Keppelstok 78

ke p pe Isto k

Van de Redactie "llen

haat

liefde verhouding", zo sraan de negen eeuwen van symbiose Friesland Holhnd te boel als ondertitelmn een bundel artikelen. 1997 verschenen onder auspiciën van de Fryske Akademy. Anders gezegd:

"Dij elkaar deusen

ze

niet, mnder ellea' -euge" 'e

Bij ,ijd c., wijl sroeidc dic ruee.la.lrrige \oudirg rrt '"r de z enriende eeuw d@rentegen vooden H;nde looper rchepen heipalen en rinherhout uit Noord

]n

frr,,p rr r,.,r J-,'rd'Li' eg qa

\T.rF d"m. $JJ /ii bij voorkeu. op "'r schiprijk IJ " oveNinreden. op h, r beJl b,r.h,e,, Ho rnd,e ooJwrtr,,í, lla$,eke en nodene ar.hnec,uunormen rur J. Zuidwesthoekvan Friesland, met name voor kerken'

Hooe, voormalig directeur val her Scheepvaartnuseum in Snftk, reryelijk in zijn mikel "Holland Iriesland " dc keLken aan beide kanten van de Zuidcrzee er.oncludc.r ror eer Hothnd,e be r. vloeding. De vraag dringt zich daarbij op: was h€t zgn.

Sytsc tcn

"Hollandse Clasicisne" oer Hollands ofeerder dooc voerproduct vanuit het stanland van het Classicisme?

Met anderc woorden: aÍkomstig van ofvia Holland?

Hoe dii ooLzij, afstmningsonderaek blijft altijd cen

Ellcl<c Makkes van der

Deijl-shm ;b "Keppelstók",

Decenber 2007. H;j lokt darmee Jos Stóver,

architectuurhisoricus b;j de Rijksdienst

voor Árcheologie, Cultuurlandschap en Monuntnten. bespreekr een Lecent, in hetJaar nn het Religieu Erfgoed verechencn veramelwcrk over !-riese Kerken.

Nog bepalen dcze rnee het silhouet var stad en dorp, voor hoc lans ros? De rind des tijds knaast nu ook dn de neo-Cotische kerken van de K*holieke bouwnester Jos Cuyper en de kuken van de kerkleider en neo Calvirist Abtaham I{uyperDe keLken van onze Stichting groeien vest in tal en lasf' om rnetJoost van den Vondel te spreken. Bestuut en Redactic bqinnen zich dan ook op de vraag, ofwe op dezelfde voet door kunnen gaan met "de Keppelstok", -r,,oo dc opbergdoo. vol rr:h urareen*rl r'i',.n weg: dar wèl!MaaL kunner we ooh met minder sc,'ugen nemen cn dus: zo goed zo kwaad? "sle aF v icl,c . wybe \jocríI, \, rmà..,r í,o'eni1'. de Englurer vcchtju in de tijd van Schierins€N en \' rlop.r...arr. /o r g,rldcn n,iddo,qeg -,rel,,, r legendarisclc uitspraab "Nct to goed, net to rsjoed .

Ietru c.

Heinsbroel, ahreurrcheoloog. behijkt drie resanten vu zmdstenen platen uit de Lerk vrn Állinsawier en spreekt zijn vennoeden uir over hct oonpronLelijk gebruiL dand.

Jan D.Th \ía$craar. theoloog en predikant te Hellendoom, verzorgt een "eechweiding" over rwec dierfrguren in kerken vàn o.a. oudega Níynbritsendiel) en Edterein. Hij voegt er een theologische uitleg aan

\íillem IIàóshà, kerkrenrmeester van de laurertiusLerk ;b Raerd, reaseÍ, in z;jn arrikel over symboliek aan de

dk

van Tjalling van F.ysinga, op her ardkelvan

har weemoord nit.

Ko

d,

, kopeftn doap,a

l

HOLIAND-FRIESLAND Inuked uit Hollanà op Friese kerhenbouw

en

Vrn he! rijke en m.htige gsesr HoilaDd is alrijd irvloed uitgegaan nar de endde Nederlandse sscs rcn, zeker in de l7de, (couden) Eeuw. Op her sebied

-inrichting in

rle Zuidwesthoeh

in tlz I7dc eeaw

')

1637), Joure (roren, 1628 en zaalkerk, 1644) en

st. Annaparochie (achrkanre koepelkerk,

I

682).

van de bouwkunsr, ook op her terein van keÍkenbouw eD'inrichring, wàs d;e invlocd in Friesldd het groorsr in plaatsen in de Zuidwesthock er in het noordelijkeÍ selesen Harlingen. De aan ofbij de Zuidecekusr selesen plaatsen hadden door de s.heepvaaÍ veel en soede conracten her HoilaDd, waàrnee de verbindinsen soms bcrer weÈn din ner het vóornàamsle FÍiese c ruurccr

Oo( ,n Jnderr. me. lrrd,nMrbgelrgen lric\r platsen val! wel Holiddse invlmd É bespeurcn op de bouwkuns! vooral

h

plàrtsen van waa.uir men door

Conel^ rtunh,

w.n ur .ll"r 1-t2

s.heepvafi en rurflandel cónÈd had ner Holland. /oJ. \ne, (, Joure, H.4en\ee1 -r Co eorik \ d r I Hollànd geinspiÍeerdc kerlenbouw vond bijvooLbccld plafts in Heereryeen (krtriskerk van Melis Pybcs,

Het in her B;ldrdory opsefokken kerksebouw (1682)

zijn Hollatrdse' bouwstijl te danken hebber ad de bouwheer uit hcr geslacht Van Haren ncr ziin vele zal

In her besin vàn de I 7de ecuw wàs het dos her ner /irn I.rrnd,ge. plaÍische vornen en ,jn Íenaissdce decoràtiès dar via Holland in Frieslànd de bouwsii'l bci,rvloedt. Het stad, huis van Bolsrd (1614-1617) is in deze stijl gebouwd.

De arclitecr-bccldhouwer rlendrick dc Keyser werkte in Insrerdàm voorà1 ànvankelijk in de,e decoràdeve srijl.

Màr zij! werk kenmerkr zi.h geleidel;jk aan meeL door sÍengere vo.men, die h Frieslànd navolg;n6 vnrden, vooràl danl?ij hcr platenboek Archirecrura Modernà' uit 163l en nccr op ondetdelen van gebou -en r"l, poonie,. darr op dp g.horwrr /e|. H, r i. opvallend dar edelliedcn er par.iciërs die vanuir

\

J. Gdtulin;er Vs.her, ke/k vnn

tl4t"ren (Sclht*k

d),

lis. m"niË,i'n. l\u<-lu.lo'

!'riesland ambten vervulden in de Haagse regeringscolleses ofin de Admnaliteir van Ámsrerdam zich heren'

huizrn lieren bouwen in de srijlvan her Hollandi cls-

'ii'me í1620-l-00) Dit i'

de

benming

'oo

de

bouwstijl van de Hollandse oíclasicistische barok.

Kenmerken daaran zijn niet, zoals elders in Europa, uitbundighcid, zware accenten en weelderigc cortrasten, mar goede proportie. en e,enwichrige verhoudingcn nct toepassnrg van elenenten. zoals de zullenorden, uit de klasicke bouwkunst nau voorbeelder uit de boeken van de 16de-eeuwse Italianen Vignola, l'alladio en samo"?i. Berc€mde Hollandse voorbeelden van

sebouqen in der ,,nkle ',ijl /ijn he, V,unb\u,.

(1633-1637) in Den Haag en het Raadhuis-Paler (1648-1665), her Trippenh s (1660-1662) in

1ó10) is niet los te zien vm dat vu tal vm raadhurzen op het platteland vm Noord Holland boven het {.

Ar.hrali'J, n arnroorl'rar dat een becldhouwer uiL 'Sardam' (Zandm) voor R. 14 7 8 hct bceld van de Gerechtigheid l*erdc voor platsing bovcn de nadhuisdeur in Hindeloopo.rr hier ws het in 1727 bij de veF bour ns r rn l-er rrrdhri, r,r vorlun d:r e. de. oruric. werden geloerd door de beeldhouwer \íillen Lelitnberg De Mag

vd workm

(1650) en die vàn

Mrkkun

(1698) ontstonden ook onder Hollmdse invloed . Voor het latst vemeldc gebouw werden in Amsrerdam bour naterialen gekocht. naar ook de klok en de balar.rr De driedelige vensters op de verdiepins doen denken aan die in rudhuizen/waaggebouwen

van bijvoorbeeld

Ánsterdm. Vernarde archirecten die in dcze srijl werkten wÍen in de lTde eeuw in Hollmd lacob van Canpen, Pieter Post. Philipps Vinsboons en SÍcven

C.oo$cherner, Gràft

Vennecool, wier werk en zeker navolgingen dadan lanwijsbar zijn in ddere gwesten van Nederlmd, ook in Frieslmd. Het buita van de fmilie Jongestal (Huis van Berouw) in HaIm is er àls een Fries 'Maurirshuis' een fÍàai voorbedd vm, naar ook de huizen als Bonemrtate te Hurdegryp, Hàrstdrare re Hogebeintun in oude gedàenre, FriesmàstÀte te ldard, cÍooi Hàe6mà te oddege (S), de Klinze te oudkerk, táÍtàstàte te \(/ier, Mee.enstein re W;jckel en het nog bestaaode Monsmutate te Bolsward mer hun piluter-

van huizen in de Zuidwesthoek zier nen bijvoorbeeld in siermerselwerk, horizoneJe uhsrekende lijsten en net

Op

de eilanden, die

nnouds iier ror FÍ;eslaód

l,ehoorden, wa! in de bouwkunst de Hollendse invloed ook groot. zeLer op Tenchelling en vooral ook op Vlie l"nd. *L, d. tert 'rh 1,,0l, ne, /,ji ui,b,.iding ui, 1647 d&. nog !"n seds! mer name door zijn idrichting.

Nu evenwel terug naar de F.iese Zuidw€srhoek.

Overheidsgebouwen en huizen Het aanzien nn overheidsgebouwen als het Lechrhun van Balk (161t), her nadhuis vu Hnrdeloopen (1638), de stadhuktorer van Hrlingen (rJccr van voor

en

lisp.

De HolLnJ* 'md die her dichrr hiy I rieJrnd I g n Enkhu;en. De invloed dar vandam op het voorlonen

kar"kte;stieke name in Hindelooped in de 'ee. "ensten mer beD€deb houÉn skozijnen en boven boógvoÈ

kr

nige lichopeningen. 'Jíar bouwconsÍucties beÍeli valt ,e

veNi/rr nd huir.n in lnkl-u

uen

ma l,:ralr.r n

rieke schoorsreebavelinss en gordingenkap, wmwao voor Friesland een vroeg voo$eeld is re vinden in her

\íorkumer Sleesijckhuis (1663) am het Noord 5. Aan ropgere. in Hrrlem rJlen à1, va,ieringen dc ui,.r. kende natuuntenen blokjes op. wij vinden ze bijvoo. beeld ook am de g*cl van Voorstraat 118 tc Sloten.ar

Torens en kerken De St. Genrudiskerk van workum, sebouwd tusen

t5l5 en

1580, is een groÍe, gotische. driebeukige hallenkerk vm het type dat zeer kanlteristiek is voor de l6deeeuwse Lerkenborw in Holland benoorden het [.5) De kerken van Monnikendam, Eden en Enkluizen zijn er goede Ib de l6de eeuw wal er "oorbeetden "en. dus al ;nvloed vanuit Holland op de ketkenbouw;n de

Uir coDsrrucries van 16dc-eeuwsc Friese kerklappen en de daatroor gebruikrc rclmcrkc! is ook nrvloed vatrun Holland re conchdcrcn, ondcL.ndcrc bij de kerlsebouwen van Dronrijp (1504) cD Nijtand (1508-1527)6r

Dee

rorenbekronlng noest overigens in 1733 .l weer insrijpend wo.den heFteld.

Men oriênteerde zi.h in 1714 vànuit Hindeloopen in Joure,8),mdàr vond toch insp;radè in de Hollddse

Zelfs voor de nrLichtnrg van kcrLgcbouwen kwan men soms ir Holland tcrccht. Intercssart nr dir vcrband is het gegocn dat de vernaar<te schilder Maanen vrn Heenskerck uit Hààr1em in 1560 een s.hilderstul< lever

rorens eo det deed

nen in 1716 dok in Lènner.

ng I -q n invloed van de 1736 in Aldeboarn, ongetwijfeld onde. in VanA !hga's, die beide plaatsen de dien$ uirmaak'

R,j/ordd

N

"J dr J" L.mrq rur-r rrnls

dc voor de kerk vÀn Niilànd.'/)

Voor dc ondc$ouw vrn dc toren van Hildcloopen werd in 1593 hour uir Ámsterdan gelevcrd en de bouwerru misschier ook een Amsreldamner. He! was Allem Jansz.'nu reLrit binncn Stavcren'. \íellicht was lij daar in 1593 on cr ecn nieuwc roren te bouwen.

Dir in 1845 afsebroLe. bouwerk rvr op onstccks 1600 tc daterer. -A1len Jansz. óntving h Hindeloopcn 1400 CÍoliJauldens voor het opbouwen van de kerk en nog 120 CÀroliguldèns vdor drnLsloon voor werk an de toren, voor het nalten van een preeksoel en banken en voor een reis nàÍAnsterdan. De hoo'+e van de bedngen mrakt amnenelijk dat er n;et sprake wx van conplete nieuwbouw. In i6l i kreeg de roren een open

Tntn

Alàeboan, geftnsafe*l ud, An*inrdíntu i" 1 895

uan

rílttuI

nnlt

bekionn$. Nà wij,igingen 1701 kwàn er in 1714 onder l. iding v"n Nr. tier. ,. ee1 nielsr LrrJr n\orm ge opbouw op de onderbouw.

la,

8"lrhu6, b.rh

en

rold un Ko"d'n,

De roÍeN van SÈvoÉn (c;ra 1600), Koudum (1617) €b Makkum (1652), die verloren gingen, verrieden met hun balNrL.des ook dar ?e onder Hollardse invloed wuqr dt&raak en

6

h"rbo"-

"da

,tt

o,,,J.'J,, I'e /u,de,oren vJn l-nlJ i/c,, hreft bij\oor bceld cen dergelijke bahrrradc.

De l<erk van Hindeloopen uii 1632 werd in 1658 uirseb.eid mer een tjbeuk. Dat gebeurde onder leiding un de bouwmeesrer Dirkjdsz. uit Edàn. Hij ws ook de ontwerper van dc nieuwe kerk vd Màkkum in 1662.

In her reke nsboek vm de kerkvoogden daar stut: ''Beraek aan Durck Jansz. vijtren danigh gulden van het ordinercn.'r besteck en nodelvan de kerck volgens

quiÍandei3500".')

de

nàn die in 166I de ingestone toten

re. r opbou"de. Dee roren. dre

ir

van

180-

\íormer

'reÁ

$eer i.

afgebroken. zou het voorbeeld weleeos goeest kunneo zijn voor de toren vàn Hindeldopen eh alzo ook voo. de torens vm Lenmer en Aldebo n. F.êse schipper hadden veel conràct net worher in verband mer de daa. goesrigde ruim hooderd bedrijven waar beschuiren wer d€n sebakken. Dh soed houdbare anilel, dat veel door zeevarenden werd gegeren, moest over dc gehele wereld

worden geexponerd.

ltobu. Sk asuÍ]f I{k lturbu

Sre

instu.d kth

Dnkjàns, ws

de

d toffi,an MdkÍ"n, 1722 han d;e in 1648 ook

her onrwery

naakre vàn de Nieuwe Toren van Kampen.

Het was overigens ook al een Edanner, genaand Jan Jacobsen Groor, die in 1648 nau ontwerp vm Willem de Ke)ser uit Amsterdam Cmckstate te Heerenveen

vd Aensvirden, Johannes Cmck, scha, kelde de Edànner bouwmeesre. een jaar larer nos eens in roen hij hen namel;jk;n 1649 een rorenrje (dakuirer) lier .nNerpea voor de rn lr'À8 C.bouwde e1 r 1743 ál weer aEebroken ke.k van Terbdd. In 1651 lieten de kerkvoosdetr van Terband en Luinjeberd hem herstellingen uiwoercn an hun kerkgebouwen.rir Jen Jtobsen Groor was als nester tinnernen in 16t8 betrokken bij de bouw vd de sluis in trnmer door de fahilie Vijsselaer trir Edàm.r!Hij was ongew;jfeld ook De siietmán

er rovn udn

wonr,

t726

Een ande.e inspiratiebron was wellicht de h 1850 geJoop'e rorerbelroning.,n dc tirorc Kerk van

Purmercnd. BiJ de orkaan var 1 ausurLN 1674, roen ook het schip van de Utrechtse Dom instortte, ging de oude rorcrrbckroning re gronde. fr k*d een n:euqe. gein spireerd op die van de OudeLerk$o.en re AhsteÍdar, nur net een koepelvormige afdekkins, rerussaand op de vorn van de koepel op hd @dhuis,pdeis (1648) van Amsterdm. Veíoren gegane to.ens re Obdam en schrgen kunnen ook voorbeelden zin gewest. làn Reiersz., afkonsris vàn sóernèrhdrn, haar sin.Ls 1660 mr. netsclar tc Àmsterdan. werd in 1682 als bouwmeester betrokken bij de he.bouw van de inseÍorre V,,r,nilerL in sneel. h.r s,oob e l,,e.e bou$projcn in de 17de eeÍw. Als werkbG was Jan de Jonse, hr. rimhe.man te Ahsre.dam er bij berrokken.'r) De doopssezinde verhaninsen van Hindeloopen (1653) en woÍkum (1694) zijn compact gcbouwde schdlkerken mer saleÍiien Daa. hervoorbecld van bijvoorbeeld d;e in

de Zaanstreek, waar zc doorgaans in

houlvaren

is in 1662 venaardigd door de Kilncm. uir All.raar. H r "nr ying f. 783-0 0 voór zijr wcrk cn cen geschenk van zes /ire11 rrpel,'r tud.rgro,c$rrk. uklelrr her riin b,j'"o,b+l,l.en..hoo recrrrnfr.l,n l-er rrdhr " . '"

beeldhouwerl daraàn

opge

'rn i.q.n.

làn Adriremz. Lccshvarer

is vooral bekend geworden

als de man van dc Hollandsc inpolderingen, mar hij wx eemt kisrennalcr cn larcr vooral ook molenn*er

en róitecl die ortwcpcn naakte voor kerkgebouwen. tdrens en ràdhui,en. Her is nicr onwaarschijnl;jk dàt hij werk en invloed heeft gehed in Friesland. Zijn tweede

\ur. ill

.

not h

Je r

164

t rn ha lingen

ne

Trr rt

e

r lol-r

re.

Hoorn en een groot nemoriebord in de

ke*

van

'\J ^r eei I ri.. ler[i rr.'eur zren is een *\i.rq, rJ vrL l,.r.n m-Iq $.r1,. He, ls,lhollrnor

,1v

wij opvallend in Koudun. De inposdre prcekstoel

ouamem (kfuahbeenvornis) in dc decomties vijst op

Kerkmeubilair

(i ' l' "s eur i. van Bolward. Het rijke

Hc, . crn,rJrd.,e pÍouk.rul, r ,' .e1 f, de preekstoel in dc Mmnrikerk

h

een ambachslunstenaar uir Amsrerdam. Het besenent van de Kouduner preelatoelkuip, bestaande uit zeven dorische kolonmen van narncr cn verierd m* de wapem van Johrn un Àylva er Catharina van \rala, is ongewijfeld geinsp;eerd op de ook uit kleine kolomnen samelsesldde vóetstuLker var de prcckstoelen in dc Ámterdamse Oude KerL (1630) en de Nieuwezijds Kapcl (lu in de Fleoornde kerk van Dcdcnvaan).

Aróivalia boretrende de inrichtins v.n dc Koudumer k. rl zijn er nre n-o rur ro.l i, de invlocd Irr Hollard goed befijsb:ar. Behalve in de kopcren doop' boog op lier doophek (heel krtakter;tiek voor Hollandse kerkcn en in lriesland verdei tt vinden in Hceg, Ternaard, \íesrerrchdling en Hoorn ) heeft de preelstoel een kopcren lesenaar en een kopeten leuning aar dc tàp en dic zijD sedareerd 1648 en gesigneerd E.E.V. Hd ziin de inirialen van de vemaarde Amsterdmse

g.-lgk'e, ,vJn Lc,r" 'rde geboo,re

Kordun,

L

lmkn

el

n

àoophek

tu t618

f,* Il:À/.

síerdtrkdk 1e Ninesd], rtu.Ieael nd ho,^nijtu.rk t610 d" laat la.oblz,

"ir

(Ícke Ylckes./ Eelke Eelkes) van Vlicr. De ambachts kunsenaar, die in 1652 oveíeed,leverde kopemerk (voonl Lroonluchtets) in kerken als dic van Blokzijl, Deventer, Kampen, Zwolle en Vlissingcn.r5r Ook de cnop:.kken.roude,

ir

de

l.r\ rr I.rlae,cd,rs iir

' zij! duidelijke overedkonsreD te ?ien iLs de ornancnten va. de Kouduner preekstoel en d;e

signÀtuur. E!

r"

;n de st. st*enskeLk te Nijmesen. Die preel<sroel, die ook op een voctsmk van kle;ne kolonmen staat, werd in 1640 gemaakt door de Amserdanse kistcnmaker Joost

In Koudum werd de kerL mer de 17de-eeuwse toren 1831 veNansen door een koepclkedr, warin het rijkc meubilaiL wee. eeb p1àts kieeg, zoals opnieuw ook in

in

\íarns Aan de ke.k van

\íans

is. zeker war betreft de

in.ichrins, thens bos de Hollandse invlocd op Friese kcrkenbouw ho besre roar te oenen.

De fsreden ro.en !e \íarns van omsreck I 1 50 krees ;d pl@!s van z;jn zadeldah iD 1729 ecn spirs naar otrr wery vaD Simon Abes Gjaftcma. die in 1725 ooL werkte aan het Laadhuis van workun. Bij de spits werden op de hoeken van de toren knoppen geplaatst, aJs in Holland velsebru;kerijk was.u) Reeds ecrder. nmelijk in 1710, l*e dea .l"r' \oo,d.n en jJn Aiben dc Lrà'c uir \r.r, J"m J e, n nruue lloL ir de roren. De hi. r nog wer mn vóoÊfgàande nieuwbouwvan de kerk ir 1682 vond ook plaars oodet invloed uit Holland.

de 1857 gebouwtle huidige kerk. Van de oorspronkcIjke nrióring kÍnnen we ons geen beeld neer vorner, evennin .ls vd die vàn de kerken van Sravoren (afbraal< van de toren in 1845 en van de kerk in 1861) en v , Hindeloopen (altraa! van de zuidbeuk in 1892 en een nieuwe kerk op de tundanentcn van de oude hoofdbeuk in 1904 naar ortwerp van H.H. Kràner. 6) De kdk vàn Makkum manifcsreerr zich nog in zin oude sedaan-

re

rd

de,n,i.h,ing i.

LiJ

ve..hi lend-,..r"r,rh,

De natuuKenen vesierhsen van de zuidel;jke ihsabs en de resranren vin de noordelijke insans zijD unsevotrd;n de stijl van het Hollandse classicisme. Het exterieur van

warechjnlijk op de tundamenten van zijn voorganger werd opgerrokken, heeft seen bijzondere kenmerken. Het inrerieur heelt dat wel. De tLekbalken ondcr hct tongcwclfrusten op sleurel' stukken, korbclcn cn muusrijlc!. Zc zijn bcveÍisd tesen uitgemetselde pilasters die rusten op consoles. De consrrucrie mer zulke pilasrers komr iD !riesland nauwel;jk\ voor, naa. wel in Holland, bijvoorbeeld ;n de Zansreek in d l-,k, n \"r K'" g. K,umm, n,e en o ^D&n. llet kerkmeubilair is gericht op de an de oorzijde geploate preeksroel. Dn fraaie voorbeeld van kistrnnakenwerh heeft op de pareler en op de hoeken van de kuip gebeeldhouwde bloen- er bladfestoenen, *enals de eenvoudise zaaLked<, die

op het ruggcschot. De hoogte van de kuip is *enals die te Koudum gednger dan bij drderc fricsc pLeeksroelen. zoJs dat ook hct gcval is bij prcclstoclen ds die in de Lerker van Twisk, oudc Nicdorp cr Àmsterdan

r,zride Lerlt.

Hi

n,.,. \oor

lri..rnd

ook

der, op een kolon, Ooste.end er Hoorn op Texel. Venhdzen

vnjbijen.

zoals preekstoelen in dc kerken van

(h

2003

ve.brund), Zwàg en Amsterdan (oudezijdskapel). Eer eenvoudige ijzeren leunins (vergelijk die mer de Lopercn leuning van Koudun) is vm een typc dar in Frieslard ook nauwcliiks voorkomt.

Vóór de preekstoel is het doophel< opgesteld.

De kerkcnraadsbanken daaLbinnen en de hererbarken durvoor zljn cvcnals een aantal andere banken tegen

zijnorer lier sanensstcid uit panclcn, mals dat in Fr;dand gebfuikelijk is, mar uit verticaal tcscn de

elkat an gephast

brede eiLen planLen (delen).

De pe;wand er de deuren onder het orgel zijr op dczelf. e rr r-.men5ere d. Dir i. \oó, l-rie dd een u r" Um. mar niet voor Hollmdse kerLen zoals die van Den I 1,.,, n. Koog rr de ./" D. Krónícnie. OoJiUiÀ n.

De Rijt, schermerhórn, Twisk. UitgeeÍ en wijdenes.

De bewààrd gebleven tTde eenwse banLen net een

".h,-,..h",,.Êeld.k.,(nu,.r /,Jne .en"nwi,ing voor dat u in de gehele kerk oo*pronkelijk z Le (manren)bankm stoiden, zoah;n tal van doopsgezinde vernatringen en ook bijvoorbeeld in de Lurherse kerk van Álknar en de \íaalse kerk var Haarlenr. E! wordt wel bewcerd dar dir rerug gaar op de situaiie in de

hcrorminssrijd roen rijdens hasepreken de yrouwen en kinderen in her midden sronden en de mannen dur in een cirkel beschermend omheen.

Uit de opschrilien boven de ingangen is op re maken

n. werd sebo,,wd onde, teidins qn de grietman van Hcneluncr Oldefcrd cn Noordwolde,

dJ' d. tc,k v,n

\í",

G.lir, \yLrJdu. \Jr tonseiJ d.

wb,desond

gel

/ijn p c. roo rr j.

Isàà. MÀrtinus de eerste steen liet leggen. ^di$ uit een fmilie net veel nationale De grietnàn srànde en internàdonàle conràcten. De wrpens op de herenbank rgeo de zuidmunr in de kerk zijn die vàn Ern$ willen

vd

van \íijdenbrugh en diens vrouw lnÍise A-ssenbÍrg.

Hij wàs vm 1765 tor 1779 g.iethan van Hemeluner oldeferd en Noordwolde en vóofts collêgeÈad ven de Ádmiraliteit vàn Frieslánd, advocear-fiscaal en lid vm de stlten ven Friesldd eb hd als rcdanig ook conecten

9)

(. Dít nrtíkel, eet beueÍhiry

11)

en

uitbre /ing uan dz

10) H.lv,l. van dên Berg,

'CÉckslate, een Amsterdams builenhuis op het He€íên Ven', in: Bouwen in Nedêfland (Dê|fl, 1985), blz. 3.

Dp

Íjaleberd De Knipe í594 /92l (Heerenveen, 1996) blz.93-94 Vgl.: D.[1. Bunskoeke, 'Verdwenen kerken in Aêngwkdên' in: oe Kêppelstok - Publicatí* van de Stichtíng Alde Fryske Tsje*en nr 43 (Leêuwarden, 1991)blz.V 29-30.

(hesonL Leêatudldek, 2006).

Noten

1) 2) 3) 4) 5)

lvl. P. van Buijienen, H,t?deloopen, Fieslands elÍde sredê (AÍnstêídám, 1946), blz. 44.

B. van Haercma Buma, 'Gêloof, gêzag, gelag, De stêd warkun (Bolsward,1964, blz. 100 143.

B. À,4eischke e.a. Hrlze, in Nederland I Friesland en Noord-Holand lzwol e, 1993), passim.

M. D. Ozinga, De gotische kerkelíke bouwkunst in (AíÍsterdam, 1 953), blz. 50.

6)

^/edê,./ard H. Janse, Houten Kappen ín Nedeíand, 1000 í940 (Dê|fl, 1989) blz. 134, 173 en passim.

7)

S- tên Hoevê,

Kelk ê.) to'en van Níjtand Nijtànd,

1975), blz. 23.

8) lí. P. van Buijiênên,

1946, blz. 40-43 en Gemeente archiêf Nijêfurd. ArchiêÍ Hindeloopên (O.A.H. nr. 150): Stukken betrêfÍendê hêt verrichtên van heEtellingen en rêstauratiowêrkzaamhoden aan hêi kerkgêbouw ên dê toren, 1818 1875.

'12

12) R. Meischke, 1993 blz.43 en C. Boschma-Aamoudse, Edan, behouden stad - Houten en stenen huizen 1 5OO-1400 \Ultecht, 2OO7), ttlz. 56-57 .

oí l',,lartinikerk tê Sneèk lnt Publicaties Stichnng AIde Fryske Tsjerken //(Leeuwaden, 1981), blz- 52 53.

13) B. van Haersma Buma, 'Dê Gíote

die projecties in steen'in:

O. Posima, 'Fierdêíe histoaíjê Ían it doaíp-stêdlsje' lnt Makkum, síet en síêd fan WAnseêdiellBolswad, 1965), blz. 38.

\N. Wèsleldlik, lnventais van dê archieven van de Heryornde geneente te Heerenveên c.a. en

wdn, J,llaatn! HoIà4 n ^j.,I.Ian otto Kuipat e" ltuab SlLi\ Gedadie) ' Nei bttd td 'nn Af.heiàsb""dêl roor Do"ue P. .1è Vriei

Lid,a|"

Trêsoar, Archief Hervormde gêmêentê líakkumCornword (toegangsnr. 244-47) Bêkeningboek Ke*voogdi lvlakkum, 1655 1692.

14)

lÍ.

E. ván deí lvlêulên, Aolswa.d's Kunst en Kunstgeschiedênis (S^èek, 1880), blz. 79.

15) B.

Dubbe,'Hêi Amsterdarse oêelqiêlersambachr

in dê 17de eeuw',

Jaarboek lLeiden,

in: Nederlands Kunsthistonsch 19AOJ,

blz137 153

t6) Archief PKN Hindeloopen. Archief Kerkvoogdii Hervomde gemeente Hindêloopen: bestek voor afbEak en herbouw door H.H. KÉmer (1904).

V9. Tresoar: familie-aÍcheÍ Van Sloolen (loagangnummer 336, nÍs.242-250), Kásboêkên H.H. Kíámeí, 188 1919).

17) H. van dèn Ende, Makkum en Co.nwerd - een protestantse gemeentê en haar gebouwen 1580-2006 (N.{akkum, 2008}.

18) Tresoaí, AÍchiêÍ van dê Heruoímde gemeênte Wams

ên Skad (toegangsní. 244-8) Ook hiêrna gebruikt:

12 Handelingenboêk van de kerkenraad 11 12 Fekeningboeken fan de kerkvoogdijvan

DRIE, RODE (BONT)ZANDSTENEN

PII.TEN UIT

DE KERK VAN ALLINGA\íIER Peiius

C

Hcinshroek

De kcrk van Allingawier L) heeft :ls drenpelstcen voor de zuidelijke ingang eeo plaat van rode (bonozandstcen í,aj4. 1., met een l;chte trapeziunvorn.

Omdar de vooral in de 12'eeuw in Friesland gebruikte saLcofaagd.ksels bijna Jlenaal van rode (bont)zandsteen zijn semaàkt en onder àndcrc gekcnnerkt worden door hun trapeziumvorm. bestaat de noselijkheid dat dn ook zo'r oud grafdeksel is. Er zijn echrer gcen andere kenncrken die daar op wijan. Zo is er an het oppewlah

\rg . rr,\l'iinlirl doorryo.ie veroozaakte, golvingeo en br*en. Mogelijkzou de .reenarr: de\udrse,,nJ-,k"n, n'gve,'ierd k,, .,.n /iin en du is het nog onzeko, ofh* hier on een sarcofaag-

r.r

Aír.

t.

'tunt.blznt 'ro/

dt ztu;drliikè

kpnr

rcFieriag. \lle.n

---t

t--

1,25

I J

{+-

u,b)

.t ,.'\.. Í-)]

,

,i

,li

J ''..7ï' I

Y.. (.,

',..:,'

I

i

,-.. \

_,_l _-__l het

g*nppeàe sítuokje linhs

:

0,63 i4-

--l .J--

L-_l

o 0,13

i

eea

ruxà

ux

cment; àe ondobroÍex tehte

De balie in de hal achter de zuidelijke ingang wordt afgedekt door een grote eveneens rode (bont)andsteneo ptàx. (AJb. 2.) De hlldise (oovelijke) voorand en de (noordelijLe) kone zijde zijn geprofrleerd. Dat wil zeggen dat de zijkmt in een frai proflel is gebeitcld in plaars

-rq

I

lijxn gnm vhanatkh & ua*1m

uan dz íngang

ooh vm altaartenen

is bekend dat ziiwelee"s 'a" hergebruikre oudere sarcofaasdelsels zijn verva disd.

Er is een kam, vmwege de aapeziumvorm, dat her techterdeel vrn deze altaasteen ooir cen saLcofaasdelsel is seeest. Màar ook hier zijn cr gecn udere rcke"en die

op het oppenlah Lonen vijf kruisjes voor. Zo'n rand cr d. -,jJints'l,,unj-. w,J/(n ., óp d., deze plra, vóór de Reformarie als alturreo i gebruikt. Door de recent aangebrachre rcz-e merselspecie is nier rc zien oferonder een breuk schuil gur, en ofde plor du oorspro*elijk un oee apane stukken heeli bestan,"1 zor de doorgande profilering am de voorkent Lunnen wijzen op cen

vroeger gebruik:ls één grote altaanteen. Het rechterdeel, net de wijdingstiuisjes, is iets Íàpezimvormig.

Ha l'rinere d*r s pralti,.h h,ho.kig. He, óp lin ',. oppenlak insekrasre neetkundige fisuunje kao van álle

rijden ?ijn en heeli s€en duidelijke berekenis.

Dee Íeen

is op geringe diepre in de bodem van

ha

koor aanserrofl'en bij een van de onderoeken djdens de resraunries in de iaren '75 ror '78 r'

an

AJb.2

alttu íe."

dè

Ref,/hóic, 6 sc?tufhtule,o

"óó/ tad, sÈien ,aral "dk .r" kD/àjàt

o 0,09

D. pkdÈi"s dd uijàinsktuik!

s18se/eeft ddt het

rc.hkldèêt e., aharbhà

Van Állingawier À ooL aÍkomstig een fngnent, dat ooit

va

rode (bon| zandreen. H.r herind' /i,fi in her S.heep\urmu'eum in Sneek. Het ;nniddels klusieke werk vm Martin a) over an&tenen kisten en deloeh vevij$ eind: behoorde tot

en

s*cofaagdeksel

-\

i

geutst

en

da* àidr

de

heo Si*utda,

goede

n,{en d, D/! Bostí ste E nond er A|;h*luia, /tri,endr de nd"

koster te

In herellde bL:d. nu

ru

t0,eprembcr lq4q, lomr in

6'borensrunde rond.r opnieuu 'oonselijt sikel ter sprake. Bij de too nieuwe amwirten hoorr melijk en sarcofaag ( = stenen doodskist) vm rode mdsran un Tje.kg@t. Ohdat men toên meende dat een

SNEEK Scbec?,aaltnAean Dekrlfagnen. Ru.l. vd,i.tirs krrintdÍnet klui, in lisadc 4hp, (na un de np), beÈrconà lot hoofdkta a GnÊsa), seídntdd tuor tuee hronstauen. AJkoNng ALLINGÁWER. "dk

Bij de illusraties vinden we onder nr 122 121 op blz. 117 eb foto Jt 1949 €n een kht uit Tjeikgsi en, stuode op de bovenond, een halve sarcofagdeksel uit Àllingawier. 5)

bij dagdijke kisren sÉeds zandstenen deksels horen (net rc goed als nen d.cht dat onder elk stenen dek

en ste"en kist troon te zitten, wat niet alrijd her gewl hoeÍi re zi;n) word' de eodere dellseLus ioq uir Állinswier nogmaals genoend. Mar m net de nog nier eerder vermelde bijzo.derheden, dat het deksel sel

fttgnent "op h* ÈoÉhofuan Ál|agaaíer had ln het

Sneelcer

Nieumblad van

1

juli 1947

bespreekr

dc roennalige conserator vm het Sáeepvartnuseum, H. Halbertsm, de amwinsr tn " eer xet oude, hekas gebantea, noduadstmm plaal'. " De cotematot onrdzÉte den $t to@dllis op h.t kethhof allaar ( = Nlingtwiet)

ztuotuèk m tot hlpbbk

"ètsiérikg

utoohdz'

Behalve dat we uit

diadl

rondge

en i'een iarakteristieÉe

.

dc

berichro Lunnen oncluderen,

dat het dekselfngment uir ÁIingavier sinds 1947

en de rode andrtenen

kiÍ

uir Tjerksàsr sinds 1949

?,

in hci F,ie\ \"heepvuaÍL.eum ,e \neet Jànse/is /ij,,. wordÍ het ntr ook de vràs hoe de versiering op hrt dekselfragnent uit Allirgawier er uit heefr geien.

Nu is het origineel vàn de foto uit Màrtin nog in her Fries Sáeepvartmuseum àdwezig.

Hiervd is net gebruiknekirg vm noderne technieken opnieuw een afdrul gemaakr. (Álb. 3.)

t==++-È=+1-J--ÁJb. 4

R...,ttu.ti. Mr h.t

.onphíe àehÊl

Hiewan kan het dekselÊagnent uit Allingawier over

vr

A|b. 3.

t;r$ Stbè.t'et Aesb

Snek, Sarcofddsàèketfrdsnd'

Martin de gerekend worden. Doordat via het werk breede vm het hoofdeinde van de graÍlist uit Tjerkgart bekend h (85 cm) 3) is dit ook nog op schaal te doen.

Zo blijken ook de naten: lengte 80 cn. breedte boven-

un

85 cn.

ondend 75 cm. In lp 1 is het ondenre e$ij gereconsrrueerd nau de

gedeelte van het zerkdetsel

nànier.

wdop bij songelijke delsels de veriering zich Y/àrbii in werkelijkheid de lengte wcl een

vÀál voortzet.

tlein

beetje neer of ninder geweest

Fr i, een ríbeelding 'o dekelfrÀgmenr ') í,a/.

ur t)

ka

zijn dan de nu

er nog reree

Het blijkt dat van het (op de foto)

nr

dir

reeds gebarsren

fragnent eer goot deel verloren is gegaan. Daawan blijkt het rechter ondente gedeelte ovet te zijn. vàrschijnliik is het oppenbl< van het nndveld en he, ,etd ,4hd de in trg t,,,Êet uirgevoerde rer.iering B.ÍiJnd. mí r.F ÊiJnbci'el mn ,ndie1. pule' ,oovi.n.

Dar wár nahelijk sebÍuikel;jk bij dn soon versierde De versiering is zoals Martin al hee{i beschreven. ook al betelenen de zogenande kronstaven niet. dat er een abt of bisschop onder begraven heeli gelegen. Er wren nànelijk in de 12' eeuw, loen dit soon grafdeksels voor elitegraven in zwang wo, lang niet rcveel abten (ofbisschoppen) als er dekfls het der $ en zrn sevonden. Misschien zij. het geabstraheetde Jtbeeldingeo an de levensboom, toenreftijd een bekend sydbool.

Her kruis slaat op Christus of een lqen in Christu.

De omgekeerde omega rcu symbolisó her einde vm het lsen kunnen uirbeelden, zoals de onega het einde van her Gr;eks€ alfabet is.

Meer han;eren, w@rop de rcgenamde kromseven, al olrrr in .ombrnarre mer krui,en en rndere.r,ie rrngrlerenten. op graideksel. voo,komen. /,jn bi;'ou, beeld in het werk vu Marrin re vindcn.

vrag wie cr onder zo'n srafdeksel besraven LaD edr. Om dar iers vm te kunnen rgsen noeten we nagaan wie eÍ in de 12'eeuw in Allingawier bdugjk of rijk scnoes is gmeest on zich zo'n duur graf tc kunnen veroodoven. Of wie rc'n duur gnf seschonken Rest de

zijn

s

a ,. lo ,tft.

5

2-o 30

urgebtna del un Ld à2tuètltdsn

4è

u^

t

kon krijgen. Misschien iemand d;everbonden wo de l2reeuwse Lerki Var weten we deze ke.k?

on

"an

ziii in t97o en I977 beperke oudheidkundigr onderzoekingen gweest '0) waardoor een plaaegrond Et

17

I I

I ï 5

Ajb.6 pkttesrod tu" tusfre (satefd) b';dise tuD tu" àe.6tu tuÍtemn h I (K6np?eu)

fan tu

van de eersrc srenen kerk gemàaki Lon geworden.

(A|b. 6.) ln deze, aan Halbensna onileende plartesÍond (1977), met unwllingen van de R.O.B., is in wir de vorn van het huidige gebouw amgeg*en. In her koor lagen ook nog de rcsÍen van ecn tufstenen altarfurdering.

De tufsrenen kerk was mr her oosten circr 7 n lmge!

HiizJ /o

2

m LÍg geq.e.r /iin (buitenwerlc geneten). Afgmde op de keientundering die binnenwerks circà 5n. nàer bu;tenwerks cirè 9 m

drn de h,,idise kerk.

n

is, zàl dee eenre ronaanse kerk ongnet ó;e keer zo lms als breed ztn gseest.

De rweede kerk zá1 uit kloosrerhoppen opserrokken zijn geweest, getuige de hier en dáÍ op het kerkhof áànwêzige gelige restanten van dee stenen rr). Er was ook wat kloosrermoppenpuin anwezig in een (puinige) 1à9, die wat hoger dan het bed van veldkenjes in de grond

Met nme omdat uh d€ tuDde ns blijkr dar de zijmurcn vloeiend zonder inspÍ;ng;ng overgaan in het koorgedeelre. wil Hàlberrha de eeste tuÊrenen kerk in de rwede helft van de t. aalfde eeuw dateren. ', Het is echter ondÍidelijk wanneeÍ de@ ruísrenen Lerk door de uit kloosreinopper opsebouwde rweede kerk vemngen is.

18

àt her6, ner àrenpet't.

.

atíeÉed (searc.d); hàenfunà i"s

Y/el is de aanleg van de huidigc, uir kleinere balstenen besramde'r'j, kerk bekend: 1634. DiÍ jaural is te vinden op een simpele gedenksreen. De bijbehorende roren dJreen rJn êen jrJ, r4el r6J5. !ol8en. €en memorie sreen. De nog bestaande balsrenen kerk, die de derde kck gcnoend kan worden, is ca 20,25 o lus en a 10,25 m breed. DiÍ is slechrs 2 r m lmg,ls breed. is dàn ook een keer ingekort, el is dit wamchijnlijk later gebeurd dan bij de overgmg vm de kloosternoppen Lerk narr de huidige bakstenen kerL. Nar anleiding van ee. door Mevr- Herme M. van deo Berg angeween berichr in de toennalige l-eeuwder Couenr (van 26 novehb€r 1783) over het aÍbrcken qn een srok koor en het weder opbouwen van een (ooÍelijk€) sluitingsmuur, zal dit in 1783 gebeurd kunen zi,n.

Hij

Mogelijk heefr het rode (bont)z &tened smfdekêl uit All;ogawier dus het gref gedekt van iemand d;e betrokken was bij de stichri"g nn de eerste rufstenen kerk, of bij de moselijke vewansing van cen eenvoudige houten voorganger of bij de venanging van dG ke* door de Meede (kroo$e,moppen)kerk. fen naam i, helar nier re

Noten 1)

Knol, Jêlmat2005; Levênde Slenên. Het bêzit van de Stichting Alde Fryske Tsiêrken.

Blz- l8/19: Allingawier.

2)

Volgens de oud-koster G. Bingnaldate Exmona is de .lêen bijde r4lauralaie van l9l5 v.v. niêl gelicht.

3)

ln de B.O.B. documentatiê van de opgravingen van 1977 siaati Gevonden, allaarctoen.

(Rode Brêmei. 0,80 bred.0,10 dik.2,s0 - 2,65 m lengte. Díiê ziiden gêprofilêeíd.

AllaaÍstêen lag schêêf in het koorgêdeêlte.

4)

Martin, H, 1957. Vrosg middeleeuwse zandstenen sarcophagen in Friesland en elders in Nederland. Dmchlen.

5)

Schrijver dankt in het bijzonder mevr. Jeannettê J. Tigchelad van het Fies Scheepvaartínusêum te Sneek vooí haar hulp bii het opsporên van gege vens, het opzoeken en het beschikbaar stellen van het origineelvan de foto uit Martin.

6)

De eêBte vemêlding in het artikel: Halbertsma, H. Aanwinstên Fíiês Schêêpvaaít- musêum. ll.

Twêêdê verm€lding in hêl artikêl: Halbêrtsma, H. Aanwinslên van hêl Fries Schêêpvaartmusêum.

XXXIV,

10) Opgravingen aan de buitenzijdê van hêl huidigê koor.

Verelág in Halbertsma, H. (ROB, Amêrsfoort). 1971.

Bullêtin KNOB, jrg. 70, blz- 27 ên 28.

Onderi Friesland, Allingawiêr. opgravingen aan de binnenzide van de kerk, in 1977, toen de kerk veranderd wêd in verband mêi zijn opname in de "AldfaeE ErÍ" rcutê. Verelag in Halbertsma, H. (ROB, Ame6Íoort. 1977. Bulletin KNOB, Í9. 76, blz.252 Vm 254. Onder Fri€sland, Allinsawier (Gem. wonseradeel).

1 1

)

Completê kloostêímoppên zullen ca geweêst zijn. (Halbêrtsma, 1971).

I

x 1 6 x 32 cm

12) Aígaande op dê naam "Allingawier", die in sen uit de 13" êêuw darêrende kêÍkenlijst als "Alingw6re" gêschrêven staat, moet de lerp, waarop deze kerk staat, iot een jongere categoriê behoren, "waatuan de geschiedenis", aldus Halbertsma, 'stellig niet vêÊ der dan dê 10' eeuw terug reikt-" Hêt is onduidêlijk oÍ er tussen dit tijdstip ên de twêedê helÍl van dê 12' êêuw, waarin d€ eerstê (tlDstênsn k€rk ontslond, misschien oon houten voorganger aanwezig gêweest is. Dat zou mogelik goed archeologisch ondetzoek

13) Kelk en toGn zijn opgebouwd uit donkeíbíuine bakstênên, 5x9,5 x21 cm iHalbêítsma,1977).

7)

De kist afkomstig uit Tj€rkgaast bevindt zich, als bruikleen van het Fries Scheepvaarimuseum, tegenwoordig weer in de kerk van Tjelkgaat.

8)

ln het catalogusgêdeêlte van [,4artin: obj€ct 122, blz. 85.

e)

Fies ScheepvaaÍtmuseu11. Snêek, objecrnumme'

B 088. Hoog: 43 cm, bre€d 37 cm. Dik circa 10 cm. Fozercod van kleur, zoals rode bonizandsteen er

Curriculum vitae van de schrijver P.G. HeiNbroeL. Bioloog, net intercse voor archeologie en geologie. Do.umcnrccrdc dc grJz.rkcn qn d.

N.H. Kerk in Vlerdingen en de smofr:g vm Thidbald, in 1967 gevonden bi de opgravins van de l2leeuwse tundame"te" d-e kok. Voen en veryel;jkend

"ar ondemel qn rode 'bonr,and,,

ci,ar@fts

u,,

19

EEN HAAN, EEN HOND EN EEN DUI},...

Jan D.Th.

Ir

wssenàf

Kep]'ek'oh

n.77

van De.ember 2008 publiceerde

àrtiLel ovei 'een h.an op een preek$oel'. De bijdrÀge gàrr over ee! scsoien> zeer gcsrilccrde vogcl wàtuop her schanicr van de kanseldeur in dc Lck te Kubaard rust. Dat dic vogel een haan mo* voortellcn, is op tc nal<cr uir eeD nier geheel leesbàre in riprie op h r - hàrni r: 'DOL . D. ',1 I{dfN " GHEKRAEIT..... -./ PETRUS , GHESCRE]T, Sytse ten Hoeve een interessànt

VTEST - MET. HEM .TOT. . .' Misschien is her een rilnpje, aldus de auteur, dir nog op een andere haan atrendeen: op de daaip;n van een grote koperer schern;er aan de preelstoeldeur in de Lerk te \íonmels.

Ten Hoeve biedt tevens een iconognfrsche toelich-

dng net benekking tot de harn in de christdijke tLadirie. Dàrbij wijst ht ondd neer op MatreÍs 26: 34 er1 26: 75, wàer over de verloóchening vànlezus door Petrus g*proken wordt. De schrilver kont net de volgerde conclusie: 'Her kan haar niet anders du drt de tekst op het schatnier ven de preekstoeldeur en de aÍbeelding van de haan bedoeld wren ak eeo aanwijzing voor de predikant, die zr in het oog kreeg als hij de prer[stoeltrap beklom. Ze moesten hem manen Jezu niet re verlooche

ln van tle

qRo \e,', \een he' boel l.ic t 7'e, b utt.t had vo Ten Hoeve. Dàrin komen nog

enkele mdere dieren ter sprake. Afgezien vm de sym bolen voor Marcu (de leeuw), Lucár (de d) enlohanns (de aÍend) pa$eÍen onder ardere honden en atenden en een duifde revue. ln deze bijdrage str ik stil bij de hond en de duif lk maak niet alleen iconograffsche,

naar ook nin of neer theologische opmerkingen bij

20

Hond de zwikher vm de toogpànelen van de in 1756 door rinnerman Eile Tjebbes ven'aardisde preel$toel (net een door ccrbcn Jellcs Nauta geueden wpenstuk)

In

in de kerk van Oudega fV.). de eerte geneente die ik prediLant mocht dienen, zijn honden en renden te zien. Ten Hoeve sielt 'Zij symboliseren nogelijL trouw.'

Fcit is, dat de hond al in de Lunst va de niddeleeu wcn een toonbeeld van rodw is. In de donini.emse schnderknsr (Doni.xi caxg = honden van de Hes, een woordspeling op de num vd St. Doninicu, is sons te zien, hoe honden wolven (kenen) vojagen, die schapen (gclovigen) belagen. In allegorische taferelen is de hond attribuut var dc gepersonifieerde rouw. Op portrenen vemijst een hond aan de voaen ofop de schoot van een a1s

dur hij eigenlijk wil. In een briefvan 28 aprit 1545 verdedisr hij zich voo! zijn houdins. Hij ksr dan: 'Een hond blaft als hij ziet dat zijn baasje angevallcn wodt. Ik zou toch wel laf zijl als iL zag hoe Gods waar heid amgoallen wordt en du stom zou blijven rcnder ook m:rr iers rc lrtcn horen'

naar haar huwelijksrouw oi wanneer het gaat on ce,, qed,,wr. nràr hiJr Íorrw un de nrsedr"lreni. .r r har edrtgenoot. Eemelfde beteLenis heeft de hond op dubbelponretten vm een m

{ouw

Een

nameter u a? bd

"o witbn ïe

honà aL

tlnbool

sdnn n rM,

un

à. Zuijsel ;n àr Nie,tue Ketb

en de kerk de

vorn

nn

ro

honden

sesierd worden. Die zulLen een wereldse achtersond

Hocwel in de bijbel vrijwel uildunend nesari€f ovd de hond sesproken wordt, zien enkele belangr;jke rheologen uir hei verleden het dier ook als symbool nn nouw.

De ee ,,e nJrm dir il w,l noemen. F die \r Car\ij,,. die vijÀonded jar geleden seboren hJd n e, een 8e"€tdis zdíbccld. ro geerr hij roc. dat h;j srore noeire heefr om door marisiry en veÍ dr@gzaanheid d€ vrede re bewarcn, ofschoon hij er wel ' rsen zin ntluu nr ' zijn ber voor wil doen. Maar hij qo,dr bit her h'i,\en nosJ een. vcrlcid lJl( I re /ijn '.

\nd

uar

Detf

Ik vermeld hier nos, dar de roren Oosterolde doo.windwijzere in

Dae refomaror,

Cdbijn zn de uryd.ktins d" predibantn

De rweede ndn die iL wil noenen, À die ven de negentiende-eeur.e rheoloog dr. H.l. Koh'b,usse. HiJ \',Jsj in €en En tjn publ;@des {ar her dankbamre schepsel van God;s, worop;jn anwoord luidr: de hond.

Ko\lb,ugge \e,duidel,j\r dJr: Hij kli.pelt me, rija stan van blijdschap, likt de hand vao zijn goede bau en springt on hem heen. Hi loopt de baar oveol na, wacht rorw op hen, en blàft ah zijn hesrer woÍdt

Duif ln dc.hri.,elijke ,rudi,ie i. de duileen belangrijk symbool. Op een niet onaamienlijk àmrel Friese preek stoelen is het dier afgebeeld. Duiven zijn ook als whd wijzere op kerldalen en Lerktorens te vinden. Vaal start het dier voor de hoop, ool wel voor de vrede (dm net

en olijlia}je in dc snuel). Dee

voorstelling gut terug op Genesis 8: 1lv. De ddifis a ook te zien op de uit 1951 darercnde doopvont in de herk te \íonmels en op die in de kerk te Hidard.

Her saar nij in deze bijdoge vooel on de duif ern de ondcrzijde vm het klanLbo d€ warrchijnliL in het begin van de negentiedde eeuw v€Nddisde

É

prccls,oel

ir d. le,k

voo^,cltins die oot

in h-r F,:e'r F^r-,c,n. Her . -r1 \.et Dui,,e k r.et, ,- /kq ..

rr

Dere lde rogcl. drn rJ,

'1mboo

,o

de Herlige Ce*r.

is te vinden op hetuggenschot van de

Crote olSint Brvo-kcrk tc Hrrrlem

22

kusel vm

de

De verbind;ng tussen de duifer de Heilige Geesr gaat reNg op her verhaal over Jezus doop in de Jordan (MarÉns 3: 16, Marcus 1: I0, Lucas 3: 22 en Johmnes l: 32). De etsrgenoemde telst llidr: 'Tertond nadar

leu,

gedoopr

\6.

rees Hij op ui, he, wJrcr. Ln /ie.

lij

d€ henelen opend€n zich, en ag dc Geesr Gods nederdalen ah een duifen op Hen komen.' Zie hiewoor ook een voorotelling op de uit 1943 daterende doopvonr in de G€ftÍudiske.k te \íorkum. Die gàar tertrg op mid deleeuwse voorbeelden zoals de gotische doopvonr van

Wier;o het Friq Museum.

en verbrnd gelesd russen de duifen Pinkseren. Bijvoorbeeld op de lode anrependia voor de kerkdiensren op de feeÍdag van de uirstorting van de Heilige Geest. Die relarie is ook te vinden in liederen. ïe denken val aan Cang 24J veh I en Ceug 24') vers 2 var het Líedboek uor dz kethen. De dotf m her klankbord van de preekstoel in oosterend is een treffen de ;llusrrar;e van d€ refomatorischc, vooral elvinistisóe gedachre dar Woord en Geest bij elhad horen. Sinds Pinksreren geldr: 'De wereld is gmomen door woord en seest.' (GeaDs 251 vers 1). Als wij bidden on ver lichting ner de Hcilige Geest of om de opening ven het \íoord, dan vrasen wij mer hd oog op de verkondiging, dar de Geest ook ons anvuun. dat het woord ook ons Vaak wordt

Ik wijs hier ooL nos op duiven @n de pÍeeksroelen in de kerk van

swióun

en

Hiuuh. Her

d;eÍ ondeÍ de

lesenau in de kerL van Hirzum kan zowel een duif als cen adelar zijn.

Ten slotte, in dir vsband: binneD de sluirrins in de koorrnvee vàn de kerk van Norg is een duif aÍgebeeJd. Itr de tekst wardoor de ing omrand wordt, sraat onder meer 'VENI SANCTE SPINTUS'. Dat berekenr 'Kon, Heilige Geest.

De schilde ns daÉeft van korr m de bouw vàn de keik in de derriende eeuw. Tijdcns de in de jeen vD 1968

tot 1971 uitgooeÍde restaunrie vuld.

is die

war

nodig àdge

1)

lk dank Sytsê len Hoêve hartêlijk voor de gegevens diê hij mij versirektê.

23

& Regnerus Steensma 2009, FRIESE KERKEN. EEN INLEIDING. Bornmeer Gorredijk. Gebrocheerd, 175 btadzijden' volledig in kleur geillustreerd. Prijs €19,90.

Saskia varr Lier

wéér een bdek over rriese kerken? lzekcr. Ditmaal van J. hmd ran s^I,i, ,an Lier en meL foLo, ru de ryl zÉ2.r 3,tu vàó de gcschiedenis van de Fricsc kerkbouwkun$, Regnetus Steensnà. Van Lio studccrde Klassieke Talen en Godsdienstwetenschappen ir Gronnrgen.

.,t'n.1 r $,'

e r l.onogralie

tn d.

dikt

1,,'ge ,

var

jJ univer. ,ri do.en,

her

t

ke*,anloru{d i' dc a,le ijk h?bokk ,:{. LdL% g.èd t. l).lddl

M

{

I rircndonr rarr dere

b?i.t

siteit. Is hicr

spral<e

van een producrie door een voorna

lige student en haaL docent?

Het keurig verzorgde boek is uit twee delen opgebouwd.

De eerete vijf hoofdstuldrc! zijn ssijd aan stilLgeschie

.l-,,e. uL,

tc.

r

ri'q

b, d. da,kh-

dè harKp ?artaal tun dc hcrtr tun R*tgt , ./aí kzt .i?n '/zí pkat'íe ?6onh drèd beío|k.k ud/èh ,ij h6 h.&èl tu àe he/*

denis. Hei Ronàds, de Rondo-Gotiek. de Gotiel en de nr middehe:-+ b"uqr;t, n (om.n t-ie uinoerig

an de orde. \íel staat Van Lier geheel in de norfologis.h stilistische ondeÈoel$Íaditie, d;e voornmelijk un geat vm wàt we zien. Dersel;jk ondenoek is er ver ouds her op gericht on architectuur un voschillende periodes te categoriseren en te dàteten.Ieder architecruurhistor;ch ondeuoeL begint hiermee, buiskennis dus.

Darbij htr het niet noeten blijven. Er noet inmen ook aandachr geschonken worden an de historische context waril gebouwen tot stmd kwamen. Op basis daawan kunnen we vragen stellen over het hoe en war

om

nh.ter aandachr wordt gschonkcn, nmelijk de inrichting en hct praktisch gebruik vd de Fricse kerken per periodc. wat dat betrcft is het bock inderdad ccn goede inleiding. zcker in de tijdo van ontkerkelijking, warin brede kemis van de liturgie van de venólllendc getndten in rap tenpo verdwijnt. ties veel

In hoofdstukzes wordt stilgestàd bijde niddeleeuwse Per onderdeel wordt het gebruik omsclreven. Zo Lonen we neer te wetcn over altaren. sadamentsnissen, piscina's, koorbmken en al die mdeLe liturgisc.h-tunctionele elementen in het kerlinrerieur.

litÍrgisóe pruhrijk

qn .en 8pbou". E.n d-getjt. behàde,ing,ier "e

nier ierÍg in dit boek, dàt g.otendeeh;n nogal consena rieve stijlhistorische beschr;jvingen bl;jli steken.

De telst bevat sons gemeenpla*sen, waar mea objec; viteit en nuànce best hoselijk zou rjn sewesr.

Al meteen in de tweede alinea van het eene hoofdstuh is dàafrd een steJtje te zien. ovu h* romaans wordt gergd dàt het een bouwstijl is 'die dp her eèste gezi.hr donker, ruw en mesiel n;sschien wel eenvoudig amdoel. ondànlis dar deze uirspnak d;ecr in de volgende zin wordt gereládvedd, zer de eetsre kval;Êcatie mecen de toon: romáanrc bouvkunsr is zxaar, donker, eenvoud g ei JL. ,.lJ iei p,,m,ueÍ rren opzicire varr "rr ergenlik, en @arom?). Mer deqelijke srbjecrieve kwalificaries wordt de F.iese ke*bouwlunsr echr tekon gedaan. EL tnen meer vaD dn soorr subjectieve pmsagcs in de telst.

Ik zou best;llen werer op welke gronden Van Lier de Mertenske.kvan Frueker imposantervindt dan die te Bots-rd. He, zJ qr^, h jnl,jk saan on de ur,. ,,ei. in Frieslànd vàn dê koo.omsans bij de ee6re, m4r dar

nà,lt

de

voll€d;s in sreen ovemelfde Bolwarder kerk

met zijn p.esrisieur koorparrij rodr nier ninder indrukwekkend. Geestig is dat professor Ozinsà in 6,tr.rr Kerkelijtu Bowluast Á de reeks De Schoonheià un oas Larur' Í9531) jisr dee kerk als meest imposante vm Friesland kensóetste.r In de ove.ise hoofdsruLLen van 'Frise Kerken' wordÍ een ondewerp aangesneden waaram

in

andere publica-

Bij

de

baita

bth tun Gltsjol nan't heí

gnonde" Mffifras,r"ketfasn

loÊazl,an

de

ktrb

'

tuaï

25

fricslard, dat in dr litentuurliist verneld star.rToch is die opvaning over de hagioscopen wcl te nuanceren.

\ran opnerkelijk;jn de hielnisscn met hagnxcoop ir e*elc kerken te Groninsen. zorls die te l&rm€ns en wirdrn. Oldve nu specifiek bedocld waLen voor aller l.i .(;r^on',n, , i e rJ r (r q.l i. r. qorder b.v.t. '

Maar hegioscopen hingen dus wel dcgclijk samen ma een litnrgisch gebruik en wren riet allcc! bedoeld on Licht op her ahaar c krljgen. Het zou niet verbazen J.'nr rererrr."r.n di de, k.liik,l'ol\.'l'r -n,n gebruikwarer, on devotionele redcnen toch visued bcrcikbaar heeÊ willen houdcr, in tiiden dat de kerk nict

!.en rnder vooLbeeld van niet J te kririsch ontlenen is de over hct doxaal. Doxalen zijn voor zover ik wed

ekrt

kerken in ttginsel strikt verbonder met klooster of krpittelLerken (of diLed daÍab ir ep r p,ro.l ifle orige 1",k,1' JiF

zeldzarn nr Friese

'ua

'e\e,

^noe,l

hxddcn. Colleses vab geestelijken krcger er in de ld,p van de middeleeuwen behoefte àrn zich var her volk af

r-

Sacranen:th

s

in,b

nooràel;jkt

ktutudrd tu, d. bth ï.

Á"j,n

Overigens is ook dn deeL van het bock nogal berchrij vend van ard en liikt de i órnarie rechriire€k\, dus zrds al r veel lritisdre bcsóouwins, re zijn ontleerd aan esd*e lnernuur. Als roorbccld wil ik de besóiij vlng van her fenoneen hagioscoop aanhalen, het kleine. ir de Legel laaggeplaatsre venser in de buun van nevenalrarcr Srcllig is Van l.ier ;n har opvàt B dar dse vcnstcn nict bedoeld waren voot melaenen (en andere se.acommuriceerden) die de ksk niet binnenrnochten, om m toó zicht te hebben op hd ahà*. Vernoedelijk hceft Var i.ier dit rechareeks on eerd aan hct boek van Àlben lluursma ov* de kerken in Noord Oost-

26

,.nJ.rrr om orge.r''urJ

J

ge'i1d.n'. Lunrel r

l

sen. Zo zien wc bij bepaalde klirc*er en krpittelkeLken doxalen venchiinen. Vaak weÍden ze tiil uirscvocrd om he! pre$ige van hcr kapittel re ond*sreper mct aan de volkviide de uitbcclding van bijvoorbeeld het Lartstc CloLdeel. OverigeN wcrdcn verreweg de meeste doxàlcn rijdens of na dè Refornàric wccL ve,vijddd.

Over de dnwe,ighcid van doxalen in FrieslDd \íeten we eiseniijk nier vccl.rVan de kloosrer- en kepittelkckcn ?iin in F.;eslánd luar wei g overgebleven, laat sLan dat

i , J.

s.ljl.

\e,l.o' re,' Jur"J

. r"zig

is gcwcest. In dorpskerken konr hcr ve6chijnsl eisenlijk niet voor.i lk vraag me daon rfofdc Êagmenten van

stercn balustrade die id vons zijr gcvonden nt te h dc kerk van lannum odit orderdccl waren van een dona1. ls dir niet gewoon een telkcns weer als Íèit overgcsclr*en voontlestelling? De rcstcn kunnen evengoed dccl hebben ungemakt vrn een rndcre type stenen een

zier

koonfscheid;ng.5Als we toch hezig zijn: de functie van de kraak in Easterein wil ik hier ook rer d;rcusie steller.

De fraaie tribune op bogen in rijke renaissncevórnen wijkr loch wel ers afvan de gangba.e do*.'ltypes. ook die p+ in oe zerrerde er' ,elr. rvrrr .nde e-u* aog ,i.r opgericht, zoals in Rhenen (vao rond 1550) en ' Her openbo..l-..i .J lL'10r.7oL de.,, i",u.ri. die naar nen zesr oorspronkelijk iers vsdtr náer het westen stond opgesreld - geen andere tuncie kunnen

Ik denk derbij an ern herenloge, van d,. r,' op h"r rluJ \rrL,, .ra \. ,te'ei po'iri koo worden g*olgd. Dergelijke vethoogde herenbrnkcn bestonden in allene; versch;jningvormen ook elder.r' hebben sehad?

*,J,rloe

Íouwd. Eln kone àfsluitende pragrafgrat in op

de

tamelijk zeldzame prorcstanae muurschiltleringen, die zich vrijwel uialunend beperkeo tc canouches net daarnr stichtereteksten of cn{en un Biibelteksten

Vcnolgens komr in hoofótuk 8 h* protestrntse Lerknr tcricur aan de orde. De overgang van de katholieke nur de hewormde liturgie is kon, mar goed onschreven.

Hier kLijgt Van Lier duidelijkvrste grond onder de vocren. De resr van het hoofdsuk is goijd am een gedetailleerde beschrijving van de veschillende elenerten in het protesanae kerkinterieur, an de hand vr wrt c her cr der nog in de Friese kerken ;s overgebleven.

Hoofdstuk 7 scnenkt aandacht aan rijke sesch;ldsdr decoLatie van kerken, warvan, ?ij her frasmenbrish, roch vecl rc bryondcren vah. Erwordt aandacht

de .onogral're er rel g err n.r-(er . 'r van de beelden die aan de kerkmuren wsden toevu ge..l-onl,en

Het boek eindigt mer een hoofdsuk over d€ sporen die adelliike bemoeieris mer de Friese kerken heeli achter gelatcn. Lognch, @nt juist in Frier hnden heeli de rcgionale adel een eootme invloed gehad op de stichting, dc

bour er ce

ri'nurre rs ur lerl,

n.

ool l'i.

worden alle elenenten d;e zich in het ketkinterieur voor doen beschreven. Herenbarken, orgels, vensterglan, rouwborden, zerken puseren de rewe. Jammer genoeg h.pík \ ,n I icr /:rh ,or Ler prorer:nne le lrnrerrerr. want we kunnen cnan uitgaan dat de betrokkenheid van

J. mrdJ. ee:r.e rdelbijde ri."hri,g.r ,,i,,nonnerins Gn keÍken ninstens net zo groot wr a1s in na-niddel-

e"u*. 'i der.

i' drr nier henornirg irccfr niddel-

loeApse\en: i r Lerl'in,erieuF

veel meer van te vinden. De

kerkintericur vrijwcl gcheel vernietigd. 'Ioch zijn nog bl vd rcniniscerdes te vinden.'1 Hier e! dad in de Friese kerLer bcvinden zich rog rcsten van de liturgische inrichdng. zoals sacramenrshuirn, Loorhekken, ba*en, doopvonten, epitafer en dergelijke. ook de fraaie frescot die soms;jn aangeÍoffen, zullen hun oonprong eeuwse

da*en

l ud:

ns

bruk*

míasà"hÊl

ge?lare;à paà naar ha

por

aan adellijke bemoeienis. En wat te denken van de talLijke sarcoÈgen die ovual zijt en nog steedr wor den g*onden.3 Dergáijke kisren moesten van ver wor den aangevo*d en w*en zeer ko*baer, dus dtdritend in sebruikt b;j de rlite. over:l bevinden zich stdhen en

27

brokken van dn funeruire erfgoed, hergebruilt in muren of ak plaveisel. I!Écre exemplaren ston g*egeld ergens op her l.erkhoíor r een hoel,'ar de lek r, vepie'e ren londe. qanr 'eirelijk zrjn helnte,e\"n.e se,rgen van het niddeleeuwse kerkelijke loen.' Hoe dan ook: Van Lier had in dit hooíCstuh vel ;ets med werk vàn de Middeteeuwer nogen maken.

Met de uirvoerins van het boek kunnen we weer dik t rcdeD zijn. Lekker fomaot, ord;ge vorngeving en over het alsemeen uitsrekeqde foto s van Steensma. Ëen koÍe verklarende woordenl;jst, een bekropte liten

tuunijs! en een ;ndex vervolmaken het geheel. Ál net al kan iL zeggen dat Van Lier infornàtie bij

ellad brenst die tal van anderc boeken moet obtberen.

Ve,,,rm.dcbc,clrijvinsran rl die li.urgrl-e Ê.,.r-n is infornatief. Aan de mdcre kant noet ik zeggen d* dn boek voor de seinrcre$eerde leek zeker de moene is, hoewel het voor mensen die zich al war mes hebben verdiept wat tekort len schieten. Het is nogal berhou

-ard

wend van lerakrer en de weergave van inhoudelijke dis cusies zult u nr dir boek niet resenkonen. Te#jljuist de ongerijndheden binnen en ru$en de b€tokken Ek' sebieden zo inrerssanr zijn. Ik nk een beetje de frisse btik in d r bo.k. mL-\ien rct ik rc hose ei.er een inleiding en dient zo'n werk letterlijk niet neer dao een introdÍctie te ziin.

vur

Hd kè/knÁc" t Jdrfttuh: d. jdtofdsèk

28

!r

o]' hÈ kdkhaÍ

tj, i"

Noren

1)

[4.D. Ozinga T953- De Gotischê Kerkelijke Bouwkunst. h: De schoonheid van ons Land. Bouwkunst.

Arnslerdam, 51 52.

2) Zie min recensie in het voÍigê nummêr van Kêppêlstoklruus BErdsna 1993-1992 'Koorafsche dingel 1 Friesland. Voor en na hêt doxáalvan Oosterend - ln" Keppelstok 47, dèc. 1993 en 48, lun. 1994.

4) Hoêwêl de dorpskerk van Krewerd in Groningen wêl dêgelijk een doxaal heeÍi. Deze kerk was evenwel eigerdom vanhet premonstraienzer kloostêí tê witiewlerum en zal door êên oÍ mêêí gêestelijkên van dit kloostêí zijn bêdlênd. Dil verk aart de aanwezigheid van hêi doxaal in deze kerk. ook de aanwezlghêid van eên doxaal in de kêrk te Leêrmens, waaruan nog en tíaveê bewaard is gebleven, kan zo ve*láad worden.

Zie T. Brandsma 1994. Leemens onder de loep'. ln: Bouwen en Duiden. StDdês avet archite.tuu pn ict,o/ogre p. 79-93. Alphen aan den Riin.

5) ziê noot 3.

6) zoals het oralorium van Gruuthuses in de Onzê Liêve VÍouwêkerk ln Brugge, oÍ de speciale loge die de bjsschop in een zikapel van de Utrechise Sa vatorkêík in de vijfiiende eeuw kreg. Ook na de middêleêuwên zien we vêftoogde herenbanken. Deze zijn natuudiik nlet op een altaar, maar op de prcêksioe gericht.

7) Maar ooq in inslildioneêl-besluudiikê zin. lh vel wijs naar het ondêtz oêkspíojêct 'KlooslêÍs en [laaischappii' dal wordl uitgêvoêrd door dê Frysko Akademy, waaóij onder rneêÍ wordi onderzocht in hoêveÍe kerkgoederen zlin terug to voeren op klooster liikên indirect ook adollijk qrondbezit.

8) Zoals op 21 november 2005 in Gytsje*, waar gafdelvêís op het kêrkhoÍ van de l,{adenskerk een grcot fragíÍent van @n fmai sarcolaagdeksêl vonden. Ze K.R. Henstra 2006. 'Het sarcoÍaagdeksel van Gytsierk . ln: Horizon, 10-1,14 l6. ln 2002 en 2005 welden sarcofagên gevonden in en op hei ke&hoÍ van de l/argdethake& le Boksum. Hieman is in een eerder nummer van Kêppo stok de nodige aandachi geschonken.

9) Dê toestand van de sarcoÍagen bij de kerk van

3)

Jannum, nog weleen uithof'van hêt F es N4useum, is bepaald bedrcevend. Sarcofagen stan ook buitên bij de kerk van Oudêga, waarcnder êen vrij zeldzaam k ldersaíco'aaqie. lk ben bezq mêt eên'otoqraíi schê inveniarisatie van sarcoÍagen ên sarcofaagdeksels en de Íragmenten daarvan.

SYMBOLIEK OP DE ZERKVAN TJALLING VAN EYSINGA IN DE LAURENTIUSKERKVAN RAERD In de Keppelstok vm december 2007 sraar een aft;kel

geleerde. De afbeelding op de

ark noer

àndere

gtinieF

vf

mevrouw E. Makks vàn der Deijl over de geÈer (en in de Gourumer ASnerk+k. Op pagina o vemi,.t de ruteu nur een zerk in de Lanrentiuskerk nn Raetd.

HDr interpretàrie vàn dse zerk (er het feir dat dee overgenonen wordt door Vm Lier/Steensna in Fnes ÉrrÉazl is voor nij reden om re leaseren.

MeLles vàn dei Deijl schrijft dar op de zerk van de Goutumer predikant willen hutenbach cen (synbolische) afleelding van een geleerde stut. Hij is tc herkenncn mn rhrijfsfti in zijn ene had en een geopend boek in ziin odere. Malles vu der Deijl vergelijkt dee afleelding net de zerk vm Tjallins van E)sinsa in de Laurentiuskerk vm Raerd. Hierop staat de overledene afgebeld net ztn hmd op een boek. Dit boek ligt op een zuil. NàÍ de mening van Mal,les van der Deijl heeli Tjalling;ch op zijn zetk laren portreneren "als een

s.lrnde l-.e . ll

ben e.hrer .en heeJ

rderc

mcnrng

De opdraótgeer heeli er F ee vab zijn kwJneiten mec willen uirdrukken. In de eerste pluts profileeri hij zicl J, ber rouwbrr. : . rrouu. \) mbo 'l hienoor i' /ijn linkerhand op zijn boat, de plaa vm zijn hrt.'?

In onze rijd vo.dr in sohdige landen dit gebaar nog steeds genaakr bij het zingeb En het volkslied.

Met zijn rcchterhand sreunt Tjalling van Eysinga op her boek dat bovenop de zuil ligt. Dii boek h de bijbel.

De zuiL staat voor een vast en srevis tundament.

Tjalling demonsrreen hiernee dat her woord van God voor hen het tundamenr is voor ziin lden. In het €nd'ch lr druk, hij ool /i1n grloor rn h.r e.uqige laen uir: 'Jr Tiallingh van Elsingha in Leevebe Gediputeer... / s*:t "rn Fricshndt ende Criermrn oovet Ruerderahem Our 55 heren obF / Den 22 ApriL 1658 ende len hier begraven / Naer Den Lichane doch naer den Zyele met

hfl ue.el,.hàp & Heiligc ïriunphcrend int

fo

rge

Blijkens het rmdzerk

re

TjJling

Onder de aÍbeelding vm Tjálling stei een latijnse rekst, sJàn,n err sed, J,e i luid,: "me, /iin zuiver ', 'eíàJd spreken boiel hij ook (...) àm God. In onz.Iere iijden bleef zijb sÈndvstideid vm geea ongrbroken en hij zal een voorbeeld voor hei naseslàcht zijn."r Tjallins van EysingÀ profileert zichalf du als standvast;g en rrouw aan zijn principes. De aÍbedding lar zien dat die principes op de bijbel geboeerd zijn.

Eenzelfde iconografie komen we ií de Lau.entiukerk nog een keer tegen: op de preelstoel van de Leeuwarder

hournijdcr D,rL I mbdenel. ,ui- ho"de'd yu ;onge' dm de zerk van Tjalling. Op het paneel l;nks van het nidden sraat Geloofaftebeeld:

een

vrouwe"figuur net

29

haft in had redrÍcrhand en haar linkeF hand op een seopende biibel op een zuil. Voor deze zuii zijn ook nogecn. dc Nee.rrer raíelen mer de rien een brundend

die Tjalnrg heerte, op jonge leeftijd wr ovededen, kreeg lohan de naan rm zijn broer en hij $ry dus vanaf dat noncnt ak Tjalling door hct leven.

Tenslone op de rerk var Tjalling kont her

vm

nonogm

voor. Het is te zien lidconder de dnperie,"cenhouwer voor de voet van de lid<er engel. Het lijken een

Nog twee aanvullende opmerLingen.

B;j zio seboorre krces Tjalins van Eysinsa de nam Johan. In de laurcnriuskerk van Raerd noer onder de hoÈer vloer een zerk lissen vm zijn ouderc broe!

Tjallins. Daarop smar her volgende gmfschrift: "Ao l6l I de 2 JuCuli i, Cevunen ï/aliing vr I isingJ

var Pieter van Eissinga ende leit hier begmven.

Hac latebrajacet ircauta sublàtus norte Tzàling Eissinge mru er ingedo incÍbuit studiis, nater gaudere secudo quo su*it gnato, sedalitate piis nde cito Àta trib6 pruinà ''ansr. i' in unda lurrl rb,orp.er \elLr sone

de

B en een H Íe tjn. lk vrag me afofde naker Bernrdus Joukes Hoíeus zou kunnen zijn. Hij is te vinden op dc site van het Historisch Centrun Leeuwarden

(hnp://w.

gemeentearc.hief.nl/netselamhegvoor.htm).

Het jautal komr in elk geval overcn. ln 1658, het srcrfjaar van TjaXing vd Elsinsà, weÍd Hoceus nmelijk als nieuw lid van het Leeuwarder netselam en hardhouwergilde geregistreerd.

wlhn

Hansna, hoÈrcrneêÍét

Lz rc

ntuheth R@d

'Jevr

Noten De veftahs van de Lrtijme tekst luidt (vernoedelijL): "Op dcre plaats ligr, na een onverhoe&e dood gestonen re zijn, Tzalling vm Eysinge. Zoeh hij aàó zijn àÍtonst en ard verplicht w*, heeft hi zich aan de studie sewjjd.

I 2.

zijn moede.

Nad* h;j d.ie

lu'

zijb íre., werd hij

Van Lier, S. en R. Steensma, FÍissê kerkên. Een inlêi ding, Gorcdijk 2009, p. 147. ln zijn dagboekên beklaagt stadhouder WiLlem Fredeik zich oveíigens heíhaaldêlijk ovêrgebrek an loyaliieit bij Tja ling van Eysinga Noten (Gtoria Parendi: dasboeken van Wilen Fíedetík, stadhoudet van Fiesland, Gtoningên en Drenthe, 1643-1649, 1651-1654.

Uilqeqeven door J. Vissêr ondeí êindíedaclie van G.N. van der Plaai. D6n Haag 1995).

Met dank an Mi4am Buma, Tersoal.

3.

4. Walle, H. de, Friezen uit v.oeqe.

5.

eeuwen. Opschnften uit Fiesland, 1280-1411. F ranêker, p. 753.

Llêi dank aan André Looijênga, Gíoningen.

Tjalling

va.rr Eysinga, een reactie op een Íeactie van Willem Haflsmà Volgens \í.H. moet het ponret (zie àft. 1 bii de teksr vad w.H.) ande6 worden seinterpreteerd, nmelijk niet als een 'geleede heer nar als een mo die beÍouwbarheid uirÍraaft. Hij vctrijsr ddtoe onder neer nar de lihkeÈ

30

hand die hij ier hoogte vm zijn haft houdr, de rcchrer hand die op een boek rur en ner de dnger vàn het boek.

Her boek is niet zom@r een boel mau de biibel o de dfrsd noet een zJl zin die Íaar voor een Íevig fundànenr. T.v.E. maálc duidelijk dar her woord van cod ha

tundment rooi ziin lnen

is.

lk blijf bij nrn visie en wet om de volgende redenen.

Volsens de irÀditie wordr een vrouw afgebeeld net een bijbel ofen p{àlter als.eken wn vroonheid. wordt ech ter een man op die nanier afs€beeld dm saar her on een g€esrelijke. T.v.E. is geen s€esrel;jke.

Op de afteelding ligt her boel niet op en zuil nm op etr tafel ofeen lezener. De sree ouwer heeft de táfel niei goed perspeaivisch werseseven. vfdar nisschied

\7.H. ziet

eeo grote overeenkonsi rusen de a$eelding op de zetk en die op de preekstoel (zie alb. 2 bii de tekst van \í.H.). Die overeenlonsr sar alleen op bij het boek dat op en lezenur lisr. Bij de aÍbedding op de prelatoel gur her om heel ;ea anden. Hio hebben we te nalen net een persodiÊ@rievan her celooÍ Het brmdend hàn in haar reóterhand verbeeldr de sroie liefde ven de hens voor God. Her boek op de lezener is in dit gevel de bibel wdiuit onze kebn;s over de cod kont. De *enen tàfelen die tegen de leana.r sraan venesenwoordigen de

d€ rerk van tuenck vm Cmninghà (ï1598, Ielles. lt'02) n de penoniÍi.àde vr ChJila te /,en

N.B. Op

(

lr'

mer in

T.v.E. woidt hie. seroond als icmànd die net ziin hoofd w€rkr en niet net zij. handen.

had

rechrerhand eveneens een bhndênd haG

E.M.v.d.D.,S

STICHTINGSNIEIfIZS Van het Bestuur Nieuwe directeur Her besruu. heefr in mart jl. bekeodgemakt dat zij de heer G.A. (Cerhard) Balker uit lieuw den he€Ê kun, nen benoehed ror dnecreur.

De heer Br(ta i, geen onbekende,oo, dc 5,i, h.,ng.

Hij is sinds 1 aususrus 2008 als interih,d;reaeur werk-

zm

op het bureau, m her venrek van de

vo

se direc-

teur. In de solliciratieprocedu.e kwam hij als dc neesr seschikre kandidDt uit de b6.

De heer Bakker (45) zá1 sedurende vier dagen per week le d,n8 sncn u de m.dewe,rfF en \ rijwi iseF. Duhaasr al hil zich ondd andere bezis houden ner het werv€n wn fon&en en doneÉur €n her ondr,

houden vÀn .ontÀcten net de Plaarseliike Connisies.

De nieuwe diÍecreur heeË een jourDdisrieke achieÍ grond. Na ei].ele jaren gserk re hebben bij her

Noordhollands Dagblad, kweh h;j in dienÍ bij hcr Friesch Dasblad in Leetrwdden. Daar was hij càefvÀn de regioredàctie. coórdinato.vaD de eindrcdacrie en

Hij heeft de laatsre jaren veel gepubliceerd uLc, de p,oblemJriek vrn de leeglómendr te,lrn Her besruur h€eÊ de hee! Balker leren kennen als een inreger en gedr*en pesoonlijlhid, d;e her veel enthousiasne de belansen ro de FÍiese kerken bekerkred-acteur.

hàrtigt.

31

Schenkingen en legaten De stichting heeft de afgelopen namder opnieuw twee legaten onwmgen. Mevrouw AJ.A. Moloijk-Mook liet de Stichting een bedng vD 2500 euro na.

Mevrouw R. Visser Nieman uit Badhoevedorp begunstisde de stichtins met een bijdFse van 17.431,57 eu.o.

Het beÍuur heeft de legàten in grotc dank aanvaad.

De \ri.hrinC o,rnrnC, nrar lcgJ,en ook rcgeim,r Ë giften vu donateure en anderen. Hieronder treli u een opsomming an van de sche*ingen 500 ctrro dic in 2008 seden zijn.

an

meer dan

donàtie J. Burger, Hoorn donaiie Mr. I. Eppinge, Hrlinsen donàie J.S.A. Sirtemà van Grovestins,

Bloenendaal gift M. Veningà. Leeuverden gift S.C. \íàssenaar Farr, G.oringen gift G.B. Fokkena. Leeuwardo opbrengsr Làlender Menmeradiel gift Noorderkring van het KoninklijL Nivra gili H.T.M. Lahbooij, S.hàgen sift T.

de Jons,

gilt N.N. sift Hijensa

Dordrecht

Fonds

giÊ Heryomde Sdchrins kenefonds giÊ N.N. giÊ dhr. en nw. Repko, Groningen

800,00 1.000,00 1.000,00 500,00 500,00 500,00

i.l.

700,00 920,00 1.000,00 1.250,00

2.000,00 2.600,00 2.650,00 10.000,00 10.000,00

VAN DE EMMAI'A.DE

Ling verleend door het \íillibrorduskoor ond* leiding vd Jedhe Kramer, €n door orsanis! Tin vd der weide.

De Henormde Gemeente van Holwerd fuseerde op I jÀnuàri 2009 net de Cereformeerde Kerk ter plarne. De fusiegeneente komt vooral bijeen ;n de Gereformeerde KerL. Daarbij is afgesproLen dat de Herornde Kerk tien rot vijftien kecr per jaar al worden teruggehuurd van de stichtins. Tijdens de bijeenkom$ n

l.!r.

i Le.om .i*ie g.rn'rJleerd. Doc.omm,.. eea sie gaat acriviteiten ontplooien, wuonder decllane aan lsjerkepaad eo de Nationale Orgeld:9.

Kiikwijzer 'GeloÈn in Friesldd' In de ke.k vàn BoLsm is donderdàs 22

idudi 2009 her het proje.t Fokus Fryslán Kpresenreerd over her oodemerp 'geloven in lrieslànd'. Kindercn van

vie.de boekje

vd

de Otro Clan*chool uit

Overnoe Henormde Kerk Holwerd Dc Stichtiry Àde lryske Tsjerken heeft op dinsdag 16 dcccmbcr 2008 dc monumenrale Heryormde Kerk van Holwerd overgeronen. De akte waarmee de ovsdLacht is vastgelegd, was door nr. Siebe Swan un Stiens opgesreld in het Fries. Aan de b;jeernromsr wutin de akte van overdreht pa$eerde, werd nu.ikale -ede*er

32

Bokrun gingen.ls

eeGten

an

ner her mate.iaal. Mer een kijk;jzu', potloden, liniaal en papier in de hand ondemchten ze de kerk un binnen en van buiten, ondcr leidins wn edÈoed@ódin* de dàs

De leerlingen van de groepen 5-8 waren na afloop heel enthousidr. Vol tro$ liete! ?f, de tekeningen zÈn die ze gemaakt hadden van onder meer her oLgel, her beeldje

ónrhulde een bord bij dc kcrL, in sànenwerkins nct vmzifterlàn Kesberse! vd het beÍuur vàn de Sichtibg er vooritter Egbeit Kànn vrn de Plàrtselijle De Srichdng nàn de kerk vdn Ter ldzàrd in 1978 ,'.. . A' mFrFer "rr. r .r pl rnn n 'oor rerrur. r:,.

Na 3l jàr is het nu eindelljk zo ver. De werkzanhedcn worden uitgevoerd door BoÍw en ReÍàÍntiebedrijf Sytse Dotrwe vàn der Ve$ uit \íeidum. Nà de resàuratie zJ de kerL van Ter Idzard onder meer gebruikt wor den als "hisrornch cenrum" voor de lolale historische venniging. De Plaarselijke Comnissie neemt hct bchccr op;ch. Zijzdlen de ke verhuren voor rcuw en

trouwdienren, en drarnas ldngen en concener De restauratie vrrloopt voorspoedig. De aannener vemacht het gebouw voor de IGrsdagen op te kunnen

D€formatiem€ting Hegebeintum Op rrijdag 3 aptil 2009 zijn de d,indinren vrn de meetpurre" o" d. t<o." de kerk te Hegebe;mum "an

opgemeten. Deze meringen zijn in 1989 besonnen om ,r bcp"len I or dr 'o e al' g+olg'rr de venrt.\.rg

'

va! Sint Màrsriet

en de

kàr

die voor in de kerk strat.

Dc Sricirtirs heeft 5000 exenplaren àngeschàft vrn de 'kijlwijzcl. oudcr die mer hun kindern een van de 38 kerken van dc stidrtns booeken, kJijscn dir jaar sratis ecD cxenplaàr vàn de 'Kijkwijzer dtJaereikr. gcbaar is ncdc mogeiijk

Dir

drnk,ij

een bijdnge uir her potje voor hetJa vàn het Religieus Lrfgoed, dn heheerd wordt d(Dr hd SÈunpunt Monumentenzorg Friesland-

Start restauratie Ter Idzard Màddàg 9 februàri 2009 is het stansein gegeven voot dc rcstauratie vrn de kerk vàn Ter I.lzard. Burgemeester GeraLd van Klaverer vm de gènrenÈ weÍÍellingwerf

't.t Ilrr,l )r /^,r"flh?

33

van hel terpliclam, bsee$ ten opzi.hie vd het schip. ln de jaren nesenrig vonden dàe metingen twee neál per jaar plaats. Na verloop ven tiid we dit jàÍlijk en

bstaan te kmnen viercn. De weningsmpagne heeft

inmiddels vinden de netingen on de drie jaar plaats.

Onder ccn sralende an ziin vàder en zoon Hdi$ingh van lngenicursbureàu Wssenar bezig geweest on net hose precisie (heÍ sar lettedijk on nillinetemerk!)

Digitále dieuwsbri€f In d* tijd vm noderne connunicàtieniddelen is het heel gewoor gworden on het conact net de achrerban r. irreroiveren door middej \s digirJe ri-rw,h,icvrn.

Oo( \oor on/e Sr:.hrins dieren zi h h er nieuq. mogelijkheden aan. Met nme war het gat on het sturen ven ecn herinnering voor een excursie ofeen donneubijeenLonst, vormt een digitale nieumbrief een

de netnrgo te verichten. De resulteten zdlen am de vorise metinsen worden ioegevoegd. Dan km worden vastgesteld of de toren nog steeds beweegt ten opzichte her ..hip. o' dJr de riruriF inmiddel. rrbie n 'Jn geworden. Vordr verolgd! omdr h(, ,erpti"irM nog re.d. "ui,,jtl' door ero,re en sondware erking, is het niet nogelijk on de kerk vm Hegebeintun op tubdringspalen te rtten, zoals eoder setreurd is bij de ktrken van Bomw;d, de ro.en v4h Ginnun en de schepen van Rard en lirothem.

De provin.:e l-ryJjn l'eeÊ de:ri, h' ing orLng. oprieur benaderd net de vrug of het wellicht wenselijk is de terp van Hegcbeintun met baggerlib an te vullen.

In Raed is eflàring opgedàn net her ubvullen vàó de rerp met hekkelspede, een marcria.l dar lijkr op her ooApronkelijke harer;aal waa.mee de reryen zijn opse, bouqd: JnJ. Te,L. k\elderplagsen. w:r de elÍecren rjn vD mvulleb van de rerp mer her veel Naardere basseF slib, zou grondis oDderocht moeten worden.

'Op nar de 4000' De Stichtins Alde Fryske Tsjedren heefr er in 2008 neÍro 120 donateun bi sekresen. Darrnee komr het rotale àdtàlop 3300, €en groeivan b;jna 4 proenr.

Het veEoek aan de donareurs om nieuwe donateurs re wenen, heeti du;delijk resuftaar gehad. Tusen Kert en bes;ó februarj zijn ksris nieuwe donàteÍs ingeschreven: dJ, /iin €r Ninris meer dd e JM op/eggingen bihhen Lvamen. waar mdere goede doelen een terugloop in het aantal leden noesten melden. Lan de stichting zich dus vdheugen iD daadwerkelijke groei! odL dir j@. zuUen we dad wccr hard ran werken, net L" ,'eun. om 'olsend iJU vol rro. he, veen gjrigp

notto neegekregen: "op nar

de

40, op

ner

els

de 4000!"

aanrekkelijk (wmt goedkoop) álternàiel In het vorige nummer vm de Keppelstok srond een optoep om een e-mail te sturen. HieNm h door een v;jlii$al dooateurs gebruik gemaakt. \íe hopen natuun;jk vel grotete groepen donateur te bere;ken. Vandar nosoels de oproep on r m te nelden vooÍ de d;siÉle nieuqb;ef.

Dat ko nu heel genallelijk via de website lw.aldeliyskasjerko.nl op de honepàge vindr u linla onderaan de "op SAFT nietrwsbriefàbonneren". Kl;kt u op deze knop, dm kont Í autonàtisch in her adresenbetand.

De ee6re twee proetue$ies van de digitale nieu%brief zijn oveis€ns nos rerus re vinder op de website, via de knop SITEMAP, onder NIEUWSBRIEF.

Tsierkepaad 2009 De wcr\roep van de Rad van Kerken Friesland die de op. nlcrtc,,rou,c T,jrrkcpaad orgrri,een. heeÊ r:im tweehorderd kerken berdd gevonden om hur gebouw open re stellen in de zonerperiode. Ook ved van de ker ken van onre Stichting doen hier an mee.

De eente zaterdag dat de kcrLen geopend zijn is op 4 juli. De openÍellins k iedere zàrerdàgniddag en loopt tot en met open Monmentendas (12 en 13 septenber).

In de kerken en bij de vvvs is een gids verlcijsbaar MÍin allê deelnêhcnde ke.ken beschFen worden.

Oru e rr i h,ing ,,ndenr.unr T.jerkepràd an hJne. . n i.

oo( een ur de rd,eneerJ4. ,F df sid,. o\e.,sen, zijn ona kerken ool op mdere dagen in de week te beoe, Len.

wie dar helos$ell;ng voor heeÊ, kan de sleurel

opluicn bij het sieutelàdres

(M.

aldefryskeBjerkeh.nV

'Mon'ment vd dê Meand nu bij ons te koop De srichting heeli plcre

vd

de provincie Fryslán de com-

voonud boelle, g.kreg.n urt de ,uc.esolle

'e,,e 'Monumenr van de Màdd'. De boekjs woden aangeboden via de geheel vernieuwd€ webw;nkel (rÀ,lM.aldefryskersjerken.il/wehwinkel).

Monunenr vm de Mmd És een project van her voor,

;n beheer heeÊ, heeÊ op vijdas 17 april 2009 een nieuw info.marie' en documenrariecDtum ovcÍ sraren en stinzen in FrysláD in gebruik genomen. Het centrun is gsesdgd op de kraak van de kerk en onrworpen door Beb MuldeÍ un Leeuwrden. De officii:le openingshandelins is ver;chr door de heer Bearn Bilker, voozitter van Beare

de Sdchdds Srareb eb Sriuf,n yn lryslán.

nalise bureeu Rekrtasje & Toerisme Fryslán en liep van 1986 tot en met 1999. De nieÈverkochre boekjes hebben jarenlang bij de Sichtins in opslag gelegen, en nogen nu

Nieuwe huurdet voor keÍkie in Swichu De Srichribs heeÊ een nieuwe huurder gwonden voor haar kerk in S chum. Per 1 nei 2009 heeli mflrouw R.T. Spens.ra un \íirdun het stokje overgenonen van de heer S. de Smet. tua Tiria Spaansrn is beeldend

worden verko.ht. De opbrengsr wordr gebruikr voor her

k,,,brcnrd qn beroep. zij wii ver,"Jriltende Jc,ivirei,en

beldgrijkste doel En de SrichriDs: de inÍandhoudins ,r te,k, n Ji. rn hcr lfrr.er:jr 8ebÍuik onrrrokt<en /ijn.

ontplooien in het kerkje, van poèziemiddàgen

Info-@nrÍm Státên en Stinun De Srichtins Tsjerke en UbisÈre Bea6', die de kerk En

de gemeerte

certen, en van tentoonstellingen

rour

vm hur

tot.on

eigen werk tot

en rrouwdiensten. De kerk van Swichum n door

Ieeu*,de. rangsezen

à1.

rrouwlocrrie.

VAN DE EXCURSIECOMMISSIE Iets over de kerken Zererdas 3 okrober 2009 zullen we onze najus d.u6ie houden. Naa! de kerk vmJubbega. ook wel Jubbega'Schu.ega in de semeenre Heerenveen en nàr NieÍwehor.e en Noordwolde. Met de laatste twee phat sen ztn we;b de Srellinsweren. Hier vah re onrdekken dat de próvincie FrysláD veel diversiteir kenr: een prach tig lendschap en ook een strcek waar her Stellingwerfs wordt gesproken. Var het nisschien meer Saksisch dan FÍies is. In 1987 wàren de Stellingwe*en 'Monument van de Mand' wàrin de boeredplaaE€n enr.aal sronden. Bijzondere boerderijen in her prachtige landschap.

Frn srreek war zich veen hed gevotmd. Het lan&chap toont nog steeds het patroon van de venafgraving: vaarten, wijken en sluizen. zelfs in plaetsnemen: lubbega (Derde sluis).

Jubbeg ofJubbega-schurega on de Schoterlandse weg. de N 380 vdáfNieuwehome ofde N 392

vanafcoÍedijk

goed te vinden (hiet

na

jubbesa

(Derde sluis) rijden). Pnchtig Ii$ d€ kerk daa. in her kernerkende tana. hrp en op e.n 8,,,o, ke,thotw,J, de bezoeker over het algemeên versr wo.dr door de vele bloenen en bloenstukken die bij de graven worden gelegd. Her kerkje ligr enigsziN apan, dar kont omdar in de niddeleeuwen Jubbcga en schurege twee zelfsrandige parochies wren die een eigen kerk hadden.

Later werd op de scheiding van de twee plaetsen een nieuw€ ke.k g€bouwd die begin 18' ccuw werd venm ger doo, dr \u,d,gr aJll.erk Up dc Íi.hring,reen in de wesrgwel de wapens van Schehinga, een rirme*ters-

35

fmilie. Hd echrper

Schehinga nam iodedjd het

;nitiat;eftor de $chiing van de kerk. De kgk haft

een

eenvoudis inr.ieur maar bijzonder;s de preekstoel.

In het achrerchor daarvan is een molen uirgesneden waaNan nier duidelijk is war de achrers.ond En dÈ :lteeldiog is. Al1<omsrig uit een andere ke.ki Aan de noo.dzijde van de kerk heeft ee. klold.e"stoel gesr-", deze is vddwenen. Daaroor in de plaats kwam een dalruiter op de westgevel mer dar;n de klok uit de klokhenstoel. Bizmd is hei hu;soÍsel uit besib 20'eeuw dar hiewoor in de kerk van Ter ]daÍd srond.

In 1972 is de kerk oversedragen aar de StichtnrgAlde

De kloklcnstoel nr Oudehorne blcefbestaan.

In Nieuwchorne \rerd tocn dc nicuwc kerk met dak-

rdirer gebouwd. lD 2001 is dc kcrk grondig gerestau-e d. Her Ftcnrrop org.I u. d ,. ko. L cn dJanoor in de plans kwam hcr orgcl uit de gereformccdc kcrk nr H rJelooper geborrwd door B p er limmcngr:r 1915. Het insftÍnenÍ is rijksmonunenr. De kerkdeur die ddteert uir 1779, kan in nvee keer wordcr gcopcrd door dubbclc scharnicrcn. Hct slot van dc dcur n bijzonder. Dc slcutcl moct niet op dc scbruikclijkc wijze nar op de kop nr het slot worden gesoken. Dit om de duivel te nkleiden zodrt deze de kerl niet kàn

lryske lsjerken.

Nieuwehorne. Ook hier eo stichrngssrcc!; dec vcrmeldi dar dc kcrk in 1779 gereed kwan net srcun van grietman Van Scheltinga. Voodrecr bczaten Oudehorne en N;euweho.ne een eigen ked<. Toen beide keLken in slechre smar rerkeerdcr wcrd beslotcr tot afbraal<.

is van de die te boezoeken plarsen de ,l r"ege de enle.l,r ld rrrie 'oo b.terd '.

Noordwolde groor. e.

In 1908 werd er

een rierlechtschool gesticht, belangr;jk

in de srÍijd Èsen de rmoede len van inkomsren nadar er

als

g*olg van ho wegval-

seen rf meer gesroken lion

2, De organisatie.

De buscn vertrekken van hcl NS srarion re HEEREN-

VEEN om 12.00 utrr en proberen daar ongevecr 17.15 uur weer rerus re zijn. onze busen zullcn een plaats zoeken waar de lijnbuser staan: an de voozijde

vorden. ÁanvanLelijk werLte nen net wilgentenen en lateL ook met rotan. De rodindLsrie kende zijn hoogrcpunt in 1976.

De dorpskerk dateen uit de 17'eeuw, sebouwd op hd iundtu, . ,, ,i e-r oLJ-,r tc (. nf tnk i. ,1 de,r, n 1964 1967 seresteu.eerd. Toeo werd de aanbouw aao dc noordzijde Íit 1853 veNijderd en krees hd o.sel, dat eesr in dek ànbouw Íond, een plors onder de roren.

De 17'eeuwse preekrtoel werd van verfontdan na* ook boktor cn houtworn hadden h* gestoelte aengetast.

Het klanlbord is weggelaten. ook doophek en doop-

op dc $.,,m, u, -e1 Jit u ,., , , drmoor stond et een dubbele klokkensroel op het Lerkhót Her oryel is gebouwd door L. van Dam & Zn. in 1876. Eerder werd het orgd var Hermd Friedrich boos / j,, h. ,,etd.

her starior verlaren en dan naar rccïn lopcn.

De kosrer bedragen € 12.00 per pe.soon. Behalve infornarie over het sebied war u doodreen rijdt er de dew kundige inleidingen in de kerken, onwangt u een envelop ncr beschrijvhseD van de kcrken, dic we bmckcn. lnsódjviry vatr de qcursie vhdr plaais bij onrvmssr van genoemd bedrag op posÍekenins 36 90 669 r.n.v. de excursieconmissie Álde Fryske Tsjoken te r eeuw*d. n or dr rcrmcldins \"n voorjrhfrlu^n.

Grag het aantal pcrsonen vernelden.

U onrvànsr sccn bcvesrisingsberichr, uw betalingsbewijs i. ook uw bÈij. qn in,.Irijvins. u lun, in\hr:j\cn ro, rr,.ep enber. dan dierr u. bc,Jlins binnen ,e zij,,. dit nct het oog op het huren van de busen. Daana loopt u het risico dat u nier mcer ner de bus nec Lunr.

Dat laante gcldt ookvoor diegenen die zidr zonder te reseNeren bii de busen melden.

He, ,,.ot mógeti,t ón ,en eIJ,,p n.r he,"h 1,ins, n toesesruurd te krijgen. Dde onwang u na ovetmaking van € 3.75 (bes.hrijving ván de ke.ken + portokosÉn).

Voor de bezoeken net eisen vewoer geldt her volgende: ir de ker( (unr L hl J. ke l,nh,de, een br,.l-,,,',ns

'rn

€

de batefende kerh kopen voor 1,00. Deze dieuwe werkwijze is bedoeld als proefom È kjkeb ofde ve.koop van kerkbeschriiingen ook eoders/beter geregeld kan worden. Uw bijdrage geldt om in de kosren van zoh dag

1876,

Lei.hel met

afgcbrokcr. Ecn aantal zaken is h steld naar ove.sebloen oudc ovcrblijfsclcn zoàls sebinr net srijl, balk, korbeel en sleurelsruk, eiken, houren s.hot en balL{trhek. Mede doo. de sebruikre neorenaissaDce kas

kleuren is er een

froi

we hopen u op 3 oktober

te ontnoeten ccn gocde excunie te hebbcn.

on net elkur

Nanens de excuNiecommissie, Minzc Posrma.

seheel onrsman.

37

Donateursbijeenkomst op zaterdag 31 oktober 2009.

Dea bijeenlomst zal worden schouden in te Goulun. Ádvang: 14.00 uur

de

Ásnskerk

Begonnen wordt met een korre inbrnatie-uiwisseling en srard zaken binnen de Stichting Álde Fr'ske

ra

Tsierken.

Verolgtns zal

heo

een

inleiding worden vezorgd doo. de

tm Hoeoer Prentvoorbelden voot de decoratie vm Friee tekgebouwen.

Sytse

rd Hoae h.efi de rfg.loio de.ennla uiruoerig ondenoek gedam nar het werk van anbachslonsrenàm in Friese kerken. sieen cn beeldhouwer, sch;lders, glmniere, kopergietere etc. decoreerden prekstoelen, bmken, rouwkrsen, orgelksen, gla-in-loodomen etc.

Tano werkten r am de grootste culruurchat d;e Frieslánd rijk k. Ze berutten hun eigen nl<mnschap, Ír !i. irêir Fn ddr ,irei,. mrr Lierer zirh ook in.pireren door kunstenas va nationààL en internàriomal belary, vooral door niddel van prenroorbeelden. Het is veraxend te zien hoe de decoraties vm het zoenticndesyr'e

mn Amsterdam via proten hun "venàlins" vonden in snijwerk aar Friese prekstoelen en lerlbakcn: een Amrerdam,e el$oom qn rrmer rr hout am de preekstoel in lollum en un een hoenbank in sint Ánnaparochie. Fruse decorareur als ler Lp.une en Ddièl Maror srrekren hun invloed uh rot Oudkerk.

Burchwen en Dedgum. Johaoo Georg Henpel venierde her kerljnrerieur qn sebierrn op subermt- rilr nu eeuwse paleisraadhuis

Augsburgse prenwoorbeelden.

De inleider zal mer behulp vo een poverpointpresentÀ tie vooral rijkdomnen uit Friese kerken onen, naa* de prenrer die er het voorbeeld voo.wa.en. Het ondeverp is nog nooit eerder ondezocht zodar de;nleidingveel

Het orgel vm de kerk

Wifto

de

couim

al

worden bepeeld door Broer de de kerk.

vsre organisr van

is re bereiken vanaf het station rc Leuwarden

net sradsbus 7 naa Zuiderburcn (uitstappen bij C 1000).

Darnà is her cira 1.5 lo. lopen naar de ketk.

Voor auto's is er pdkerruimte am de noordzijde van de De bijeenkohstzal omsÍeekr 16.00 uur worden beèindiCd.

Dit is <fe enige ae*ondiging notea

rle

datm!

F.nata. Addenda Bij de beide boekbesprekinsen in Keppelsrok n.. 77 i, de num vrn de rureur Di RJ. \ over pe, JbuF nie. opgenoncn. Ome waardering was er niei ninder om!

38