Keppelstok 79 by Stichting Alde Fryske Tsjerken

keppelstok

Van de Redactie "Biblia pauperuh", arhenbijbel, zo heetre een door niddeleeuwse onbeniddelde studenten gebruikt hardboek, dar het kostbere bijbelhandschriÊ, venierd

net

miniaturen en initialen, in vcrkorte vorm noest venangen. Later, dánk zij de boekdrukkunst, vonden prenren' bijbels hun weg nar de eenvoudige leken, neesral Maar ook de beelden in hout, sreen, edele metalen of glas gven aanschouwelijk ondemijs over Bijbelse gcloofshelden en aerdse beschermheilisen. Detn werden gespreLspanners, aangeroepen on hun voorspraak. Veel beelden gingen hehas veloren door de eetste *enelstorn van de beeldbreeckerij" in 1566, in Fricshnrl herh:ald in 1580. Beeldvornhg is echter onuitrocibau. Dat b*ezen allereert de devorionelia, goijde vooMerpen, in de Karholieke schuilkerken. wàrin de selovisen de sacramenren onrvingeh van rondreiandc nissionarissen, larer net een vaÍÍeÈlijf iD staries. onder pressie van de heesende gercformeerde kerk hrd de overheid de openbre godsdienstoefeniog voor andersdenkenden v*boden, al bl*en de predikanten klgen over de,

in hun ogen, lalse uiwoering. De gereforneerde synode in Harlingen in 1603 v€rzocht de Friese Lànddas nos eens ma klen "dat uut haercn bedrive alle a}arcn, beelden, oucifixen ende andere overblijfselen etc. op het spoed;chste moegen wechgenoner wcrden ende ;nsonderheijt de nieuw

olge- hilderdc bcclden in dei d "pe tierd.bietJm

Een mdere preekstoel, die van Ooste*e, nindcr luisve,l-uNde n"ar HollJnd. \@, K;,holicke nr.. 'e,ijk. sionarissen vandan gekomen wa.en in de jarcn wn de

"Hollandse Zending", naar ook de Hollandse invloed op I-rie.e ke,\enbous. \I'. r. n ll,,er. m,rkr cer gi*ing welke schdjnwerker aan de kansel kan hebben

De eerbied, ofwih U: deftigheid, warnee die eewarrde heren ooir de kansel bestegen, vergel;jkt Pastoor Leo Maria van Ulden. op dc hem eisen wijze. ner de devote gang van de celebrerendc priestet naar het eliaar. Hij l@t ,ien. wrrom dee zich van het volk afnar het volk Verdienen moderne kerkdicnsten nog steeds de nan "eredienst"? Doninees pÍeken regenwoordig lioer van achter her voorlezesbordje en her doophek, en ook de pricsrer lijkt dichrer bij het selotge volk re sraan. Kindertekeningen venmgcn fiescoi. Trouwens, adem' den 17e ceuwse ke.ken net hun regotie eo loslopende hooden wel de serene sfeer, die Pieter Saenredan schil-

wee prs v*schenen cn reer leens waaÍdige werkjes, dat van Bernhard van Haersma Buna over de làcobijneFkerk ( Crote Kerk") in Leeuwarded Hermà,, wn der I nJ. o'er dc Lerl er in en d

Jos Sróver bespreekt

'd en Co

Makkun

Maar ook in de reformatorische kerken die wèl "gauiverd" waren vao de "o'erblijfrlen dd alrsoddijen" kwan gaandseg aanschouwelijk bijbelondericht nr

gwerkr

werd.

De Srichting is net nieuw élan begonnen aan haar voornemen om een grorere groep mensen, vooral ooh jongeren, bij har werk te betreH<en. \íant. al zou nen niet terug willen oarr het oude. toch blij{i dat oude nog

!.,.d,

de moeire

'Ja

l-r' h4 u.n wJard: O , riJe ' un rl die verloren gegae

geegd, bij her terugdenken Een van de hooiste ste'ltjes daawan geeli nog altijd de preeksroel vm Sexbierum. In een fraai v*lucht anikel

bschrijft Regneru sre.nsma dit meubelsttlc één en venelling ven Bijbelse verhalcn.

'\íy

lirtc ir by it àlde, sei it wyfl<c, beelden van een;jds: en hja skildere de dível".

PREEKSTOEL EN DOOPHEK

IN SEXBIERUM

Een uniek geheel

In de kerk vàn sexbierum sra*

m., l.e, Jonph, ( -,1

een preekstoel, die

smrn

gr,"e t r: i,. r vorntr. Dàt kdht doo. de uiaonderliike vorm, de krvaliteit vàn hd siijwerk en de rijkdom aan voonrellingen. In Neddland is dir ensemble uit 1768 een uniek geheel-

tu1,*-rk r"r

Hangend tussen twee takken Al diÈd bij d€ e sre aanblik is de vorF opvallend. Dez-e nas voor een rreeksroel uir,onderlijk senoemd woÍden, teneer dar hii in Nederland verder niet voorkomr. De kuip rust op eeo sram van een boom (palmboom?), waruit twee takken ontsprnrgel. Vaar de taLker uiteen gaan bevindt zich een vogclncsr, waarin vroegcr zelfs cicrer lagen. Volgcns GJ. Veerstra, die in l93l de precksro.l beschrccf. mocr de boon gezien worden Js de boom des

ck, . .n .i;f, de b.idF ,Jl. r óp \-, . ,de. r r*,rq. testamcnt.' Hct nest met eieren is volgens hern het syrn

boot,r, h., ,i.,,". t.,,n J,, doo, \e, $.u d o,.ptu,. Helaas vcrncldt Veensra niet ofde gedrchten over de zljl of drt hij ze een bron

syrnboliek van hemalf

Mct grillig gcboger vorner gaen de trl,len omhoog vm de kuip nat het khnkbord. Optisch lijkt het ofzij het khnkbord dngen hoewel dat,

langs de kuip cn

everals de kuip, stevig ao de vastge-er is. N,ot ,1. ".uu. kuip kohen bladeren uir een mijsje er oDdeL her Linkbor.l is bij be;de rakken een sroor bos bladcrcD aansebrà.hl Aan weerskanren loopr eer dunne uitloper van de Èk óhhoóg lanss her krankboÍd en bover de Íand vrn het bord zit ern vogel op de lak. ?terktocl bnnen doopLeh

Geloof, Hoop en Liefde Op drie panelen vm de kuip zijn de drie voomaamste chti*el;jke deugden afgebeeld il de voln van een alhs,, ..he lour.rfiÊur. Dq. \.bLc.r.ll meer drr,q atribuut. terwijl o eran op ccr tckstbard vemuen wordt nar een passage uit Hei Nieuwe Iesiament die op de desbercfTcndc dcugd betrckkins he€Íi. Centraal op het voorpareel staat dc Liefde, overeenkon stig de bele e woórden van 1Cor. 13,13:'Geloof, hoop en liefde, deze drie. mar de neeste van dee is de

?aneel ner áe

Ltfàc net mhn :lnbohn

uan

* zont

licfde'. Deze vrouw heeft in de eeste plaats het bekende synbool van de liefde namelijk twee Linderen: ecn op hrar un en een un hmr had. Boven har is cen stalende zon rfgebeld. De ardse Liefde wordt op dir paneá in ccr breder kad* gaet door hen re verbnrder met liefde van Christus, wart rechtsonder is de pelikaan afge beeld die zijn jongen voedt mer zijn eisetr bloed, symL'ool ':n t hrnr:, oíïer L' o.d. De rekr orrde rraleTJ't naar de pusage over de liefde in het Nieuwe 'l'estament: 'r Cor: Cap: 13. vs l- r: 8'.

rrreeL net bet Geloofnet rccht:

qnboln

,L hetlit

het oargelies des vredes. I. haaL rechte.ha"d d.aagt de vrouw ecn brandende kaars: het geloofveLlicht de mens die h duisrenis windelr. ln haar lnnrerhand dragt ze twee voorerpen: een seopenrl boek en de wosufels. op dc tafcls staan de nummer I t/m X, een vemijzins nal de Tien Geboden. Op het seopende boek is geschreven 'Openb. Joh. Cap. 14 vers.6. Deze tekst luidt 'En ik zag cen anderen engel vliegen i" her -idde" d.s h.mds .n hij lud een eeuwig oangelie, om dat re verkondigen an hc!. dic op de aarde seeten zijn en aan alle volk en strm

Paneel net

d. ÍI1ap netlinhr:ybohn uan

zont

Op het paneel links vm de Liefde is het celoof drgebeeld. Her is een vrouw net harnes en heln en de tekst ondeÈd kN;jst naar de passage in Nieuwe Tesanrnt over de geotelijke wapen.ustins: 'Eph: Crp: 6. vs: 14. à.17.'. In EpheziëB 6 is sprake vàn hd pdtser der gerechti'aheid. het schild des l3bofs. de helm des hcils cn het zward des gee*es. In tegenstelhrg tot dc andcrc twee draagr deze wouw sandJer, wmt de voctcn noctcn seschoeid zijn 'met de bereidvàrdigheid vàn

?h8.1 n.t

.kha,rctfsut"

raal en natie'. Deze tekst is mede een veNijzins naa.

co*

de cngel op het klankbord rnet ccn telstband. De biraric van wesrafels en boek vornt een uitbeelding

var

de tcgcnstelling tursen h* oudc cn het nieuwe verbond, otuel tusen wa en *angelic. Tenslotte stat aar de voerer van de vrouw eer grooÍ boek, dar hier Js ccn bijbel beschouNd nag wórden. Hct geloofis dus ner synbolen cn teksten wá htel uitvoerig weergegeved. Op het paneel rechts ran de Liefde zien we dc Hoop. Deze vrouw dmag in haar rcchteLhand an duil tcken

Pane.l n

..h bd,hàrt1re

Soutittuln n.t mht'

'Jtuhaldt

d. tuiní.t

hij nr de zond"loed Ark van Noach. De linlerhand van de

de hoop op nieuw leven, als

terugLcen nar

vrouw rust op een sroor anlrcL en

nat

de berekcris

daar

van woLdt vevezen op dc tekstband: 'Hebrer Cap: 6 vsr8 a. 19.', wàr sprake is van de hoop àls dker det ziel Hei ank* áls tekcn vin de hoop is een van de vele aan

dc biibel ondeendc beelden, dh

on ,"eda

nad,

ook;r

eabat4 tijkl.tuLrhn

onzc eigen

rijd

is dar een àrend ils àtÍibuur van de evansclisr lohannes. De inkrpot net gàbzenveer op de achrcrsrond duidt ool op de evàngèiir als schrijveL. Op hcr seopende

boek in zijr hdd $àxr lohan 1. Ve6 29' cn dcz€ teksr tLridr: 'Den volgerden dag zas hijJe?us ror zich konen cr zcidc: Zic, het lam Gods, dar de ?onde del weLeld wesnccmr.'Dir lam is àfgebeeld, srande op eer zuil.

Hct ornklcnt met

een vortrpoor een

Íok

mer ecn tuuis

vàn hdgt, de kruisvaar als syrnbool van Chriíus' ovcftinning op de dood. llovenaan srcck een hdd dt de wólken die op her lan wijsr.

waaràan een

Hoektijl tn6 rynbok" nn d.

ai,td

Combinatie van twee JohannesÊgurer De voorselling en reist op het deurtie vormen een veF nàning aar her adres !Àn de dohinee, voordar doe op z,bdas de kinscl bellon voo. het houden van dc prcek. onddan snar'Johans. 17 ves.17 en de?f, rel$i luidr: 'Heilig hen in uw wadheidi uw wóoÍd is de waarheid'. Op het deuÍje is een Êsuur gesneden met een boek in dc hand. Naast herr is ccr sroót boek afsebeeld mer dàtuboven de hals en kop vàr een vogel. In deze corrdr

voomerpn

op het

athtrsclot

barmharrige Samaritaen uirgebeeld. Onderaan vinden we weer de vemijzing nar de vindplats:'Luc Cap. 10. v: 30 a. 37.'Daar lezen we hoe lezm veLtelt nn een mm die

vd nàar Jericho wdd .".*,1 Een voorbijsandc priesteÍ €n een levier len door Lov*s. zich nier on hem, maa. een smritàm beLommerden nur een herberg. z;jb wonden en bncht hem verbond op dc verhaal op boeiende wijre aflebeeld. we zicr dit ijdes

zijn rochr

kiuzàl

vooqrond staat de Smdraan gcbogen over het shchroffer vàn de rovers,

tin

wonden verzorgend.

Nast hen

met zijl rijdier. Op de achtergrond lopen wee mannen die op weg zijn nur een stad. Bover sud konen stralen uit een wolk. De sted is ongevcn door een nuur

Jonge adekar op her

kknhbod

Op dcr vooretell;ng zijn de gegevens van twee lohanncsfrguLen net elkaar verbonden. Dc adelaar en de schrijfvecr zijn de attriburen vd lohànncs de evanselist. De fisuur die ner zijn hand wijst naer het larn Godr ;s Johannes dc DopeL. Het is ook deze lutstelohaues die in de tekst var lohannes 1 vevijsr naer het lm. Het is

nrn urn,,g,tijl d"r dezeorgcbrril.elirke nnbirrri. v'n

de beide Johannesfigurer te naken heeÊ m* de naan van de naker: Johannes Ceorge Henpel.

voor

Barmhartige Samariraan als vermafling aan de diakenen Op het paneel un dc oostzijde is het vohaal var de

met kmtcler. Daarbinnen rijzen torcns onhoos, soh mige met een spia andere net een Locpelbekroning. De spits heeli de vorn van een Turlsc minatet en de ronde koepel linkonder is in dec context kennelijl een veÁeelding van de Heilige GraÍkcrk. Dat betekent dat hier leruzalem n voorgesteld. bekerd als de stad op de berg. De twee meorn die op weg zijn naaL de stad moe ten hier de priester en de letet zijn. Volgc$ de bijbelrelct mren zij ran het afdalen en du ool op wcg naar Jericho. Op de rfbeelding gaan zij echter omhoog er dus kenne ,j\ .,,rS rurJcru/àler . Her geh, ur re.h" i' waasch;jnLrk de herbers. Volsens Ten Hone is deze afbe.lding geplatst tegenover de zitplaatser van de diakenen.'?Hur wcrd dus dir biibelverhàà] voorsehouden als eeo vernadng ook zelf baÍmhdrig te zij!.

De vier jaatgetijden Lrp dc v,e h -k{ jle. ru"or d. vcldelrn J, l:lo r .ymbolcn van J. r ier i"rser iid.n sc.neder. D-. r ie brgint an de wesdjde naast het deuíje. Dad zien

irr

ne lenrc ner onrluikende bloemer. waronder twee rulpen. Dc zomerwordt vurgesteld net Loreraren, peuivruchten, hagewinde en rczen. De herfst wordt aanseduid net een v;js, druiven, een pccL en moselijk een walnoot en grana*appels. AÊ,ijke is dc symboliek van

wirter net boven

een paer schaatsen, een tang, een

Jikruik

en mogelijk een gedLoosde vis, MNch;jnlijk een .os. Ondcr ztn Mee ,nossclschelpen, Mee alihrui, ken en nogelljl twee zee-csels weergesqen. Synboien

van de jaargetijdèn vinden we ooL op de preekstoelen in Bolsward (1662) in een rijke uiwoering en eenvoudiger nr wijnjete.p (1778) en Berlikunr (1779), eóter nersens mer zoveel elemenren als in S*bierum.

Syrnbolieh op ruggeschot en kiankbord op l-er ..1 o, ,r h,í de pttu,. ,"r J- p "d,kar' /ijn v. ..l-il endc voórse,pen uirg.bpeU. V,ennrr /aC rip n

dr zinnebeelden van de bediening vm het evangelie en schreefals roelichting: 'Meb vindr cr tutebeeld den beker als r synbool vm het avondmaal, een sleutel als dat van de mrheid, rwee borken als 1 oude en i nieuwe rcÍa ment, een rot en een opersslagen boek; dar alles js doór ccn bdd àDeebsebonden'. De beker is ongetwijfeld hct symbool van het avond maal, rnar de overige interprerÀdes zijn aanvechrbàÍ. De schrifÍol is eerder her Oude Tesàhenr en verdwiinr symboiisch achter hd boek vur Nieuwe Tesramenr. VeLder is her 'openseslasen boek' eerder eeD open

D.tdil tut

heï

àorhek n.t bleben

Detdil tun heï àoa?h.h en

rchr;li ofschrijllrad, nede geien

de ganreveren die -l'amelijk afsebeeld zijD. ongebruikelijk in pLotestanrse symboliek is de sleurel, darr die noLmaalvood<omt als aftribuu! yan PeÍu. De sleurel is hier neer te zier als auduidhs, dar de bijbelse prediling nct dc sacranenten de slentel tot her heil vornen. Aan de ondenijde is een stralende zon gsneden, dc rcn der a. .. t-r gh.rd e-n be"td J,r "n,t,end N Malerchi 4:2: 'Mràr vóor u. die niin nan ueest, zrl de Dtr .ter serechdsheid opgem'. Mltlden boven op het ldankbord prijkt een engeltje net in zijn omhooggá*en rechterhand een reksrbmd. Dàrop stet: 'IESAIA 58 V.

1.' Dezc rekr luidt: 'Roep luidleels, houd niet in, verhef uw stem Js een buuin en haàL mijn volk zin orenre dnrg beLend en het hun vàn Jàcob ziin zonden'. Het is ccn tckst die ooL op een eokele andere kansel genoend

wordt. biiv. in

Hftuh.

de Ènd van her klanlibord zijr vogels geplaarsr. de vooD;jde is dir eetr adelaaracltige vogel net een

hbse hals, d;e in vruchren bij een hoom des overloeds pikt. Die vrucht€n berreffen rnogelijk dadels en granaat, appels.r Aan weenkanren stat op eer uitloper nn de tak een jonge àrend. Volsens Veensrra moer hierbij sedachr worden Dn leseja 40:31; wie den Here yeRachren, purten nieuwe

kh.ht;

n.t

nniibolLen en druiuntros

arowlnaablel|

varen op met vleugelen als aren-

den; zij lopen, nu wórden niet moede; zij wandelen, m"r' .",de , a e, mr, . V.J. ge a .'1de r, fri1z'rg "p de c[stband nar]esaja is dit vumoeden van Veenstre

l)oophek met veel syrnboliek en teksren Eve! uirzonderlijk van ronn als de prcckstoel is hct doop\.rr. Hcr bo\.nd.cl L'c.,rIrir opengNc k' .nij

werl ner

een stcrk gcbogen bovenrand, waarin een

verhosins is aansebrachr bovcn de synbolischc voorstcl'i rsen. rJn sccrkrn,en \arr \. r roegang.dcrrrj. . e. r opengesiagcn boek afgebccld. op het boek ter redrter zijde staan de woordcn 'Salis zi'n de Bàrnhertisen, wànr hàer sal Bàrmhr. Mà'rh: 5: v: 7.'. op dn ter linkeÈijde: 'Een ijegelich doe gelijdrt hij in 2 Córint. 9. v: 7'. B.ven het eerte geopende boek is een dichtgeslagen boek net

ganrnveren rfgebeeld net linls en rechts eeb vruch! mogel;jk e€b hispel. Boven her tweede boek ten we een tLos druiven. linksonder een zonnebloen en rec.hts

mogelijk een a.tisjok. De beide ziFrukken bevaÍen elk dLie groepjes met

rmboli,.l-e r.,,r..er rrgen,ll.onde, ee,'e,l,og,ngvrn de rand. Het neest explic;er zijn die mn de weÍzijde, de tjde waÍ de ouderlinsen,aren en de pLedikanr de preelctoel beklon. Dar berreli rechls een kelk nct twce

D*ail un

bet

'loophek

ntt

ugel

uuthan

bdeken, in hd m;dden een boek ner een kaal rakie en linLr twèe haiikolven. een druiventros en twee boeken. Kelk, druiveó eb hair veBij?f,n nad her avondmaal, dàr een symbool is van Chrisnrs oi-emhning op de dood, de kale tak. De kelk bestaar uit een korre beker, die net eer snalle stecl op de voer rusr, een vorn, dic nr Nede md wcinig gebruikelijk wrs na* wel veel vooLbran nr de katholieke en lrthere Lerk. Verder n geheel Lechs ccr bloeiende roos ie ten en seheel links een vnrcht die nogelijk als een iitisjok geduid Làn wor den. De vooBre inse! àu de oostzijde bij de plars van de diakenen zijn eenvoudiser vàn inhoud. Zij onvàrren driemaal cnkclc boeker net eennal een druivennos. Aan de voouijdc zijn drie vogels nitgebeeld.. De lezenar wordt gedragcn door een adelar. De edehar n het sym boot un de evrr ge i.r roh"nne.. /.1r , urgJ:e heg rr mcr 'ln den beginne was het \íoord en h* \roord was bii cod en het \íoord wa Cod, waa.doo, de "e.bi., ding van lohabbes mer de Heilise SchriË zeer direcr w*. De boos boven her deulrje wordr bd@ond door een pelikan die zin jongen voed! mer zijn eisen broed. opnerkelijk is dàt dere voorstellins weema.l voo.komr uarrr I i. i. ool op Je Lrip rlg.h., d Op hí deu.J. zclf is ccn ldsh.lzige. adelarachtige vogel afgebeeld die in een gróte rdcht Í,;kL De vmcht js een kalebas mar

HlehÍiil ldn he'doaph.I n.t naan Jolnn,tr Gdlofna over twee gienttaljes hangen. L;nks eo techr zijn andue wuchren afgebeld, warcnder druiven, peren en mose-

lijk Op

dadels en eeD snnaarappel. de hoeken prijken hose ve$iciinsen

ncr wapensdril-

den, waanan het wapen zelfis vetdwenen, warchijnlijk wessesneden in de FEnse rijd. Onder her schild up de o Nelrjl. l-nel 'u. , p een bJldflol Johd,,,i, Genofsma. Old-serdris van BaLLadeel. en Ao', en op de binde.ol b;j her wesrelijke 'Tryrtje Kascs Gaarda

syn Huijsvrouw 1769. Johànnes Gerlofsma

jren

in die

administrerend-kerkvoogd.a

De beeldhouwer: Johann€s (;eorge Hemp€l Op de preelcto.l stat am de oodczijde: Rutger van Haersolrc, grietnan over Barradeel etc: erc - Op de trap staat de naam van de beeldhouwer: "Johanoes George Hempel. fe.rr l-08. Hempel .n..d ool de \e,i'e,irÊen aan het orgel, de Ékstborden en doopbekkenhouder. Voor het werk dar hij Jwoerde tssen 1766 en 1775

met een fnaie dicptwerking en gedetailleerdc uifftr kins. In dê derde plaÍs is de inhoudelijke rijLdom aan voo6É1lingen. Daarbij noer met nane gewecn worden op de vele synboliek bij Geloof, Hoop en Liefde alsook op het Johannespaneel. Verder zijn er de vele boeiende details bii clemenren uit de mtuur. waarbij opvallend is, dat de vruchten en bloemen een serk zuideliik medner ruan karàkrei hebben.?

In 17ó8

schiep lohan George

Hempel voor Scxbierun een meesteruerk van hoge kla$e, dàr in Nederland Dauwelijks zijns gelijke vindl

onwing hij van de kerkvoogdij in totral f. 1631-2'0. Uit

bl;jkr oergens, dÀr sriernan Rutger vm Haemolte mee betalde.5 lohanJuniers (George) Hempel rouwdc in 17ó2 in srcek. Hij werkte vooral dar en in Hàrlinsen. In Sneek blcel we rk qn hem b*ard ,r de gncl er het int. rieur van het radhuis uit 1760 Íor 1763. Ten Hoeve heeft gtreren op de overeenkomsten tusen het werk in de rekeningboeken

Sneek er dat in Sexbierun.6 IdentieL zijn volgeos hem de siedijke bloemen, de geprononcerde bladeren met mrkmte randcn en de sappise exo*che vruchlen. B;j en zon der beide kont de langhalzige vogel "aak "oor guechtigheid vinden we in Sneek boven een paneel in

radzral en op de trapboon. In 1779 sneed Hempel het decontieve wcrk aan de preekstoel in Berlikum. Hier zijn op de panelen de symbolen vao de vier jargetijden amgebracht, e.ïrer minder uitbundig gesneden dan in Sobierun. Heel vlak is daar ook h$ sdijwerk op her Jeuíje me, sernvcKn en ooeken en de "eoirzing rul Jóh. 17 ves 17 en Psaln 19 vere 8. Ook voor enkelc andere kerlen marlte hij srijwed<, echter oergens met de

de gtote rijkdom als in

Sabierun.

Her unieke van Scxbicrum Aan her beg;n ;s reeó opgenerkt, dat de preelctoel samen mer het doophek een kumrrcrk van groe kwàli ,ei' \o'T,. Dr (omr in de een,c plaas door d. uran

ddiike vorn net

een

kdp 'hangeld' tusen takken. In

de veede plaats is er de hoge kwalireit van het snijwerk

lRegnerus sreensna, Poelruir 24, 9285 LH Buiicnpost, r.Íeensma@kpnplanet.nll

Noten 1)

G.J. Veênstra, Het kerkgebouw dêr Ned. Heru. Gemtê sêxbierum'in Leuwárdêl Nieuwsblad.1A no!.

1931.

3) 4) 5) 6) 7)

ten Hoeve, Fnêsê prêêlístoê/ên, Lêeuwarden 1 980, p- 141. caarne betuiq ik mijn dank aan dê heer G. Papen_ burg te Buitenpost voor ziin hulp bij de deteminaiie van de víuchiên en bloêmen op dê preêkstoê|.

vemeldingbiiVeenshaS. ten Hoêvê, De kêrk van Sêxbieíum'. Excurcíebencht Stichting Alde Fryske Tsiêrken, 1s73. S. ren Hoeve, ,qococo in Friesland. Monunent van dê

maardjíg- 6, dêê17, Leeuwardên 1991, p. AnaLyse G. Papênbuíg.

14.

PREEKSTOEL UIT OOSTERZEE IN ZAANDAM

De Stationsraatkerk wcrd in 1874 als Chr. Ccreforneerde kerh sebouwd. De onrwerper vàn de nl

c.lectischr

rijl

opserroklen zelkerk was een biizondere Fries: mijn verrc verwànt syuc vopkes wicÍda

íhcÈ, k lP \o.hrJo.r ru to I DcÀ ..Jsíw,,on Uir \íijnjer.p onrwildt lde zi.h zotrdcr veel opleid;nsvooral op eigen knchr ror bouwkundise, dic een rolspeetde bij de aanleg van spoomegen, onder andere in Twente.

Tden hi zich in 1867 ib Alkma.r veÍigde hield hij zich in de Zaansrreek i:ezig het de ovcrbrugging vaD her

In 1996 wcrd ik benaderd door de koster var de Gdeforncerde srarion$Íàrtkerk ir Zaandm. Hij bn,,n qd , .e rc korr" v,n oe prc.k. nei n,r

Noórdzeekanaà1. Hij onlwierp vool zijn eigen kerkse, noorschÀp de kerk in Zàddàh, maar ook kertsebou,

Barn, s Herrosenbosch, Hijurn. Nieuwendijh, Tilbu.s en EmlicHdn (D.) en vcrder schootgebouwcn als Instituut EiLe orst in tlaarn. In 1887 emigcerde hij DaaL Zuid waa. hij hoofd we,d van Publieke wen in

was

^frike, \íerl<en van de Zuid-AÍiihaanse Republiek cn

Kaapstad order andere her Gorveroenrenrgcbouw en het Pale;s van JuÍíie bduwde.

In de over

Syrze \Xnet<Ia

in 1974 in P.€roria

verde

khveínadcn. Daaronder stat op ccn banderolle het opschrift : R.VÁN ANDRINGA. De aÍd vm her snijwdk en het wapcn maakren een Friese herkomst aannentliik en di. was ook va$ re stel

Van Andringa en C)osterzee Regnerus van Andringr (167,í 1754) was

l6'12 tor

1741 grietmaD ran LrnÍèrlànd. ZijD srietenij ohvrtte de dorpen Delfsrrahu;en, Echten. Ecsterga, Follcs", I.emmer en Oostenee . IIa last vernclde dorp kreeg in 1706 een nieuv k€.kgebouw. Dar blijkt uir her suhsi die 315 .àrolu$ldens dr de strten van Friesland darr voor gaven cn uit een giÊ ven 36 carolusguldens voot een gebnndschilderd wapenglas.l over dc bouw van de kerl zijn ivc nier seinturneerd. De rekeningboeken van Je hakvoogdij ovo de jacn digdc dissertatie wordt een hoofàstuk gNijd aan de Starionsstmatkerh.' De promovendus. Hernann Rex, schrijft over de prcclstoel: 'D; kansel;r dic Zaandamse kerkgebou was een van dic elenenre in die indrulorekkende k*kruinte. rvrt varaídie voltooiing en ingebNik' Dening tot op die hlidige dag die andag vrn dic lrcLlc ganges en besoeker aar die historier kerlsebou seÍek heb. VerJ treflcnd is die sierlike housnijwerk, wat deu.

Ji- I'ie,e I'r,rr.nrJr n. r 'r \n,lrirgr

sernrrJ<

1,,h.' I lSen l-4 1À $.rrp, rlSrqr^Brri$F/rg. maÍ lijlen ru verlorcn ie zijn gen:!t.r Het kerlsbouw, det op het liuidige kerkhofstond, werd in 1859 aflebLoken en vewangen door een nieuw, in neo-classicistische srijl opgetroklcn gebouw net en koepcltorcr. De onrwerpd wàs noselijk l-ourens Ilillebràndr van Noord (1830-1893) uit L.mncr. De kerk veÍees op een nicuwe bonwplaas omdar dc lrcn van h* dorp zich in

We zullen hierna nog zien dat R. van Ardrnrga reker

ge-r h eldl-ou"er

sr..

naar

eerrrr. gr.trrt.

D€ preekstoel Íit Oosrcrkc is lier doo.\íierda's roedoen in de kerh var Zaardam geplaamr. De voorga4er van z;in kerk ws eer houter noodgebouw uit 1859 aan de \íestzijde en dar zJ de prcckstoel eersr in gebmikt zijn. Hij is nu nos aanwd;g in her huidige lcrkgebouw clat sinds 2005 eigendom is ven de Sedscl OÍh".1"'P geneenschap en gsijd àm de Hcilise N;colds vD

Mvn. De kuip vab de prèekrtoel is, behalve met sn;jwerLran omsrreeks 1700, venierd met cen wapen, b*aende uir drie boven elkaar geplaer*e ('paalsscwijs' weerges*er)

dr rchtr;ende eetrw in noo.delijke Íichring had ve.plaarsr in de ricLtugvan het vaemter de Rien. In de nieuwe kcrk kwrn een inrichring, conpleer mci pieekroel, in de srijl vàr het gellouw De anner"c,, *r Ri. ,'r I R, " ',.r. | ':jl .,ri ,eJo,,,F. n., , i, \',u, fl. 200leve.en. De oudc prccLstoel werd nid herg-

bruilt in

de nieuwe l<erh, zoals

Liiv.,.,hrd

1 Hu.dcgJ

clder wel

gebeurde,

| ||-, f"re $ a,, ,r

1905). In de ked<clijke Íchivalia *aar niers vermerd over de bestemmingvan dc oude preeksroel. Alle afbraakmaÈriaal was voor dc ànnener van de nieuwe kerk.i

Die annerner wx de Gerefdhee.de Rieme.ltoelofs DijksÍa (182s-1905) te l(,ure. rlij noer her kerkelijk meubelsruk in hct jàr van de veMijderins uir OosrcLzcc n"y hebben gc.Jror l. r k1 / rn ts"r^or.ge e 'o Zandam voor hun h hotrt ópJaetukken noodkerk ir Zandan. Derc Doodkerk werd;h gebruik genomen op 6 àpril 1860. tn ecn verslàg ven .l€ gebeu,renis in ,c Bzzzt val 6 april 1860 wort| de preeksroel genoend

rls

een gcschcnk

b(oede.) Dijl$rra uir VLieslard.lr

De prcckroei verhu;sde uir de noodkcrk in 1874 naàr de nieuwc, nr eclÈ.ds.he Íijl sebouwdc Stationstruatkerk cn kreeg torn een voerstur< cD ccn rnp in die

Íijl

en eed

Her snijwcrk De preeksroelluip is een goed voorbccld van kiíenrnr a1s kistenmaker weLkzanc ambachslieden warcn schriinwe.kds ofneubelmaken, die ook kerk , eubil.,i .r(r-r. \on. ,e v,:rd g.l. r r ,ot I e, .r weLk aàtr hun wsksiukke[, mau n]et zelden schakelden /. dJJ . '.,.'" '1,heron,\..t.rb.r,Ê,i . "ak I rË, spcciàle beeldhouwe$ voor nr. Die werden wel anriek-

kerscrh. De

snijderi or

soms zetís tandtieksnijddr senoend. Het rntiekwerk'a.n de otrde preeksroelvan OoÍerzcc beíàrt voo.al uir versicrirgen in de vorn v:n bladeren, blocnen rn vruchren. op dc hoeken van de kuip;nden q dic Sr'.,.-r,n cr.r.r il.p;.lrngr t.",.e.

'rr

Dcr vàn het type dar veet op !ànkenkànen'un de tTde cn lSde eeuw wordr aaDgcrrofièn. De houl$rilder wareD

ve.rrouwd Der her nakc! !d zulke lèsrcenen doordar her werh aan kaÍen hun beldgrijkre be?isheid was. KaraLtcristick voor de festornen van de preekÍocl c! oprnokclijk zijn de dafin opgenomer, opcngcbrsLen vn,chren (uirserekte g.àiaarappeler?), dic ririal gezegd lijken op te,riya.kds. op de parclcn zijn traie" rat uirgefollen bladeren gesneden. Op hct voorpaneel vaLt bchalvc hct Andrnrgrwrpen een asymn,errischc stengel mcr blàdcrcn op. onder de fesroenen vindcn wc gcsne den rozcncn cn onder dr paneler horizontaal gcplatste

Preekstoclen cn andere kerkneubels van onstreeks 1700 mer ee! derseliile versierin'a tjn in Friesland nier zcldzaan. Mecstal vertoont het snijwerk nr detail onder ltug grote verschillel. Hct snijwerk op dc prcekstoel van Oosre'ee verconr evenvel rer grote overeenkomsren md dar aan de karoel va! Tjer\aast, rcdar wel gecor cludee.d noerwoden dar hun decoraties dooL dezelfde beeldhouweL zijn veFerdigd. De wccrgave vm de bladeren, maaL vooral van de opengebanlen vruchten en var de asymmctrischc stcrgel mer blàdere! op her voorpaneel zijn idcnri.L. De preekstoel vrn Tjerkgaast datcen mer de dorpskcrk uit 1703. Uit die tijd zijn seen archivalia over de kcrkbouw en inrichting boaard gcblcven eD cr is gee! naam is overgeleverd van de vervardiger van het houtsnijwerL. Nog wiist een andcr kerkneubcl in de richting

van doe ambachtsman: de vroe&chapsbank in de Martinikerk qn Sneek. Na de instoningen van het sebouw vanaf 1682 en de d4r op volsende herin.ichting lwam er in 1689 een nieuwe nagi*n*sbmk tot stmd. Darboven werden in 1690 1691 drie nónÍnentale wapenborden geplaatst netijk beeldhouwwerk vm de

Leeumrder beeldsnijder/'hdti.snijdel cerit TorE layaar. De bànken zelfhebben eeovoudiger snijwerk in de vorm un festoenen. Die zijn srdk vemant an d;e op de preeksroelen vab

Oosteze

Tjerkgor. Vooal

opergebarsten vruchten zijn weer opvall€nd. De grore bealingen voor her snijve.k;n Sneek w{der eerder gedon: op 19 juli 1689 een bedrag van 25{) carolrrguldens aan Benedicrus (Bendix) en Cepke Aukes e! op 28 november 1689 nog 479 crolusguldens m Gepke Aukes en 'Bendix kistemaker te Bolsward.6 Gepke Aukes wod bij zijn huwelijk in Sieek op i0 juli 1674

rimmerman genoend. Benedicrus ofBeodix is te idenr;ficeten:ls de Bolswerder kisrennaker Benediau Jans. Hij sloor in die srad in 1680 zijn rweede huwelijh ner Grietje Pie$ e! in 1686 zijn derde huwclijk net Minke Clarens.

Hii

signeerde de precksroel van Lmgweer:

'BENEDICTVS IANS ANNO 1684 FESET' Gicl).'1 Benedicrus laN kan nenwel het snijwerL an de prcckaoeler h Oosteuee en TjeLkgart nict hcbben gcmaakt, want hij sÍicrfin 1690, rocn op I novcnbcr in zij! Íerfhu . ir Borqrd i ,\. r, ,ri.rri. r.rd gcd rrn.! Daruir blijkt overigens dat hij schdden hrd an houtsnijdes en dát hij die wàmchijnlijk voor beeldhouwerk insche

q , de di, n..e, onde, "nd.,e s-h ui( van een Beeldsdijdd tor worcum en l;er de kisteomr ker Piere. ook sniiwerk u;woeren. \lu dit wellicht Pieret l,ietenz. Posrhumus die in 1662 de kolommen ruvaudigde van de beroende preelstoel in de Maninikerk re Bolward? Hij zal in 1706, toen de preekstoeivan Oosreree werd gemákt, nier meer hebben geleefd. ..tJ,.

ll,j rrJ,e

In Sneek onNibs de sch rijnverk€r lohannes Scrinerius op 30 decehber 1690 , dus Da de dood en BeredictusJans, het bedrag van I 46-13-0 voor werk aan

'17

Zou hij wellichr dc vewaardiger yan her snijwerk kunnen zijn en dan ook van dat am de prccksroelen vàn Oosrerf,e en Tjerksadr? Vàn lohànnes scrinerius is vooral heubelmakerwerk bekcnd. Hij reverde bijvoorbeeld in l7l2 voo. d€ l-.aDeLer Acadenie de vloedschepsbànk.r,

vooÍ 40 calolNsuldens de notenhouren boekenlwr voor de bergnrg van de 12 delige Ad4 Major nn \íillem Iansz. Bheu. Dn is de kdr die nu als een proilcruk in Tresoar wordt beMàrd.1'o Misschien brengen n;euwe archieftondsten nog eens duidclijtheid over de vervaardiger van hct snijwerk arn de preckstoelen vd Oosreu a, 'l jakgasr cn am de vrocdschàpsbMk in de Marrinikelk in sne.t. SlÍse rcn Hoeve,

TÈhsrrjiÍe 41, 8771 RR Nijlandj

Noten

Hermann Rêx, Dtê Lewe en werk van Sytze Wopkes Weda ínNedê and net vevijsing na sy beteke nis vt die Zuid-Afrikaansche Bepublie& (Dissertatiê PrêloÍia T974) 242. Vgl.: Foppe KooisÍa, Sietze Wopkes Wiêrda, êên Friese archilect in zuid AÍrka', in: F.ystàn xtv 4, íLeèrwa'dèn 2OO8) 21-24. 2) Tresoar. ArchieÍ Staten van Friesland (loegangní. 5). nr. 2683. Begisler vdn Berar rssordo.nanties op de ontvangêí ván de Consumptiën I 705 I 721 . Hooldstuk Particulêrê uitgáven', 18 juni en 13 augustus 1708. 3) J.L. Berns, Oude Kêrkelijkê Archieven in Friesland, (Dên Haág 1899) 100-101. 4) Trêsoár. Àchief Hervormde gêmêênie OosiezêeEchlên-Bántega {toegangnr. 244-58), nrs. 101 en 103. Bêsiekkên e.d5J. De Bazuin, jg- B nr. 14, 6 april 1860: EBENHAëZER!!

Moge de gemeente de. Chr. Aíges. te zaandam in votten nadruk zeggên. Ja, d k zij dq grooten Koning der kerk dat ook nu deze geneèntê êindelijk een huis cles gebeds mogt bouwen, waanoe bij aan en vooftgang haften en handen wêrden gèopènd doot gtooterc en klêine bijdragen. Den wetEerw. Hèêr Enting mast bii @n sepaste

toèspnak dèn 23 Sept. des vorigen jaars den 1 sten stêen leggen, en teeds den 22 Maan nogt ZEw. de lste Leeffede naar aanlêiding ve Matth. 16:18voor êene groote schaat uitsprcken. Dank zii ook cten kerkennad dèr gemeente tê Zutphen, die zoo welwillend hunnen leeraar wíldên afstaan om den eercten tustdag het dienslwerk te Dank zj den bouwmêester BL PêWink van Amstêdam. clie zoo in auès ons vóót.tel hèèft gez@ht en gezorgd voot nethejd en doelnatigheid. Dank zij Bt. Dijkst.a uít vriesland voor de mo nette prcdil.êtoêl ons cadeau gezondèn. Venluuè dê Heêrc genadigljk zijne belofte aan Zjn kerk aedaan, en wone Hii onde. ons, dat t Hem tot eèr Zijns naans beleve daot njnên Geest te werken opclàl vetên àts levendo st?enen. ondd de bedtenng Ziins Waods worden toegevoegd, is de hanelijke wensch en bedê dês kerkeraads. Nanens dezelvê: W Baas en J. Hooft, OudeÍ|. Vriendelijke mededêl ng van Pêteí F. Di lingh ie Dordrecht, van wie ik ook enigê informatiê bêtíêffende Sr,lze Wopke Wierda onlvinq alsmedê eên íoio van de prcekstoel in zin oudê opslê ling in dê Stationsstraaikerk in Zaandam. 6) Gemeenie-archiêÍ Sneek (Ga. Snêek)- ArchiêÍ Heruomde Gemeente Sneek, nr. 115. Begister van uilgaven en inkomsten betreffende de l,4aninikêrk te Snêek, 29 juli, 28 november ên 30 december 1689. 7) Sytse ten Hoeve, FÍêsê P/eksioe/en, (Leeuwarden t9a0) 121 123. 8) Tresoar. ArchieÍ Nedergerechl Bolsward (toegángní, 13-08), nr 145. lnvertaisaiieboêk 1685-169T, 1 novembêr 1690, Ío1.252 258. 9) Ga. Snêek, Rêgister À,4artinike*, 30 december 1689. 10) Tresoar. Statênaíchiêf (loegangnr. 5), nr.2683, 29

aptll1712. Vgl. de honepage van [,,lanin Tnge's: hhp.//hofle.

wanadoo.nl/m. bourqoniên/Blaeu/tekst.him/

MET DE RUG NAAR HET VOLK OF: MET DE RUG NAAR GOD? De liturgische inrichting van de rooms-kaóolieke Lerk na 1960 nur het rolk. er de plrsing.u cen rolks-aluar rr' \, NMgilg vm het oude hoofdaltar, is dargene war het -eese opvJt in de roons katholieke kerkcn sinds plm. 1960. Het verheal, dat daarbij veiteld wordÍ, lijkt simpel en doorzichtig: ninder nysterie, en neer geneenschap

dar er voorgelern wordt uit de SchriÊ of geoefend ner een psaln, en inleidend orgelspel op de gezangen. Kennelijk ws het in de refornatic ook de bedoelins, dat men zich richtte op God en dar mdere beisheden in

."n,1 ,]e nfel des Heeren

Opeens

De onkering var de priester, mer het geicht

de ontwilÍelingen. die erop goolgd zijn, mag voonichtig conduderen, dat er neer aan de hand

Uit

nen

Allereest, dat het tegenover elkaar stellen van "mysterie" en "gemeenschap" niet helenaal rerecht n. BiJ de nude terljnri. hrins. wJirbij Jle se'o\ isen in dealfde richting baden en vierden als de priestet, - wu, bestond die leÍerlijk voorsmser "ooropgmger er wel degelijk gemeenschap. De fáctor, die álles en allen naar zich toe trok en op wie alles gericht was, wt God. Naar Hem richtte iedereen gezicht en handen. De priesrer bad, an de voet vo het áltàr. veelzessend: lk mas opgaan oaar her alta van God; van God dic mijn jeugd

verblijdr (volgens een psalnven uit de vulgata). Het praren in de kerk, het na* ellor onkjken,

k@ftspel m@r re zw;jgen, gold als hoogst orgepasr, omdat het Hem te kon deed. De kerkrtimte wx dan ook gedecorcerd als een Huis dar Hem wardig wx.

kerk Hem onwardig wuen.

wo d.t

heiligenbeelden,

allemaal weg: het oude hoog.ltaar,

musáilderingen, kudelaber

soms ook de knielbmken. Namurlijk had dezr rweede beeldenstorn een incubatierijd gekcnd. ln de katholÈke LerLen m. J ,oór loa0.en luidru.hriCe \e,Jon/inB en de sans ;b het gedràs vd de kerkganger. laat komen,

geschuifel, gerochel en gekuch. te vroeg weglopen, lawaaiige jeusd: het w* duidelijk. dat er iets op íjn e;nd Liep. Bij de prcresÉnteh moest F op tijd zijn - wanr de de$en gnrgcr dichr - naor ook dar werd toercht nodig op de Lnak, tewijl de nette kerkgangen vóór de anvang vm de diensr zo luid eo algemeen net elkàt ,on'e,rerdrn. dJ, dr o,s,nin e, nru$elijI boven u:,

Nienmd zegt het hardop, nar het is *el wat Gód J, dwetgr Heer. voo' \ ie Je Jllc ,nde,e ,. ri\;rei reo staakt om Hen te horen, te aanbidden, en danLhur Z;in sacnmenten Íe onrvangen, raakte on het verdam

De proreÍanÍsc litursie, hoe ander ook ingeticht den de roonse. hrd over;gens oorepro*elijk derelfde rekken. De verheven kansel mer daarop de B;jbel had iets

Theologeo begonnen te schrijven over de dood van God, ofwicÍpen z;ch op het verleggen vd Zijn aanwezisheid

van een heilige verhevenheid. Bij het besin van de dienÍ bcstceg dc predikant als een echre Dienut des \Toords de trap net derelfde eerbied als mijnheer pa-stoor de altr:rreden. In oude insnucies. .l ie .le sah€nkonst vóór de aanvang vm de dienst regcler, kon je tegen,

stimulerende Heiiand, enzovoon. De lrcrkruimte werd ongetoved vm nystieke weersave en voorafbeelding 'm het hemelse vade and in een gemeenschapsruinte.

.m rnnsandenrr rur' nnrh.n,,e.le?1. ai.,o, r.,ie

$jr wadop dÀt gebeurde spreek boekdclen. Bij onGrenrenis ven êed concepr om sacraal vorn te seren rrn c\ n rnde,F m.e, ho,,/on,rtf ,hcolosi s.he en litursischc serichtheid, koos men dikwiils de

weeril vàn alles war q over seneens.hÀp in de hurg;e opseld heeÊ gedaan blijven wij vrn nenids,

vorn vah mr nen in hei profàne en huiselijke lsen geneens.h.pÍu;nre kcnde.

dat dê kern ven ÈdeÍe lirurgische gemeenschap uiteinde-

lijk als

veelzeggend is, dar er vaak weinig àrch;Éclonische a$istentie was bij doe opentie. D;t konr d€els, omdar nen. skeds nondisei woÍdend en bed.even in her klu$en door de alom veB.hijnende bouwmarkren, necrde diÍ rlfwel re kunnen; deels doordar de profe$ionele bouw we.eld her onrwerpen vàn ke.ken sraalre, ondar nen rll n,e. meer r i,, hoe /o n grbouw er uir mo(.r /ien. of dar de opdnchtgever geen overruigende visie kon

ln LcJ ,oom.-kJ,holiele le, krn às jr d nrich,inB vedopen net wat de bouwnarkren in hun foldes

p*llel

an harerialen enprijzen. Toch zie jc vaD,f de jaren rochrig een proccs op gáng konen on, sons schoorvoerend, rertrg te konen op de orÍrakeling vrn de inrerieuls. Hcr Bi'dom ple.gr goedkeuring voo, eer \e,rnJc,iig aan de kerken vooÍ re leggen an een Comn;ssie voor Kerkelijke Kunst. Hi€rin wordt zitting genomen door veelal profesionelè deskundigen op het gebied van architecluur. decorade eD lirurgie. De advieen vàn dea connissie worden allengs neer en meer overgendmen door de parochiebesturen. Hicdn speelt ook de trend nee. die nen bij de her inrichriig ván ahderc openbue gebouwen ziet; goede architectuur valt vroeg of lut àltrd heMarde.ins ren

ool meent de commissie bij dejonsere senenrie cen hernieuwd ve.langer re bespeuren naa. sacnlireir en cen sezond be\efvoo. sriil.

selegen is

de "turaakblarheid cods".

Zelfs een absohut beldenloze religie als dic van lsrael en de klm kent de Twee stened Tafelen, de cherubs op de ArL van her Verbond en de Kaába in Mekka. In een kerk dienen een Bijbel, godslanp of tabernJ.el een verering genieÈnd punr re zijn, wàarop de sàhenkonst rch richt en dar en der wezenlijke redenen vo.ht wáàroh hen nor d€ kerk gaar: een tàstbd teken van de

In àllê oeNorhen va. ke*elijk leven Lont nen dit tegeni de Íidegger vab de Schrifren, het wner vàn de doop. de hddoplegs;ns en Hem heikcnnen àrn het LreLen

"rn

fiet hroon

Dàe gegevens rjn van hand ror hdd en vàn bouwsdjl tot bouwdjl lor ons sekonen. wat is er op tegen on de liru€ie nier alleen re hcÍbronnen naar overselsede reksten, naar ook naar overgelde.de sebouwen? Het belcid van her bisdon Íêh aftijd eesr de vraas naar war de archirecÍ vàn destijds gehoopr heeft neer rc zerren, en kont verolgens net ideeën om daa. vrede nee re slunen en er een vruchrbar verolg ub r€ seven.

Zo doen we renslorre net de B;ibel ook.

L.M v,n IIIÍlên

nfm

Bernhard van Haersma Burna 2008. Grote ofJacobijn*beth te Lee uarden. Histoie ert architectuar var eea blaosterberh. I*euwarden, Friese Pers Boekerii. ISBNr 978-90330-0648-7. Gebrocheerd' 96 pagine's, 56 aÍbeeldingen' waarvan 43 in kleur. los Sróver De Friezen slàagden er relkens weer in om prestigreuze kloosterorden nar hun gebied te Lrijgen. Ál in de twulfde eeuw waren zij in staat de toentenijd moderne, want sterk henorningsgeinde PremonsÍnÍenzer en Cisrerciënze. orded in Frierldd te lnen nee6lrijken. En zoals we weren met groot srcces.l

M;ndu dan een eeuw later, zo rond 1245 ws hcr weer eak. Dit keer waren het de Dominicanen. die íecha zo'n denig jar na de stichting van hun orde dno, Domini, u' de Gu/rrh íl2l s). een \c!iging in Lèeuwerden kregèr. Dit wr nà Urreór (1232) de Neede DóniniÈnei ve$iging in het huidige Nederland,

worna nog tualfstichringen zouden volgen. waaronder in Groningen, Zwolle, Zuqhen en Ma*niót.'?Nct ak bij de Prenonstratenzer en Cisterciënzrr stichtingen was ook bij dezc de Friese adel nauw betrokken. Her geeft wederom aan dat de adel in dat vak als nogal afgelegen beschouwde Friesland wel deselijk oveÍ rcwel d€ nid deleo als de inteuegionale, zelfs internadonale contrcten be'.h.Lte om de'sel jle br rngr 1le kloor.rr i h ringen

voor elkaar te krijgen.r Aan de andere kant hadden ze ookwel war te bieden. Friesland was een r;jk en relatief dichtbevolkt gebied. Is van de meeste Friese kloostes bovengronds nauwel;jk! ieh bewirrd geblflenl v,n dF Dom:,àner \cniging ,n Leeuwrden resteert de kloosterkerk en zdís een deel van de kloostergebouwen. De nonunentele rchitectuur en Je bour6,e., hiederi, dun:n. r iin onJog. be."Iroen rn een bondige, nar onderhoudende uitsave var de haod vd BeÍnhàrd vàn HÀersmà Buma.

Het een

boeJcje

telt vier hoofdsrukken. voorafgesaan door wdin onder meer wordt ingegan

korte inleiding,

op de doelsrellins van het boekje: een gids voor de bezoeLen van de kerk. Na dezr vier hoofr!*uklen volgen nog een beschrijving van de dispositie van het grote orgel en een litenruurliisr.

t bschrijft Vàn Haersma Buma de geschiedenis van de Dominicder srichting nr Leeuwarden door de euwen heen. Hier blijkt wcer de nauwe berrokkenheid van de adel bijde sticïrhs. Dit keer wreb het de Canninghak, een edel geslacht mer ungestrekÉ baittingen in keuwrden en ongoing. Zij stelden de In hoofstdk

grond warop het klooster werd gebouwd bechikbd. Kennelijl wd de Domnicaner levensw;jzr anrekkelijk. Dee bedelnonniken zenen zió vantrit een aposrol;sch armoede-ideaal in om de christelijke boodschap rn zo zuiver nogel;jke vorm onder de nensen te brcng.n. Hoe dan ook lro de orde - evenals zijn Frdciscàner tegenhanger - een groot succes. Rond 1300, du ninder dan een eeuw na de stichting, waren er in heel Europa liefsr 650 Don;nicaner vestigingen. Een erg 'hippe' orde dus, die vanwege de nadruk op theologische studie revens een @ntal grote niddeleeuwse denken heeft voorgebracht, zoals Albenus Mashus (1200-1280) en Thonr van Aquino (1244'1274). De eetste heeft nog gepreekt in treuwarden. Nooit geweten.

Nederlud telde nr

de Middeleeuwer veenien

Doninicàner kloosrers, waamr weinig is overgebleven. Vele zijn tijdens de Reformatie opgeh*cn en verolgens afgebroken. Dit lot rof bijvoorbeeld Nederlands oudsre stichtins te Utrechr, marvan her klooster dnat na het verbod op de karholieke erediensr van 1580 werd g*loopt. De snellc sloop wordt wel geweten aan de hat die jegens de Doninionen rcu hebben bestan,

un"ege hun rol indeinquni,iê.

\4"r ookde'iruering

de klooÍes nidden in sreden zal eeD rol hebber klooÍes warc! in de stÀd, wa

gespeeld. De lcessrànde

S,ond [o.rb" 'r qJ,. \ ^r ,r /ele eenBclitdep,ooi \oo, roennàlige pÍojecronrwil*etaars. De kloosrers kwarnen ook lees te $aD ondar de in de regel oudere parochickerkcn binnrn de sredelijke gemeenschap het primaat beliclden en dr de Reformarie voor de Hewornde eredienst;b sebruik werden genomen. Ande6 gillg het in L€euwarder, wààr juist de Dominicanerkeik uitgroride ror de hoofdkerk van de Íad, ren koÍe vd de dderc parochiekerked, ja zelfs v.n dc oudsre, iàn

sit' Vi'rr. g*iid.

rre,L otne,l,elijk. on,d.'oe"n.ién

niteit in de middeleeuwen ed daaÍna een beldsrijk gegeven was. Besrijpelijk in her snal van Leeuwàrden,

omdar de Dominicderkerk daar al spoedis ecn rol ln her besruu speelde. wàir)bdd sinds 1494 ats verg'àdeTliars vool dc Lànddàg. Na de Refornarie werd het Dominicanerkloosrer als klooster weliswaa. opgehsen. nààr bleefhd kerksebouw ís Íaditionele plaars vur sàmenkomst in gebruik, wat de reddiog van het gcbouw betekende. De i.eeuwardcr pÍochiek*ken werden suc-

c$ieveli jk afsebrokcn.6

l-oofdrul. ,l .rrar d. b,,uqge..l-ieder:i. rrn de Donhicaner oflrcobijnerktrk cenrLaal. Dit gebeurt de hand vin ordcr neer resuhaÉn van archeotogisch Tn

aan en

bouwhistorisch ondeaoek. De ondeEoeksre$ ràren vd dee disciplines zijn destijds nÈr op ellear afgesremd.

zodar er lanse rijd niei tot een eenduidige bouwges.hie

dcnis kon worden gekonen. NieÍw, neer interdiscipli nan ondcrzock heeft gelÁlig geleid tot een plausibele bouvg€schied€ris. Van Haersna Buma presenreerr in dii hoofdsuk in toraal vier belangrijke bouwfases. De eersÉ bouwampasne betrof een relatief kleine ronano-sorische zelkerL die ren Íijde van de srichdns van her kloosrer in 1245 zal zijn gebouwd. Der wordr rond 1300 opg*olgd door een grotere kerk aarvan kelijk evenccns in rondo gotische Íant die echter oier wordt voftooid. ondn nen tiidens de botrw tot planwijzigins bcsluiÍ. Herreultat van deze nieuwe fre vornt nog alrijd de kern vm het huidige gebouw. Rond 1300 besrer de kcrk uir twee even hoge beuken, war van de zuidelijke aan de oosrzijde veelhockig is sesloren ren behose vaD de kooriuinre. De noordelijke beuk is aanzienlijk smallcr dan de zuidelijke en aan de oostzijde rechr gesloren. Rond 1 500 voigt een forse uitbreiding, waaLbij de kerk een brede zuidbeuk krijgt. In l52l tensloite wordt de kerk aan de wescijde over de volle breedre met eed Íavee veÍlensd.

He, be,oug ,. oo /i, h hetde, en de on i\r.t,reen /,jn gocd besclrreven. Toch heb ik wat kannekeningen. De ccrstc berrefr een. nar ik anneen, redàctiodeel foÍtje. Tijdens de eerre frse vàn de bouwempagne rond 1300 wilde nen àfvankel;jk een romano,sor;sche kerk bou, wen. Vàn Hàersmr Buna geeli daanoor goede argunenten: de rJtvorhise pileEbases die rijdens het archeolo, gisch ondeuoek werden aangerroflèn zullen inderdaad bedoeld zijn om zwaar geprofileerdc pijleB Íc grondvee ten, d;e op hun beun warschijnlijk koepelgwelver hadden moeren dEsen. Opeens werden de plannen omgegooid en we.d er voor een conpleer nicuw bouwconcept gekozen. Ddrbij zou sekeken zijn naar de 'beroemde gori,"h- 1,l,,.,,rekerr. ,ar NJiÉ.,mp die ne, /o,r /rjn voltooid. Dir kan nier kloppen. De kcrl van Klaarkamp was vefue van gorisch. Uit opg€vingen vd rond 1940

weren we dat de kerk te Klerkàmp het kldsieke cisrerciënzer bouwcorcepr volsdc. op de oosizijde van een builicaal schip sloot een meei:eukig dwamschip aan. de aan de oosrz;jde gelegen zijbeuken va! de dwas-

h dm , en wereid qn

het ondiepe en rechtsesloren koor, mreo kapellen ondergebracht. De kerk leek daarnee op de t.eede abdijkerk van moederklooster Cileau trit 1140-1150.'1 Korrom: er was niets gorisch aan. \\ rar*hijnl,jk bedoelr de J,,reur dr , isrcrcicMr abdijkerk in Aduard, wanan de bouw rond 1240 stante en rond 1300 wel zal zijn afgerond. opnerkelijk dlarbij i. di, dc Adu,rder kerk if,. ccrder op dealidc prgina gcroemd wordt als referenriepunr voor de allerecnÍc Jacobijnerkerk in lf,euwalden en als cen roonbecld van de ronano-gotiek wordt aanseduid, Iemijl juisr dere kerk mer zijn omsaDsskoor en veelhoekige srraalkapellen als een van de eersre uitingen van de gotiek in Nededand kan worden gezien. Het kan niet anders ofer is hier sprale van vemisseling.

Het t íeede kritiekpunt is meer ;nhodelijk vàn ard en beÍeft Vàn Haesne Buhas archhecruurhistotische durd ng,,r J. hlhrjreker\. Do pa.,s. kom. nia helenaal uit de verf en ik lceeg bij leing de indruk, dat d" rur. ur binnen he, berek rrn Jlr boekle ul r. r-inig ruinte hrd on mhitectrurhisrorisch flink uit te pakken. Zo betwijfel ik, of de Aduatder k*k ah voorbedd heeli gediend voor de DoninicaleÍkerk in Leeuwarden, zods de auÈu (w@l5chijnlijk3) vil. AkhaDs nier war

bou*concept.' wel de Dominiqnen als de kkelden in de loop van de derriende FraDciscanen eeuw een eigen architectonisch vocabulanc, dat men wel betreli her

ner bedelordearchitectuur kan aanduiden. wolfgang Schlenklung beroost in ,ijn overzichiswerk van bcdelordearchitectuur, dat net name profane mhirecruur een vroege inspiratiebron is geweest voor de bouwhunÍ van de bedelorden. Nier zo vrecnd als nen zich bcdenkt, dat bedelnonniken. voonfgand m de bouw vm cigcn kloosiers, gewone strdsgebóÍwen

betrolkcn. Zo kregen de Doninicànen in Perts, een vàn dc oudste en belmgrijkste vestigingen, een oud hospiual overgedragen, dar als kerk werd ingeri.ht. Dit zàalge bouw bestond uit twcc door een rcade gescheiden beuken van onselijke brcedre, een opkÍ dic de Doninicanen veNolsens sereseld bij de bouw van nieuwe kloosterkeren loepaÍen. De kerkenbouw was bovendicn aan strcnge regels gebotrdel. Een Doninicaner kerk mocht niet re sroot zijn en noesr sober zijn dtgevoerd. Afgeten vàn het koor rnodrt de kerk niet zijn ovevelfd.ro op dee wiic druk,. n de Domini,,ren J. h, , sre ,n .,.en ui,. dat zij niddcr in de samenl*ing stonden en dc niet een apane 'kaste' vormden. zoals veel andere orden. Het is opnerkelijk hoezeer de lrcobijnerkerk in LeeuwaLdcn in har gestalie vàn rond I 300 voldoer em her vroege Dominicaner ideààI.

Rord 1300 warcn er al talrijke bedelordekerken brilicral van opzct, geheel ovemelfd en driebeukig uitgevoerd en dus dc voorgeschreven soberhe;d ve. voorbij. Kennel;jk hÀd men in Leeuwdden behoelie an ee,, ,"."",sprónLelijk bouw@ncepr en brak men daaron zelfs mer een ouder bouwplan. De r€den voo! dere planwijzisins kennen we nu niet hee.. Wie weerwilde men met dir írens Dominider bouw.oncepr de bijzond€re sraru van her Leeuwarder convent onderstrepen. Per slor van zaken wm het de op eeo na oudsre stichring vrn de orde

de Nedeíeódeb en ws her prestigieuze bouwconepr uit Pàrijs daÍom onrrekkelijk." Ofmisschicn is ftegelijlertijd) de kloosÉmchr henteld en heeft men dir in

tor uirdÍukk;ns willetr brensen. Hoc dir ookzij: de lf,euwarder kerk pasr uirsrel<end in de Doninicturer bouftradirie en ih zie sccn connecrie mer de Friese cis

was. of misschien beter gezegd. hoeu eer de Doninicanen in een .oncurÍenrieÍrijd w*en veoikleld net de andere

\íe weten imners, dat ook de Vituskerk in periode 6re werd uitgebrcid, afthans, daarÍoe wer den verschillende pogingen gedaan, die echter niet tot het gewensre succes hebber geleid.'z stadsLerken.

dcr

In hoofdstuk 3 naken wc

ecn wandeling door van de kerk en koncr alle onderdelen vm het interieur an de orde. Van het ultn moderne venijdb*e liturgische cen tfun tot am de oude muuBchilderingen in de zuidbeuk van de kerk. De tekst is onderhoudend. niet in de lar ste plus vanwege de talrijke anekdotes die hier veneld worden. Derc brengen de geschiedenis els her wàre toi leven. \íist u, dar dc vrouw vd Rembràndt van Riir uit keuwdder aflronsds wd en in de lr.obijnerlerk is gedoopt? Opmc*elijk vnrd ik de weJ heel kone beschrij vins vàn dc bijzondcre srisaille in het koor. Dea geeft een indruk vm het gnfmomment van de N*saus, dar

1795 werd vernield. De àuteur noent de grisàille wel, oiets over de gesch;edenis van dir

mor veneh verder

Her vierde en ladsre hoofdintk beschijft ee! wandelins rond de kuk. Een leuk idee, omdat prachrig is beschreven hoe de kerk in her *edelijk weefs€l is opsenomeo. Leuk om te leen. Ook de kerk zelíwordr aan de bui-

tenknr nader beschouwd. ÁJle g*els en aanbouwen, waronder de ?oseheren Broodkapel, die aan de zuidzijde tegen hcr Loor is gebouwd.

sreen

Het boekje is kcurig verzoisd en grotendeels in kleur seillstreerd. wel onrbreekr in een pdbiieksÍitgeve àls

terciënzer kerken.

Je/e.e

Hoofdstuk 2 verhaalt verdcr over de totsrandkoming van de kloostergebouwen, dic uit dc deniende en veertiende eeuw stahmen, en de rwee grote bouwfmes van de m tieóde eeuw, roen de kerh zijn huidige anblik Lreeg. Un de?f, bouwcanpasnes blijkr wel hoe populàir de kerk

dat in populair werensóappelijke boekjes nogal eens ontbreekt. wel jmmer dàt het boek ven Sólenkluns rier i\ opSenomen. ho.$el drr rILU.lijl .e1 DJr,, uir gàve is, wàÀrin ook náÍwelijL! Nederlan&e bedelordekeF ken zijó opsenonen. \rar sohs resenRh is de kwalireir

e tdre.de -oo,dentrjr. fr, trrnr.uurti;.. i, e.h,., behooii t ui,geb,eiJ.n ur,,, JJe. d,, ,. .b

fót \. sonhige foro's vertohen pèspe.tivis.he venekenins, sÈan diet recht, zijn slecht ingekederd of nàtis beliót (flirdicht). Architectuurf<rograÊe is een val rpan, mar wordt vaak te licht genonen. coed beeldnatcriaal kar een boek maLen of breken. vàn de

Ál net al stcck ik de loftromper over dir boek. Às u her hedt uitgelea, heeft u een goed breld vrn de crote of l,cobirnerler

I hrr

B*,

h;J.ri, ci h"r h., (e4.'oo,

Leeuwàrden. Voor de áureur hoop ik, dat hij ooit kans ziet een wetebÍhappel;jke ungave re publicoen, adat à1le

ondetuelilg€gdens ee"s gord *orden gepresenteerd.

Notcn

Waaíonder Gerkeskloostêr (1249) in Fíiêsland en de Sint BernaÍdusabdil in Aduard (1192)- Hêt laatsie was tenminstê evên succêsvolals het Klaarkampster moederklooster. Het premonstraienzer werd omstreeks I163 gesticht, men leefde ^4ariëngaarde er naar dê sÍenge kanunikkenregel van Norben van Xanten. De siicht ng van Klaarkamp bi Flinsumageest vond rond 1165 p aals ên wêl rechtsireeks vanuit Clairuaux, een van de oudste moederkloosters van de orde. ln totaalwarên er iêfst 57 vestigingên van dê bedel orden in de Nedêrlanden gêstichl. Zlê hiercver Thomans Coomans 2002. De middeleeuwsê bede ordearch tectuur in Nederland . ln: Bulletin KNOB 2002-6, pp. 173-200. l',,|ên lêzê hêt voonreÍÍelijke, onlangs verschenen boêk van P. Noomên ovêl de geschiedenis van dê Friêsê siinzen, dat êên prachtig ovêízicht gêefl van dê Fr ese adellijkê qeslachten ên de netwe'hen waa.in zij func'ioneerden. P.N. \oomen 2OO9. De stinzen in Middeteeuws Friesland ên hur beulorers. Hiversum (= Middeleelwse Studies en Bronnen XCI\')Archeologisch gêsproken hebben deze terêinên echtêí gíote warde. De meeste teíeiner in Frlesland en Groningen, die rêstên van kloosiers bêvaaen, ziin archeologisch rijksmonumênt. VoÍig laar nog wer del hlaarhamp en Aduad o.der.ijl.sbeschemrng Wat eên iormele pausel jke opdracht voor de Dom nicanen w6, geformuleetd in de bul l e hunani

gênelis, uitgêvaardigd in T231 door paus Grêgorius tx. G.P, Karstkarel 1987. De H,H. Vitus, Maria en catharina. De vqdw.rên mrdd^t@uwsê paro.hrê_ kerkên in Lêeuwaíden'. ln: Kêppêlsaok 35, noveÍnber 1947, p.74 91. 7l H. Praamsira & J.W- Boercma 1977, 'Die archàologischen UnteGuchungen der zisterzienserabteien Clarus Campus (Klaarkamp) bei Binsumageesi (Fr) und Sr. Ben drdus i Adua.d (Cr) . rn: Pálaêoh'sio'iá. Acta ^t .ommn,cat,ones instttut t bto-ar.haeotogict Univercítatis Grcninganàe, XlX, 173-259. 8) lk ga er daaíbij vanuit, dai de auteur indêídaad n êt dê KlaaÍkampstêrkêrk maar dê Aduardêrkerk bedoelt. Zie min opmerkingen hierboven. 9) Hoewel de Dominicanen in êerstê instantiê wel schalplichtig zijn en de Cisierciènze6 wat betíêft hun ke.kenbouw. Ziê W. Schlênklung 2OAO. Architeldur det Bettelorden. Die Baukunst der Dominikaner und Fnnziskaner Ín Europa. Darmsiadl. P. 45 52. Oua deiaillering zien we soms reíerêniies naar de n de omgevrng hêeBênde bouw-zrl. Dál qal naár nrjr idee op voor de wesigevel van de FEnciscanerkerk ie Bolsward, dle met zijn klimmendê reeks nissen liikt aan le sluitên bij de romano-gotiek. Dit in tegenstelling toi de resi van het gêbouw, dai een typisch voorbeeld is van goiische Franciscanêr aíchitêctuur. 10) Schlênkl'rng 2000, p. 27. 11) Of was het in oorsprong toch het oudste, wai door Van Haersma Buma niet aannemelijk wordt geachi. Hoê dan ook reÍerenties binnen de Dominicaner kerkenbouw zijn ook elders te signalercn, zoals de kloosteíkeík in Toulouse, een van oudslê vêstigingên binnen de ordê, waaí mên na de vêstiging ván eên universileit in die sÉd. het lwêebêukige bouwconcêpl van dê Dominicaneí kê+ ir Pariis (gêvêsligd in een voormalig hospitaal) ovêrnam. Sch enklung 2000, p. 53 54. 12) Een presiigieuze bouwcampagne rond 1520, waarbij onder anderc een hoge loren werd gebouwd, ten spijt. Naasi een mogêlijke behoefte an ruimie voor de groeiêndê Lêeuwarder gemeenschap wáren deze wêrkzaarnhêden vast ên zêkêí ook bedoeld om hêl imaqo van de oLdsre herr. op rê poetsên. Helàas is deze bouwcampagne nooit voltooid en stond de kerk er rond 1580. toen de katholieke eredienst werd veF boden, slechi bij- Zie noot 6.

Herman van den Ende 2OO8. Mabhum en Cornuterd. Een protestantse gemeente en haar gebonuen 1580-2006, Harlingen. Protestantse Gemeent€ te Makkum. ISBN: 978-90-8f3389-f-2. Gebrocheerd, l2O pagina's,74 aÍbeeldingen, waarvan 48 in kleur. los SróvcÍ Aanleidingvoor het verdrijnen vm bovcngenoende rirel is het

3t0-jaris beÍan vm de protestantse gemecnte

vD Malkum en Cornwerd. Het boek vencheen il de serie Makkmer Sier, wàÀrin al drie delen venchenen.L Herman van den Ende hee{r ner dit boek een uitsteken de prestatie geleverd. Men g;ng ook n;et over een nacht ijs, want de auteur werd bijgestaan door een uitsrekende redactie: Dolf van We*l Eretu en S).tze ten HoevJ zijn bekende nmen op het gebied van het Friese (protcstanae) erfgoed. PieterJan Tichelar is een ardeucrl.pc. irii* cn kennenr de qo.l'iedern

Audig an het boek

is dat er in zeven hoofdst rl<en niet Jleen een chronólogiche l;jn vm de geschiedeni van de protestàn*e seheenrc wordr beschreven, maar dar e' ook

qcufis

worden senaakt. De belangrijkste daar vàn zijn wel de bouw van de nieuwe toren en kerk van Maklun en de bouw van de roren en omklamping van de kerk van cornwerd. Her hel. ,e,haal ;s .fge-t tegen de algenene geschiedenis vao de He*orning en het (kerkeliike) wel en wee in Nededand daa-a, wornee de geneente n;et als een eiland' in de geschiedenis wordt geat, har duidelijk in de hisrorische context wordr g€plaarst. D@rb;j wordr in het boek dikwijls rechtsrreeks un de bronnen secireerd, war geregeld lcidr rot sappige anekdores. Dir komr nier alleen de leesbarheid rer goede, maar geeÊ de loer revens een goed beeld van het ke.kelijk leven desÍijds. d;verse

HoofdÍuk I beschrijfr de ovcigatrs vd Fricsland in her alsemeen en Makkun en Cornwerd in het bijzondcr ruar Calvinisr;sche chisrelijk gerefomeerde rcligie. l ' millel,jl 8,n8 da, aJnvJnkct:jk overisen, nie,. wàn, velen

blqen het Rooms Katholicisme nouw ofhrdden

zich aangesloen bij de doopssezinden. Over dee s.oe' pen meldr Van den Ende ve.derweinis. Ik hd wel ie$ neer willen leren over religieur verhoudingen in de dorpen. hoe de percentages van hewornden, doopsgeznrder en katholieken binnen dcze geneensóap lagen en of en zo jr hoe dit in de loop der tijd vennderde. Aan de mdere kant gaat dit boek natuudijk ovcr de gescÀicdenis van dc Henornde kerk, dus ik snap die rogal srrikte

Een ander probleem in de prille jaren van de Herorming was het aanral predikanten. Daaran waren er zo wehig dar e€n aanral gemeenter bediend wer den door rondreizende predikanten, remijl in anderc geneenten poster lange tijd onbezet bleven.

va Calvinistische gezindte is mar.. hi,rtrjk dr oot ,nor e.n gr,,o. det ,"e re ,"hr1,en an h€t feit. dn zij sinds 1 58 I staatsgodsdienst werd. ook de goede bestrulijke orgdsatie za1 an het succes hebben biigedragen. Met de confisquering van goederen, die voorheen tot de k'atholieke kerk hádden behoord. kreeg de nieuwe kerk een deselijke maÉriële bsis. Dvr opeccn worden in her boek ampel besch.*en. Zo wordt de (gesche;den) linanciël€ adminisrrarie van de kerk vao Makkum en Cornwerd gederailleerd uir de doeken sedaan. Saillanr is, dar nr de loop der tijo een bchoorlijL \eh(hil on,.,o,rd in dc finan,icL ,iruaric rrn de Mal*uner Lerlooogdij en die te Cornwerd, wrarbij Cornwerd er aannerkelijk bcrer voorstond. In de 18' en 19'ceuw, toeo her e@nonisch niet zo goed ging met Het grote succes

Makkum, noest nen geregeld findcieel te hulp schie

tel. De relatie

was dan ook geregeld gcspanncr. De sclernutselinger dic hieiuir ontsproten zijn heerlijk

de Makkuhèr kerk in dck Lecensie invlechten, voor dc weg, want echt orderzock heb ik in het keder van de?e reftnsie nier kunnen doen. Inturn hoop ik, dat de kerk van Makkum nog eerr ondervetp vm serieus archi-

mist

rrrori"\ ordezo.l q '. .rrr eèn bijzonder

hrt

Jr.

lr e. opzi.Íren '.

sebouw.

De ?eventiende ecuw was voor Makkuh een gouden rijd.

Her oorspronkelijke rcrydorp onrwikkelde zi.h ot een Dedeftn;ds net sredelijkc allurc (een zogeh*en vLekl<e). ce! orwikkeling die we in Fricsland wel raker tegenLo men oourc, Dn hrer). Dc b*olking narr behoorlijl toc en de beÍàànde. nos niddeleeume kerk werd te ldein. Her esst kwm dc ked<toren van Makkun aan de beun. Ílegrr a enr r rdc . crr" w:. de mrdcel-euq'e rore,, ir ' zo slechte sart dat men vreesde voor instoning als dc L oll-n *erdel g.lurd. Lroor eer n eu*e helrr r,g in re voeren - de zogenamdc stadsdaalder - een hefnng op wijn en bier, hoopte nen dc rniddelen voor de bouw vm een dcuwe roren b;jeen te brengen. Hct verzet ondet de MrLluncrs tegen dee belastingverhoging is ook voor

on'

"rr r"n

.eu$eL,

,n'oJh*r. \í,rrorn

dic orrde oren nr

oplappen er h,. g 'J Lereden rn d. \e be e, irp L,nrggel er r' gen i'r VJllu .] Di, .oo,r di..s'.

Dc toren kwam er n:tuurlijk. zevcr

\ "d.JrJoe ,q.

utslotitls tun d. nonrnentdlittir Dt zijbeuk lijLt !&t?t '.. tur"k hteeg ne" d nieï nt. zij, g.lhuud. W.l *bz

jaaL

radat de

vudJ V-r ,.eÊ er d,,. L(., I ln 1652 ws het bouwwerk voltooid.

De hoofdsrukken 2 en 3 bercffen de wederuràrdisheden rond de kerkgcbouwcn van Makkum en Cornwerd. alsncde hun intcricurs cn invenrarissen. FIet is op zich ccr prima betoos, zij het dat de architectuurhistorischc Lant naar mijn snaak wat onderbelicht is sebleven. Kar ook niet ander in dit boek van ovewegend historisdt snit. Aangcien bloed kruipr waar het niet gan km, wil ik een kone archnccnuhistorische beschouwing ven

rts.

voór gespaard. Het wx een behoorlijL hoge roren

nàtuurstercn

omgang en ecn rnarkante spits met uivotnige bekronnrg. Makkun kreeg mcr die toren een karakcr;stiek silhouct, war al hebben bijgcdragen aan de stedel;jke Jlure vrn her dorp. stàtus en picrcnde zullen reker een nn hebben gespeeld blj de Leuze dc torcn tc herbouwen.

De e,k \ r MJ<L,,r qcrd r:icr Lng m de rn|nni ng un de nieuwe torcn conpleet heLbouwd. Van den Endc acht het

warchijnlijL, dat

de oude middeleeuwr

kerl

dooÍ de roenàme vrn het anral inwoncn van MaLkum

te klein w.s gcworden. Mrar ook nu lan srarus cc! belansrijLc facrór zijn geweesr.

In deelfde periodc werden óp hl van plaarsen

krecg dir terpdorp reddiike alluLe er nàlr ongeÍvijfeld ook her rllbes uÍ,ijn van dc scrneenschàp en haar besmurders rce. ller li$ voor d. hud. dat men

o'h da" d. b itèkzijh

.lrnasï d.

zijb.rk bij dbt

alleen behoefrc kreeg ààr eei sntrde ked(, maar ook aan een bouwconcept. Jat uiting kon g*en an het ptestige en de pLetenrics và! MJ.kum.

Frieslend nieuwe kcrkcn sel,ouwd. MeesÈlsebeurde dir op nin ofmee. oudc grordsLeg In Makkum nam mer derr geen genoegen mce. Door de toenemende welraarr

tn grEi

dan)m ntu

Dàt de Leue voór hs ho,rwconccpt van het nieuwe êen b...r.,í i,8aefn. bli.\, Li, t-elr'r,.,-rire b.dF | 'i. beÍek (dàt Íouwens in.esnal h hcr bocl werd opsenc nen; huldel), waarin her gcbouw tot ii ddail is besch.e, \-r. ll l-eb J-. e 'ise ildrul. d. r n-r r -. - "r.r w"r .(n ,,rd,. c"r. al l,er n c, dc c.hn .-h. r rn,^rrrp

annn.nrnlikn Mn d.

Lr|

waaFchij ijk schccl ovcr aan dc bcrroklen ambachislieden. crotc bctrokkedreid van de genccnschap blijkt uir de druk bezochre bijecDkonrsr, rijdens welLe ove. het plan rverd besloten. Cezier de fàae drankrekening {vóor zo b 300 lneÍ bier) sing her er geestdriíiig aan De nreuue l.e t i, mecbcuUg,"r: opzer er ue d rn 1ar. gorr*\e,ormer opgerrokto. /un d< rroordzrjde r eer

snalle en lasere zijbeuk opgctrold<cn, die van de hoofdbeuk is gescheidcn door ecn spitsboogarcadc op ronde pijlem mer zandÍeDen b.scmenten cn kapitelen. De hele kerk is met houten tongoelven 'overkluisd'. Van den Ende betoogr, dat men voor de bouw van de ziibeuk koos om zo veel meer ruimte in de kerk te reaIiseren. Cezien de geringe dinersies van dit bouwdeel speelde dar n.ar mijn idee nhder een rol. Andere oplor singen zouden effectievcr zijr sNccÍ. lD her nabijlesen Hindeloopcn bijvoorbccld, koos nen in 165s voor de tocvoeging van een cornplete beuk an de bestande ke*,

zodar een hatlenkerl ontstond. De ziibell{ in Mrtl<unr is zo smal dat deze rls een soon restuinte noet worden beschouwd, wat ooL nog spreekt uit de term dic ncn in het bestek rer aanduidirg var dc zijbcuk gebmilr: 'Afïdack'. NaaL miin idee was hct'Affdack', en dan met rane dc spitsboogrcrde. louter bedoeld on de nonuncnralircir van het interieur te venterker zodat eur tc k ofl JónJ re,...J, i (. J ur.. n,,t ,an de L,: rer zijde dnagt de zijltuk an dr nonumentJitrn vm het sebouw bij. Aán de noordzijde wotdr de indruk gewekt. dat het hier on een llinke (prcudo) basil;ek gat. JJst de noordzljde van de w* hoger op een terp gelegen Lerk al van heinde en veL.e soed re ten zijn sew€er en vormde derhalve een echre schareite. Opmukdijk is hct conrxt tusen de noo.d eb zuidziide van het gebouw. Aan de zuidkent, am de kant van ha dorp dus, onrbreelt de,ijbeul en draag h* eruieur vrel meer het Làrakrer vàn een 'gewonÈ dorpske.k.

Ad"

lr .ai.lzij.lè '{tuzgt.I. Mdkkln{ kqk

het

kdtdbkl uan

Het heeft er Jle sóijl val drt men te MalÍum met de bouw vrn de nieuwe kerk vanJt een groeiend zelf bewuÍzijn ànsluiting heeft willen zoeken blj de grote niddeleeuwsc kcrken il steden Js Fnneker en Bolsward. In onze ogen komt het on&erp met zijn qGsi sotische arcadr en verstes dan mnschien raditioneel ofzelfs wat archrisch over. nàr het is heel gded mógelijk, dàt men daar;o Makkun dest;jds anders regenaan keek.

'l'mdiriomlisne ja, nier zozecr uil

een zekere bou* maar brmsr, ner de duidclijke bedoehrg de gewensre posirie van Makhun als belansrijke handeksrad Ie ondersrrepen.

reditie,

In de achniende en negeotiende eeuw ging het econohisch ha.d bergaÊraaÍs mer Makkum. Besin l9e eeuw verkeerde de kerkroren in slechte sraar en dnmaal ro er geen geld voor hertel, want de hoogdjdasen wrcn voor bij. Saillatrr is her verhaal, dar de kerlqoosdij nos een poging deed om de roren aan de burgcrlijke gemeente re í;j!en, op bdis van de Sraarsreselins van 1798. D€ze schteefvoor, dar kerktorens vanwege hun publieke tunc' r;es mb de burserlijke seneente toebehoorden. Toen bleek dat de hererelwe*zonheden de lieve som un 6000 gulden moesten gon kosren, zas her dorysbes ur toch maar van overname at Uireindelijk moesr de kerkvoogd;j geld leneo on een veel goedkopere oplos;ng noselijk re maketr, waarbij hct bovenste deel van de toren werd gesloopr cn door een houten opbouw verancen.

ln íornwe-d had men

in,b,el riidpr pre'en,is.

De middelccumc kerk vm dit agrunche terpdorp besraat rot op de dag van vddas. wel wcr.t in 1897 een nieuwe toren gebouwd. ondrÍ dc oude roraal veryallen ws. Een foto nn de oude siturtie lat dat duidelijk zien. Overal zitten pten in de'buitenhuid'. De nierwbouw gebeurde klarrbliikelijk zonder veel onhaal. De l<erk

ii córnwerd bes.hikrc warschijnl;jl over neer niddelen dàn Màltun voor zo'n ins.ijpedde bouwvoosdii

dat de Co-we'de' ketk 'ie" werd het gebouw namelijk onmetseld, zoals dat ook op andere plekken wel gebeude.s op relatiefgoedkope w;ja kob ben zo Gonsfucrieve) onvolLonenheden an her oog onatekken en het unerljh beter làteh aansluuen bij de heersende bouw, d.de. De seschiedenis van de kerk is door alle naskernrg

A"n de l,uitenzijde is hier re middeleerws is.

tamelijk obbekend. well;cht dat als het interieur, dat nu in slechre stut v€rkeert, eens wordt aangepakt, neer dui delijk wordt over de Louwgeschiedenis.a Hoofdstuk 4 beschrijft twec pcrsonen dic van grotc invloed zijn sewecÍ de vroegc geschicdcnis van de hcrvornde geneente. De eeste wr Theodorus à Brakel, de dohinee die in 1652 te MaLlun werd beroepen.

H,j wfld BePe^ n .n

'nger

Vrr

u lih,'ni.

sad{ ru, h,. \d r . /ijn \.ór n.mr r l0 i l. l,' '21 h,.É \ J eín

/in

belans.ijke bidÉge geleverd aan de definitieve 'indaling' van her Calvinisme in de Mrkkuner geneenschap. H* antal lidneten nam onder dez predikanten flink toe. Srmen net jo*er Bonno vàn Donià, wordr rl-e 'd r u' r BruJ<el geien rl. de r . hrer ,o de nieuuc

Boono w* kerkvoogd en tevens een groot weldoener van de ketk. Det blijkt wel uit zin tesraedl wain de Lerk rrrm*hour. q, rJ b.d.elJ. Marr uok r1J.n. riln leven za-t hij belargrijk hebben bijgedragen. Zo wordt hij op de stichtingsstenen in de toren als eerte steenlegger genocnd. Opmedielijk in dir verband is ook de ostenrarieve ve.nelding qn Bonno's optreden als stichrer op de rreLbalk in her midden van de kerk boven de preek' stoel (en du voor iedereen tchrbaar. \íaa6chijnlijk direct daaronder voor de preektoel en in her m;dden van de kerk, lag de zogeherer Haytsmmteen, waaronder Bonno in l66q $crd biicae,. Di, lJ, pia.h,isz:pn hoezeer middeleeuwse tradiÍies nog een rol speelden. Kerkstichten werden io de zeventiedde eelw nos altijd 'in nedio ecclesie'(in het nidden ofop de niddenas vm de kerk) bijgert, niet neer voor het hoogJtar, ods in de middeleerwen, naar voor de kansel.

In l9l6'17

Hoofdstul 5 bereft de amsch:f van een orgel voor de kerk van Mal,lum. wrt in MaLlun nogal lat gebeurde. lui.r \"ord Nede lmd (en' eel hel,ng jlê,Édi, e 'p dit punr Tal van nonrnentale orsels zijn ih Fr;esland en Groningen te v;nden. Frenag en Schnitrger en Hinsz

,ijn wrt dàt bereli bekehde namen. H* orgel ;n de kerk van Mallun werd na lang wikken €n wegen - warb;j lange tijd de aanschàfv:n een occashn werd ovemogen

'be.,edbij NJL,C rDAerrer. lnI8/d"e,Jhe,

Her aardige vm dit hoofdstuk is dat de rmschafvm her orgel wordt àfgezet tesen de rol wn her orgel in de Hervorndè liturde. Aanvankelijk was die rol klein en tijdens de synode van Dordrecht werden orgels zelfs verbodèn- Lrer zag men de grore voordelen van het inírument in bij het oplu;sreren van de kerkd;enst eo hct begelelden vm de gaangeo.5

Hoofdstd 6 gàn in op

3 el welke consequerties dit had voor het kerkgebouw, in 6 zien we hoe de slechte financièle situarie ook invloed had op het peroneel vm de gemeente. Nóg in 1682. in de vette jaren van Makkun, wx een rweede predikant ,Jns..,.ld. dic $frd be,rJd,, , hc, /os.ic,.n uc n gemaàl, cen speciale belasring. Tegen de actrtcrgrond van de econonische malaise, die MàltÍn vànàf.ir.a 1750 doornarkte en de polltieke vetander;ngeo, die zich rond lFnn \.'n,deden / en ". dJ J" be'rl,aC -n l-uN'..,,n8 van de predikanten uitdodel;jk aanleidinswsd ro! een hoop gedoe. De kerkvoogd;j van Co.nwerd moesr geregeld financieel bijspringen. De spanningen die dn gaf liepen darrbij flink op. Erg leuk on te lezen.

Ho.tJ,,Á

de ses.hiedenis van de

Makkurner en Cornwerdrr krrk tusreo o. 1700 en lii50. Met de kerk vm Makkum ging her niet bea, vootal niet in finàncierl opzicht. zasen we;n de hoofdsrukken 2 en

,ó, be"t,r;rÊ d, g,-

\ eder.,o

geneente tot nu, ook dit keer tegen een neer algenene echrctgrond, dit keer een breed hvensheschouwelijk kade.. Ideeën die wàren voongekomen uit de V*lichting schoten wonel en leidden op den duur ror een ?o sÉrke verdeeldhe;d van her kerlwolk. dar zich allerlei ifscheidhscn raD de kerhrooLdeden, die uitcindclijk red tccrdcn in de vorningvan dc Christelijk cerc6rneerde Kcrk cn allerlei andere afsplirsngcn. De ccrcfornccrde Kerk ontstond in 1873. Pas in 2006 werden de kerken weer herenigd, als uiwloeiselvan het'Saner op weg' proces. Van den Ende is ernr gcslaagd om dere orrwikkchrgcn keruachrig te bcscnrijven. lk heb cen hoop opgestokcn ovcr dc voor nij tanelijk orbekende

Het boeL van Vm der Ende is natuurlijk in de er*e plaars bedoeld voor de lidmaten van de Neddhndre HeNornde geneenie in Makkum en cornwrd. Her boek is ooh verkrijgbaer in de kerk, zodar ook bqoeken kennis kunnen nenen vao de rijke namiddeleeume

t-.h;J<ri,\Jr J. vJtrr..ke t,/ j t,,J8-nee1 u,.. stekende geschledenis in handen, Mrin vel€ ÈceÍen van Ee" te,thno"n?

Ch,tu

her

nidà.lfte*s

Lerhdm

'nn èk nukat l!ïena turc|fddsd.IÍl

af**.

de boh

het ke,kèlrk leveó eó de darnee samenhangende mare, riële cuhuur wordeh beschÍeven. De ÉlLiike veLhaleD en aneldores,ijn [osrelijk om te lacn. Daaron zullen ook

buitenstaudes leken en werenschapper - het boek met pleier lezen, te meer ook, omdat dir publieksboek voLJcdig i, gernoreerd. Her r.'rmr zo eer prr. hrige .r. study' voor de bestudering van de geschiedenis vm de Hewormins, rcwel in orsmisnorische, levensbeschouwe lijke, als in nareÍiële zin (de kerQebouwen en wat dar mee smenhangt) in lriesland. Het boek is ook nog eens keurig verzorgd uitgegeven. \4en hêeÉ r, in Mrl.Iun/Lorn$erd echr $Jr moor\ wn willen nàken- Moo; fo.m@r, mooie kali, fiaaie layour

ner lekker

veel lucht en over het algemeen interes, .L" beetdmrfri,J íh,,A.t ^ot rn drr boet wee e e, n genaakte plaatjes staan die b*er hadden gekuod). Een

Noten

1) 2) 3) 4) 5)

soedc litentuddijst en int*essnc bijlagen, mronder her volledige besteL vàn dê kerk, venolmaken het geheel.

Is er dm nieis te zeurenl Tia... Mhschien had de auteur iets meer kuooen verrellen over de middeleeuwse oursprong van de proresran$e gemeenre van Makkum en Cornwerd, ook al is der nier veel meer van te zien.6 Dar

sebeua ,rmJutre,nood:r dir bock. Drr had uar mij bet.eli i€rs mee. werk van nogcn worden gemaalt. Ook l,èkroop h;j her sevoel dai de nadn,k crs lisr op de kerh vd Málkud en dar de Cornwerder kerk er op de keper bes.houwd mt bekuid vamf lrcmt. Ordanla dee kleine kritiekpunren her venijn in de srerr, zcs naar kan ik alleen mar zegsen: kopcn dii boek!

Dê êêíderê delên warên Kingnahuizen ldeel3), Het Fonuin uit Zee (deel2) èn Lieuwkamastatê. zie Sytse ten Hoeve 2008, Kerken, torens en Klokkenstoelen van Wymbritse€diê|. Gemeenie Wymbrlsêradiê|. Re' ensie van drl boelwer\je in: Keppelstok 77 \decènbêt 2ooal, p. 22-24. Zoals in Bíiisum, waaí dê kerk aan de buitenzijde eên puuí lg4eeuws bêeld vertoond. Binnen blijkt de

kêík eên rniddelêeuws iuweelte ziin, met ondêr meêr Ímaiê mu!rschilderingên. Opme*elijk genoeg is noot 86 in het boek wêggeval len. De relereniie in de ieksi staat erwe. maar de tekst van de noot s niei te vinden. Een aardige impÍessie van dê monumentalê roldiê het orgel speêlde binnen de lTqeeuwsê Lulhêísê liturgie biedi de Mis voor Kersiochtend van l/ichaël Praetoius. Dit werk van rcnd 1620 is als reconshuc tie uiigevoed door GabrieliConsod en Playêls onder leiding van Paul lv4ccreesh. Deutsche Grammophon, Hámburg, 1994: 439250-2. Te mêêí omdal het gotischê bouwconcêpt van dê l,4akkumer kerk lijkt voort 1ê boíduíên op dê middêlêêuwsê kàkêlihe líaditê. Ovengê1s hêb ik bij mijr bêzoek aan bêide hàke'] nog twêê maLênëlê eminiscenlies aangetroÍfen van hêt middele€uwse vêÍlêden ván deze kerken. Bij bêide ke*gebouwen troí ik als dorpêl vooí hêt portaal roodzandstenen platên aan. Geziên de laps loelopendê voím van dezê platen, nêem ik aan, dat het hier oudê zêíkên oÍ sarcoÍáagdêks€ls beire't. Dezê dateíen waa'schiir ijh op uiin laatst uit de dertiendê eêuw. De kuip van dê prêekstoêl van lvlakkum zou nog uit dê eêrstê hêlfl van dê l6e eêuw runnen stammen. va1 voor dê Hervoímirg

VAN DE EXCURSIECOMMISSIE l. VàcàtuÍq vooaittq Ondat

bord. Een wapen ondcr het voorpaneel. En dan ;s er ook nos snijwerhrerk te vinden

gevÍ@gd

de voozitter van de dcursiecommissie. r )0 0,ijn voorzirrcn,hap zal

V le ln.rÍr

een

b,air

oigen. r ,1- .r, unie, om+i*i. or /ock nà,r een 1,euse voorzitrer. Misschien weet u ienand of nisschien heeÊ u reifbelangsrelling. vlj houden ons amb*olen. Onze comhissi€, die nohenteel bestat ult acht pereonen, vergadert twee Leer per jàar en orsaniseeft twee keer een excu6ie. Voór inlichtingen en aanmelding

Her gaar hier on een zá"lleik dr 1716, die een aDdere kerk uit de 16" eeuw venangt. Uit 1759 dareert de dwanbeuk aan de noordzijde, ook net een driezijdige sldtins. De roren in her westelijk deel heeft cen achaij' dige houten lanarn en een opengewerkt paviljoen en

perjd

kunr u bij dij tere.ht vir nijn c'nail: npostha- 1408@telforr.nl.

Het houten tongewelf is venierd met een srenenhemel en met vogeh en wolLen. Her oLgelvan Dirk Sjoerds Ypnà is

2. voorjdscusie. Zat€rdag 20 nart 2010 ( de 3'zaterdagnn mon) zullen we onre voorjaasercurie hotrden. Naar If,rmtr, mar we de Nederlands Heryormde kerk booelien, nar Goingarijp naar de kerk die bert n vm onre stichring en naar Sinr Nicoliasga nar de Roons Katholieke

uir 1842.

gelegen an de Goingarijpster Poelen: de dienstdoende dominee werd wel overgeroeid on in de

Goinsarïp, fhài

terl l'ier re prel.er. D, I iJk\Jra tom, v"nui,

hc, /u,-

-(\'

lets over de Lerken LehheÍ. \trat u in dde kerk vooral zal opvallen, is de kansel. Het is de kansel in Friesltd waarop de nftÍe rhents zijn afsebeeld. Het soijwerk is vrn GJ. Naura die in 1745, voor 465 e.olusguldens, Op de kansel zien wc dc vicr sangelisten. het voorpanccl ijke synboliek en centraal darin de bruid die de Lok van Clrisrus symboliseen. Kariatiden als hoekvesiering. Order de panelen drie maal een opwekking uit de dodcn: Laarus, de jongelins ft Nàin

\.,

do"Ircnjc qn Jr,ru,

dr.rrJr.r

{-riging

van

op hetuggcnsctrot zien we monstem, arenden, bijbel boeken en ook kriatiden. Dc buedoop ;s in de votn vm een vuist. ook renden op de rand van het Llank33

den in het dorp. Op de roposrafisóe kart ziên we ten noorden van her dory'Her Kloosei" stád en vsdsop

plaaa zoeken waar de lijnb$sn stani en de vooEijde het statior vedaten cn dm nàÍ iechts lopen.

'Klertemei'.

vd de kerk sraar een klokkenstoei met een helmdak. Met I135 kilo is de klok, in 1527 gegoien door Geert vm wou. de naarte in een klokkerstoel in

Ten weÍen

De kerk, een d.iezijdis sesloten aalkerk, dateert uir 1770. Ook un d.r jau tjn de sebnnds.hildtrde ramen vD Ype St@k. Boven d€ zu;delijke insans een wàpensteen van Vegelin vàn ClÀeóergen merjerral 1770 en in de oostelijke mtrur een stichinsssreen, ook ncÍ jaàrtal 1770.

Sint Nicolmge Garr) list.

is een streekdorp, dat op een

zrndrug

De neogotische Rooms-Karholieïe kerk werd jn 18851887 gebóuwd. Archirccr was Jd Doedes vàn der Weide, leerling van Cu)"e6. De kerk is e€n Lruisbasiliek net een driezijdis sesloren koor en een doopkapel. De toren heefr vier geledingen, een omloop en een trap-

hd een hootualmal (1897), ÍiohÍkruis (1907) en sebiándrchilderde Emen Ook her inrerieur is neogo*ch

€

12.00 pcr persooD. Behàlve info.seb;ed waar u doorheen rijdt en de des kund;ge;dleidingen in de kerkcn, onwmgt u een envelop her besch.ijvinsen van de kerken. die we bezoeken. lnschrijvins van de qcuBie vindt plaats bij oiwanssi

Dê kosten bed.agen

natÈ ovd het

póÍrkehing 36 90 669 r.n.v. de scuNiecomnissie Álde Fryske Tsjerken re Leeuwarden onder vernelding van voorjààrsxcuFie. cmas her aanral van genoemd bedng op

penonen vermelden. Craag ook uw volledige adrcs vernelden. U onwangr de besch.ijvinsen I 14 dagcn voor de ercusie. U onwangr geen boesriginssbericht, trw betàl;bssbwijs

,, ook uw bsij. ,Jn infhri.\ils. u rul, in- h,,jvfr ro. .r n,Jd,. drn d,en|,w be,aiint bihnêr ,, /,j4. d , m€, het oog op het huren van de bssen. Dd.ha loopr u her risico dar tr nier neer met de bu hee kuni Dar laarÍe seldÍ ook voor diegenen die zich zonder re rcseNeren bij

Her . ool mogelilL om e.n envelop mcr be.rhrii,ingen roesesttrod te kiijgèn. Dez€ onwan$ u m ovcrmaling van

€

3.75 (beschrijving vàn de kerken + porrokosren).

(1897).

Achter de kerk een Lourdesgrot (1933). De wanden rusen de ribben zijn vitgepleisrerd, pilaren in schoonmerselwerk. Her brolBn doopvonr (1913) wordr gedragen door vier profere!. op de kÍip achr voorstellingen uir het oude

'leÍament, op het

deksel vier; alle voorstellingen met

doopsynboliel. Her orye| dod lndsik Ypma is in 1871 gemrált voo. Ákerloor, werd in 1975 naar dezc kerk overgebracht.

Voor de beoekers met eigen venoer gcldt her volgende: r J. t-,I lun, r bir de Lerkirrlcdereen be,ó,ij\iFts\rn de beueffende kerk kopen voor € 1,00. D€a n;euwe

we.kvijze

;s bedoeld als proefom te kiken ofde verkoop En ke.kbeschr;jvinsen ook ànder/bete. se.eseld kan wo.den. Uw bijdrase seldi on in de kosren van ?-o'n das

\íe

hopen u op 20

een soede

nart

te onth@ren om mer elkaar

excu6ie Íc hcbben.

3. D€ o.ganisatie.

verreLlei van her NS sraiion rc HtgltElWEEN oh 12.00 uur en proberen der De busen

onge, yeer 17.1t uur wee. rerus re ziin. onze busleó zullen een

Namen. de ex.uniccomm .,ie, Vrnze to.rma,

'oowirrcr.

STICHTINCSNiELI\v'S Van her Bestuur Her achÉ.I;ggende jàer is voor de stiótiry een bijzonde, j"J' sser,,. \,e, rlla n qerden mee rgraumric, aanssar (in Ter Idzard en ;n Konezwaag) en eer derde voo$ereid voor 2010 (in Sitrt Ja@biparochie). Dààrnasr werd ook nog eens begonnen net eeo oieuwe donateur werinsscampasne én zijn de eeate voorb*eidingen rng van her v.en igpr rg berun in proeigeJ,rn mer ondenrerrning van de plaatsel;jke ommisies op het gebied van de cul-

gerrofÍen voor de

'010. Voon. ,. r,

'ier

een

rurcle prosmmneing ( irpresàriaat'). Als Jag,oom op de urr k,n d, hel.ndmJng gercn worden, dat ninnÉr PlaÍerk van Ondemih, Cultuur en wetensc.happen de Stichting heeli aangewetn als Orsanisarie voor het Monumentenbehoud. Dit betekent dat de Stidrring nier voor iedere kerk een àpalt instmdhoÍdinssplàn hoeft in te dienen, maor dar er een geconbineerde amvrarg voor neerdere kerkgebouwen km konen. De StichÍins krijsr bovendien een grotere vrijheid om de subsidies tc besteden en mag gam schuiven ner de middelen binnen het beschikbur gestclde budgrt.

Bouwkndige \íillem de Graí hecfr voor alle 38 kerkgebouwen vm de stichting een instandhoudingsplan genaakt. In de eerete naedden vàn 20i0 wordr bekeken

war bouwkundig

prioriteiten noeten lissen, en hoeveel geld er de komende zes jàÍ nodis is on het de grootste

onderhoudsplen uit te voeren.

Van de Penningmeestcr

nalatenschappen re zijn ongebogen. Zonder deze bijdn gen en zondcr subsidies van de overheid kao de stichting niêt het zió ren doel sesrelde realiseren. De externe accounranr dre. T. van der Heiden M van Versreseb Ac.odntdts en Ádviseus re Dordrechr heeft, in collegiale senenwerking met Accountantskantoor Epema uit Leeuwarden. de jamekening gecontroleerd en een goedkeurcnde verklaring rfgegoen. Voor de Restauretie kerk en torer te Boer" werd een apane acountutwerklaring afgcgwen ten behowe van her Netionaàl ReÍauÍatiefonds, de provincie Fryslán, de gemeenre Frmekcradccl en overige subs;d;evennekker. De wcrkelijke kosten van de resraurarie vielen ongeveer € 25.000laser uir dan oorpronkelijk begroot. De SÍichring heêli alf€ 15.308 bijgedragen.

Onwrngen 'ub''die' ""'dei ir dêlrÍekenins i,, mindering grbra.hr op de Lo'ten $&no ', J, birdregen zi.n ontvdgen. Dir is her ssJ b;j resÉurarie- en onder houdskosren wenals apparaaakosten.

Het resultaat werd ongunstig beinvloed door een aÊ,vardering van de perpenele obligatie Frieslmd Bdk FRN CS/04 ror 50olo, dn is de actuele wude per 3 I decenb€r 2009. ÁÍ{udering heeli plarsg*onden,

omd* gea v*e loshgsdatm

ur;ame

€ 4q.<.'l).

Er qe d

€ 2<1.s8 invr{rJLrivJ

694.606 (warvD 87oó op bad<rekeningen) in vlotrende aciva amgehouden. In het venlagjaar was sen ru;hte voor dotàtie an de 'isene groot onder €o

Jaturekding 2oo8 ên Bálm 2009 Ho*el een oesatiefresul@q gbot € 49.591, werd bchaald in het veríasjur 2008, l;jk de Íend vàn afne

is bepaald.

Her g,onrre deel vm her brJovoraal beraar u,t erger vermogen: "fonds divere doeleinden" € 146.829 (afname € 12.880). "neegeefsonnen kerken" € 201.809 (àfnme € 1.311), 'ieserye groot onder houd" € 100.000 en het "reseryefoids" € 402.700

€

mende inkomsren un giften, schenki'gen, legaten en

PÍ.vin.i.lê $h.idie De Provincie lryslàn heeli bsld€n om de subsidie voor de Stichting te verhogen van iets ne* dan een ton ror bijia rwee ron. Dàt blijLt uit de próvinciàle Notà Brfgoed 2010-2013, die eind november is venchenen. Bind 2008 krecg de Sd.hting te horen. dn er in 2009

ccr bcdràg vàn 80.000 euro exm berhikbaer gesteld zou worden. ri de Errsoednon stat te lezen, dar deze e hogirg .,"r Jr l-el- rliodf qn \ie, jd serdr m r. Provin.iàle SÈren daar in Íèbruari 2010 akkoo.d [cc gad. Een verdere verhoging von de subsidie voor de Sticlting wórdt dóo. de Frovincie nier uirgeslorenDar hugt onder neu afvan het Deltaplan lryske Tsjerken, ëén vd de tirn 'Fryske Fiersichten". waanan binnenskanen hard rvordt sewerkt mer ebkáe andeie

lÉeÍ*dd€Íedeel reÍhoost subsidie De gemeenre I€euwarderadeel heefr de ubsidie aan

J. sr,h,,ngve,l-oogd vJn .ur nJuqoo.urof.r

j-I

Hiermee wil de gemccntc haar wardernrg voor het werk van de Sdchrins ror uirdrulking brengen, Jdus werhou der mevrouw !. Haires-Micdena (ponefe llehoudcr monumentenzorg) in eer toclidrtnrg.

Her bestuur vm de Stichting is ingenomen nret het sebar. r'rs is hed hijzónd , dÍ en geneenÈ de sub-

sidie t eigen

beweging verhoogt.

Daruit

spreeht een

duidel'rle erkcnr i rr voor l-n -e,I .rr d. \, , h, ing om de mormrcntalc kerkgcbouwen in stand te houden. Na*t Lêeuwdderadeel zijn er rog zes aMere gemeen ten, dir de stichting jàrlijlis subsidiëren: Boà.nsterhirt, Kolhrmenand, Meoaldumadeel, Skarsrenán, wnnse.adiel en \íymbrnreÈdÈ1, me. bedrase! variërend van 47 euro

Sch€nkingen ên legatd De Sfthting heeft in de aílelÍrp€n pern de opni€uN rwee hgaten ontvargen- De heerJ. Eppinga uit llrlingeo liet de Stichting een bedrag van 50.000 euro na. De heer K. \í-b. r r r oldeherl",,1' hrsrn. ,sJ- Je .,r \.,ns n. een bedrag van ruin 160.000 euro. Her bestuur heeÊ de beide legaen ;n grue dank envaard. De Srichrins is Íeeds enkele jaren door de fiscus aangewezen aLs een Álgemeer Nur Bcogende lmielling (ANBI) . Dc AtrbisranN hccft het voordeel dar schen

5ri.l'r nC ,i r ,ri g..eld ,.r lr r.in"en Gchc*ingvech0. Voor ccn nalatenschap is cle Srichting ook gcc.r rt....iere.\'c...1 rldlgd. M.r i r'orrrar. ovcr sóenltingen en legatcn is rc vh.lcn op dc wcbsirc (w.aldefrynketsjedren.nl/lcgatcn). u kunr natuurlijk

InS.i "r

r dc

ook contact opncmcn mct her kÀntoor (058 2139666). De Sti.htiig krijgr steeds vrker het vecoek ofer ook schenkingen kunnen worden gedun met een speciffeke h^., mn nË. bi,\"., heêtJ ,. r s, r\ e v,n ae ,enJu,J ,e van de kdk vàn \ft.. FI€t bsnnuwil er n.dNkkeltk ot, jzen, dàt dir ind{daad moselijk is. Bij bedmsen

.rirl

l0.nr)n eu,,, $,rd, -.n

'( 'rr',rg mr err,pe.i

fiek do-l n ",,,-l \-'p. egd. de,o.rer '"r de rorrri. komen voor rekening van de Stichting. De bedragen d;e op due man;er 'gaxxme.ki bnrnenliomen, {orden apaÍ vermeld in dej@nekening en uiteraard ook allcen maarvoor dat specifieke doel aangewend. De L.tb

tu" T.t Iàln/d tijàe,t dt Btn"tutit.

Van de Emmakade Restauqtie Ter Idzad De .esrauerie van de Lerli var Tcr ldzard is deze naard vohooid. De aanne,neL heeft her gebouw op woensdag It de.er ber opgeloerd. I rFeer :nri.L,.rB"ornri..ie sevornd, die de komcndc maanden de lastc hand lcgt aar dc inrichtingvan het kerkje. onder leiding ran archi rc. r l.ll. d. long uir l ernF . D, "fi. ij le l e

^óFrinb

her voórjààr vàn 2010. Ecn bclansijke beslissing tijdens de resà&àtie wàs om een nicuw soorr verwármnrgssysteen te installeren. Daarmee kunnen dc cncqiekosten gedrukt wordcn. Het convectorsystccm werkt volgens het pdncipc van de "ongckccrdc koelkast". Dit systeen w* duu er d"r begroor. Hcr b..ruu J,, d. r, i. hirs l.ecn hi. r ,o.I voor wil .,' l'ie,. ,. .n de llrr.. liJl. t onrm .. e tcgemoet re konet Het scheelt hen rnkele honderden .,,ro . ler j"rr rr .,uókI,,,,-n J. / J- (., k , n r L óp t5 gnden willen houden re. behoeve va" het hisroris.h centruh dd ze in de kerl. willen crcëren. Tijdens hd sÈven vàn pu$en in her kerkje voor de sraar seplànd

clcmentcn van het convectorsystccrn zijn onder hct zmd erige sporen aar hct licht gekonen var dc houtcn voosanservan her kerkje, en van eetr zij-alraar. Dea sporen zijn ondezochr doo. Hendrik deJong van her Árgeologysk \íurktèrbàn van de lryske Akademy en door bouwhisroricus lrank van der \íaard. die voorafgaand aal de restaurarie rer plaarse al een orderzoeL veÍichrrc. Er zijD voorzicningen gerroffen on de veldkcien funderins rc bchouden. He, brrt ok e. dJ, c., se 1 "rndp , Loor de re{,riJ,ie ,ij dens een srorn instortte, is herbonwd. In het barhokie wordt hct vemarmingsslsrccm gejnstalleerd cn konL ccn ruimtc voor de opslag van stoclcn. De Stichting wil cen doorg.ng creëren vanuir de kerkzaal naar deze opslagruimrc. De geneenre Vcststcllingwcrf hccft hiewoor cctrtcr nog geen toestemning gcgocu daanoor moct m de restauratic nog een apartc procedure ingcstcld De Plàxtselijke Conmissie die het kerLje gàat beheren,

herli inniddels drie connns;es van vrijw;ll;gers kunnen rnral'er, r. N"rr ., mni- 'oor , r rur, e ". ' ir r.. rrrn q, ro, q & r .,:- l,,rr -r n,,l fe,, rno ord-ru,i. er í L.. .i-. B,\, nJ e1 i. , , -r1 'e. n .,, r",l',g. , h-,g ,,n ha lokale historisch aróief uit te bouwen tot Flisorisch Centrun. drt nogelijl in het kdkje gse$igd wmdt.

Dr bekende filnerlohen vàó der soo,,r.

Zee, die

sdt r !n ..n J,,.r

Ter

IdzÍd

de rer.rur.r re. die zalwoÍden seroond djdens de opetring. Ecn 6torepoLtage over de rcsrauràriscrkzaanhcdcn is tc vindcn op de website van het dorp Ter Idard:

hnp://w.reridard.nl/?pasc=458#objccr Res..uÉtie Koltezwaag Dc rcstauratie van het dak var het kerkje in Konezwrag i. I rr s.n' rcrtof.n. D. \rp b e.t r e.n L.r. e conditic dan rerwacht. Al na kone tiid konden de dakpamn war wodor amgebnót. Verder zijn de Eij n. Btualdne

rr,

áe

[è/k i2 Ka

"zbdd!

i\ rodrl

/L1k

goten hcstcld cr voozien vm nieuw zinl. De wens và! irchitect creyddds uit BolswÍd om de soÈn bij de restauratir te vèrvrngeó doo. een oudeNels q,pe dak'

d" fkdtul|ke.on nlie un Koiau\4| 4lpld di'\t ttlr rt,.rudrb: tt turd"64. íc,,orhi1" kant. Re.ht uo|tzitï.t Jd" KnJbèrye".

Seturdi'/tenniryntznet Pit d"lang tun

ert.

Lhktdn

soor, kon nicr worden vcryuld. Dc huidige'nodeme gorcn rnat<cr ondcrdccl uit van het norunent en mochten niet worden'teruggcrestaureerd'. ln de wesrgevel

btck.n gorc rrrklen

mcr..l"nt to.,c/i.,f,. D, .

Voor de werkzamheden w* ecn budgct bcsclikbaar van iels meer dàn 100.000euro. Dit wàs te weidg on ooL

bij bd

"e/")iid.t." 'nn

á. tybolx.he

dr dalruiter tc LcstaureLen er enig herstel te verrichten ààn her intcricur. BesloreD is on deze planondudden op .p ,niJr i,r ,. drcren roor de iier.se. rb.,d,e,egel rts \,, het Rijk. her Bcshir Rijksubsidi.rins hsrandhouding Monunenlen (BRIM).

len fotoreportage van de stan van dc wcrkzaanheden re

vinden op de website vrn de Sd.hdng:

werving voór de resrauraric dic voor 2010 gepland stat. De opknepbeurt van hct da!, hct torentje en de vloer wordt gecombincerd met het uiwoeren van een untal wensen vm dc Sticht;ng Croate Kerk als huurder en gebruiker van het pand. Bovendien wordt ondeaocht, ofhet nogclijk is on in het voorponal van de kerk een iniàrmatieccnrrum te vestisen ore. her làbikspààd, de pels.insroute vàn Zs'rtc Haan naar Hassh, die doorloopt nar Santiago de Conpostella aan de noor<1Voor

i" s;nï Jd.obi?arc&i., hi", s.khsJè*d nutnb- nht-l -o,L ;1 20ta Belení"ftdà

De Godt. Kerb

hefnse

.di

rw.aldefryskctsjcLken.nl/inuiwoering/konuwarg/

Gebriksvoorzieningen Sybendahds In het najàr vrn 2008 n begonnen ner llcr ainbrengen vàn gebruikrloorzieningen ir dc Kloosterkapel van Sybrand$irs. ln dc ccrste frsc is ecn hal gecÍeëerd met een sanitaire vooricning. In de lmLste weken van dir ja.r zijl de werkzumheden voltooid. De tussenwànd is doorgeuokken en daarachet is doot de plasrlijke conmissie een nieuw keukenblok gein*alle*d. Mo due klur is ren inve$ering Scmoeid van 60.000 euro. Plarelànsprojekten Noórdoost Frys]án heeft hieron 10.000 euro biigedra8en en de genccnre

n. rrurrdel '0.0n0 í ,o. D'.,,- l;.nd.er b r' h,.n iI rotaal 25.000 eu.o op, waardoor voor de Stiótnrg een eigen aandeel oveÍbleefvan cirè 9000 edro. Een korr veLslag is re vinden op de website:

rw.aldef .y\kdsj€rken.nl/wukvltrr.htnl

FóÍdseFiÍg

Sint Ja.óbipdochiê

ln samenwer*ing mer de Srichting Kultureel SintrÍn De Groaie Kerk is in okrober begouen mer de fÍ,n[s

<le restauratie en

ilterieurwenscn is een bedrag

nodig van 750.000 curo. Voor her informatiecenÍum wordt gewe*t met ccr richrbcdragvan 80.000 euro, mogd;lk deels tc dekker vanuir her provinciale fonds voor bezinninsstocrisme. De lujlsdienst voor Cultueel Efgoed heeft een bedLag van 250.000 euro beschikt'ààr seÍeld. Eind okrober zijn dc gcnarte het Bildt en de diverc cuhuÍrfondsen angcschrcven met ee" "e-o.k om het rekon te helpen dekken. Dc rcstauratie van de Groàte Kerk is één van de Lwcc doelen wairvoor de Sd.hting een exrà bljdrasc vaD r rr do urerrr v, g|r rr l,ca 'rq h'r \eea iC r'gr '. 2010. \íilt u l;ev* een rlgemene bijdmge bestaan in viering van het jubileum, dàn kar dar gcvcn voor de /iord.r hF, lopj. 'vcrnis jJJ r rru.r'lrjl o"l.

'erde,

Áldc Fryske Tsirkeo'.

'Zorgerkindie' Wiet De p.ovincie Fryslin heefr de kerk van \íier, h* latste zorgenkindje' van dc Stichrins, senoemd als één van de obie.ten, die lroselijk in aanmcrking komt voor de errra middelen, die ministcr PlaÍcrk in her kadeÍ van de de oisisbeÍrijdins rcr bcsclil*ing heeli gest.ld 'oo. monumentenzors. De provincies die dii Lijksseld auvullen met eigen niddeien, nogen zclfhiczen aan welke probleemgevrllen het geld bcsteed wordt. ln l'rplàn stat \íieÍ hoos op de lijst, ,o lDalte gedcputeeLde nevrouw Jinn*vieske de Vries medio novembcr bckerd tijdens de presenratie ven de nieuwe NotÀ ErfÈoed 2010-2013. Dc Srichttug is verheugd met dea ontwiklelingen,

en wachr met belansstell;ns dc regelins december zou worden opengcsreld.

diè hedio

Impreariat De StichringheeË in de tweede helft va. her afselopen iJJr een proefged&n me, he, onde^,.unen \r de platselike cohmissies l,ij het orgD;seren van culiurele activireiren. Hie(oor is Reina Hilarides amgerokker

7ir legr Js impre,àrio de verb:rding ru\en rienen eneuijds en de plaÀtselijlie conhissies ddedjds. Diversc artiesren hebben inmiddels betdssteltins getoond. Ze dnden het handis, der ze een reeis van opÍedens in Friese dorpjes kunnen reselen vià één toker. Voor de plDtsel;jke cohhissies betekenr her een verticl iing van hun taak, omdar ?_€ neer hoselijkhedên via de sti.hrins krijsen aangere;ki In

haar laetsre vergadering vd dir jaar heeft her besruur besloren oh her inpresariaar in 2010 voon te ?f,ren,

mfdf mei

her oos

de \cie jub,teumr ri, i,e,ren.

DomteÍrw€singscampagne Onder her notto Houd trw dorp cn Lerk sezond' heeÊ de Siichtins op vrijd€ 30 okmber 2009 een nieuwe donarerNeryhgscànpagne ingezer. HieÍoor is de forhule'Vitainine K(e.k)r bedàchr Door riend re wor d€n v de Srichrins seefÍ de n;euwe don €ur zijn dorp

Holwerd bijvoorbeeld sat vr;enden werven dideN in jutri 2010. Bij de Keppehrok Íeft u .wee cenptaren vu de nieuwe foldeL ad. wi vmscn Í dringend on ons re helpen net de grote dorpsrciinie

de wening;

kent vast wel iemand, die ook vm oude

lerkcn houdr en dic $elli.nr beJang.re ling l-eerr um 'vriend' te worder Áls elle 3300 bJdise donàteur etk één !;euw lid aanbrensen, kàn her doct on aan her eind vd het jubileunjàa. 2010 re g.oeien nar 5000 .tonà reu6, semakkeliik gehaald worden.

Bestelfomulier webwinkel De Stichting heefÍ vd de provincie FDalán de con, plerc rer,,.'rraad geLeser vJn dr boekic. uir de,eric Morunenr van dc Muhd. Deze voomad wàs onderdeel van de boedel van het failliere Nóord NcderlMds Bureau voor Toer;sme. De Stichdng nag de boekjes te getde naken en de opbreng$ sebruiken voor de insrandhou ding van de Friese keÍken. Het complere ámbod is terug te v;óden h de webwinkel op de website

M.aldef,:t sketsjedrer.nvwebwinkel.

h Schuesa en de dona, teursvergadering in Goutuh sinsen ree.G rienrallen boekjes over de toonbank. Er;s dirlDr al voor meer dan 2000 euro nee verdiend ten bare van de kerken. ohdar nier iederecn over een conpurer bes.h;k! Íefr u b;idtr Tijdens de donareusdctrs;e

€n d€ kerk een virantuboosr. Dc pteaEelijke connissies ;s gevragd om een folder hds-eniuis te bezorged, en om larcr in de weêk bij de deuen langs te gaan met de vEÀg of men doneteur wil worden. w;e ter plckke tjn hddtekening op de bon zer.

Keppehok eer lo, burertormrrlier arn Drr kunruingr vuld in een enveloppe zonder poszegel terugsturen aan turwoordnummer 76, 8900 WC lf,euwardên.

krijgt en synbolisch potje Virmine K+ overhandisd,

De Stichring voert gesp.ekken her lr Fryske cea om te zicn op welke onderdelen er kan wordcn smeng erkt. Áls een van de eente concrere iesulmren kán senocmd

plu

een seschenkboek

nar

keuze.

De plaarselijkê conmis;€ van Boksun bect de spirs af en koorde binnen drie weken mar ]iefsr dertig nieuwe donáreus. Denkzij de brede nedia-aandaclt koóden er alleen al in eerore drie welen in toraal ruin honderd nieuwe doneteuE worden insesch.even. De acric wordr als een eÍafctte campagne doorgetrokken tot in hei jubileumjar 2010. De plaarseliike conm;sie

Smowoking It

Fryske Gm

qorden de qinremndeling. dic gflJmerliJk georg.ni scerd wordr op dinsdas 29 december 2009 in en rond de kerk in Olrcrterp, van 13.00 uui rot 17.30 uur.

Dit ui!Íapje

is geschikvoor her hele

gd;n.

De hiddag ziet e. als volgt uir onwmgsr nr de kerk ven Olrerrerp, een wandeling nr het bos van Olterrerp

De Sn.rh,tgAlde Frylke Ttn|j" beso, ap 30 oLtatu 2009 hd ed rirae ào"turtutui"gs.4 Nsn.. K""nentut D|Lu. onrhrll. Noat d. Srn Marstïietu in Bok*n *" --nt apblaa:btí. ,i tuni e?a'. P0í0: Ftuns Á"àtinsa

ontler begeleirling van een gids vàn It Frysle ced (er n een apme gids voor kindern); d.rarna kunt u s'eer ;n de k*k vrn ohenerp onder hrt genot vrn Lofiic net gebak 1 *uen nat een vshalenvsteller er tot slot

wortlt

u en snotnaaltijd

seseneerd. U kunt zidr

rot en md 24 decembs opgeven per enail: imp.esriaatíraldeÈysket5jerken.nl onder verneLding var uw conracrgegevens, het aanral penonen en hun leeftijd. Betalins seschiedt bjj aanlionrr in de l<e,k.

Eli^ (lrt|')

Mee. infórftxtie vindt u op de websitc ondcL de agendr: ler ll/pl. o rr'i... rpl orrr r.ie.

'w.,lJ,-,r'(elr phP

V€enis

Alde FÍ'rke TsjeÍken

De Srichdng hestààt in 2010 veeftig jàr. Her bsruur heeft versch;llende phnnen om dit te vieren. Zo wordcn roorbcreidingen geroffen voor een terddige televniedo cunentaiLc, een fèesnvond, eel open dag in alle kerken

ven de Srichrins reselijk, een vernieuwing vD de web sne. en enkele bijzonderc cxposiris en culturele voorstel lingen. Bovend;en wordr de donareumewingscànpagre "Houd trw dorp en kerk sezond" met volle kracht doorgeat tijdrns he! jubil€umjaar, mcr als doel5000 donàteÍn ;n decehber 2010. Donarcurs dic de Stichring willen felicneren ner een extra jubileumgift. kunnen kie

r . .

Digitale nietr*sbÍiêf In het áfgelopen jar is vcr keer een digitale rieuwsbrief versóenen. vià de nieuwsbriefwo.den de donarcur d, de medir op de hoogte gehouden van aauele onfwikke, 'inge,r p r uirg.nodigd voor r. r ,i'.ir, n zorl, de ertur.re. en de donateunbijeenLonst. Abonneren kàn heel eenvoudig ria d€ kDop linksonder op de homepege van de Srichdns: "Op SÁIT nieuws

U kÍnr uw bijdrase ovemakcn op het bekende giro of

brief abonnereo . w.aldefryskctsje*en.n1/ccmail/ index.php Klikt u op der nieuwsbicf, dan kont u auromttish in her adresenbestand. Dc ecste nierws brièven zijn terug te vinden op de website, via de knop

banlnunhd

SITEMAP. onder NIEU\VSBRIEF.

restaurarie Groate Kerk. sinr Jàcobipàrorchie jub;leunacrivircirenalgemeen

donareuryerinCsctunpaCne onder vermeldhs van eer van dse drie

G.A. Baller, direkteur

DonateÍrs van het eeÍste uur De Stichdng wil graag in conracr komen net de dóne Èurs van her ee6re trur. Hei idee is om voor deze groep een speciale excuFie re orgeniseren. V.ijwilliger Arnoud Klokke heefr

her àrchief

de Stichdbs her allereer,

ltafto,balje met nmen van donateun gwonden en gecontLolecrd, of die m nog in her bsland voorkomen. Irer men'en krrnnen.er u rnoJrg rg reg.moer rr.n. Donateur die vanàf het eerÍe Íur lid zijn en die eind januÍi 2010 nos scen bÍiefonwàngen hebben, wordt gev.aasd on zichzclfeven àd te meldeó. D kah per sie

e'mail via inío@aldefryskeisjerken.nl of relefonkch (058-2139ó66).