kerk d;ect óp, tj is, onringd door ecn groot kerllof als het ware op een podium gcbouwd. De kcrk hcefr een 19e eeuwse consistorie, cen flink vierkant gcbouw net een verdieping. Het is niet bekend of in het nuumerk rog oude restanten bewurd zijn gcbleven. In de LerL Lunt u de grote ruinte ervaren vm het gebouw Na de refornatie werden de beelden vemijderd, naÍ van Menaldrn is bekend, det in 1628 nog een groot hruisbeeld in de kok anwaig ms. Ook in dee kerk een liuie p.eeksrcel, in 1672 gemÀali door GeÍ)t Nijholï, bstenmaker te Leuwerden en
voonien van snijwerk door Hendri.k Jdsen, mtieksnijder uit treuw*den. Sanen net het doophek wàren de kosren 725 .arolig!1dens en 6 stuive6. Bij,onder is heÍ rugsenschor met vleugelstd,len en.llidtirmpens. Op de hoeken vrn de kuip gewrongen en omlingerde lolommer ner ronir he k-p reler. tdehn mer nisor nige bogen, wodo behalve schelpen allegoris.he figuren: gclool hoop, liefde, ge'echdgheid en standustigheid.
3. De orgmi'arié. De busen venrekken van het NS station ie LEEU\íARDEN om 12.00 uur e! proberen daar ongeveer 17.15 uur weeÍ rerus re zijn. Onr busen zullen een plek zoeLen iets verder dm war de lijnbuscn staan: aan de voozijde het station verlrten en dan naar links lopen. De kosen bedngen € 12.00 per persoon. Beh,lve inforn.rie over het gebied war u doorheen rijdt en de des kundise inleidingèn in de kerken, ontvangt r een envelop mer beschrijvingen ván de kerken. die we bezoeken.
InschÍij;ng
van dè
d.unie vindr plats bij onwagst
van genoend bedrag op posÍekening 36 90 669 r.n.v de ex.Írsie.onmissie Alde Fryske Tsjerken te I
e.L",,d.r ónJe,,ermelding'r nrlrnex.rrnle.
Ook grcag het aantal penonen vernelden. U onwan$ geed bevesdg;ngsbe.ichr, uw betàlingsbewijs i. oot ur bewrj, nn rnrh, itr ias. u lun, rn, h. 1,er ,,r lo "prcmbe,. d.n dienr uu be,rlins binnen ,e /,jn.
dit mff her oos op het huren van
de
buseo. Daama bu mee kunt.
loopr u het risico, dat u niet meer met de
Her i' ool n,'g.lirk,.m.en, n'.l p m,, b$rh,irvingen roegestuurd te kr;jgen. Dae onwangt u na overnaling van € 3.7t (beschrijving van de kerken + poaokoseo). Van dc bezoeker met eigen vervoer wordt vemcht dat zij in één vaD de kerke! een envelop voor € 3.00 kopen. Dat geldt als toegangsbewijs. Een cchtpaar bet a} dus rweemal dar bcdmg. Dezc bcdragen gelden on in de kosten varr zo n dag te voouien. Her komt voor,
dat in de ene kerk de enveloppen net beschrijvingen op zijn. Het À noeilijl on vooraf te beoordelen in welke Lerk de neete beschrijvingen verkocht zullen worden. wij vemchten. dat r dan in een volgende kerk de eovelop net beschrijvingen koopt.
\íe
hopen u op 7 okmber te ontnoeten
on net elkar
een goede *cursie te hebben.
Namens de excursieconmissie, Minze PostmÀ.
Errata Keppelstol 67. De.ember 2003, pag. 13.
Dr H. Oldenhofte
Heerenveen, schriiver
nn
het aaikel
"KatholieLe schuilherkjes in Fryslàn". vemchr om alsnog het fortieve bijschrift \íoudsend onder de foro van her altàastul te wizigen in: tot 1 1840 in de lQÍholieke ,Juil[ert ,r her Hoge de, A re Croninsen. d,rrnJ in Zuidhorn. Beter lat dm nooit, met verontschuldiging van de Reda&tie
un
de schrijver!
Cd-box met "Friese Orgelpracht"
Keppelíok 71, December 2005, pag 9. Hoe zou een broedende kloek "zijn" kop even onhoog Lunnen stekeni wle heeft ooit een broedende han &mnen storen? Je Íe;nsre
squele disc minariel Dul:
"hd"
kop!
Ha
zal de opmerkzane lezet na het lichwoetige esay over "Het kerkhof van KimweÍd" niei zijn onrsaan, dat de legendevorning hierin een voornane rol speelt, mder gezegd, dat ved vm het volkse bijgeloof naar het rijk der fabelen noet worden veru*n. Zetfs in gibbegat en torenhm zag het heldeniende volk de schelnse duivel! Het stuk had ahter geen wetenschàppdijke pretenwil de de. Hoewel daanoe aangenoedigd door een Redakde dan ook gen d;scus;e aangaan over de weten-
l*r
schappel;jke onfe;lborheid. Z;j vil íeáts àd het bijschrili onder de foto op de omslag de daa@n ontbre
26
kende amhalirysÉkens towoegen: Kinswerd:'duivelskop". Ieder nag er nu verder het ofhet hare van 'ij.e ,lenken of over f:nt:serenl
Bij het bureau van de Stichting cot behoud van het Nederlandse Oregel, Postbus 105, 8080 ÀC Elburg is een cd-box verkrijgbaar met 6 cd's waarop een keuze van 22 historische orgels uit Friesland wordt bespeeld door JJn Jonsepier.
De gehele set, verpakt in een prachdge box, kost excl. verzendkosren € 80,-. De cdt zin oveÍisens ook los verkrijgbaar. Prijs is dan € 15,-. De netto-opbrengst zal rnede ten goede komen aan de restauratie ran historische orgels
in