Keppelstok 76

keppelstok

Van de Redactie 'Alles heft zijn uur en tijd". vezucht Predilo De tand des tijds txt niet alleen de mensen aan, mur ook hun nagedachtenis.

Sons lijkt hun menodeplaars meer op eed steengroeve en dat stent de berceLer dubbel droevig. Niet zelden

prijkt later een gedenkrteen. nd een ingebeircld "In Memoriam", op de post'pro nenorie", een las+oÍ vooL de eige"aar Zo

-ordt

sredelijke

vr

AJoketie.

Kees Kriken schtijti over de politieke en pereoonlijke bmeegredenen van her Friese pauiciaat en de élire in de negentiende eeuw om gcstonen fanil;eleden niet neer in de kerk of op het kerlhof maaL daorbuien een latstc ruÍplai te seven. Daarbij viel de keuze meermalen op een privé begraafplaaa in de dje natuur of de anhanger van het rwolutionaire gelijkheidsbeginsel koos een openbare begraLblaals, nur ook dot lieÊt in eigen grafl<elder, "sépué" van het gsone volk, *clusiel

Mdr

ook hier vervasen indrulcreLl<ende namen en

vewJlen de stenen tot gruis. De Oude Begraaftlaers ad de Spdjàrdslan in LeeÍwàrden. ooir sc.houwplaats wen 50.000 begnvingen, verkeen in een decmnwekkende staar. Ook de Eerste Afdeling bleefdit lot niet bespard.

Op de privébesmafplaÍsen bi lousnsràie ondeL

\índuh

ên Màrten táte onder Cornim is her irou' ook hier Niisen de neesie

wens niet veel beter

plek om re gedenken. Hicr herplaarÍen zij ook sedenk srenen, afl<onstig uit de Yresrerkerk in Leeuwarden, cnige jaren geleden geplunderd ten beho*e van een

een herinneringsgroep een

het Religieu Erfgoed lopen ruim 1000 van de nog overgebleven 8000 kerkelijke gebou*e" ge'aàr on binnen afzienbre tijd door de eigenaLen afgestoten te worden. Voorzover seen .ijke monuhert dei prcjektontwli,l<elan erop, rket op

Trouwers, in dit laar

stenen die moesten sprken. De dorpsgeneenschap van her nabu.ige lelsun bij Hantastate pakt het beter an.

En b;j weidtrm dnsen de Buma's zorg voor een wudige

De ruteuL beoogt de herinnering aan nensen vm weleer en ze;len levend te houden. \íant veel van dic aan;enl;jke nmen, klinkende titeJs en Lleurige wapens, adel of geen adel, ralen eerder in het vergeetboek dan dar s;hpele $eentje: \oor de dienstboden'.

En de bezoeker, die tusen die vergane slorie Mar een vcrgeter non zoekt, speelt onwillekeurig door het hoofd het nuc.hrer aa.doende nono. ooit door de Zwitseree cultuurhistoricus Jakob Butckhardt an zijn wcrk neegegeven: "\ías eimtlubel und Jam-er*r nuw nn Erkenntnis werden'.

net hun reilen

REVOLUTIE EN ROMANTIEK: ELITEGRAFCULIUUR IN FRIESLAND 1795-1917 I

Gelijl?t ee"

rho

tubrrg

E." ieàd tut zin Inleiding In het voig

'tand

uel waar o? hmre

groten en uaar

hbínn

begraafplaatsen

an

de

orde

met een rsolurionaire

rangen gaan.r

Grafcultuu en memoriecultuur

ja{

veschenenboeklc DooÀtil. Dood et begd,en i" Gn isse" s.htijfr Unrc Borke over een sruk ofiien privébrg.aafplaa$en die na 1825 door rijke onmelander boerenlàmilies zijn sesrichr. UiÍzondedijk, .relr Borle $ri' ,n frie.lJnd, Drenrhe cn c dcF in Nederlànd kwàn dir v{wel nier vooi rn Friesimd

w{en het elleen 1...1 adellijke fanilies, sredclijke regenten, grootgroidb€zirreF en ondernener'. Drt deze bij anderê Groninge. siruarie voonloeide uit de zuinigheid !"n de h€renboeren, is volgens Botke overigens een

craf.dtuur is een onderdeel van war ve nenorieculruÍr' noenen. Menorie heeÊ re naken net onzc **^ on herinnerd te worden en on de herinnering te koesteren aan personen die ons liefz;jn, die we bewonoeren, ofan wie we dmk venchuld;sd ztn. Ondar de horircn vàn orle he. nne ,rcen klden mee, dJn drie sene rie. re,ug rpik, noeren /e sn,Jer ge.ulneerd olgeinriru. tionáliseerd óm te beklijven. Een definirie van her besrip 'nenorie' is daroh: ee. door mensen gecultiveerde en/of geinsritutionaliseerde herinnering.T De drie voornaanste nanieren on her;nner;ngen !e cul,

Maar besraat her prototype Én'de'C.on;nser hercnboe.

rivereD zijn doo! reksr, beeld, en handelins.

wel? Goffe Jensm heeft dàÍbij in rjn ÍeceNie van Borke's proefschrifr vrergrekens geat.3 En l@.ligt

nogen we ook

b;jvoo.b€eld de sretr rssen herenboer en grootsrondbezitrer? Hoe zir het mer adelliike ondernemers @als de ldes van Áduard, die in Appingedah r€senr€D l*e.den e! daar roens een steenfabriek bearcn?a En hoe trniek wis de cukuur vàn dê 'graanbaronnen in Oosrcroningen vergeleken mer die mn de grote veefolte$ in her Friese JelsÍm?5 Er is op het gebied vm het Neder lendle (en Friese) €lneonderzoek in dit verband een bddgrike onffikkelins saande. Steeds meer neigen onderzoekers er toe de hisrorische elites in nnr l:n,l :h één geheel te beschouwen, waarbij de term 'notàbelen' (nat het Lerijnse notabíli: bpnerkelijk , 'het noteren wàdd') àls een sooÍ sroorsre genene deler wordt gehd reerd.6 o'er de publieLe en intiene grafcultuu vm der notabelen in Friesland gàar het volgende opsrel.

Hier;h komen ook de negentiende-eeuwse privé-

an

Bi teksr' bij beerd

gcschiedschrijving denken,

ook aan sebouwde nonumenten, en bij 'hándelina ook un de geinst;tutionaliseerde hddelingen die we .ituelen ooenen. Zulke reksten, beelden en hendelingen kunnen rllemaal uiringen zi n van een m, m,,,i..ul.L u,. Bij een menoriestichting denken we aan een vorm van geinÍiruÍionaliseerd herinneren die ih de Middeleeuwen sansbar ws. Zo'n stiáting behehde her lezen van ncnorie of zielenheilsnissen, b;j voorkeur op een familieajrar.

Dit werd dd ondeÍhouden uit de opbrengsr van een

scheokingvan de gememoreerde fmilie aan de kerk waar eD en ander piaaryond.

I'r 'open rwr hnrori'.he brculJijiFn door de m, Tu',e. cuhuur in Nedeíand: de becldenÍorn vm 1566 en de Batofse .evolurie van 1795. In 1566 werden de menoriesrichringeo ruw losgerukr uir hu geboÍwde onge, vins: de kerken en kapellen. Na de Heworming wn 1580 vicL n rlle lerkeiiiLe goede,rn. du. ook dr be/ir in

nenoriestiótingen, àd de wereldlijke overheid. sonnige memoriestichdngen overleefden in sewij,isde

gen vàn

rechtsvorm àls'lenetr. Zo werd her sr.-Chrisrophorileen tor oldellove een srudiefords, aanvankeliik alleen vóor ,h.olosi..rudcn,cn. Dc kap.l 'oorde rrh'e, 'Jr r 1480 tsreerdc) wcrd in 1596 sanen net de kerk ge-

i. nu rg. \er O drl,oorJcrlerho. oopr. /i, dar geer le I olL:pel re. mure.rrnd.rerrrrrng'ar .loo:r.3 \\

nenoriecultuur In

de roren is de nonumentale portret'

ark ingeneseid

van dc edelmd Picrer Dekama (ovl. 1568) en zijn vrouq vooaicn van hun alliantie' en kwrtiesapens. lD de jaren na 1566 lwamen de kerken vol te liggen met soms zeer rijkverierde gnÈuken en vol te hanger ner veelal bonr gekleurde rouw- en wapenborden. Het Van Spzana-kerkje in lriem is daaoan een indrukrckkend vooLbeeld.e Zowel de regiolale elirc

waruit

de grietmtuncn werden benoemd, als hun clientèle de subelites vu planselijke eigcncrfden en regenten, malten hun notabiliteit in toenenende mare zichrbar in de vom van stamwapens. Zo ontstond van' uir J h.rald ek eer nicrrwe Lee drul voor de memorie van notabele families. somnise nieuwc rijken stelden hun afstmningshmrtiercn ook wel eens fraaier voor dan ze waren. Dc fmilie van de anbirietrze iuisr di Pibó vàn Dona (1614-1675), dc zoon raD een rijke LeèÍwàrder ijkrhandelaar sóroomde niet om zijn pralzerk ;n de kerL van Kollun re verijkcn ner wipens nn

zijn q-echtgenótes etr vm d hooggeleenle studi*riend.r0 Dn publ;eke venoon van stend en Íats werd in 1795 ruw rftebrolrcn door de Baeafse Rsolude. Al snel verord. nder de rierqe ra.F.r,ebbf,. df ,a $ iJJ-, iqg van allc 'gelijkheid'ontercnde Ékenen. Ah €dÍe noest hcr gmínonumenrvan de Friese Nosaus eraan geloven.Lr De wapen.e.k." de sriemannen en hun "ab clienten volgden spoed;g, hoewel er nog bereLkelijk veel gespaard bleei De gemaLlrclijk afneembare rouw' en wepenborden ontsprongen veelal *eneens de dans en -erd. n ir ftrniliclrirg bc"arrd. Dc publicke menorie werd zo noodgedwongen tot een intiem gedc*en.

Na I795 ws men zió terdege bewust dar er vecl wu .e ,rdaJ. De "Íb "* v,r rdel i Le.rrre. dc algmving ran reryen en de uiwerkoop van oudheden alrneeder in de negentiende eruw een anzienlijke groep trombelen.r':Hun oprichting van een lries Genootschàp qn Gerhied- Oudheid en Telkunde in 1827 nosen we zien als een nenoriestichting voor de vedwijnende Friese culruuc Hun nissir: 'ohdtaeleh ?n ft.ldz ud' et x ualt , had ,a*el yerlichte als romantisch-oostalgische trekkel. Zo was de uitgave door twee genoot-

nl*n

Leewanlen, oLlzhote, zerk ?iett Dehana

Ftiat

rcaltule he/ddtki"8

schapslede'

i.

1846nn

Fríeschen uroegoen cn

een Samhoeh uan

da

ktere, ,/cl, compleet md inge

kleurde Èniliewapens, in laatste aanleg eer nosralg;sch project. De halve !-riese adel trok in die tijd weg nur Den Haag, maL kamerlidmaatsclrappen en andere tegerinssanbren mchren. Her verwalnn de Grote Kerk io Leeu@den, voorheen de sraftellt mn de Friese Nasseus, ws voor deze peiode al even rekerend als de sloop van de OldehooÊter paroclickcrk in dc jarcn na de beeldensrorn. Y/anneer Yme Kdper 1$sen 1780 e! 1900 bij de

làndidel ccn venoberins van dc bcgrafennriruelen vastse1t, kumcn we ook aan zo n vcrdwijnperspectief denken. Dit betekent echrer niet dat de adel toen mindcr belang hechne aan rouwtradities. Het tegendeel blijLt uit het dàgbóek vàn de Lceuwarder freule Jeannc van Cna, ilgr de Kp r pe, J. DJrn"frkànde'r,"Crii/en ofde ontwikkeling rm de Frice notabelenclite gcdnrerde de'lange regentiende eeuw'(het djdvak 1795 1917) ror hieuwe vórmen vd el;tegrafcuh""' leidde.r!

r

Wie Yornden de FÍiesê elit€? \{4e in de vroege negentiende eeuw

Vd ;r

Ncdcdard als

J:J ilrrree'rrrmi'..rrr 'o.. r soldel.blJl jaar

ll dat werden zeshonderd notrbelen. waaLo+ der ruin vijÊig lr;ese burse.s, opseroeper on nr Amsterdam te sremmen over de eene grondwct voor het I814.

Koninkrijk der Neddhnden. De lriezen warc! nere.

seselec-

ar1i,Ë ne r bgo.Jigdc 'r u".

Van 1796'1814 zijn daatrn enkele lijster bsmard.

,-ea,roe^nC{e-,

Jan Faber heeft un de belasrinskoh;e.en vàn 1749 ecn soortsclijkc lijsr mer zesris aangeslagenen samengesteld.

1848-1917 is een bNikbare m"at$efvoor notabilirot Eeare Kanmnid. Da*oor gold toen oerals voor de vergadering vao 18i4 ee! veF

teit

de verkiesbaaLheid

T,".r..

r.riLn,.

lr

lSqlvodede,

8 l ern \ier"r.

;n I917 nàar licfsr 239. Van de rijÊig notabde ÈniLie namen uit l8l4 komt de helft zowel vóór als na tlit peil jaat nin of mccr rcgelnatig bij de noogstongeslagenen voor Een en arder kunt u nalezer in'làbel Lrt Daruit zijn de 'ccrdassvlieser wesselaten die vóór 1814 slechrs een enkele màal voorkonen en h 1814 nirt

op

grond van eeb iers andeÍe maarsraÊ de aatrÉllen

anzienliiLe funcd€s d;e in F esland weden bekleed, schar Kuiper de Friese norabelenehe omsrreel$ 1850 op hooguit veertig fàmilies-16 Evenals de lijst Én 1814 is dit in feire een momentópnme. Een en ender doet onvol doendc recht an het besef vàn continuiteit dàt in de Nederlandse notabelencultuur, zowel vóór als na 1795, een voornane factor is bij de door een familie genore. stetus (iocial kred;eC). In dit verband wllen veelal rernen als 'oud geld' en 'driegenemriebesinsel'.'7 'Ibch

ovedàpt K pe6 l;jsr van 1850 grotendeels de 24 voonddrend notabele Èmilies in rabel l. tuder geegd: de fmilies die zowel in I814 als omsrreeks 1850 norabel wàren, wÍen dat na 1850 doorgaans eveneens.

Nog anders gezegd: her liriese notabiliaar was onsrreeks 1850 Àls sodele s.oep al vrijwel uirgekLista neerd.

Dit betekent nier dar alle ardere genoende families na l8l4 aan laser wal zijn seraakt. De voornaamste oomked voor her verdwijnen vm norabele fdilicnanen waren uirsrerins in mmnelijke lijn (zoals Aebinga van Humalda in 1835) en verhuizing nar Den Heg of

elde6 bunen r.iesland. De 'bliivers, werden lier veelal acrief;n deftige nemerken zoals her Fries Genoorschap.ls Ande4dr zijn in 1814 nier alle hoogstaalgesragenen uitgenodigd. In enkele gevalien l;ss€ó polirieke Íedenen voor de hmd. Zo stonden de ree& in 1787 actiqe Friese pàÍiotten Coert Lmbertus eo &luard Marius wn Beyha be;den in l8l1 bij de 600 hoossmanseslaseneD. Eduard srond echrcr bekend als poliriek gematigd, tcrwijl z;jn brcer CoeÍ juisr een ladicale mddoaierwas."

Coerr was weliswd ijkd dm Edurd. mur alleen Eduard werd ;n 1814 in ÁnNrerdm uirsenodisd.

Herzelfde overkvam de paffiorse broers Aizo Gadicaal) en Ambrosius (gemarisd) an Boelens uir Olterrcrp.

in 1814 dus norabel vaNee! je bij de 'F,/,,, t 00 hoorde , r bore poliriel al. nier .rl re lsig

Je was

'drel

Er is blijkbor in de lanse neserriende eetrw een socp van enlele tientallen welgestelde families die na de erkenning van hun notabele sratus in I 8 14 conrinu àls lid vm de Friesc norabelenelite in beeld zijn gebleven. .e ,e w,ch,en i. d. he, be,e"vrn dee @rl,rulÉtr (wat niet precies hetzelfde hoeli É rjn als hismrisch besef) op een ofandere nànier wordt w€eFp;eseld in de grafcdtuur vd dea elite. Darnast hogen we ook Lp, eu"d /ijn , Jrr de d \e + ru,r.e, q:ar in d. rur'*

van'publiek en'intien zich in de srdcuhuu. ba 1795 hebben ontwikleld. Bij de nieuwe vormen var ehegrafculruur vah re denken

on

de opkonsr van privébegraaÊ

ËlitegrafcdtuuÍ vóór en na r7t5 ln Friesland hoeft u nergcN lang te zoeken nar mcmoriccultuur. Hct vcrleden wordt er gekoesterd, nier alleen door hcr cenootschrp nar ook door de Srichting Àde Frirke Tsjetueí die Kè?pelttoh n],$eefÍ.

D. ocr odc ror om'rm.k 800 i. d"" l-gg. Kr,.l ni-r r, lang gelcden roeg kelijk genàaht.zl De Nodrdelijke Ércoíagcultuur vm de volle Middeleeuwen is oidemerp van nijn eigen onderzoek geweesr.?, Een probteen n dar de F;ese elitegràven ui! b€ide perioden voor ons vol-

E. is dus zeker geen gebrek

an nrleidirgcn cr gepubli' vóór 179i. litssen

ceerde bronnen over eLiregr.fcuLluur

1566 en 1795 blijkr hcr graftiruccl van de l'riese roplaag rlrc Nijken van wat elders in laatmiddeleeu*s en vroegmodcrn NedeLland is beschreven. Versla$n vàn rdellijke bcgrafenisser zoals die van Jan ren \ía*eoaer (Dei Hàs 1524), lsabcll. rhoc Sch{aLÍf,rberg (Beergun 1723) er dc biocs Càlninsh. (\Virdum 1770 eD 1793) bevrtren steeds dezelfdc clcrnenten: nachrelijke rouw$oeten met flànbouwcn, koerseD net wapens, en bedienden in lirci.':G Hcr hofritueel van de Fri€se Nàsàus gàfhicr nà 1600 dc toon aan. Van hun rcuwÍoèren warcn prcnr.n in onloop die als voorbeeld dien.Len voor dc gdcrlarselirc vrn de Schwaroenbugs cum suis.lensna bcschLijft hoc in Leeurvarden, de hoofdstad cn hoÊtrd mer zijr theatrale openbm cuhuur. de mnnrc var de stad telkers door adelliike rouwsoeten er andcrc 'proccssics' wcrd doo'l"uist.2"

weinig

He Q)èt

Ldn,.tu ,n, tsq

n

írckr ànonl.n zijr. \íc w.rcn bijvoorbeeld niet wie zijr bijgczct nr dc bijna Londcrd zandstenen gnfl<i*en r..:r.ot-gcr. r d e nr. rn de d f \oord\ | L. t.^\ I, i.. bekend zijn. Bij enLele sarcolaagvondsten in Utrecht.

DNcrrci co Màasrdchr zijD bijzeriinsen seiddfifi.eerd aar de hand van nrscipries ofvcrhalcnde bronnen zxls

voo f

r J rnJ orrLret. r d' r"t ;\e b.*i^,, ,,8.

Over dr eeistÈ liiese noràbele van wie rvc ccn grafteken kennen. de jonge edelnan Eppo (ovL. 1341), hebben Mol en P.sr uiNoerig grpubliceerd. Mol bczoLgde mede

oce belangrijke brornen roor dc lliese rnernoriecuLfuur: de rbenlevens vàn Mari.ngralde en de de ungave van

I p,F'erIn.rrêr'o <.u../1 \.rJ. r.lcprbl.. ovcr grf en beeldcultrur roern ik dc bctrourvbaLe rrar onvoltooide reeks GftlIh/ilidt ítutk FL. et Ldauor H* door Hessl de \ralh lrargde corpus grafscluiften rot lilll vo.m! e. een nunige -"u"lling op.rt

s" ''rJe.r,dJ'orrd.. r rrloorr.'nCeCrore

Kerk re Lceuwrrtlen was in vergelijkilg nct hcr pLaalgraf var dc Oranjes in Delli berekkel;jk remrdig vormgcgorn, maar als publieke gedenkplaars w* het effectief gcloeg. Llementen van het monument voor Willcm Lodeeijk (1620) keerdrn rerug in hefteraissanccpraal-

srafCamminshx Donir (166ít

te Tjerkwcid cn in hcr brLokke trysinga praJgnf (161)4) in Usbrechtum.']s Hct ltadhouderlijk srlsl'gafzo cvens een gezicht ran de Fricsc eLitegraÍiulruur, zoscl in rimelen als in beelden.

Ne het vcrbod op wapens en andere standssymbolen uit 1796 volgdc h 1825 eeD Koninllijk Uesluit dat her begnven ln kcrkcn en binren steder verbood. Beide de.reto làrcn zicn dar na 1795 nict de familie en/ofeen k*k nar dc Ncdcnendsc sraat op funcrair gebied de hkens dtdccldc. tuden gccsd: dc srafculruur raakre na 1795 genàtionalisccd. Dc ovcrhcid benoeide ?ich in ornenendc matc rnct dc publickc bcgraa$laatsen.

In Leeurvardcn bcpcrktc zich dar tot ccn streqe scheiding van grcte er klenre burgerij. werkerde klàsc cD aíncn.

In Croninsen gins de burseíijke geneente verder.

Van de publieke Zuiderbegnafplam nakte men en sooft thenapark voor het netioni"l bewstzijn, .onpleet met heldenmonunenten.,e vooÍ de hdppJ fetuheyàtte het KB vo 1825 overigtns een ontsnappingsclausde.

Ver .oe emrring rarr dc gc nccrr. kon m.n op eigen srond een eisen besmafplers nrdchten, nits de buren duwan geen nadcel ondenonden. De notieven om een dergelijke privébegnafplats te stichten, noemt Botke iomanrisó.30 Der lijlt nijte kort door de bocht.

Je zou immer. eerder d"rLer dJ h.r or n.tu,,i,ei ghg en nier zorer om ronàntische inrinite;t.

Exclusivircii heeft weinig met ronaniek te naken.

Een oclusioe gnfplats (in de Middeleeuwen liefst in

En een kerD sold vmouds als knchtig stnm srhbool- Wd dea qclusivircir nier in een besramde herk te vinden, dan srichÍe wie her kon beralen (en de her koo.

Lerkelijke overheid achter zich wisr) een kedr of 6tfs een ldoó.rp op e:ger g,ond. Ma rtrmirerr had rc n eigenkerk weinig dt te stád, he. rheat des re neer De mer veel vertoon opgevoerde gedenknissen voor de Íichre6lami ie, riel.r ,mmf , duidet,jk in he, pubtieke dom.in van de nemoriecultuur Tkatraal ingerictrte eige*erken zoaG her Van Srzanalterkje vormen hierop een vroeg

In.im, e ,

ljl'

drren.egen wel rc vindcn op negenien

de-eeuwse privébesr@fpl@rseu zoak nr Oltenerp, Oudeschoot en in de ohgsing wn Leeuwarder

De

"

hi;r trn -, hrn h,e. en drd bedricsfn.

"d,

rier

iedere intiene'p.ivébesruft hats' ondo lonnorijl lov* is ís zodanig door de sdchrers bedoeld. Zo was cn ;s her zeer rohanrische adelskerkhof in het voormalige do.p Oud-Beers (aan de Á7 ter hoogte van Beeistezwaa)

olicieel eer publieke begmafpluts. weliswa* is de laaÍsre kerk hier in 1984 afgebroken en wotdt her beeld sinds die tijd overheesr door de nonuhenrale srafkel-

v& de norabelc fanilies Vm Lrnden en Lycklda à \iiehoh. TJrr de'in,imi,eii die l'ie rJr .e !,enier"r. i, in feire een reerte construcrie. ZelÊ de romddsche Hokkensroel is pas in 1 988 ingeluid. Alleen de rouwende engel op de Lycklam gnfl<elder datee.t nog ui! her ders

einde vm de negentiende eeuw, roen de Lyndens en ry.umi. hie op ergeq lo.rfn een nieu"e kert, tie,en bóÍwen. OnsÍeeks die djd ws de kerk in Beersrermaas hun nànelijL te v{rbbis geworden.3r De Lyndcns hadden á1in 1789 bij her v€rvallen kerkje van Oud-Beets een fah;liesràfl{elder @selegd. ln 1804 werd onder regie nn gtierman Van Lyrden en enige plartselijLe notabelen een dieuwe kedr iu Beetstcrmaag gebouwd.

De nawêeën vab 1795 walen roen nog voelbàd: de herenbadken (één vooÍ de srieman, één vooÍ de dorps notabelen) we.den nier van familiewapens voorzien (de huidige dateren van 2004).32 In de lóop vM de jaren raakte echter de dorpskerL vm BeetsteÈwaag in hand€n

10

wr de Llddens s Lycklànàt .ls libcmle impoft beschouvden: de Èni1id Vàn Eysinga (vanaf I 8 I I ) en Vln Harinxne thoe Slooten (vanaf 1838).

De Hàrinxmài, namen in 1877 bij de hoofdingmg van het dorpskerkhofhun eente faniliegraíkeldet in gebruik.

Als tegenzet bouwden de rechzinnige Lyndeos en Lycklenà's in OÍd Beets in 1889 cel gloednieuwe kerk, die echrer nooit veel kerkvolk heeft getrollen en dus voomamelijk als doop- en gral1<erl voor de stichter' Rn

familcs diende. De Lycklenà's nànen hier in 1902 ee! grote graÍkeldu in gebruik. De Heridna's, onder wie de conrmi,*r s der lo ringin mr. B.l baron wn Har rnrrr rhoe Slooten (r Is78 t909) is ch.fdt nillz so|d, deden niet voor hen ondcr: Zij bouwden acher het koor van de ZwagÍer dorpskerk ccn nieuwe, monumentale graflrelder De toegmgsteen werd nct het famil;wapen ge.ic d. Al. eer.., $e,d h e' in lo23 d. oud ,omrn *ri. der Loningin bijgeet.

11

To.h kan ?! de iDdruh bcklijven dxr 'privébesrehlaÈ

seí vóór

alles een ronantisch protest wÀren: wrs her nier

rri.r J ,\loe.l nd..r.J drr --l r-g.1n . ,i1 nig nn,.l{ni$ne. Recenr onderzoek wijst e.hÈr un d 1,. l- .oleniui.,r,, \,rF J .dl.l,,t\.' borden waren. In de volgcrde paràgrààf kon de ent-

Jr? J\

.uhuu. var

een

bijzordere goep boabelef aa. bod:

de r$'olurioraiie'repiesrnranren' van 179i.

12

Het verhaal i-an de Bataailse rev.lurie van 1795 beginr met de verlichte genootschapscultuur van de achriende eeuw. Omsrreel$ 1750 ginge! clubs van welge'relde, onnvildrelde buLgers zich op een weÈns.hapfel;jke nanier bezighoudcr rnct een brerd ÈÍein van maarschappelijkc rraagstuklen, van sodsdiensr en wijsbcsccF tc tot politiek en ksgurmdheid. Op bcsrarcnkgcbied

bor*en traditie en hygiène nogal eens. In friesland klosden bi'voorbeeld de Van Harens al in 1775 over de

ke mindeLheid stond hieLbij her Íadnnmele begnven ,n scwijde srcnd op her spel. Alle kerkbesruren vreesden

lijkehluch! d;e in de Leeuwarde. keÍken hing.33 In 1783 leidde de biPerriDs van een dyrencrieslaótoffer buiten

cóter dening van inkomsren uit grafrechten

de muren van Amhen ror een vrome volksp*and.

In helzelfde ja{ schreefher l,rovinciaal Zeeuws Genoo6chap een prijsvraag un o"e. de be'*aren tegen hu begnven ln de kerk - ofÊdeel met hr og op de vdkssezondheid, m@r met een schuin oog op de Le*e lijke behoudzucht. Ceesrelijken en kerkvoogdijen verat ren zich ner hind en rand resen besLirerissen bunen dr kerlrcn en de bijbehorcnde kcri<hovcn. Voor de katholie-

Nicr tooallig waren de radicaalsre politieke henormers tevcns de groomre voomtarders van het'buiten begraven'-

en onver-

Zo sc]lreef de zeer bekende m J.D. van de cape en (17 4t't784) in 1781 her panfler Aan het ulk uan "r. nn r-ij \fB. arde por,r,ere heno nrng.n ^,/all41. Al ,i l--o l-.,d de/e p.,r ror.e b"rol r \oor,'clde.

Zwolle de amlcg van ccr pcimnenre bcgraíplaats buiteo de strdsmurer bepleit. Vm de Crpellen, die aals de

13

nftsre noiàbelen an zijn tijd

zowel een deftg stadshuis

als een buitenplàrts bezn. gàf zelf het voorbeeld. Hij en zijn echrscnore zijn beiden op hun imdgoed onder Gonsel bijgezet. Na de vlucài vàn de pàrriotten in 1787 nanen de diep gelvetste dorpelingen echter wraak.

Het heidense' gmf wcrd net buskruit opgeblun.3a Èen soongelijke privébegnafplààts werd in 1793 ge$icht

door Vm de Capellens geestvenanten: de Fiee gebtoedes Vm Boelens, notàbelen van eisenefde afl{omsr naar sinds jar en dag vezwagud mer de griermansetite.

Mi Àirc vàn Boelens wàs áls ràdic@l pador ;b 1787 naar lranLrijL gevlrcht, m Arbrosius van Boeleds beheerde ltct bezit vm de Êrnilie in olterterp. De àd1eg van de faniliebegraÍplans wx áeá vn eet nastetpkt waarbij 'bane heide en danpige noetarsen' plats moesten nakcn voor tchone bo$en, smeàLvol àfg&isseld door wandelwegen. Hoewel de dorysk*k van Ohuterp lds vóór 1787 de gefl<erk En de ramil;e Van Boelens wàs. Loos Ambrosius in 1793 voor een apane faniliebegrafthats op her al eeuwenlang vedarer 'oude kerkhof' buiren het dorp.rt Misschien hoopre l j zo cen reactie als in Gor$el te yoodronen. Hcr ging hicr inme6 on 'gewijde' grcnd. A;o mn Boelens keerde bij de revolurie vm 1795 nar F;esland terug e! werd in hetzeltue jar sekozen tot pnrv;ndul ïepresentanl, samen met

onder meer de Beyma's. 'ltnninsre rwee ddere lriese represenÈnten beaÉn p.ivébegraafplaarsen: B.D.ï var Si{ná, een zwáger vad de Beyma's, is h 1809 begravcn *h,e, de 5isÀ,i.h.ilg,n Hurz:n-Dorp or der

lee:r"rd.n.en l-. Róo'.ri Birrenr

B j1' d- têtÉ d. J,'o, Borr.e be.chnen privf begraafulaatsen op her Croninger platteland is evencens

'r

Ásurc Vgln ur Ckáttgzn '14

ir l8l0op/ijn

làndgoed VeenluÍ in Oudeschoor.r6 Ook de in 1809 gestichÉ grafheuvel achÉr het park van Manenastate ,e ( o,njL n blijkt df \\eppins,e / jn vJr e., p",rio,f fanilie. De srich$rer jkvr. RJ.Á. vd Bunanià (ovl. 1816), ru een dochter vm de representant jhr. mr \. Vegel n 'rr t l.erbergel l-3r 18.20,. {.lr"rre i. hier in 1884 de kinderloze ihr. D. Marrena van Burmadià Vegelin van Claerbersen bijsekr.

h

Noordpolder een boeder;j, waar hij oneen e:ger begru"fo ur' ir,h'r-. Drie gezinnen uir de aansetrouwde familie Hopna stiónen lrter eveneens privébegruafpla*rn op hm erÊ Het graÊ schrift uit 1843 voot Geuchien Hopna spreekt van een 'heuvel door hemzelfop e;ge" grond gebou*d'.37 Zo werd onstreels 1800 bunen begraven' het handek merk vm een r*olutionaire elire. Het stunte op venet un dezelfde groep die de Oranjs rLouw vas sebleven: veelalvrome chrktencr voor wie de'patriotse nieuwl;chreir gelii(.ro rd nrcr tcrrerii. voor de ,no u.ionr ,.n r". ha buirc.r bcgru'en de roer*ree. 'a. h'. p,r ote deler: libpfli p" igatitc mr. r 'oo,J' ,j,,.: Jê /o 'r,ig gewenste scheiding tussen kerk en staar. Dat pdvé begruafplatsen slechts vooL een hand"ol be"oomchten aren oeeroe her rau"e i,l'.. Z'al' b rir.n " "eggclegd. wonen vóór 1795 her siatusynbool van de notabelenelie M.. *erd bu ,. r bcsnvcn ner symbool 'rn J. n:eur lichrers onder de representanren. we Lunnen al met al

;n 1810

J,eFL l8{s

re herle;deb tor

hd

p

riolse netwerk dàr in 1795 de

proióc;ale .epresedÉnren leverde. De herenboer Geen Re;óders (1790'1869) werd onder meo opgelcid op her h-J, iJt qn J. /u,.n \Jn .r1 ,ep,e\e 1,d,: D.M. ïcenlr.

Ceuts srooNadd Gedr Reinde^ (1737 l8l5) was oeneens represenlanr Groowader Reinder w* 'gwoon op eer kerkhofbijgerer, maar een aangerouwde verwant in 1803 besraven op zijn eigen erÊ Geen jr kocht

was al

vas$ielleb det het Koni.ldijk Besluir vm 1825 in fene wcnis veende.de. Het vèrbod on in de Lerken tc begra\crwr.r ,r lF l0 wn (,r' h. er de, huuI. ovcr prive. begraafplarsen ** ook niet revolutionàir Her was gsoon de bevestiging van een al b*taandc praltijk.

Een buneobeentie in deze reeks 'buitenbeg€vingen is her mausoleun van het echtpaar Kuipers De Gmeff in A-t<krurn. De schatrijke onderneno Folken Kuiper (1843 1904), die nl 1866 in de Verenisde Stàten de nààn Cooper aannam, liet in 1900 in zijb Friese geboor edorp het bejaardertehuis Coopenbure bou*e" met de bepàling daÍ hij en zijn vLouw in het pa* achte. d;t conplu zouden wordeu besraven. h 1906 kwam het gr"l gereed: ccn kocpelmau ,ol.rn in \íid.. Se-toa stijl, ontworper door dc architectJ.H. Schróderr8 Boven de insàns zijn porrrertcn van het stichtereechtpar rrts h,..l-r. Hier /icn w. . c r ruinr'g.,e.eeuw.e qn"rr van de Lhsieke middcleeuwse nenoriestichting, warrbij liefdadigheid en de zorg voor de nagedachtenis nn een qeldoeqe, hrnd il hrld g,ngêr. Ver ook dez Lij/on dcrc nrernorreri.l'ring..or,l in \< r-(er ulooruir

T5

citàt vàn lriedrió Schiller op het mausolcum: Allc minsLen binn nyn gang en verlic.hring, getuige het

dend chrisrelijke Bumr's

do uo

urionair goind

wren

/d

eerder abt;.evolurionair

e\.,den M-e,or.e,\"r

.\'

Tweedc Kamerleden) cn de Eysingài! waren Àl even heuri ge liberalen n 1840 rerec dc mr \\.8. Bu .J. griermr

Ib

de wereld

r r8/-

qn

de veLlichte genoorsctrapscuhuur is het

opseri.h,e r-:c. ceroo,.cl

Jp.er nrrom.1j..

De actiqe (bestuun)leden kwmen onder neer uit de no.abc e ftrrJie. \rn Bóeler.. Bun, ea \"F I )'i1Êr. \r d* ddc iui ie, Lq,rel roeger oi Lrer "en prir. begraaftlaats, naar dat wil niet zeggen dat zij allemaal de revolutionane beginsclen waren toegedàan. De behou-

var Barderadeel, dat hij wilde worden begnven op de Álgemene Begraafplats te Leeuwrden. Toen hij in lil48 plotsellng sricrf, werd hij niettehin (volgens zijn weduwe op eigen venoek) bijgezet op d€ p.ivébesaafplaals die ziin fdilie sindr 1826 in Veidu- berat.re

r-, qÀ tFnnet;it Fer (onin(liJk b-.'u,t voo, rodis geneest on het begraven buiten de kerkhoven ook voor de meer behoudende notabelen anÍekkelijk te haken.

Een enlele gouverneur (na 1848: connissàris des

Lolings)

gafrlfhet

voorbeeld.

In

1840 is gouverneur

J.A. bàron vd Zuylen vàn Nijevelt (r 1826-1840) op de L.-.re Afdeling vr de clg.m.ne B, B,"rlpl '. r, keuwfden begnven. zijn kolosule graÊteeo werd door de $àd Leedwàrden geschonkeh: een publi€k sebaar op een uiterst publieke begraafplaars. Opmedrelijk is dar de ecelnfi %n /u,l.r n,e onde, /ijn Íarilic".,pen i. besraven. HeEldieh is ook elder op deze begraafplaats laDelijL sch@s. Van Zuylens voorsmser jhr L Aebn€a van Humalda G l814-1826) was h 1834 bijsekr h dc

16

nat zijn kebelh van Haetrma40 Van Zuylens opvolger wd een Van Sytzma en de?f, is inderdaad in 1848 in Friens bijgezer. M.PD. farniliegnfkelder Glins

in 1789 sesrorycn

bÍon

Hresm

te Dronrijp,

eerste echtgenote

van Srzama

(r

1840 1848)

jlvr

wx polirick

liberaier

en sodsdienstis vrijzinniser dan zijn voorganger Toch Loos Van Zuylcn voor een publieke begrafplaas en Van (y,/dr J voór ee , bijFl iig bir ,iJn -ig.n Êmi rrrer

i:

aard niet in het kerLje zelfnaar;n een privés.aitelde. op hct kcrkhot Het precedent was h;€. earshijbl;jk de àl vóór 1804 aàngelegde fm;liegrafkeld* op ha kerkhofte Drie n, wàtu zijn srooNader en r"snen.Jr

/urke gruÍlc)d. n

".dr.

Li de(eterkrenorde

t.e,

zr.,rz

/rglud ook nicr ongewoon. In 1933 werd óp het Oldehoofsterke*hof de aentiende+uwse grefl{elder ven de notabele fanilie Bouriciu bloogelegd.4' Na de sloop van dr kerk;n I596 ws dir kerLhofak publieke (in die djd dus ook, kerkelijke) besLaafplaa6 h sebLuih gebleven. De oudsre beLende graJkcldcr op het Lcrkhof vm Oud-Beers is in 1789 aangelegd door grietmu baron van Lynde!. De Buna begfufplaas te Weidnm is eiscnlijk een srcDsseval. Rolim Buna Horà siccma resreerde in 1820 dar zij wilde worden lxgraven ir weidun 'op een .ruI. land rn de open luJrr . H rr r rdr in

-aq

ur

ov ,tr,.'dl repF.en,à,' i , Lro, , fe, e,, Li, /:ji kring heeft RoliIa vernoedelijk har ideeën opg€dan.

Kórt vóór har doód in 1826 heÍhaalde zij dar zij in de kerk noch op het kerkíof wilde wo.den besraven maar op een stuk land n;et vo at naar oor< nier 'aar de dage, lijkr wandeling'. zij heeri haa. znr nier helenail selc, gen. Haar weduwnaar Bernardus Íluma lier de familiebegrafthars in 1826 aanleggen op eer steenworp van de kerk: een conrpromis rusen de menralitcir van dc behoudende Bumas en de revolurionaire Rohra.

Ook tchre privébesnafplaatsen, dat wil zcggcn: zondcr enige Lelarie met een vroeger ofbeÍaand kerkhol bleven na 1825 seliefd. Een jaar na dc aanleg vm de Buna bcgraafplats nr Wcidum legde de notabele Ènilie Dorhotrr uir tÉeuwrden op ern weiland aan he!

D

17

1.."tud .n, b.!tublex Do$ort

Schapendijkje een gnÍheuvel an nar het hodel van de Bienenabcgraafplàats in Oudeschoot. De Èni1ie rves nauwvesmt aan de Buna's: de moeds vao Brudus Buma wd een Dorhout. Har zuster wo getrouwd geweest net de representant H. Balk- Betnardu Bumas grooroude$ vd moedersz;jde wren beide. in 1789 besraven in de Leeuwdder \íesterkerk: groowader mr Bernrdus Dorhort ner vermeldins van al zijr ambien, waronder het burgemeesrerschap van Leeuwarden (sroothoeder Neftje Dorhour-McrcàÍor was onder neer

18

regenÈi vàn het deftlge Oud Burgerweeshuis geweesr, naar darover zwijgt haar ghfrchr;li). In 1827 we.d ds. Anbrosius Dorhour, een neef'u Benardus Buna, als eetsre an het Schapendijkje bijstrr. De onsrachre begraafllaets hg op eeo weiland bij een boeLderij die .rnc. yur -n J4 -igenc"rn s^ 'Jn de Do hour..

De pachter moesr één kamer in zijn huis als rouwLmcr

Der

clausule werd ook toegepxt voor de privébegruf de Eysinsai in 1828 lieted enleggen bii de

plars die

L.etundd, hqtudhltut Da

dt

boeldeLij Jommsrate rer nooden van \íirdum.

De E)singa: waren evenals de DoLhouts gemtigdJibera ]e norabelen en de nabiihcidvan een keLk we.d ook hier nier als een roodaLclijkhcid gevoeld. Uitell;jk lijkt hun begraa$laars nccL op dc Buma-besLaafplaats dan op die van de Dorhouts: gccn door idyllisch groen orcrgroeide gnflreuvcl, mr ccn srnk in rijer ingcdeeld graFeld.

Kuiper nerkr overisens op drt dc mcesr publieLe {iguur onder de negentiende eeuwse Eysinsà's niet bij lousnà$àte is bijged mar op de Leeuwarder A]gencnc

jhi

Eysinga (1818-1901), onder mcer ltarneLlid en ministcr var Staat.& De lààtsrc bijzcrrhs bijJousnasrarc vond plaa6 nr 1938.

De Van Boelcns bcgraafplaars bij okcrtcrp wed seslote! m de begnfcnis van Àkkc dc Boer (1812 1889), die jarenlang bij dc familic in diensr was: een mooi csalirair rekje van d* ooit zo revolutiomire notrbelenfnnilic.

Later generaties vonden hun rustplaas op de Begràafplaars:

mr.

FIJ.J. vaD

Ieeuward* Algeneoe Begrehlars, zij db zt net de aan her vemante Eysinga\.at De g.al'Lelde,s

"an

de

T9

een pssend monument in Brons€rsa op te richren: een sÍaÍkelde. En een allure die ;n Fieíand sinó de v€rlieling van het Nasau-g.af in 1795 niet heer ws gezien. Van Stirun koos hiewoor de ultieme ereplarn: recht regeoover het ingogshek van h* oude kerklof.

BrongeLga kende tor dan roe geen i.del;ng;n st.nd en kluse rcals de grote publielrc begraafplaaaen. In fene lag het ftmiliegrafnn de Scheltinga's achreran, op de laat' .,e ptàJhcn sn de n(8end. gralrij. gedckr mer een .impele zerk.aT Van Stirum lier dadenrcgen een glooiende, geplavcide toerit aanlegger van het toegangshek naar de poorr van zijn sEftelder Die was gedekr mer een klosiek iempelfronron mer de naam Van L;mburs Stnuh

zichElf

Bumas, Do.hous en S)'tzamas zijn nog in

gebrtil.

Die mn de Sixnat is omstreeks 1980 getuimd.

De Bienena-begraufulaats bestaat nog, mot ;s ne de verkoop van her bos in 1846 gesloten. Hun voorbeeld vond cchter navolging bij nr H.w de Blocq van Schehinga, griemm vàn Schorcrland, die in 1829 op

zijn buiÍcn Pauvcnburs in Oranjewoud een sooftsel;jke grafkelder liet aanleggen voor zijn in datjaar sestoÍven eerte vLouw en hun dochrerije. Hij ws toen al heF rrouwd net een dochter van de parLiot E. Roos van Bienema. Griernan Vd Scheltingawu een echte regent van de oude senpel. onder de nieuwe gcmeentwet van l85l wàs voor hem geen plàets neer Tot zijn onsenocgen werd hij ànbteloos burger, at n hij in ls58 in de adelstand vdheven. Kort na zijn aÊoting kocht Van scheltinga de latste 24 gnven op het zeer oude kerkhof vm Brongerge, eveneens in de bosen bij onnjewoud.

Hier is hi zelfin 1864 als ee.ste b;jsezet in een tameiijk bescheiden nieuwe grafl.elder De gnltelder bij Pauwenburg is hter door bradd vewoest.ri Een kleindochter van oud'grielhab Van S.heltinge

r'.u$àe in l40 me, ' .l .A.1.I rrÍvrn l,mhL,Ë St;um. Deze oud'legerolïcier wijdde zich na de dood van,ijn schoonvader in 1906 aan her beheer mn diens uitgebreide grondbeit. Daarbij versar

20

lii

niet om voor

hemzelfeó zijn genalin. Bovenop de kelder Lvam een nieuwe kloLkenÍoel. On deze srote, diepe graftelder hier nogelijl te màLen, mosten nog,l al "ar g.-orr graren -orden geruimd. Drr g,ng zachrzinnig, wet tot begrijpelijLe protesren leidde.J3 Van Srirums reputàtie heeft damnder niet blijvend etr de wapens van

geleden. Bij zijn peroneel en pachtes leefde hij voott als

naar ook warn en rechwardig lmdheer Blijvender wu de schade d;e Van Sftuns project toebrachr aan het bodenarchiefvan wet een van de oudste middeleeume elnebegeafplmnen van Frieslmd ws.

Zijn graÍlelder wo in 1916 voltooid. Korr daarna doken bij Pauwenbu$ enige niddeleerwse sarcofagen op.

Ze verden door de boeren als veedrenkbal gebruikt en zijn rot 1981 ;n de Oudheidkáner te Heerenveen ffaaposeerd. Een ervan sraat tegenwoordig inJannum.

Of hiernr in 1 916 nog bijzeningen of identificatienidde' len lagen, zá1 wel noon bekend vorded. De verselijkins drinsÍ zich op met het oude kefthofvan oud Beets, een streng

eveneem een volniddeleeum ontsinningsdorp. ook dar zijn na de aadeg van de privégraflrelder lege

srrcofagen op nabijc boereneweo rerechq.konen.ae Her is wrms dar een elire die zich eneuijds liet voorÍaán op hisÍorisch besei andedjds zoveel ouds heeft Als een rode drad loopt door al deze verhaLn de tegenstelling rusen publiek en inÍiem. Toen sri€rman Van Schehinga alf nog een publieke figuur was, koos hij voor het g.afvd zijn vrouw en dochrer een bij unstek inrieme loaie: zijn eigen bos. Nadàr hij zicl uir het publieke leven had teruggetrol,len, liet hijeen nieuwe gratlclder bouwen op een bescheiden plaats achteraan her oude k*khof van Brongergà. Zijn nazaar Van S uh, die hoon een openbar mbt had bekleed, eiste dutenregen de neest publieke plaats op dit Lerkhof voot rr.h op. I en en "rJ.r ronnr cêr ove,g.ng vàn in,iem naar publ;ek begraven die zich in drie genenries voltrok.

VijÊien jaar oa de vohooiing van zijn gràrïelder was Van Stiruns eigen begrafenis een rhearal publiek senemcnl Er ws natuurlijl een rcuwkoets net pàr

den. Behalve de fenilie, de peroneekleden cn de pachter liep de gáele Friese rdel in de sto€i nee, ook in de rraditionele Friese ongang om het kerkhof - onder klokgelui. Comnksaris der koningin m PA.V barcn van Harinxra rhoe slooten (r 1909-1945) hield de voor naansre grafrede. Daarmee illusteerde hij de sreeds nadrukkelijker rol van de pólieke overheid bij dood en begnven een rol die de laatste jeren bij vrugstukken als euthmasie en donorcod;dh allecn nu toeneemt.

De saat ontnoedigt nu ook met alle wettige niddelen de wens van deÊige en ninder deftige buger on op eigen land te worden begraven.ltr Privébegn@laatsen worden lrcnneliik *enals de rdel zelf als een 'hktorisch instituuf beschouwd.

Beslut: liw dz n,Énoir en contiírïtàt Dealfde instelling r.eli tegenwoordig de negentiendceeÍwse elircsrafculruu als geheel. De stat treedt op a1s res;srátor, nier als lestaunror In 1996 k.egen geneen rcn opdnchr re inventarise nadruk op de historkch cn kunsthistorisch belaogwekken&te gnuen.trVoor de Leenwarder Álgemene Begrafplats Lran een en ander te laat. Zo ms al in lr)(,h he' gie,iiaR n gralmonumenr qn d. VeBJ:.' ,n ' Clae.bergen. een voor Friesland uniek restant van de iDdusÍiële revolurie, ssloopt.t'? Het vewal wordr nu dooL de beherende stichting geLenschetsr als 'onsrunbaai en de dichter Jean'P;ere Rawie schreef een rcnantisch

t...1 het hek met schedels op de hoeken / en het peda"te -;dd.l..u-s "ernam, verzakte rrken, zuilen, stene. boeken, / steun zoekende tegen elka"de. aa".5r Vooral de aublil< van de Eerste Afdel;og is onthutsend det één uiaonderins. Het àniliegrafVan Andringà de Kehpenàer (in gebruik 1857-1905) is als enige goed onderhouden net gestoLen scherpe rekstel en wapens.

Een en rnder vormt wei een contrst net de aan de over

21

verdwenen. De fmilie Vàn Bóelens ;s ;d 1913 uitgesrorven, mur hun begnafplats behoon nu aan de stichting vtedesfl r. Allrun. Die vh de Bu,ms à' a. ii

Cornjun wordt niet orderhoden

gn

en geleidelijk de treuwarder begraafplaars achternà. De VD Lynden

stichting heeft darenregen in 2007 zijn fdiliegrefl{elder te OÍd-Beets ftr grondig getesrau.eerd.

Her zijn dus vooÈl pardculiere omsrandisheden die her lor van dn negenriende-eeuwse erfgoed bepalen.

Eeo mooi voorbeeld is her kerkhofan Jelsum, waar verschillende eigenerfde en noÉbere ramil;es hun sraveD hebben. De vd \íàgeningens, e;sene6 van de oud, adellijke Dekemrstate. nmen in 1828 tesen de zuid, nuu van de ke* een gnfheldêr id geb.uik her d@rop de álliàntiewàpens Vàn \íágeningen-Hourh. In <ie muur is in 1898 nog een stenen epiÉafaangebracht voor een l;d van deze notabele familie. Zij sraan anaf 1813 bij de Friese hoogstuogeslagenen en gebruikren Dekenutate vanaf 1814 als zomerhuis. Ëetr andere rah lier in 1905 op de besmalirlaars Moscowa in Árnhen een opvallend j Tru,ol. m in Juscn'l.r il bouqen. De vrroud. ir Jelsun 'g*ted boerenfanilics Boelstra, Hoeksrá en Velstm beaten eveneens familiesrave! op her dorpskerkhof. Vooral de net de Hoekstrat veowagerde \tírsenars onrwilkelden zich in de nesenriende eeuw tot schatijke

veefokken. Hun villaboerderijen ztn soed te verselijken met die vm Borke's Groninger 'herenboereb'. Zij sraan vànef 1796

in Lêetuz .n,

Otule

bt de Friese hoogstaangeslagenen en namen àd de netioníe wergwende vergadering.

1814 deel

De Èmiliegrell{elder Hoeksrru,\ía$enaa. werd in 1854

Bqlddliladt'

àangelegd bij de hoofdingang van de lelsumer kerlt.

kant van deze aÍàeling gelegen graven van de fanilies Van Boelens en Vm Eysinge. De Eysingá's voeren sinds 1991 via een speci.le sti.hting het beheer ovet de Èn;

liebegruftlars bij lousmasate,

maar de graven in

Leeuwarden vJlen daar (nog) buiÉn. De Buma's en

syrzma.

h.blrr hu, t n,t;"b.8BJtptrJ,en

eveneen,

r

srichtingen ondergebrachr. De Sixmasrichrins in Huizun is ál jàren slep€nd en de privégraflelder vm de Sixnat

De latsre bijatring vond plars ;n I 966 (N.H. \íds€n@., een achterkleinzóon ven de sdchrerT.À. HoelsÍa).

De evedeens net de wdsenaas veEwaserde SoelsÍa's bezitren een reeks doot de faniliestichring BoelstraOlMer goed onderhouden sraven. Onsrreeks 2000 is ook de grafkelder HoeksrLa-\íasenaar gcrenoveerd. Áls laatste noemen wij hier de fanilie van de bekende herenboer, politicus en toneelschrijver T.R. VelsÍà (1840 1918). Hun gnfwoidt gesied door een bij uirslek

rómàntisch morument: een afgebroLen zuil nci een duif en rozen! volgens een pd gerenoveerde gcdenl$reen aangeboden door'Fryske tomlelselskippen, krircn en ytlike Frie,en'. Hier is een region àlè LeL d. l"énoit gc.t ëeÀ voor een sfoning blnnen de rriese beweging dic zich vrnaf 1844 knchtig liet hÓren: niet het Fries G€nootschap, waarin de oude notabelen ovsheenter. mat hct uiteN nàdrukkel;jk Friesralige Frysk Srhkip vm boerer, onderyijrcm en middensnnde.s.tt Hun -onument uoor Velstra veltegerwoor<ligt een nieuwe vorn van elitegraf

cultuut: niet nationaal maar regionáal gcrirr.

Met deze plaatselijkc cigcncrfde familics zijn we in feite an de rmd rm de rotrbelencultuur beland. De condusie uir al deze verhJen is nier op,ierbàrend nicuw De lange negentiende eeuw is dno 2008 àchrer de l-er rnrer irg.h,,r ian regge t ['. \ eel I]," d"'4? 4ot' " van de Fries nohbeLnelite uit due belangrljke periode hebber sterk rc lijden gehad en kunneo uijwel alhen vooribcsraan NaDree. er een zeLere conrinuiteii is in her historisdrc faniliebesel Het voorbccld wordt onder meer

n*

'HiLr bgt BeIe Zqbh dn Tafu un Stnslerke / "dn dz test un nmn op andere erlza. Dae @wegelt

lt

lwt

Idh tux ào HNrd zij" ldtiÀrh bèdneu, Mr ooh o? "dh Fi$ê ekteghre, hde" tue dubbeb unen. Ze z;jn in de loop un zle negennmdz eetu wettelijh ua'tgelegít6 b zij" twee \ao'ien: fdnilíenamc met.en twenuddm'm J)mitienanen net een 2 haxneuoeging, biju otbee ld 'Ua, Hdtinntu thoe Sloorm' ftIz tatr un àe Hatinmai dit b;j Shtn wmnk) of Vesctír Mn Ck&ergm'(rur het ldds@d Kkdrbosen bij Atnhen). In tulkc s.rdI?" qrehen tuè ha,rtueg udn de Hainma:i of t/t Vegebni. ksennanex hondzn

ap

aue man;ercn antstadn.

Som uod een uorouder net ,adm en toe,adm !d,oem!l.

Deze toeuam hwam dan tute k uueadn n d? eigc fanilindan dn de dqdins te 'tdatu. Zo ktu'm àr trseenaam 'De Bkal in de fanilic Vn" Scheki,sa .r d? taie 4aan ta4 Atd.iqga i4 d? hnilic Dr Kengetat. we spreker hotwcg uan 7e Schehingai' m tle Kenpenaoi.

Ee" bijtu"dzr stual h jh, Duo wgelin un Ckefietgen.

Hij hleeg i" 1860 l?oni"hlijh okf an z;th jh rm" Mdftend tu" Bumanid Wgelin uan Ckobogen' te nu-

ne

.

Zij

o,tgtootard$ udtd Attudr! Wgelik "dh e chisn d dh BLmdniLlokhd Duto,

clde/berye"

rlie uoonle op Matterastate te Catujtutu, tu6

nat

seseven door de Kempenàes in L€euwrden, de Lybdeds in Oud Beets en de Boelsth's en Olivie6 in lelsum. ook rierw. eli,e, kLrnel hif, b j een rol .peten. m,,schien nier in Íeditioneel famil;nerband naaL wel in geinÍitdtionàliseerde vorn (tichtingen, sponsoriDg). wie wàcht óp de overheid, wachr doorgaaN te lang en dàt geldt, zoals u weer, ook voor oudc Friesc kerkcn.

ttuuhd

dat

dubbete of n(i driedabbeh a&tenanea ia de negentiendz euu lams tu mahen met het stlh dliêhotuen dtoon ra/l

fdnilituapen!

op

salen? wdpeit ofze nr edrordís zij

(Van Llwten) ofju;st guonplieml (tah Hannma thoe Slnotd), ,eftele reel arer & fanílíesochied?ni' en nog ner ha fan;t;eba{ In ,!m oogopskg han em uapcn

nt

24

nh

buí: Drca M,lltend.

De beuono un Dehma:ute ír hct nab;je Jekrn nomt/z znh kL reacríea) 'Va lv/tg.eiqen thoe Dehana'.

Tcsuwoodi! unlet alled tuht.m"ac, dip op utt !êacn (ra-naaq. Za lej dt ;a t.t I uiYtlot "ad4. th.nd aL uen achtemaan Var Boebs sinàs 1894 i d| |àhilie "oalt Sandberg un Boehu. In dit gcual is dc 'tusmuan' du achteraar gepkaxL De fimilíe uett h* uapm Sanlbetg ea notqr -nh koaues 'aqdb g. Had dc u ildg'oc; .aa em ttoegoe bezittet

dhdzl ,oot en gd.l,oituhdet da;delijk ndke".

B;j gebnh aan zoa sntk beelà zijn heel uat net uoorden eèn ên

nodig

an

*x

urgelijhbmt 4ïecr

t btuoktclisn.

NorrN 1. D.J. Bàarda, Eene kleine wandeling

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

on en daar Leeuwarden jn ohlober 1845 (Lêeuwarden 1845).

U. Botkê. 'O heuvel door hem zeÍ op eigen grond gebouwd', n dem e.a. (íed.), Doodstit. Dood en begraven in Graningen l2OO4 13O. G. Jensma's €censie van J. BaÍke, Boet en heer (Groningen 2004) in HBtorsch Jaarboek Groningen (2005) 134. Zê ovor dê haken en ogen van prototypen' in hei agêmeen D. Geeíaans, Wards and Aher ,. Pdpc,\ on L.\tcdt ano Senànlt Íap,cs "Vono-' (Def Faas 20oo).

K. Kuiken m.m.v YB. Krpet,'Als een b|jvend nonu menÍ'. Honderd jaar Dorhóut Mêes Stichting (1857) 19a7 2AA7 (Hàter 2OO7) 25.

Over de wooncutlur van de Jelsumêl hêrenboeren L. Valk, '700 jaaÍ bouwên n Lseuwarden', Huis aa, Huls nr 24130 (1 12 1993)3.

Zie de nlêd ng van Rob van der Laarce en Ymê Kuipêí n c)ezetÍ.len (ed.), Beetden van de bunenplaats (H lvesum 2005)s 24.

h erover recent ook F. Grjzenhout (red.), Eígoed De geschi-dèar- àn..n bêgnb ÍAr(lórddr 2001.

13. Ku pêr, Adel 345, 398.

Vooí de vêrantlvoording van cleze periodisering: n -. eswJ. e c. ted.). C-" hlbdêri( l. ópd1 van Friestand 175A 1995lMeppe 1998) 12. N.B.: de zinsnede 1750 1895, 1895 1917 en 1917'1995 dienl hier le worden gelêzên as '1750-1795, T 795"1917 ên

Ze

rld

1917 1995', '15.

T6.

17.

18.

19.

Kriken. Monunent 49-50.

K. Kukên,'Nazaien van Gerrit van Berlkum , De Ned. 1 1 I (200 ) 329 344. VooÍ een ijst van nog bêstaan.le lenen in Fries and R. Efclee, Hei Sa Jacobsal Sl. Jabsleen bt Adehove (Leeuwaden I 993) 1 8.

D.-. vdn dê, Veel. r,lêlrs en dc van StTdnd $ (Aphen a/d Rijn 1994).

10. K. Kuiken, D.H. van .ler Meer en F.H. PostÍna, van FAgebang tat Fagelsanghstate. De renaissance van een Ftiese baercnfanilie íKollrm-Heerenveên 2003) 87 93.

T 1. J. van dêr Borne, 'Het verbod op het voercn van wap€ns n de BataaÍse Fepobiek , Jaarbaek CBG 49 (1995) 174 YB. Kuiper Ádet in Friesland 1780 1880 (Groningen 1993)258 259i J.A. Fabet e.a., Hier watdl U, voor gi steft, een lusthof aangeboden'. Beghven en begraíplaatsen lLeewarden I 999) 30-33.

12. G. Jensma, 'Om de erÍen s van Friso' in dezeÍdê e.a. lêd.). Gèraa'..hàps.unud n nia lênd. Hcl Ftia Genaatschap 1 427-2402 (Leerwaden 2OO2) 27 32.

Leeuw

I

1

20.

q.

Hoogstaangeslagen Friezên 1796-1813 in J.A. Faber, Dne eeuwen Fiesland |Lèeuwardên 1973) 704 705 en Klipeí, Ádêl 452 455i Frese gênomineerden in 1814 n Tíêsoar Leeuwarden, verschenen notabelen n A,l\,4, E ias e.a., yolksreprsenÍanlên en welAevers (amsterdaín 1991) 273-276i verkesbarên voor de EK r848-1917:VA.M. van clen Burg en C.E.G. ten Houte de Langê, ,o Hoogstaangeslagenen in s Riks directe belastingen 1A$ 7912 (Ze si 2004)i verkiesbae Frezen in 1851 in K)ipet, Adel456 457.

Y Kuipei Onder notabelen , n Van der Laarsê en Kuiper (rcd.), Beelde, 160.

Zle het debat n de aatste par jaa8angên van De Neclenandsche L@uw cuer dê maatstaven voor olname n Nederland's Patricaat.

Vilf Fr ese 'gênootschapsfam I es ziln beschrevên in Jensma e.a. (íed.) Genaotschapscultuur 213 261.

P Brood e.a. (red.), Homlres novi. De eerste volks vertegenwoordtgers van 1 795 {Amsterdam 1 993) 171 173, stet dat Eduard n 1812 niet bil de hoogstaangeslagen is gevondên. Echteí wel in 1811 lFabet, aie eeuwen 704).

De kels van dê notabelên in T814 s net aiitd begdlpe Ík. Zo was de Kollumer hêrcnboêr-rcntener Boie Eskes n 1796-1813 vêelíilker dan zjn colegas, dê neven K.A. ên K B. Wassênaar lit S1. "Jacob paroch e.

Van deze drie is n 1814 aleen K.A Wassenaar

21. E.K1o. Dekp,lenrgva dê-

esF

l"nd"-'. gel"1

vafuit het graÍ" Keppêlsiok 69 l2oo4) 4-17.

22. Graninger Kaken 21 í2004) 4-15, 22 l2OO5) 75 761

23.

De Vriiê Fnês a4 (2OO4) 9-28t N,euwê Drerrse Valksalnanak 123 \2OOO) 153"170.

K. Kuken, Het gehein van de Deventer sarcataag (Deventer 2003)t dezeÍde, Prorninêntie en paupe.tasDe graÍculiuur van een 1 20 eeu\Às aclelsnenderk' Vnus 11 l2aaq 7 22.

25

24.

N,4ol en J Pasl n Bu|\ètin K nB 143eaaq 1ag 121 H. Th. Laínbooj €n J.A. Mol, Wae abbatun Oti

J.A.

Sarcte Marle

(H lversum 2001)j G. Verhoeven en

J.A. Mo , F.lese teslamenten loi 7550 (Leeuwarden 1994, ook op ww.knawÍa.n)i over mêÍnor eslichi ngên in Frese testamênten tol 1550: J.A. [/ol, 'Fíiêzen on het hiêrnamaas, I dezèlÍde, (ted.), Zonen voor zekerheid |Leêt)wafter 1994) 175-214.

25. D veÍss aureurs, Gralschíften t...l tussen Flre en Lauwels I V (L€euwardên 1950-1955)j H. de Walê,

26.

27.

28

39.

Fnezen uit vroeget eeuwen (Franêker 2007).

H. van N erop, van rrddels iol regerien (Amsterdam 1984) hooídstuk 1i YB. Kuipet, Adel in Friesland '1780 1880 (Groninoen 1993) 78-80.

G. Jensma. Het theater Leeuwardon' in F. Kunst \red.), Leeuwarden 75A 2OOO (FÍaneker 1999) 206 207; Fóer e.a., rusthof 31 (1765).

A. de B@r e.a., Het plaalgraÍ van Ílerkwerd', Keppelstok 7o l2aaq 17 25, Keppelstok 4411992)

40.

41.

42 43.

44.

45.

46.

v50-v59.

29. H.

À,4aring, 'De Z'ideóegíaahlaats als panihêon van helden tê Gronngen', in Botkê ê a. (r€d.), Doodsrl 80 88.

48.

49.

30 Bolke, Heuve l29.

31. Ku per, Adel 397 398.

E. Huismd, Een krlomeier adenike huizen in Beetste/zwáag (Lêeuwarden 1 986) 20 21 ; over dê ingsbruiheming van de Van Lyndên-graflG deí: G. van der VeeÍ, Hêt ges/acht Man) Baelens uit Opsle./ard l52O l913 (Drachtên 2007) 16.

33. ,)ensna. fhedea 224 226 34. A.J. van D sser, Moscowa. Geschie.lenis van de gemeentelijke begraafplaaE van Anhen luÍíechl 19921

11 12.

35.

Van der Veer,

36.

Biograí sche gegêvens van al e Fr ese (en ook Gronnser) rcpÍesenianten n Bmod e.a. (rêd.), Homlres novt Over dê Sixma grafheuvelie Huizum S. GrijpsÍa en S.G. Kngma, 'Grepen uil de geschiede n s ván Huizum', Iuske, Potnarge en Jokse 5 ?AAZ) 1 4i ovêr dê graÍheuvels ie Oudeschooi (mei name BiênêÍna) en oranjewoud R. À,iu deÉFadetzky en B. de VÍies, Gesch/'êdénis van Aranlewaud (Alphen/R jír 1 989).

íya,) Boelers 22, 50 5l

37. Boike, Hêuvol 132'T37.

38. E. Huisman e.a., Á//e minsken binn' nyn brcnen: Falkeft Kuiperc en 1AA jaar Coopersburg (Akktim 2001).

Gegevens over dê Buma s ên hun píivébegíaafo aais, tenzijanders aangegevên. naar R. À,4u der'Badetzky en B. de \hies, Weidun, dorp van stalen. Geschiedenis van de bezntjngen van cle íanilie Buma ( tphen a/d Riln 1994) T02-105.

D.J. van deí N,4eeí e.a., GtafschríIen I...l t|ssen niê en Lauwers lV: Menaldunadeel (Lêeuwardên 1955) nrs. Gl17, Gl18, Kp24.

Gegêvens over de S!,tzamab naaí Van der Mêeí, FrlersFabet e.a., Lusthaf 23,27.

Faber e.a., Luslhof 51 53i Kuiken, Monumenl66.

H. Nota De Eysinga begraaÍplaais op Jousma stale te W .dum lusken Patmarge e, Jokse 2 (1995) 97 r05.

De oudste zoon van lhr. mr F.J.J. van Eysifga noemde zch jhn Humalclavan Eysinga. Hijsprak n 1901 opzjn vades beqraÍen s le Leeuwaden lK';ipet, Actet, 412).

Van der V@r, íVarJ Boe/ens 28 30, 51. À,4u dêFRadetzky en De Vrles, Oranlewoud; F.J. Schoppen e.a., Gralschriften NH'begraaíplaats te B/ongêrga (Leêuwaíden 1 997).

Plaitegrond n Schoppen ê.a., Brangerga.

Ongepaginoerd n egve bil Schoppen ê a., Arcrge{ga.

H. Mafth, Vraeg niddeleeuwse zandstenen sarcopha gen in Friesland en el..lers lDrachter 1957) nÍs. 22, 40,

62 63 50. De Wet ap de likbeorging ll 991 ) steli voor hei opnch ten van eên prvébegraáÍplaats dezeÍde st€nge esen als voor êên pub iêke begraah aats De eenvoudigê aanvraaqproceduÍe voor Íam I ebecíaafolaalsên op eigen afclgoed oÍ boerderil s claarmêe komên te

51.

52.

Van D ssel. Mos.owa.

Fatrer e.a., Lusthof 34.

53. J. P Rawie, Spanjaardslaan', in: Faber e.a., Lusnor2.

54. Van D ssel, Moscowa 49, 99 nr. [38].

55. Jensma. ErÍenis' 53 60.

56. C. Getman,'Mensên íÍet een dubbele naam', Gerea/ogle

l4

(ínaarl 2008) 1S-20.

27

Tabel 1. Friee noróele

Èníie

Toeliáting: de itmnam' '\íhatt in a nme?').

AÍkortingen: G) =

grei

is de

(b) =

in

de

lmge negenrimde eeuw

in 1811 vdtgelesde aáternam,

bdon,0

=

jonkhed,

x = in l8l4

o

de Friese norabeld

zonder

!e

1814

vernerdainsen en toevoegingen

opgeroepen en niet verschenen,

s

=

(zie

in 1814

opge-

roepen en venchenen.

FmiÍiom ('talmaan'): Hoogaargeslagen in: Adema 1796, 1811, 1813 Áebinga (j) 1796, 1811, 1812, r8r3 Álbarda 1796, I8lr, 1813 Alring 1796, 1811. 1812 Van Ásbect (b) 1796 Buseleur 1811 Vm Beyna (j) 1796, 1811, 1812, 1813 Be.gsmà 1749,1796, 1A1\ 1a12,1813 Bien€ma 1749,1796, 1a1\ 1a13 Vm Boel€ns 1749 Bouricius t796, tat3 Vd

Burnania

Cmp€r Cats Collot (b) Eskes

Van Erinsa

Fonrcin

(j)

Gedsma Van Van der

Glinstra Hor Vd Haersha Haitsma Hanekuijk Van Haiuna (b) Van Heemstn (b)

1811, 1812, 1796, 1796, 1796,

2A

1848-1850

s

1848 1917

s

(1890)

ts

1848-1917 1848-1917

n

1870-1900 1848-1860

-

Oudschoot Oltenerp Leeuwarden

1812,

l8l3

1813

1811, 1812, 1811, 1812, 1811,

l8l3

1813 l8l3

* s x-

1848-1917 1900-1917 1848-1890

1848-1917 l87O

wirdum

l9l7

1749, 1796, 1811, 1813

t749 1749,1796,

1811,1a12,lalS

1812, 1813

t796 1749,1796,1A13 1796,

I8I1, l8l3

1790.

1811,

1813

Heis

Hoekena Van ldsing

Ve.ki€sbáar in!

t749, t796, 1813 1796

(j)

1814:

s

IsIl

DronÍijp

x s

1848 1917 1848

x-

?

1917

Beetsterwaag

Fanilienaan (stamnaarn): De KehPebrel (j) Ván Lihburs (s) Lyckrama (j) Van Lynden (b)

Hoogstamgslagen inr 1749,1796, t811, t812, 1813 1796,

18

r3

r8r3

-s x-

rrrr, rrtu

!y

r796, 181r, 1813 1749,1796, r8r2, 1796, 1A12,

l8l3

Muller

Mune Olivier Rengers (b)

rrnu, rurr,

RiPPerdr van schehinsa (j) De Schepp€.

r796, 1811

Thoe schwartrnbere (b)

t749,1811, rAr3 t796

slewijk Van sloterdijck

van sninia (j) Van sytzama (b) De

Swn

Sybors

lirlna Du Tour (b) Vegelin (j) Van Wagening€n

1749. 1796. r811. 1812. 1813 1812, 18I3

De wendt

t8t3

;

s xx s *

1811

Willirye

Verliesbaár in: 1848'1917

194a-r9r7 1a4a-r917 1A4A-1917 1848-1917

Oud-Beea Oud-Beea

1890 184a-1917

oenkerk

184a-1917 184a-1917 1848-1890

Hichtun

1850,1900 1890-1917 1848-1917 1850-1917

AldsjelL

I

t796 49, 1796, 18 \t, 1812, 1749, 1811, t812, r 813 1813 1811, 1812, l8 t3

s -n a s s

1796. 1813 17 49, 1796, 1812, 1813 1796, t8l3 1811, 1812, 1813 1811, 1812, 1813 1811, 1812 17

r8r4

n

,rn*-rnoo 1848-1900

1848-19r7

lelsun

1848-1917

lclsum

1900 1848-1917

1796, r 8l1 Zeper

1749,

rSlt

29

ÍIARLINGEN TOT WLHEI]ISIAWN. Uitg€vedj Noodboek, Leeuwarden. Gebonden, 974 blaóziiden, volledig in kleur geílustreerd.

ISBN: 9789033005589. Prijs € 39,95 Peter Karstkarel 2007, MIDDELEEUWSE KERKEN VAN

Mijn veMachrinsen waren hooggespannen toen ;k de 'papreren pil van rr.trrre.ruurhirori.u. en pub'i.sr Perer Karstkrel enige rijd gcleden binnenkreeg. lL had het boek al in diverse media amgekondigd gezien en kreeg het rcnslorre odear. Zou dit voorlopig hér boek zijn over de Friese Lerkbouwkunst? Nr doorbhderen wo ik al soel €en b€erje releuryesteld. Neen, alwer geen oieuwe visie op, geen presentatie van nieuw ondenoek aah d;e eDo.me ke.kenrijkdom in her noorden van ons labd. Her boek is duidelijk bedoeld voor de geintereseerde leek. Die Lrijgr hiernce weJ cen vrijwel compleer

ovezicht van dit bijzondere erfloed in handen.

te zijn gekozen voor het lmdschap als oiterium.

KaJstkarel dridt zijn werkgebied aan :ls de 'brede kctstrook ten zuiden van de Noordzee. Daar is iets voor te rggen. Her Fries Croningse kJeigebied e" her kusrgeb;ed van Osr-Frisland vormen in veel opzichren een landschappelijke eenheid. Her landschap heeÊ de kokelijke rijkdom vd deze sreek in hoge mate bepaald. of je nu

in Friesland of Groningen kont, overal in dit voornalige kwelderlandschap werden al vod het begin €n onr jutelling terpen en wierden opgeworpen warop op den duur iedenettingen zijn ingericht. Her gebied was va meer a{aan en t;jk, relariefdichrbevolkt net

rolgr: een inleidins mer duna vier hoofdstul<ken berefIende de vier deelgebieden Frielud, Gro ngen, Drenthe en Ost Frieslànd. Binnen dee hoofdstul,Ien, worden de kerken op alàbetische volgorde bchmddd. ln de bijdragen stan bs.hriivinsen vu veF reweg de mecsre (nar niet alle) middeleeume kcrken in Friesland, Grcningen, Osi Frisldd én DÍenrhe. BeLnopÍ Dc indeling is

à1.

wut an iedere kerk is éá paginÀ teksr gsijd, hoewet de behg-ijkere rdm,e kriiSen. Elke bijdnge is rijkel;jk geílureed mer fotonateriaal. ooh

gebnu

Ondarks de beknoptheid is her boek daardoo. een dikke pil gsorden. Nier ;eri om ;n je binnenak te steken voor ondeweg dus, wel gech;ktvoot de voorbereidi.g *n tochten door het gebied. Darbij ;s h* boek goed toegm kelijk net karnnateriaal en inhoudsopgeven. Prinàl De titelvàn de inleidins is slim gekozen: Unnod;g;ng.

Hiernee wordt hereen een belangrijke;otenrie van de aureur dJdel;jk: ga die kerken eens bekijken. De ioleiding is veÍde. zeer slobaal. De aureur besinr mer €eq ver,nNoo'd,ns \oo, de Leub die h,j bij de producrre wn her boek heeÊ gemaakt. De selecrie vur kerken linkt naar mijn idee op lvee sedachren. In eesre i.srdrie lijkr

30

"r,rchtbaar

om'raB,ijl. el re. Di. blrjl' nier ,lleen :rr de rijke vondsten die gedan zijn en alkem wer woden sedaan bij aÍcheolosisch onderzoek, naar ook un het feit dat elk terp- ofwierdedorp in de latere niddeleeuwen verg*ld ging van een of meer srinren, staten of borgen.

Genoeg econonisch vermosen, rllbrurzijn en een tJmrlilk

ner e1de6 on zoveel hooglwalirariwe kerk' bou$kur., \oofl ,e b'elsen. Hoe anden ua. de,iruarie connecries

op de zandsronden en veengebieden in Drenthe en Frieslad. Daar zijn middeleeuwse kerkcn dan ook een relatiefschan goed. Toch is ook Drenthe meegenomen. ondar Kantkarel uiteindelijk n;et voor het lmdschap als crireriun kiest, md voor een neer pehtische seleaie óp bsis vàn de provinciegrenrn- Nu stan er in Drenthe pnchtige kerker ik begrijp de verleiding.

De historische rchtergrond wordt door lcrstkml rerneuwernood beschreven, hooguit àangerdpt-

we;oig over de be*rulijke eo kerkelijke;ntichting van her geb;ed, die beslnt weerslag op de kerkelijke archirec' ruur gehad heeft. Nau-elijks €en {oord ook over de ralrijle kloosters die;o het gebied werden gesdchr.

Vooral de cisterciënrr abdijen Karkanp en Áduud

hadden toch wel genoend Lunnen woden, ondat

nct

de stichting van deze klooster in tweede helft eeuw awel baksteen als nieuw àrchiiectonisctr

tmlfde vorx,c!-

vocabulaire werden geihtroduceerd. Dit wr van grote , \loed op de terkbo,,wk'rn r. .owie'o op dr venrening van gcborrwde ongev ng. M.i de bàk,een ksm immeF een ten opzichte van het tot dàn toe gangbàre naruuts Íeen relàtief goedkoop mad duuÈen bótrwneteriaal ter heschitLing voo. een s.oÉre sroep. op de voor dit gebied karakreristieke àrchitectonische fenonenen wordt nàuwelijLs ingegaan. De behmdeling van bouue-Ini.ken. rlpologn.he kue.rie. /urrom zijn er zovccl gereduceerde wamerken) en dergelijke, van dn Jll hrd meer uerrr moge r worden eemàal,. qr mii betrcft *entueel ten koste van Drenthe.

geregeld onderzoek gepresenteerd gezien. ceen didschtifren wordt ook maar genoemd.

Komed we l,ij het esihetisóe rpect

dt. k

vm der

'Álle Middel-

Kerken een nooi boek? làzeker Her vierkanre lormaar. d" rv o:, en vor+gFving /iin be.l;r de moei,. ward. Ook de ;ndeling is pr;ma; zoah gezegd is het boek soed roesankel;jk. Her is bovendien zeer rijk en geheel in Lleur geíllustreerd, overigeos duidelijk net foto\ van de sanensreller Dàt is sons janner, want veel foto's voldoei niet àd de eisen vm de architectuurfotognfie. eeuwse

De phten sam scheel vertonen veelal perspectivische ve,rrLening ei 7:in .on, or,"lerp olkorelig. Biiee r boek als dit À goed beeldmateriaal erg belangrijk, want vel menseo zullen het ook op aÍbeeldingen doorbladeren.

De teksten over de kerken zelfzijn zoals gezegd beknopt.

Niet àlle niddeleeuwse kerken zijn rouwens opgenomen.

Bij het doorlsen mhre Sp;jk, Grrelw€d, wier en de

torers

vd Niieh;dum,

OosreN;e.um en westermeer

De tet$ beÍat uir beschrijv;bsen van wer op de vele loceties is te zien. Daarbij wodt gelukbg ook de un drcht besteed m de inr;chtidg en inventáris vd her b*.1'rerer ler (g bour. vel i. r-J r"r Je :rlo lrrie ndr mijn idee ondeend ààn eerdere overzichswerken, ofschoon je dddelijk kao merkei dat de euteÍr álles ook zelf goed heeft bekeken. Dar blijk ook un de vele fotoi! van de hand van de auteur Na het kerkercorpus volgt nog een verklarende woorden-

vd lireranmr Ook uit de Litera' de se'inse weren*happelijLe prererr e r"n

lijsr en een opsomnhs

ruu,l^, bl,jlL

her boek. H;e. wo.den bijra uirsluiterd oveuichawerken gepresenteerd, wamn somnige al aadig op leeliijd ;jo.

Df rrseropen mc, ro.rr behoorrijr rar mee rjn

jJ,

verchenen. Eedijl is cedijk ik heb het ook niet allemaaL op een rij. Publicaries als het bock over dc kcrk van

Dronrijp

(vercchenen

nar radeiding

van de resrauratie),

nogen voor degener die venler wilien lezen eigenJijk niet onrbrcken. En in de periodieken van de Stichtirgen Oudc Kerken in de mpectievelijke provincies heb iL ook

31

Resunerend kunnen we stellen dat het boek van Kmtloel een conpleet ovenicht bhdt van her kerkelijk erfgoed in het noorden van ons laod en ost Frieslud.

Al Lent het boek beslisr inïoudeliik beperkineen. \íar blijft toch dat nieuwe sandodwerk wuin op basis van recent bouwhistorisch ondenoek en net oog voor de hisrotische contqr nar dit erfgoed wordt geLekeD. n synthese zou interdisciplinan moeen worden opg*r, zodat uit vele richiinsen kan wodeó bijgedrÀsen an onze kennis vm de gebouren en de omstmdigheden MIin zi' rot stdd ln men.

Niettemin is Á]le Middeleume Kerken (net nane door de vele illustaties) een uitnodigend boe[, precies aals de auteur het heeft bedoeld. Hct boek zal her a:rtel bezoeken un ketken beslist doen stijgo en daamee de achting voo dn bijandoe cfgmd stinuleren. Eo dat is hard nodig. Doot reruglopend kerkbcrcel< en de durnee

STICHTINGSNIEIJ\VS Van her ketkenfront Tor voor kon priende het rode roÍeNpitsje van Boer e1s een wunchuwende vinger boven het plutselijke groen uit: ;I noer geresraureerd woÍdenl \íelnq dàt is gedaan.

Vm ecn mrchuwende vinser is de toren een uirroep' teken gsorden. Her stu<rcrk m de toren is angeheeld, de \pis n \oorien wn pB, hrige leien en \ervolger. /,iq de muren door de shilders van top tor teen in de verf gert. De opvallende rode kleur is misschien even wennen maar nisstaan doet het reker nietl Odangs is het tongselfansepált en zijn de fdndan€n' ten bloorgelegd. Net als in het gebit ontsten de problemen dar wau het nier zichtbar ;s. Bij ontgmving bleek dat het stumerk wm angebracht tot op het nàriveld.

Duonder zit de steen onbesáermd in de gmnd.

Met als gevolgd dat water en ongediene vrij spel hadden

32

smenhmgende teruglopeode inkomsten, hebben de ker ken steeds neer noeite om hun bedehuian in stand te houden. De komende jaren zullen neer kerken worden afgetoten of gsijzigd on geschikt te woden gemaakt voor tunc,ic' en mind., religieu rrd. Aanpa*rng bijvoorbeeld van vaak nog gave kerkinterieure in het noorden is hierdoor aan de orde un de dag. Niet voor niels is 2008 làndelijk uitseroepen lot hetjar vm her religieu erfgoed. Tijdens dirjaar wil hen de belanssrelling voor en dc kennis over roerende en onroerende religieuze zaken in Nederland v*groten. Daaraan leven Kantkarels boek zeker een hijdrage.

los stóver Jo' Stiilio it ffihítutaurhi'toricu en oethzaan bij de

Rik'díeisï ,on Arhtuk[ia Calnarkndrhap

en

in her cèment. Er kwan heel nn wknanschap bij kjken on de lose Íenen weer mst te znen mnder de sÉb;liteit vàn de nuur in gmar te brengen.

Binn€n k{gen toiier en keulen steeds meeNorn.

Dat noer ook wrt in de mner noet het ketkie b*chikbaar zijn als expositieruimte voor de kunsteoaarsvereniging Facit uit Ftaneker De Fnneker kunstenaars gam h her kader vao het Jaar van het ReJigieus Erfuoed in divene ked<en van de Stichting Lunst naken en

De fondsrhe.hoheter voór Ter

Idad

sÍijst. Zij h$ lang-

de algêhele restàuretie is € 600.000,- nodig. staat op € 406.000,-l Op her nomcnt vatr

zam. Voor

De tellc verschijnen van dc Keppehtok hopen we te weten of de geneente \íesrstellingwerf de gwnegde bijdrase \d € 35.000, seefr. De Prcvincie Fryslàn heeft ungegoen in het kader van de Planelánsprojecren eed vergelijkbar bedras te willen geven als de gemeente needoet.

Vmzelf dat we met spanning uitkijken nar hct besluir Her beLrur heeli beJoLen Lenminne de acoreÍaurátie dt te voeren- OmdÀt in 2009 en 2010 het groorsÍe del de ,iJt,.uh.idiê he,.hilbrr tomr. z:l de reqrururre 'r ;n 2009 Aftankel;jk van fondswerving wordr

starten. geprobeerd het hele mject

eeuw dde koepelgewelven rangebrachr ner gedecoreede ribben. Het koor is achttiende eeuws en tijdens de restaurarie ;n 1939 1942 in rommo gotische stijl genode eerd.

Ooder voooitterschap van Mrijn Màs is de Plarselijke Comhissie vàn stari gegem. \íe wensen de leden veel

de

ansluie"d uit

te

"oeren.

In 2008 wordr eerst de restaur$ie van de kerk Èn sinr làcobipàrochie afsrcnd. Voor d* w*k is dit jar een dnzienlijL deel ván de subsidie beschilbu gekomen.

In sibrmdal0s worden een keÍken, toilet. utedeiding en buitenverlichting aaogelegd. Deze faciliteiten zijn hrd nodig in de kloosterkapel, die al jare" succewol *ordt geixploneerd door de plaarselijke commissie. De geneen te Danmmadeel zesde aan de conmissie een subs;die toe nn 16.400,- Dc totale begroting bedraagt een kleine 45 duizend euro dus gulle seve6 zijn van harte welkonl

€

De sfeerolle b;jeeoko-sr op l4 deembe.2007 Íond in qn ro.aris Hcllem" u'r her rclen v.r de ored ^hoÁte Dollum. De mu kale omlij.rins l\JT 'oo 'eleniis van de Hongaarse Veronika Juhuz. Dae 21 -jarige zange res woonde twee ja in Hurdegaryp en stdeen nu solo zang aan het onservàtoriÍn in Màdtricht. In 2006 won /,j de publFl'p,ij. er de P,ir \''phie op her pre.,igiek Prinses Chr;stiná-concours. Haar grote talent bleek ook in Hutunhuirn. N;et allen bezitJuhuz een bijzondere gave zmgsrem die zich net rc goed óuis voelt ;o een

Mozrt-aria

als in een nesrospiritual. Ook bschikt ze over een amstekelijke onbevangenheid die haar gehoor snel in de juiste sfeer brensr. Een memorabeie avondl

De kerk van Foudgum is in het voorjaar aangesloteo op de nutwoorzieninsen. Ecn keuken en tojletunn werden

Maatschappelijke Srage

gepiaatst en er werd ruimte gecreêerd voor de kinder nevendienst. De kosren van deze verbouwing worden gedragen door de ke*rentneesten en de Stichting.

Wie de,eugd hccft.... He, i. gcen gchcim dàr on, donateusbesrand vergrijst. Uit de resultatcn van de doneteurswervins in 2007 bleek dat het niet nesalt om jonseren :ls donàteur an te reklen. voor jonseren nàs in dit verband wotden gelezen: alles ondet de 40.

Die reneur baari ons zorsen. \7e moeten de jongerc gencraties inforneren over het belangvan onze ke*elijke nonunenten en hen wijzrn op de verantwoordelijkheid voor het monumentenbehoud die in de roekonst op hrin schouder komt te l;ggen.

Toen de Srichting door de Stichting Oude Groninger Ker\en q.rd uirsenodisd deel rc ncmen in her proje., "nàÀtschappelijhe Íase sociale duurzaanleid in het bndelijk gebied" hebben we die kans dan ook diect amgepákt. Binnen dir projeci worden voor het voortg*t ondemijs nogelijlheden gezocht voor matschappelijke srases gericht op het begrip duu@ahheid. Een práLti.che..ased,g -,'.r l-e,l,ns.r he, VO lrr.n lenn -

vr wier als derde eindigde in de BrnlGi,o Lo'e,iJ Re{Ju'rr e. i' pLn B in rerling

Nadat de kerk

En en rijt-subsidie in ha keder vm 'rn 'e,,JuEri.r. hrcrrrnJ.n. Hdu' n op

gezet het ve*rijgen he. hesw,,\.r

dit moment

de dtslag nog niet beLend.

Kerkovername 38 Het l;gt alreer sen achter ons, maar het ka" geen k"ad om rerus re kijken op de overdachr van de Hewormde S;.r Annakerk in Hanrunhuizen. De ke* smar aan de oostzijde van het dorp op een rerprestmt en dateer un de eerre helfr m de dcniende eeuw. De zadeldakoren i' ouder: al van rond 1200. ln de kerL ziin in de veeniende

'Jn

mahen net de same mg én de spanning tussen 'drie Ps" - people, planet & profit in relatie tot her landelijk gebied.

De Stichting Álde Fryske Tsjerken ziet zich dagelijks

geconfronteerd net dit spmningweld cn hoopt door het ambieden vm stageplatsen jongeren re inforneren over het belang en de problenatiek van nonunentenzorg, en hen re beuekken bij de daadwerkelijke instmdhouding. Da ná{!t wil de Stichting jongere generÀtis am het denLen anen over de nogdijkleden om nonumenten door gepast gebruik en exploitrtie te behoeden voor de ondergàng. De eerste stage vond plaars in Sint JÀcobipàrochie. Leerlingen vm de CSG Ulbe van Houten uit Sint Anne mÀàlten kennn met het gebouw. de beherden en het werk dar het onderhod vm een oude ketk vergr. Er worden planten in de bloembaken g*r en de berm G'd sehJn.eod. ouk qe'd een heuoe\ gebrachr aan her kerkhofrurde leeningen de ooíogs gtaven hebben schoongenaakt.

In dir sraser.ajecr wo.dr s.mengwerkt net het Nederlands Agrarisch Jongeren konact Fryslán (NAJK), tan&chapsbehee. Fryslàn en het Centrum voor Mut schappelijke Onm;kkelins (CMO) Panoer in Frmeker

Inventarisacie Friese kerken

Fryske Tsjerken máakre in 2007 hàr rcÍg over dce de Provinsje Filslàn.

vraagst ken amhangig bij

De Provincie nm zich el in 2004 voor om ondemek te doen nm de staat vm onderhod vm kerkgebouwen.

In het koersdocument dat de mzet gaf voor het coalirieakkoo.d tussen PvdA, CDA en Christenunie wordt ook het melding ge-@Lr de ke.ken als oode.deel "an "an "Frysk eigene':

,antn net d. gca<a'iaitian."cn u d",.giu ^a.1., worlzn ondzrtteund, Partíctlid í itintizfotu tè inrestetd ;n het ondethod ux het 'Ft1sh èígène", zozk àe te'?e", hqha, katahteitnele

boetdetijen en autheaneke bebou-

wíng uan dorpsbzmm, uo t g*nnuh . \íij l-ebb, q de p,o' in. ie 'oo,g*,eld om een invenirri.r ' tie uit te voeren, d;e de omvang en de warde un een deel van dat Fr]sk eisene werheld in beeld moet brengen.

L

ecn in\enraÍNJrie vrn de oouwkundige.ordrr e wn het onroerend religieus er{goed in Fryslàn;

2. onderzoek nar het lokale dragvla.k (rellgieus, betuuc

lijk, organisatorisch); 3. de ontwilkeling van een cultuumaardensrelling voor kerker (ook als die gen nonumentenstam hebben),

4. een beoordeling rm het gebruikspotcntieel van

hegnMde of ,mogelijr{, leegtomende Kerken vormen beeldbepalode elenentcn in het Friese lmd en bindende elmenten in de dorpsgmeerschappen.

Friesland telt rond de 600 kerken en gebedsruinten.

Dar mad<t de provincie wlmclijnlijk tot de "kerl<rijkste" ro Nederlud. Mar die kerkriiLdom rcu wel eens van een lust tot en lrt kunner worden. Door onrke*eliikins, versriizins én de afname vm het inwoneraantal qn het plattelmd. neent het dragvlak voor de Friese kcrken af. Met nane door fusies binnen

Pkf{-verbdd ontstar

"M titunctioneel" nahen, biedt soms een oplosing. Md niet elk dorp heeli behoefre arn (nog) een,uLur.elenrrun. lr onse:.hr he. scbrui(: iJn er leegstMd.

u

voldoende bestuunijke en organisatorische ktachten die dat sebruik kunnen orsoiseren? De Srichdng Alde

34

wjj

reeds

kerken.

hop€n hierne€ een bijdrage re leveren am de ontwiL-

t<elins

var

-merhrns.rd

bele

d ,oor de

orsrni,,.;.n

Ênanciering var de instodhouding van de Friese kerken: als godrhuis, als -nràle spil in de dorpsgemeenschappen en/ofals beeldbepalende elenenten in het lodschap.

I)onaties en legaten rog niet met name re noemen donateur beíoot om ,jner rijd /,jn woninE na re laren aan de \rirhring.

Een

,e

onder

de voormarde dat de woning wordt verkocht en dat de opbrcngst wordt besteed am de instmdhouding

2008, Jaar van het Religieus Erfgoed

Hetjer

2008 is het jaár vm het Religieus Erfgoed.

Overal in het land wordt dit jar exÍÀ àddachr besÉed ,rn de \ele 'pn,.r die ,eligie in de Jgelopen eu*en rn ons land heelt achtergelaten. Die geschiedenis is onder anderen terug te vinden in de vele prachtige historische kerken die Nederland, en ook on@ p.ovincie, rijk is etr die ieder hun eigen geschiedenis venellen. Die geschieden;s leeli ook voon ;n de nanen van personen die in de afgelopen eeuwen die geschiedenis nee hebben vornsegeven. In Friesland denken wij da$ij natuurlijk ailemaal onmiddellijk aan de persoon vd Bonifatius en warsch;jnlijk ook aao Medno Simons dit \íiimrsum.

De bedoeling nn hetjaar vm het religieus erfgoed is.1 dee zaken voor een keer stra in de schijnwetper te

Dir gegqen is ool voor de Stichting Álde Fr]ske ïtjerlen aanleiding on eetr àural acÍiviteiten voor te bereidcn rondom her rijke bczi, vrn de \,ich.ins.

De Stichrins beit inniddels bijna veenig kerken velspreid over de provircie. Bij de neeste kerken tunctioneen an plaatselijke comnisie, die probett door het organiseren vm activiteiten in en rond de kerk het gebouw weer een functie te geven in de lokrle senenschap. zij zijn daarnee onnisbu voor het tuncdoderen vab de Stichring. H€t bestuu. ván de Stichting heeli aan deze comnissies gevragd nee te denken over en nee re werken aan de vorngeving van het thema reJigiec erfgoed door het orgmiseren vm een speciaal daarop geri.hte àctiviteiftóndon hm kerlgebouw.

autal platselijke comnissies heeli daar positief op gereageerd met her voorbereiden wn een expositie, wandekochren, nuziekuirvoeringen, Een groot

Dir Eak baart en in conbinàties met de Àciiviteiien die zij elkjaar gebruikelijk á1 orsániseren.

Zelf bereidr het bestuur een groone cultuele nmifesta,ie voor bil l-e,

lerlje ve \wióum. ln en op.cn .pe.i-

aal te borwen buitenpodiun zal op 13 seprember de hele dag een progrmma worden gepresenteerd net onder andereo veel muziek en zang. Die dag kunt u alvct Verder wordt in een tweetal weken rondon eind

jul;

begin auguru ;b een achtml kerken rondom Leeuwarden een kunsnenroonsrelling georgeniseerd.

Dea tentoonstelling is onderdrel un een groot internarionaal congres dat omstreeks die tijd in keuwtden

$ordr sehoudea. Dat betelenr ook rnren:rionJe belmgstelling voor ons prachrige bezit.

ln april krijgen genoemde.aken defi"tuefhun In

beslag.

loop van mei moeten alle programmaonderdelen bekend zijn. Áls drt gereed is zunen wij onze dooateurs de,o'd mer een definirief progrmma ,peciarl berLhren en uitnodigen zich te laten kÍijken an en of ner wn a.l de genoemde ac'ivireiren. N,ruu,lit /ijr de Àrivi,ei ten ook toegankelijk voor nensen die nog geen donateur zijn. Hopelijk dat zij na a1s u zo geboeid zijn door dee de

activirenen dat

zij

alsnog donareur worden!

35

Donateursbijeenkomst op 25 oktober 2008 te Bolsward.

D*

bijeenLomst zal plartwilden in de px gerestaureerde Franciscuskerk, gelegen ad de cÍote Dijlakkei De kerk is ontworpen nar de ideeën vd de Frmse

dcÀirecr Dom Belot. Hij liet zich op vernietrwende leiden door de idealen en nadities vm de kathe dralenbouwer. De eigenlijke archnecr was een leeíing vm Bellot, nanelijl de Nederlader HenL C. vo de

wiir

De ker\ . gebouqd n I"t/ neénoprs,oni\fi stijl, net sporen vd ÁJt Nouveeu en Air Deco.

Lflrr sche

De kerk is daardoor ooL rijk aan symbolieL. Tot in de kleinste derails is gesreefd naar eenheid van stijl, het gebouw is dan ook één grote conpositie, een hàrmo

de kerk ligr herïtus Brandsma nuseum.

Door de bepeLkte capaciteit ndimel 15 personen per rondleiding n her nier noselijk on dir museun onderdeel re lalen uirnaken vm de donateusbiieen komst. De consenator heefi zich echter bereid ve*lard

Naut

óm

on

13.00 uur een groep te onwangen- tijdsbeslag

drie hrrtier en om 17.00 uur. direct nà àfloóp vm de donatcunbijcenkonst.

a'n

U bent, sanen met Uw gasten, hartelijk welloml

van vormen. Bij hd odtwerp is ver rieuwd votÊen, de ,Éd,,,e. MrbiJ orJí inde e . uitsegdn vd de m de batuur ondeende *enen vm de Gulden Snede. ;s eeo unieke kerk ontstan in ons Fride kerLenhndschap, heel b;jrcnde. en vol

nieu smenspel

prng,mnr hegrn om 1q.00 rur me|rÍormaLre ',r voooitter ven de Stichtins AIde Fr'ske Tsjerkeb ovd

Her de

de onvikt- ingen hrnnen fn bLiLen de o sJn,.,,,e.

Verolgens zàl de pa.ochiepuroor J.R mn der \ral een PowerPoinr p.sentade veEorgen, onder de ftel 'Zonnelied ín glas en staen", waarbij de nadrul op her

gebouw ligt.

Tenslotte zal de vaste inleider en rondleider van de kerk, de heer M.C. Icijmet de vele geheimen vm het

inre.ieur aan de deelnenes onrhullen.

lu5"rr jd. N er een prur n cr dc nodige ron,umpr i. '.

Her keÍkorsel k helaas defect en km dus ct worder bespeeld. \íel n gercrgd voor een vàriàtie àd zang e! nuziek onder leidnrg vm Jm sterenberg.

Her Loor Joachin zal opreden net nuzilele begele; drng. order hiding kr C", ili: B, (.mr. D,rrnu i, er een uirvoering vàn de fluitiste \íámoed ïht.a nd beseleiding

vd

het koororgel. vij parkereh op her plein 1455 en in zeer beperkte mate @n de crore Dijlakker

Beoeke{ kmnen

Balvn , rtuh.itbke*

VAN DE EXCURSIECOMMISSIE Najdsd.mie

4 oktobêÍ 2oo8

Onze naiaarseacuE;e voeft ons naa. he! noo.doosren vab Friesland. \íe zullen ke ren beoeken ir KOLLUM. de Sint Maanenskerk en de OosterkerL en de Sint Maanenskerk te VESTERGEEST.

DeE kee. ook €en sereforneede kerk, de Oosrerkerk, gebouwd onds a.chnecruurEn F-sber Reilsha (1892-1976). Her bijzondere inrerieur is een onmerp van Ceo.se Maftens, senals Rensma lid van de kunsten@rssloep De Ploes. De l,elikaa*erk h Leeuwarden is ooh vatr de hand van Reirsm.

Er waren drie rcdener on dse Lerk als besckrmd nonunerr an re wijzen: het cultur en architectuur historisdr belang, de hoge mte vu gaÍheid var drerieur en inrerieur en de regionale verl.ling vd de dpressionisrische architectuur vm de Arnsterdmsc School. Het laatste is dddelijL te zien an details van netselwerk, deuren en de lettes vm het bouwjaar Àbrahan Kuyper hrd ideeen over kerkborw ontwikkeld cn dic vinder we hier toegep t. Het interieur is nog vrijwel geheel intact.

De kerk is in 1924 gebouwd. Voor her ne*lwerk werd kronne Gron;nger nondsreen gebruiln, in de ramen zijn geeD kozijDen roesepasr.

De plafondschildering in meerdere LleuLen is opvallend

toren te hcrlennen. Duidclijk is te zien dat dc toren enLele nalen is vcrhoogd. Het benedengedeelre dateen un ongeveer I100. Ook de kerk is een untal nalen veroieuwd: koor, schip. anbóuw zijbeuk, aànbouw

consisrorielener Aen de noordel;ike koo.muur is re

*n, an de gedichte ingang, dat er een sacristie

is

gewees. Vàn het inwendige van de kerk noen ik de gewelven met sdrilderingen met o.e. St. Marrten, Màrià, De Vnatzucht, Christoffel (pnchtig beward). Het gelaat vf Chrnrus op een sluitÍeen, de preekstoel uit ró92, het doophek, de herenbanLen en de rectorenbank, de bank vao Eyso de \íendt met bijzonder Lodewijk Xa?lsijwe* en tji rouwk , die wordt gekenmerkr doot veel doodssy-boliek, noer

U

gezien hebben.

Enkele zeLken zijn prachtis bewaad seblryen.

D.dÀin,,,,J.,rm.ne1de 8'À-i1-tood ,1ti, t-, rts /in ook door Reitsna oomorpen. Het exrerieur is, howel redeliik nadhioneel van vorn, ook rer de moeite ward.

Inrerieur en sterieur biedcn de toeschouwer veel interes Nier rer van de OoÍerkerk zien we de Sint Mariene kerk. Kollum is gecn strd geworden nar wel een vleck.

De welvaan is te he*ennen am de groone vm de kerk die in de eerste helft vu de l5e eeuw is gebouwd; van dc tufstenen roorgmger zijn rog gedeelten ln de

Ka Ln, S,u

Mn,td*rk 37

du de kerk van westergeest. Ook deze kerk is gewijd aan de heilige Martuus.

De kerk is rond 1200 sebouwd en een mooivoo.beeld En

van Romanse balateenbouq Gebouwd van grote baksreen ner nrteressante Romaanse kennerken in de vlakerdeling van de muren, waarbij nen teruggreep op de oude verieringstrmt, waar ook de sporen van ambouwen zijn ie zien àd de noord- en

tocn is verlaagd. l I /:jn Mfc \cr..Jrll. r de hJ&oi opcr eneenfi..iar.

Boven het koor is een half koepelgcwelf ner schilderingen in vier rcnes, die helar vemagd zijn, wordoor minder goed is vut te stellen wt ze voorstellen. de zuidmuur De

Mogelijk het IáÀtsre oordeel. de heilige Christoffel en

voo,'rellinger.

iog "ndere Oorr op dF Íiomíboog din s.hilderingen te zien. De pei maatt een scheiding msser d. ]jn.,o.,te t -r J. p,e-ue,t. rn \e, toor icccn een àDtál bijdndere gràÈe*en

vu

zandsteen,

net gconetrische versiering en ren porrretzerk met geslleerdc wijnranlen, cen nannengesralre en boven zijn hoofd drie frguren, de ziel tusser twee engelen. een steen

2. De oÍprmisaiie.

De bu-ssen venrekko van het NS siàiion te LEEL]\VÁRDEN on 12.00 uur en proberen dar ongeveer 17.15 uur weer re.us te zijn. Onze busen zuilen een plaan zoeLen iea voder dm war de lijnbusen stan: an de voozijdc h* st*ion vedaten en dr nar links lopen.

De kosten bedmgen

€

12.00 per pcrsoor. Behalve infor'

natie over hei sebied wur u doorheen rijdt en de des kundige inleidingen in de ke*en. onwmgt u eer envelop mer beschrijvingen vm de kerken. die we hezoeken.

Insch.ijving van de dcursie vindt pluts bij onivàngst van senoemd bedreg óp posÍekening 36 90 669 r.n.v de ercursiecomnissie Alde Fryske Tsjerken te van dejàà6ex.u(ie.

Leeuwa.de" onder

"ermeldins Ook grog her:ántál personen vernelden.

U onwangr geen bwesrigingsberichr, uw bealingsbewijs r ool, ur bewrj, wn r..h,iJ.ins. U (rn ii- h,,j\êr ,o' r- .ep,emb.,. d,r d en, rw beul ng brnn n 'e zi1n

dir met her oog op het huren van de busen. Dorna loopr u het risico dat u niet neer met de bus nee kunt.

HF' i. ook moselijt om een ffrelop mer be*h,rjringen

toegeÍtrftd te krijgen. Deze ortvmgt u m overnal<ins van € 3.75 Geschrijving van de kerken + portokosten).

Van de bezoekes met eigen venoer wordt verwacht dat zij in één vàn de keiLetr een envelop voor € 3.00 kopen.

Dat geldt ais toegdgsbcwijs. Een ecltpaar bctaalt dus tweenad dat bedrag. Der bedngo gelden on in de kosten vm zo'n dag te voorzien. Her komt voor dar in de ene kerk de enveloppen net bes.hrijvingen unver kochr zijn. \íij vetuàchten dar u dan ;o een volgende kerk de envelop mer beschrijvinsen koopr.

Hopelijk rot ziens op 4 oktoberl Watergett, Si,t

38

Mtundth#

N,mens.le dcurie.ommissie. MinTe P.sm,.