1
REGN ERUS
STEEN5MA
6otiek in zevênwouden knvoudige dotpske*en in zuidoost-F esloncl 5
Frieslànds íÍkdom ean rouwborden 6
HARM STÉVEN5
Krijgsattributen op íouwborden 8
KEE5 KUIKÉN
Opgericht
9
septenbe. r97o
Kwaftetten met kwàrtieren Twee wapenborden in de ketk von Ftiens
Dagclijks bcstuur cn directie Drs. J. Kenbergen. voorzitte.
I. jD
Nieneijer, secÍetdis
Drs. M. Osinga, pcmioamccste r
DÍs. H. T ÀlgÍà
tl Stichtingnieuws 19
drs.JM. Postro ,U5TIN G.A. Bakkea direcreur
KRO
ES EN
Een doordàcht programma Mi d del eeuw se
9 ew
elfs à
iI
dei n g en i n d e
vedwenen keík vdn retkople 89oo Àc leeuwaÍden tsezoekadres: Ènmàlrade
Iàl: ot8 Ë
tg
2139666
tuil
info@JdefrlsketsjeÍken.nl Fricslandbanl ro. z9.8r.oo.7o3
24 SYTSÊ
ÍEN
HOEVE
Een kerkscheepie vooí de
l5o-jarige Doniakerk te Màkkum 26
Minim,al peÍ jad € rzro Opzcgging vóór r oovembci
PETER KARSTKAREL De Pelikeankerk
Di
R. Steensma, voorzittcr Drs. H.T. Algra
Een
fas(inercnd monument
v an b
oksteen exp í e s s i ofi i 5 m e
DN. E. Bettctr
D Gerbens DrJE.À. Kroesen H.Woelinga rótó omíàg: rwêe slas-inroodvensteE in de PelikaankeÍkte Lêeuwardên
89oo Ác Leeuvarden E'mail' redactie@aldeÍrysk€tsje.ken.nl
Màrhà Kàlmà. teeuwaÍden Robert seton. Lê€uwáÍdên
REG N ERU
5 STEENSMA
Gotiek in Zevenwouden
Eenvoudíge dorysketken
in zuidoost-FÍiesland
oltèrierp, bêgln r5de eeuw, toren
1744
In Frieslmd staán dc meeste middeleeuwse kerken in hct ooorden en westen vm de prcvincie. Slechts enkele bleven bewaatd in Zevemoude4 de ^idoost hoeli van dc prcvincie. Dit zirn vooral latgotische do.pskerken: vaak
chdnrít
door hun eênvoud.
VOUDEN
^IGEBROKEN
FÍiesldd was in dc htc middeleeuwen verdceld in drie disrricren: Iíestergo, OosteÍgo en Zcvcnwoudcn. Hct À opvdlend dit jlist in ZcverwoÍden veel middeleeuwse kcrken zijr verdwenen. Het is mogclijk om daum cc.
oveizi.ht te k.tgcn door lijsr u'r
gdn welke kerker vd een
na te
rj4r bewàd.l zijnsebhven. vln
In dat juwÍlen
lijkc Êcnccorcn sccr deuÍe Lerk meer nodig hàd. -lêrbànd en Njebe.koop vormco gocdc vooÍbecldcn.
t
lijs-
kcrkclijkc bczlrringen, dc zogcnad d€ llencÊciaalboeken.' Die zijn bij zeven vàn dÉ negen geneenten *h Tdcnvoudcn bcwadd geblcven. Voor de restc.crdc tvee zijn er mdere bronnen. VeMeÍking vo deze gegevens levert hct vokende oÍeÍzichr op. ren opge,teld
Uir dit ovcrzicht blijkr dar er van de 9, niddeleeuwse kerken slechts tien bewaard zijD gcblcvcq 82 kcrkcn wcrdcn afgcbrokc.. De Íeden voor àflrrààk was bijnl àltijd h€r veÍval van de kerk. l)d.bij stond mcn voor dc keuze de oude kerk tc hcrstcllcn ofjuist afre biekcn om mct ccn nicnve te vervxngen. Dit gebeurde in 46 dorÍ'en.In 16 doÍpen we.d dc kclk na aÍb.aak dcr nccr vervxryen omdxt nen door samem,oeging van lcrLe
dc
k€*€n
MiddelêêtrwF
i.1543
kêrlen
ln2oro andêr venànging vêrvanging
1
t' 5
11
3
l6
thn?fLidal baeAe, un bnn.,r/, mer BeschiedLundigc inleiding {loo.l. Leenven, r,eeNarden r8ro.
v {.'.-'ln
i
mi
nl' l,,t "l,t, i'..Dr
r8r\,r.'oo"
D.M. Bunst.eke,'verdvenen kerken in Acnewjldcd, \n: Ptuhdiebnl/ S&btíng ÀL/e Fry&e TVe/Í!", t (t99t), p. 2t3 3r. S.hore.Ln,l ontbÍeeLt op de lijsr uit rj4r, naár hiÍvoór bc leend
Írar en tijÍ uit lNerais dcr gccíclijkc d.As cn 'J8o: paÍ.onrlinden in Schotn.nd gcdaarÁnno rrSo' (ILnds.ltrift
In
1618
bedoot men
ia'Ièrbed tot ni€uwbouv omdat
de oude kerk door de s€er sroote outheijr endc swrck
heijt' totaal venaller vas.a In r8,9 vroegen de kerk voogde! van Nijeberkoop àd Gedeputeerdc Staten toestenmiq on hun kerl tc sluiten. Ze sclrijven als toclichting, 'Dii kerkgebouw stdt te Nijebcrkoop nid der il het heidevcld cn hccft daar wMÍschijnliik veclc Fauwen di€ pldts bekle€d, tetritl de nuu.en vol scheÍ ren en b:rstcn van buiten eêne fuine veÍtoonen. c^ het dal net pmen belegd, voor cen gedeelte door hade wind(n d,!, vd i. h"rnord geworden. cn van L,innen groen uitgeslagene veNaaterde muuren, zolders, bad<en cn predikstoel, alle rut! zonder wr[ oud cn venallen, eene diepe moede vertoonen, hcwelk nog verneerderd wordt, doordicn eene weinige vloeÊn €lkmdero v.n veÍe toercepen, dat zij rot elkantlcren behooren on een kcrk tc bevloeren, teNiil en de batkes in zoodmig eeren venalen roestand zijn, dat zii ieder oogenbïk kum€n invdlen en de groote ongeluklen vcroorzaken.'J Aflnak volgde in r82ó. De aÍbÍaak van de keÍken in Zevenwouden vond
phar\
\r d( r-r' toln
he' beg,n En
dc,o'" (us.
Opvrllend is dàdbij h€t veschn net clc udere twee streken van Frieslmd. In r54l stonden in .le dorpen Ían Westergo ,28 kerken manan 5z bewaard zijn gebleven, ofwel ,s procent. Itr de dorpcn va Oostergo stonden
4 Brnskoekc, Verdve'H Le.ken in AenewiÍÈn, p. t8. t H.T. OosesÍijk, N,rtd,,' d. grhíedn* atu d. Ooí$llitr @tlle ./ottc", Oo*eryolde 9j7. p. 62!
oldêbêrkoop, schip Dd'eeuw koor14de êeuw,
li
lr
{
f I'
íuiting bêgin
r6d€
e€lw
!r kerken waman 63 bewdd bleven, oÁrel 57 procent. In Ze!€nwoÍden bleef slechts rr procent vm de niddeleeÍwse kcrken bewààrd. Ëen belansrijke redetr is wdschijnliik geweest dat mer hier cc.de. dan elders tot àÍbràak ovcrging, ondÁt het geld voor herstel of vemging ontbnL. net ziin vele zdd-
De zuidoosthock
v6 Friesldd
was
€n veengronden nindeÍ velveend da. h€t Doorden en wóstcn, vaÍ goede kleigrond vooÍ alk€Íbow ctr veeteelt te vinden is.
BOUE r/ERBOUW EN IINRBOUV u€ oudste kerk vao Zuidoost Friesldd sraat in Olde' berkoop.r Hrr rnmro'e r hrp. nog dc, l. '/n tuisre"n. dateert uit de r2d' ccuw lD de r4d' eeuw werd het oudc koor aígebroken en kreeg de kerk een lmgeÍ koor met een stenen gewelfo gotnche spitsbogen bij vensters cn ingang- Ko.t na rtoo volgde vecr ccn v€.bouwing: het gewelf verdwccn, mogelijk wegeN s.heuFormi!9, en c. kwam een nieMe drieziidige sluiting net sternbereo en brede rondboogvenster. In OldeberLoop bleefeen hamonisch geheel bewaard. Heel adeÍs is dat in Ureterp. Deze keÍk wcrd met toren gcbouwd in de r3d" eeurl mar van de oorspronle liike bouw zijn aleen bii (le zuidnuur nog delen tc hcrkemen. Rond rSoo weÍd het oude Loor gesloopt en de noordnuu bemetseld m€t nieuwe steen. De zuidmuur datenng van de kerten is onneend an R. StcNe.t e.a. (.rt{.), Mo,Me"ter it Ne&Ílàn1i Fr ár, Zci,stlzvol]e 2aao, ftnzii ddcrs veneld
6 De
d€ bimcntant een boeiend geheel mcr o eÍ bÍede rondboognissen en boven sdalle íonthoofde' nissen, w@Nchij jk roeser mer een spitsboog. De oude Lerk is damee fors gêwijzigd of geschonden', ma. h;j
voÍnt ran
stjat e. nog wcl. Dar gcldr ook voor de kerk in Bchren, r\Fnppn\ ui, dp rrJ'rcu$,
mu, drzr i. in de r I e.u*
Vm de rien mid.leleeuwse kerken dàteren er zeven de r5d'ofrdd'eew Dat bctckcnt dat zc in dc plaats
dt
vd bijnà pdochies ale is bekend dat zev€eloude. ziin.l)e heeste wordeq al gcnocnd op €en liFt uit de rld" óeuw7 De kerk in Duunwoude werd in de r5d'eeuw gebouwd met oude kloostcmoppen, wads.hij.lijk aikonÍig van een r,tdqeeu*se Ook dc kcrk ir Nicuwcschoot "c'o.gangcr we'í mct oucl nurenral opgcrr^l,lcr. srrbij hF, tue, zeker is of dàt in de rtr' of r7'r" eeuv geb€uÍde. Tiidens de Íestauratie vm dc kcrk n Nijeholtpade in 2oro bleek dat dcze in de plaats is gekonen vàn eer hoÍten voor gmgers Dat gebeurdc rond r5oo. gekomen zijn van een oude.e vooÍsdgea vanr
uit de iàte niddeleeuwen hebben c' ,cs udformitcir iD h€r totaalbeeld. D€ ziimuren ziin verdeeld in vakken ('tÍaveeën') die gescheidcn wo<len door steu.beren. DÍ!Ísvoude, Katliik en Nlljeholtpade hetben zes vakLen, Oldeholtpade cn TeÍ Idzàrd zeven. Itr Tcr Idzard zijn de westeiijke tv€e latcr afgebroker' In elk vll is een breed venster aansebracht. AIle hebben in het wcsteliike deel ccn ingnng :@ dc noord en de ,lidzijde. Bij de keÍken met zes vàkk€D zit dc ingang in het tweedevakxithet vcstcn, biidie met zeven valken in het derdevak. Wat 'l;r l,1z:rJ bcrr Ír r. drr nd rê grd eên ,etên,np uir ^f r7,t. Bij alle kerken zijn de oudc ingogen gedicht cn ze hebbên nu €en ingmg in het vestelijke vat of de rc.LFLvcl. hebl'en êen ,1,i./iJJ,B, kou,Juirng ^Ue zien we ook bij dc kcÍk inÀppelscha Dir totàalbeeld die in r9o3 is afgebroker. Geen vàn de kerken heeft cetr stenen gewelf, naaÍ allc hebben balken net een
ureterp, deel van de zuidmuur, 1ldê €êuw
Yan de keÍken een grot€
houten pla-fond. We zien hier een groep niddeleeuwse kerken die in hun eenvoud een zekere chdme verto n€n. Afwijkend van de grote gotische kerken in hct noorden v.n Fricslaod. maar daddooÍ mede kenne. kend voor de streek wnarin zc staan: gebouwd net
Dc k .k in \icuse{ hour w,ll|n mrc, ddn icn op zi.ht vd .lit beeld. Hic. zijn de nuren det ingede€ld in vakken en ncn we dus geen steunberen, met uitzondcrinS vd de hoeken. De jngmg zir hie! in de wstmuu en
niet in dc zijmuren. Dit ftrn wijzeó op een bouw eerdcr in de r7d'dao dc 15#ofr6i. eeuw
7
-1.H.
Oo*eÍwjk, Dt tudè let Stelingoena.Assen Itz,p. "n, M.H deVries,D.r,ir,ri rdhVd StuAingudí.W.lyegt
16 t2.
8 lldDtub Aatu"t 21 )\tti 2.ro. 9 R. Sicc.sma l)e ke.k in'Ièr ldzrd: 'gafkap.l' vd Idt^ct \*, \n ,4Ue Frylke lije*t" I (2arc), ti. t 9.
de Van
Kadijk, cà.152t,vêníêu r3dê êê0w
Àppêk.hà, kêÍk kor vóoÍ de afbEak in
chni.tijk
cutrLrcêt Etíqoed
1903-
Fotoj,níituut voo.
{orse, ongelede toren met eetr irycsrc€rde nraldspirs en am de aidzijde een uitgebouwde ÍapÍuimte. Hct is
toÍer in Zuidoost'Friedlnd Met de kerk nag het geheel in OldeholQade ml dc 'ftathedÉal' va de Stellirywener genoend worden. h het bouwjaar 1608 wrd ook in Oldeberkoop cen nieNe toren gebouwd, t€r veÍangh8 v de toren di€ de groorste niddeleenwse
in rtSt wrs ingesrort. Kennelijk wilde Oldeholtpad€ niet achterbliÍen bij Oldeberkoop. Ofws het ddersom?
Hier stant e€n k€rk gebosd vcrd in zadeldaktor€n die tegclijl< met de y'".euu. d" r 8i,/ondcÍ boê,pnd F h.r schc(lrrÍ nisFn. doorg.ng €n venstes op de begane grond. De wesrmuu. Opne.kelijk
is de sitÍatie in Ureterp.
van d€ toren toont êen Íondboognis am wcerczijden de spitsbogige ingmg. De bencdenruimte
vd
vm de toren
heeft m drie zijden e€r diepe nis ondc. een segnent boog net ,r het eindc snalle vensten. Een sfccnol middeleeuws gehe€l. Hier staar op hct ke.khof een dub bele kloklenstocl di€ oorspÍonlielijk gebowd Í€rd in oveÍlevering zou mcn voordien geen Llok mu dat is niet ers wàdschiinlijk." toen,l een klok in de torenMogeliik hing er 17ó6. Volgens
k€tr hebben gehad,
BEELD IN OLTERTERP ^FWTJITEND
Nog niet g€noemd is de go*ch€ kerk in OlteÍterp. Hij wiikt in meer de een opzicht afvd het gcbru;kelijke beeld. De zijnÍren ziin nict insedeeld in v,then, mad zijn beide kaarsrecht. Het koor is nier d.ieziidig gesio t€n, mad rechr. In pluts van bÍede rondboogvc$ters oldêhohpade, kerkr545, toÍ€n r60B
Op de oude foto van de kerk vàn App€lscha zicn w€ borcn de ingog áan de zuidziide een nisic in de ntu. HieÍ stond ongetwijfeld ia
de katholiek€
tijd het beeldjc
qn ccn hrili8e. I en d.'Bêlijl beeldni'i" Aook
rc
/irn op
vm Tcr Iddd uit r7,j. Mogeiijk wàs dit ook in Katlijk, N!óoltpade er Oldcholtpade, nm het geld dar ging hct oude nuurye.k verloren door het inbrek€n 11ut een gloot veBtea In Duumoude zat geen beeldnis. d€ tekening
qndcn $e hier .malle dit alg"urn 'prr.boog'cnro.. van een bÍeder venster uit later tijd. De toretr dateeft hieÍ uit 1744 en v€ringvadschijnlijk ccn klokke"*..I In dc toren hdgi een klok uit r4i4. Op grod van dit gegeven acht Elzingn het waaschijnlijk dat tle kerk even na r4oo gebouwd is." Vooral gelet op d€ smale .pi,.boog\en.rr'. l,Jt, .lcle drtering d, mc.'r iui{e o die vm Karetkdcl, die van bouw onstreeks 'ietspÍeekt.': Olten€rp b€hooÍt welismu met de rroo gcmc€nte Opsterland formeel tot Zvenwoud€n, maar ligr
het budget bij de bouw van de kerk beperkt was, zag men vrrl af vrn de boÍv vd een toren. In Katlijk en Nieuweschoot is nooit een toren gebouwd en hmgt dc
a-t
ver
va
de eeóvoudig€ k€rken
in de SteliDgw€rven
AJs
klok in een klokkenstoel.'lot 1785 w,s dat @L hct gwnl in Druswoude en tot rgol in Tèr Idzud. Pas toen ms dau geld beschikba-l vooÍ de bouw vd ee. dakruiter op de westgevel, ofeen ccnvoudige to.er (?Í ldzard). In Nijeholtpade zat m€n vàt ruimcr bij kas, wdt de toren dic hier sta.t ve.d wr-Is.hijnliik tegelijk met de keÍk geboÍs in het begin rm de 16'r' eeuw In OldeholQade he€ft n€n in Íascn g erkt. De keÍk ver Ícc' in ,)a,' LeNiil ,le ro,êÍ ddceir uir r608. Hcr ,\ ecn
\8 4{
hkAÉshÈh, d" bd N^tr]1ft+7,\tphen
to
SJ.
n
G.Èlzinga'Eêírón tnclemwilÍ:Ottcrter!',in&lrlí,É
o
L K*tkrel,,Uh tuiddl.tui hÈke" hel$bàaet,Le.wt leí 2óói. p. 2t1.
Moten, D,
Udn
Harli
gen tat
!íat de middeleewsc kerkbouw in lriesidd betreft, siil, de /u,doo.Lh"el rlvm het toraaibeeld. lLrcr zrn vccl meer kerken afgebrokcn dm cldcm. \íat bewaad blcer.
kemc,l,r /ich '^.rrl door
eenvoudrgc laa(gor,
romnse kerk va en de gorische kerk van Olterterp. Het oldcbcrkoop beeld vd de rclati€ve aÍmoede in de streek wordt otrdersrrecpt door d€ ktokïeGtoelen als altcrnatief vooÍ toreos. Slmer vormen ze €en karakte.istiek kenmerk van dir sebicd, det nàne vd de StelingweFcn. sche bouw UitzondcÍing€n zijn de
kig"tu
SteeNfld (Preltuit
È?atldtuLnl) ntukt studi.
inFti*lhlnGt
ingen
xt,928t LIl Bunenpan, rne$tud@ atult Èe*en, in $d bi'aa1lo !a" die
"e
V;l Fotot:
R Staund tetij
arden
umcld
m w
Hegebeintum,
ke* met16 rouwbodên
In dc tijd voor de Reformatie vdeÍ in de Friese kerker veel afbecldingcn van hciligen tc zicn. Die ziin in Í58o verdwenen. Dádro kwmen in de rTdc cn r8d'eeuw in veel Lerken rouwboÍdeí te hmgen. Mer op\.hrift' n (n fímiliewapens herimerden /ii áan bclangrijke lieden. De heiligen sden vefláigen
oudesa
E€9 Van rler Mccr sch:t
Raed
d:t eÍ ,,n hct êindc v,n dc r,ld'
eeuw in FÍiesland neeÍ dan tvccduizend bordcD in de lc,k.n tung,n N" dê kom{ \m oê Lrn\p,Íncpen in
r79í v€Ímderde dat- Op Iast van de Bataifse Republick werden deze 'hatclijke overblijfzels vd d€ ongeliikn€id en hoognoed der voorige tijden' veryijderd. H€t overgrote deel ging v€rlorc& cen klein amtal bt€ef bewMrd. Mccsml doordàr ze opsebo.sen va.en op de biibeho rende state, zoals Bcsiinga Srare in FrieN en Ha6tà Statc itr H€gebeintumlen onderzoeL van dc reda.tie heeft bijgaande lijst \d kerken net borden opgclevcrd. Hct bctrcft r33 boiden io 29 kerLen. Let wel: dit is een voorlopig€ lijst. Her is moselijk .Lat een cnkcl rouwbord aan orze
c)'isjerk HalluÍn
(srn.)
rr
(8oarn.) l
3 5
mdàcht is ontsnapt cn nog
ligt het totaal &n bordetr dàt in FÍieslan.l beward is gebleren Íond de rro. Twee deskunrligen hcbben op oN veÍzoek een kon utikcl gcschÍcven over een àspect van de rour6orden. Kees Kriken bes.hriift l4 dc hmd va twee borden
Vooral in mÍse1, zoals het Fries Museum io leeulfudeq hrt Schcepvaarrmu'eum in 5nc(l (n l-ogcl.anB{a'. rn
in Friens de hcraldische opborw vm de fmiliewpensHarm Stelens geeft een ualyse van de 'vechtwapení op bord.n n Bu,rcnpoí cí Oen,\je' (. Be,J( an (lcn/rjn bedoeld àls aanzet tot vcrd€Í onderzoek.
toegevoegd noet wor ílen. Een tweede kdttekening: het gat hier om dc borden die nog in de kerkcn hangen. Ook op andere plantsen in Fricslard zijn nog roÍwborden te vinden.
DMnest ziin eÍ borden in privébezit, zoals op Epemstate in Ysbrechtum. wauschijn.Lik
V€enklooste.
tuddcn. ÁUe Fryske Tierken
r
U. r.n der Mccr,'Rou*lróÍlen'in, S. t€n Hoaq GP Kdskarel en R. Seeffna (rcd.), &rÀd t f,íeland G,taM, ítitbtiry e" gbmil, lleÍn 98t,p. tt9 Í11. I
HARM STEVENS
rrijgsattributen op rouwborden Op de roNbordcn (otucl gr,Íborden) in dc F. iêse
kcrkcr is aÍerlei symbolieL tc zieí. Dat zijn vooral heratlische vapens en vetrijzinscn mar dc stc.feliilheid. Op een amtal borden treffcn $e knjg\arrributcn an. Hc' /iin herirD(ringen die een belangÍijke rol in het legcr en dat greg 16 het nageslacht licten speeldên weten. Hicronder twee uiqewerkte voorbeelder JoN(SEER lEyo vaN !rxMsr*À (oVERLEDEN 1748)
r'i
Het eigedijkc 8riÍbo, d, gchccl in de stijl \-ar hct ro.óco, is ongc'iren door hóutsrij*erk h dc vorm vd vooral rocàilles (schelpmoticlcn) cn een Íeeks krijgsart.ibu rc.. Dic k.ijssattÍibuten vomer sancn ccn tr{,fee. De traditionele ordeÍd€l€n van ccn krijgstÍofee (het op de vijand vc.ovcÍle oo.logsmàterie€l dar rcr tcken vàn de overwinningvooÍ het oogva. hct cigcn volk tenroongc Íeld wcrd) zijn ook h icr &ó$ czig. lè s-etc.: ccn vieÍtàl OeitíeÍk, dêtril ÍouwboÍd teyo
r. lir 1..
l:
,lll
vàn Hiemstra
oênBjêÍk, rcuwboÍd rêróvàn HiêmÍ€
vràndels. rronnen en
(T 1743)
kdomen. De vaandcls tonen in
dir gcv.l orerigens nict hct vapen van de vijend, maar O'Jnje \^r,u. d,r \an dr p, n. rui.r rcr $Jti.r
'an
str.lhouder. onder wieVd IIiensÍa dicndc. J st dc verovering van \€andels en tromen was op hèt slàgveld vaak van doorslaggevend bclang. 2"",1.. dczc in de chaos van dc striid zo beldgrijke sisnaalin'
stunentcn raakte de tee€nsrandcr vcÍlamd. Md de rrofee op ditmpcnbortl moet nàtuÍrlijk nict inde oor spro*clijke betekenis van ovcNindDgsteken worden
gezien, máàr als tocpasselijk versieringsnotief op hct grxÁnonumcnt voor een hoge militanc ofÊcie. K i'ken wij no,t wat naui{gezetter naar de wapens, dan zier wij o c.&tn vàn twee kanonnen dc t.omp, dàt
ml
net zogcnaamde halsbanden versicrdc dr luup Hí h,. \r de rp h,' rloop'\ <.r
zc'ggcn het
1,,êin,lê .r
virtc wisse. te zien: een gcrccdschap waarnee ne het aÍiurer van de kdonsLogel de ziel (hcr binncnste) van de loop w.rd scbooogemi*t- Dit gebeuÍdc om achtcrgcblcven gloeiende kruitrcstc' te vetuijd€ren. lF aJnqê/igl.,J rpn /ut{c ,ê.re. h r.hr hc rr{u ner zich n€e dàr de volgcndc lading vro€gtijdig zou o.eloffen. Die ladi.g, cen kadoes net een afgcpaÍc hoeveelhcid kruit en eer nàssielijzercn kanonskogel, vcrd van voren in de loop gcb.acht nret een kruitl€pcl.
De uboor.ng
ur -en
ergêLrk gerÀ
d-
l,ap
,. . /i.n
nabij de kanonncnmct altuiten, aan$ÉeÍszijdenvanhct bord. Hcr bruin geverfde ondcrdccl stclt vernoedelijk een
krÍithoornvooi
OpnerLeljk zijr de twee ruiterlanser dic schuin uit het graÍbord na vo.cn steken- De lans behoorde al sinds het €inde vd de r6de eeuw niel nËu tot de militai.e uitrusting \m ruiters 6o€wel het in de \ápoleonri. hê rijd ccn .,a.rz. É i,Jlrer. De àso(, atie 1an dit aÍchail,che wapeo m€t de aloude .idderlijke omhoog
strijdviize vas voor de r8& eeuwse edelrnan alrijd nog ,-rnÍekkelijk. De lans io de vorm op dit grribord wa, ovcrigcns nog vel bij de cavalerie in gebnik als stok vooÍ een stddn,rd ofguidon (een klein eskadÍonsvad). De caflnelurcs Groewn) over de lcngtc naakten de stok
oêntrj€rk, dêtàilrouwbord
Feyo vàn
HiemsÍá
Buitênpost, rouwboÍd vooÍ
MàÍtin6
van
Ccntraal bornaan het graÍbord treÍfen wij dc mcest persoonliike kriigsattributen vo de overledene: een li.ler wapennddschoen omrat her gevest vm e€n d€ gen van het tt?e dat gedragcn ve.d dooÍ officieren, een zogcnamde sierdegen. Het degengevest hccfc bover m een ti^f epn rui\rhcugêÍdi" r, h,"r^'ergadr rn een achterparceretaDg met een spatelvormig, neerraans gebogen liteinde- Ddonder zijn tw€e vingerbeugels. Wat aao deze nabootsiog o.tbrcckt, is dc stootplaat die deel vàn het gevest vm dit
nom,letriize het ondente
soort sicrdcgeff vormt{r dc a.h,e,{e vingc'l'<ugcl hrng' een p,r ruirer sporcn, traditionele attnbuten ve de ridderstard. Am de h"ug"l. vr tl<.pu,.n zijn m<( F('prn Íedc,êÍ riêmen bcvcscigd. Het lijkt erop dat de spoÍen oÍlginecl zijn. Mogelijk ziin ze bij leven nog .Lidwerkeiijk sedrasen dooÍJonkhe€rVan Hiemst.a.
s (ovxRr.DDEN r78o) ook dit rotrwbord, uitgevoerd in Lodewijk xvr Íij! n omgcvcn door een trofee vd kijgsattributer kdos lopen, opnieuw ludgere€dschappen en een stel Íon men. Àm veerszijden €en reeks vd vier boven e <aar
gerdgs.iikte vmdels,
àlivisselend wit en blau* Bover J. %Jn,h l\.reel. r cL,' c,B, naudrg.oor t .tolvpen ui' Dc kop hietrd is gordkleftlg: het lijkt €er gedegene ÍeeÍde vorn te zijtrro €en zogcnaamdc csponton, eetr stokwapen dat bij de infanterie gold als nngo.de6.hei dingsteken vnn de kapitein. Linlcsbovcn in het bord
bcvindc zich een pàd vapenhddschoen€n. Rechts een enLel tuiteÍspoor met riemcn. Iènslottc is nog een ofÊ-
vd het trpe dàt ook op het snfl)oÍd Vm Hienst.a stair. IIet gevest van dit
cicrsdeaen te zien van Jonkheer
cxemplaar is wel voorzien van een stootplaat.
Ham SrMÁ (hst M@rijLM êM ,t) li"È G6.bieddi! tun het
RiiÈrMern
ín
a6êfrd1u o! ^ Áate,lM
de
díde
Àaoii!, (Í V3o)
KEES KU I I(EN
KwaÍtetten met kwartieren Twee wapenborden ín de kerk van Friens \vapcns waren in de middeleeuwen dc kcntekens sadam ridd€rs elkaar op het slagveld of toeÍnooivcld hctkenden. Hmdig wame€r ic door rlle h.rnassen en vizieren geen gezichtcn kon onder sche;dcn. Na de middeleeuwen maatt€tr ridders in htrmss€Í plaats voor huu.soldaten in uaiformcn. Maar veel 'ridderliike' familics blqen hun vm vader op zoon overgeleverde wapens vocren: in en op hun deftige huizen en nict tc vergeten op huÍ familieglavcn in ofbij de kerken. Heel rijke heren lieten zich sons lwensgroot op hu graf portrctt€r€!. De l)ekaftn gofsteen op de olclchove te
L€euwdden is een bek€nd voo$ccld.' Ma-t gr:fstenen hebbcn hun beperkingen. Kleur is €€n wezeilijk bcstand deel
vm fmiliewapens. Op ecn ze.k in
dic kleur èr snel af
Ddom
d€
kerkvloeÍ sÍjt
iieten vooÍnamc families v,ak
U.unge row oÍqpcnborJen mJên om,le heím. rng aan de overlederc (en liefst ook ziiD voo.ouders) levend te houdcn. Zulkc rouvborden dus zijn e€n voÍn vd memorie$ltuur Vie emàÍ kijkt, km sons dc hele stam
boon
vd
besch.ijrcn
de
fmilie aí€zen. Wc
cn
he.
de beeldtaal
^ mn tw€€ w.pedboÍden in de kerk vá Friens.
In hcr middcn zict u ccn schikl tuet het wàpen van dc
rdt
Vd
S)'tzamas. Dat deze fmilie van adel is, ovcrigcrs et aan het wxpen te zien. Ook burger-
à.lellijke
A. rÍiêns, rouwboÍd voor recco Dominl.usvàn srtzàmà (r691i755)
Het hoofd*apen op d1t rowbo.d houdt zich keuig m dezc rcgcls. we zien op een blauw scbild ccn gouden klavertje, boven cn bcncden vergêzeld vd e€r zilveÍer roos. E. ziin wàpenkudisen die hicrh rueÍlei oeroÍde
sldboli€k willcn zicn. Ainnenelijker is
&t
vooral dc
lijke f2milies nosen ia Nederland wapcns, ridderhel-
herkcnbadheid en de elcltrsiviteit van hct mp€nbeeld
mcn, hclntckcns (hier een cenhoorn), schildhoudcrs (hiert,ee e€nnooÍnt of een kroontje (hic. op de h€ln, ecn zogcnmde helrnkroor) voere.. Stikt genoncn is het helnkroontje op dit wapenbord trouvcns een
(het blzoen) dc doorslag gaí lede.een met verstand van Fricsc wpens herkent hier het wapen vm ce! Van
gÍiete jkroon. Dar is tocpasselijk, want enk€le Vm Sltzànà's zijr vroegeÍ grietnàn (later de burgcmeestet D€ kleuen vdr dit vap€n (cn
\m
de andere aíge
konen niss.hien vat fleurig ovcr voor 'apent een rouróord. Mar in dc wapeokunde (heraldiek) gclden nu e€nrurl vaste regels voor kleurgebruik en beekle
kleÍr.ontnst.
Ben waper moest uoeger op hct slagveld
mrden ook nu nog hij vooÍkeur dc primàir€ l]effen rood, blarv en ryat cn tic metalen opvallen. Daarom
goud en zilver gebruikt. Dààrbij geldt: liefst geen mctaal op mctaal cr gccn klcur op klcur
r
AíAebeeld in
(rrpelít
Á 7ó (2oo8) p.
t
De 64 Lleine wlpens ad weerzijden vd dit hoofdw' pcn zijn v.n de vooÍoud€rs rm hct hicr gen€ftorêêrdê iid vm de hmilie; jonk€r lècco DoninicÍs vm Sltana (693 rTtr). Op rowbordcn, en ook op sómige gÍaf stencn, is het de gewoonte on de familimpcns van de vooÍoudeE q. valersziide links te tonen en die vm moe dcryiide rechts. Fmiliewapens vcrcncn van q er op zoon- Het vapen \m jonke. Fecco's vnder is dus hetalÍdó
als dat mn de grootvadea overgrootnder cnzovoorts aadenzijde. Het wordt daroo op het bord nat eemaal gctoond' hie. in de Íiteste iinkerbovcnlrcck }"n de kwdtieFtaat. U kFt zcll zi€n dat dit wapen vd vadcr Vd SÍz.m preci€s hetzelfde is als hct hoofdqapen. Jonker Fccco\ moeder stnmde uit de (OveriFselse) familie lllankvoort. Ihr familiewpen stut hie. in de
qn
asrcr En Fccco Dominicus cn Pyrhus Wilhclnus.Je zou hier.lus rveeÍ dezelíde wapenÍeeks verwàchten Àls op hct rouwbord voor jonkcÍ Fccco. Toch is hct vapcn-
tceld op dit boÍd heel dders. Ook het hoofdwapen vm dc frculc zclfmikt stcrk aívan datvm haar brocrs. Gelukkig is dit àIes niet zo raddsehchtig als het lijkt. \íc bcginnc! bij hct rotrdc hoofdwapen. Ectr Íond of runvoÍmig wàpe8child hoort bij een lrouwetijke sapinruqi'(,. ln l'rr \.h,ldhJn \.n Ji' qtcn /irn {e een klein wapen Van S}'tzma (freulc Frouk zclo cn daronheen de familiewpens van hdr vier groot
Vd
Sltzama, Blankvoorr (de nartc leetrv nu mct cen gouden kroontje),Jcltinga Gie. geschreven ds ouders:
en Van I lenert. De Jeltinsts voerden in soud een twcekoppige autc adclau oct in dc snavcl van I'Fide loppen eFn groên Udê,l,hd. dpVd TTempÍ\ In goud drie zwane leeuwenkoppen metuitgestoken rode
Jelt.ma)
ro,'gen. J: gcnJll roonr d,r brllond.r srp( n n! r /,Jn harts.hild en lier'kwdtieren .lus zelí.leen beknopte kwarricrstaat van frculc Frouk. D€ zestieo rvapen! .ondom het hoofilw.rpen vormen een meer uitgebreide kwdtieistat (zie damoor vccÍ tabcl r). Dc wapcns Jeltingà
std
rm
pakc cn bcppc Van Sytzma-Van
lintsondea die
Van Hcmert lcchtsbovcD.
vd
opa en
om Bl.nhvoorr
Vriiml allc fanilimpcns mn
I.iouks voorodeÍs vd moedeÍszij.le zijn boven hd hoofdwapcn arscbccld, dic mn mdcÍszijdc crondc. Jc /^u crb,lná êFn lemini.ri', htÉljc dhnt la lphl p ií /ipn. Het wapenbord van F.ouks Íijf ja later gestorveó zusje .^majacoba Hdmina vm S)'tzma (ró97j7,6) vcF tooot wel weer de gewonc' opm@k: v&le.szijdc links, noed€Íszijde rechrs, dÍs net zo,ls on de wapenborden 3. riiens, Íouwbord voor trcukJuliana ceêrtruid vàn sytzamà t695j721)
linkcrbovenloek vm de rechter kolom: in zilver een edte klinnende leeuv Hoe kwn dc ÍmiÍc an al deze wapenlundrgc kcn ru\) D, vider\ m ionlê, Tp,' o s,. heg^nn"n m", h", ur zoeken van de stanboom. Fcccot oxdstc brocr PtÍrhxs \&lhclnus (1688 rTlo) heeft dit onderzoek voltooid. Ook hun rouw- ofwapcoborden ha4en in dc Lcrk vm deze borden verton€n gelijke .eeksen wàpens ^l van grootoudcrs, ovcrgroototrdeÍs, betoveÍgrootouder cnzovoorts vd de genenoree.de Van Sltzma's. \íe ge' Fricns.
hierao in tabel r (een zogeheten kwdtieBtut) een ovelzicht. U kunt &arnee zelf ook g@n 'kwartetten',
ven
otuel uitpuzelen
wd
dc wapens van dczc voorouder
lmticmapens) op het rouwboÍ.Ivd jonLer lecco zijn afeebeeld. Alre famirienanm zijn cÍ naFerijk bijscschilderd. Dc Ircr genenoÍ€eÍde Fecco Dominicrs vd Syrzmà is volgens het bo.d gcstorwcn (olD tc Gravc op (de
,,
april
1755 als
Vddu
í1r
kolonel deÍ infante.ie in het Staàtte Iegei
m,ird,r. qand.l..n rrommel.
Zojuist hàdden we het over tlijóà alle Êmiliewnpens. EÍ zittc! mmclijk ccn paaÍ foutjcs in dczc kleurrijkc stmbonen. Zo zoekt Í in de kwrtierstut tevergeeís dc fmilienam C/m) Schroycstcn, dic vcl op dc boÍ den
bovendien geen Clant, zoals uit dc bordcn zou volgcn,
nadVan
den Rlirenberg.rVe.gisting of opzet?
Op achniendc-ecumc wapenborden verdo hisro rische fcitetr w€] val{€Í mg€pàst-í VooÍ de std.lbe l@te Vd Sltzma\ vó het een erezak dat al hun vooroudcrs vm adcl vder' In het geval Cldt,^/m den RÍitenbeÍg hebben zij twee vrouwen van St€ven Gll&htÈnndig u"t keri"g" ten tMM u" annid-n1a k LldLg, th O!,tual adn to'a t'oa D6e.teÍ t87Í, p. 42+ Dt IIatu dtulrht Luutu ó4,1947. k,lónT.
2 J.
/"
ar u..A/ir
dcn van de kwartierwapens-
stat. AndeÍsom stàat daa.op g€en faniliewapen
voor Gccrtruid Lucsc, de enig€ bekende rouw van de l)eventer hurgefteesterjohan (I) nn Henert.' De noedcr van voomde. v'ilen Gt Blanlvoon he€tte
en t)ooÍnin.k, B.
r ÀJ Gses en AJ. lllcnscnà, Dt drt.dtd it bfuan t, Abnen ./d Rijn 1oor,p. nó. 4 (. Kliten, Heri.nerlrg
Hct tveede wapenbord memoree.t f.cule F.oukJuliam Geenruid van Sltzana (169r r72r), een jonqqestoÍen
J
Sd|hd
d b,,
en hcraldick hct bccld o d. bromcn, Gtualogi9 ó (zatal p. ót. rI. van deÍ MeeÍ, rh.6 ?, do Un qhatudt, Alphcn àtd R\il
BlaikvoonveNisseld. vat telde,vas dat de BlaDlwclons edelen.Vokens de zerk !"nJohrn (I) vrn HeneÍt (i 1ó3a) w6 diens noede. wl een Vd SchÍo)€steh 7 In FÍiens in Overijssel tot de ridde.adel behooden. De bugeÍ ne€mt hd wpen duofr de pliáts in vd de g€wone' fámilie Van Henen heeft echter .ooit t@gog tot de burgeorouw Gertruid luesse.N owrijsselse riddeNhap sehad.ó Evenals de Lues*s wa ren zii geu ten buses vd Deverter mm geen crkende
r
uBL
r
sï^MBooM ('(wÁRlrERsraÀr') vÀN rE
AllaÍd Johan O Álbert clànt v. HemeÍt coenders x(l€) x x Jers MargÍiet Jeltje v 8àukv. M€tte v/d Geertruid Ge€Ítruid aleldde Beslinga van Loo Aysma BootsrÍà Ruitenb€Íg v. DooÍnik Luessse Goyer Douw€ christoffel Gatse Pyke v. steven sytzàma Arendsma Jeltingà wyckel BlankvooÍt
tlllllll
Andri€s Johanna Fecco s)rtzàmà x Arêndsmà
rj€mkv.
Jeltingàxwyckel
willem
tttll Piervan sytzama xJulianareltinga WillerÍ Pico Galenusvàn
sytzama
tl
x
(r) ,ohànna xclant
Blankvoort
íl)
Blàn
,ohàn v.
íl)
Judith
Hem€rtxco€nd€6
kvooÍt x Áleid ceertruidvàn HQmên
1687 ,ohánna Judith van 8lànkvooÍt
Fec(o Dominicus vàn sytzama (1693.1755) Frouk ruliana
ceeÍtruid vàn Sytzama (1695-r720
rà. wilhelmus van Sytzamà (r686-1730)* rb. Jan Andri€s vaa sytzama (1690-1768) rc- Fêcco Domlni(usvan sytzamà (1693-:755)*
rd. rroukruliànà certÍuid van sytzàma (r6t5r721)* re. Ànnà jàcoba Harminà vàn sytzama 0697-1726){
ouders: 2. Pico Calenusvan sytzama,
tr
16873. Johanna rudith vàn Blànkvoort.
4. Pi€r van sytTamá, tr. (2e) 1653 5. Juliàná ván Jêhingà. 6. Willem Blankvoort,tr. 1663 7 Aleida GeertÍuid van Hemen. 8. Andries van Sytzama,
tr.
1617
g.Johannà ván aÍendsma.
reltinga, tr.16271r. Íjemkvan Wy(kel. r2. Willem Blankvoort,tr. r613 r3.rohánnà Clant. 14.Johan van Hemert. rr.15.Judith coenders. 10. Dr. Fec(o van
Betov€rgrootoud€r5: 16. Douwe Sytzama,
tr.1573lzJets Beslinga.
r8. Dr. chÍistoff€l van Arendsma, tÍ. 19. Margàrêthà van Loo. 20. Gàtse Wybes J€ltinga, tí 1610 2r.JQltje Doekes van Aysma. 22. Pyckevan wyckel, t1636, tÍ 21. Bauk Epesvan Bootsma. 24. stevên Blankvoon,ï r620, 26. AllaÍd
Clant,ï
r620,
28. Johan van Hemert,
tí
(re)25. Mette van den Ruitenb€rg.
tr.2Z G€ertruid van DooÍnik.
t163Z rÍ.29. GeertÍuid Lu€sse.
*)ván d€ md * g€me*te Van Sytzama r ir êên wàpênbord in dê k€ t€ ziën
6 cdesenMenscn4 sul/d,4 p. nl, r7r. 7 Pc. Broys vm.ÊcsronsPrins.anudtagirbè u btaLtirbe sed
oldj tt rurr. h' ,oÀ' p. 8a 8s n,. "h (Heense). dmkt d€ hedÀJ Gwe6 Men*na te zwollevooÍ
u*r/isreen ia 1...1 (Dsertet,
8
D€ schÍijre.
&
p. n6
Dr Kar KuiÉm (w@.tffipo.n0 ngd'.IíeÉhíndttu ênnnobag enperktvanuitHm (Gr) aL utÍsta,t;Sodenoetu nvenaln uaot Atd' h'lt{t 1iíAe' llbLcenle hi arí DoÈÈ@ de ê/iL etu@
d @t@gdti.ndè9
zijnvriendelijLe en collegi.le onderteuriÍg. Fatut R
SteM
@s
elitegrf.uÍut
in
'4 F/i6/."d
ridens de iestau.atie van de crcàte Kerk te sintJacobiparo€hië blëek de làntàrn in sleóte stàat, Àlhet lood moeÍ veràngen wordên, en gÍote dêlên vàn hd hóut. roto, l{uJ.n dp 6r"t
Van het bestuur
logo mn de Stichting
ErN JÁ^R voL rrsarvrTBrrnN De Stichting ÁIde El6ke 'IÈjerken heefr eer bijzordeÍ jad achteÍ de tug. ]fuin dtvoerig is stilgest -rn bij het v€€Ítigjfige bestm. De jubileumcxpositic vd schn dcrijen v kerkinterieurs vrn Dow€ Elias en He.k Helmaotel trok in de zoneImaden nad Ii€fst l48t be mekers n -9r MuseumM tena inFraftker Datvarxcr
latcn zien mnneer hun kcrk geopcnd is.
cnl.lc
hond"nden me"r
dr
in dê/clld< pê,iodê
Lr
'origj,J,.
dder hoogtcpunt vormdc de feesravond op 9 september in de mlibroÍdskerk te Holwerd, wMbij zo'n tweehonderd vrijwilligers uit alle geledingen mn Een
stichting en relatics vm het bestuur amvezig waren. Het bcstuur kijkt met grote voldoening terug op alle iubilemactiviteitcn, warmee de Srichting zich op een positieve mdier in al ha,r facetteo in de kiike. heeft de
dê
Àdc llyskc TsÈÍLen. Mer behulp dê pldr.eliilê Commi..iF'
tuêsê Llrs lmnen
h jud verscheen h€t eerste nmner vd ors volledig vehieuwde donateuo.guo dat voortam ondcr dc titel AJd, I ryrk.lslcckrn- door hêr lFvên gar. I Ie, niêuwê blad leveÍde ve€l .onplinenten en andere blijkcn vm
Ook dc ncrdcligc relsisi€docmertaire 1ude FÍyske GjeÍk€n', die in septenbeÍ en oktobe. werd uitgezon .lcr door Omrup I ry.lan. [ \( rd..cn pa]er ar po.iÍ^p
r"ri
r res
op. Veel rphvi.i"UjLe^ helo, hrcn dê
de rÊbsite
vo
1 ie de televisiedocu nog eens wil tcrugzien, kd de DvD bestenen
meldden zich mentaire
nicus
'F, de Stichting en verschillende nensen
ad ,ls
donateur
vooÍ m€er infomatie de bijsevoesde foldcÍ). Dc donacoNcningscmpagle die op lr oktober 2oo9
(zie
Dc liist net jubileumactivit€iteo is lang. Zo rerd in het vooiad
nct het Fries M$€trn smengewerlt om dotu,"u^ "n h"lmgsr.llendcn crn z,hcrc\, uAíc aan te kunn€n bicdcr Organist Theo Jellem verzorgde eind augustus een bijzonde.€ oryelexcu.sie langs vijf
vd de stichting itr Noordwest lriesland. VooÍ de donateurs van het eeste uÍr was er op zlterdàg I keÍken
septembeÍ eer speciale iubilcumcxorsie nau het gerestaurcerde kerkje vd Ter Idzard. Bezoekers
p6
vm de najarrsexcuNic op zateÀag 2 oktobeÍ verden in dc kcrk' n vr r^udgm, Hanrumhui/cn en Jou\q.r verwelkomd mct gÍatis kofÊe en ordjekoek, voor de gel€genhcid feesteliik veÍsierd met het jubil@mlogo vm de stichting. Op die dag vcrd tevens het cadeau over hddigd dat d€ cxcursiecomissie beschikbàd h€eft gesteld aan alle Platseliike Commissies: cm vlas met hei
*€rd begonnen onder de lclzc "IGop \4cmine K* Houd u$ dolp eo kerr r/nnd".ging in hd iub,r(umjj", 'High t€a' tÍdens dë jubileumexcursiê voor trouw€ donàtêuE in rêÍ tdzald, Foto: Lenus von der grcek
cedêputeerdêJànnewietske de vries overhandist voóÍzitêÍJàn Kersbersen hetjubllêum.àdêàu van de pÍovinciê: een chequêtêÍwaàrde van 75oo euto. Foto: Motchje andrinso
volop ddoÍ Bimer twàalí madder weÍdcn ruim 600 deNc donatcurs i.acschrflcn, roya.il meer dd het.atuurlijke verloop vd 2oo tot loo per jd. Mcdio oktober ,oro srond de r.[d op ]668 donateurs. I)nt zijn er netto
biide sta.r van de cànpàgne. Het bestÍu sil var de gelegcnhcid gcbruik drken on allc vriiwilligers en medewerkers te bedanten die 37o mcer dan
ir.,r.n in h.r tdd.'FndujuLiÍ-um\icri g me.1e nogelijk hebben gemaakr. Ook ecn voord vàÍ dark voor de cultuurfondsen die geholpen hebben on Jê \eh d' n\
oíze droom van een televisieseric ov€Í dc Fricsc kerken waar tc makco. En tcndottc ecn rvelgeheen.le dantzeg e,ng ,Jn Jlp ^rgdtu'a,,ê.. mu.pd. - hildeA r r J Í({en m'rrr d. \r .h' ,ng hcr iíg, lup<n J&, 'ii Jl.rlFirr, viteiten heelt mogen sànen*eÍken.
J^^RRE(rNrNc 2oo9 De jaarckcning van Stichting Àlde Fryske'Bje.ken weÍd ge.onffoleerd door de heeÍ d6. J. de GÍoot RA MPA
van
Vcrstegeo
àdviseu( te DoÍdÍecht
in col€ale sancnvcrking mct Accountantskftoor Epemruit Leeuwa en. Er werd een rccountatsverkla' ring aígeeeven, wadin is opgenoncn dat dc jaarekening cclgctrouwbccld gccft van het vermogen per3r decen
beÉoo9
en het resÍltaat over2oo9.
en de cigcn bijdràge hieÍin vm d€ stichting bcdroegen
respectielelijk € 59l.61{) en € 7.3.10. In het vcÍslagjad,oog weÍd een besdrciden positief resultrd van € r.8oó bchaaid. De voo. de restàoaties onnrgen 'ubi,l,r' $o'den in dc iJJÍckeMg rn nia dFflnBB, b,d, hr ^t de Lo.tcn $ian oor dc bi d,JFer / iin ontvànger IIct reNltaat werd vooral gÍnstig beinvlocd doo. €en tijdelijke verhogitrg van dc budgetsubsi.lie vm de provnrcic Fryslin met €l 8o.ooo, wamcc dc personeels en bueaukosrcn nagenoeg geheel werden gedekr. In :oo9 s besloten een egalisatiebuff€Í n ccr zog€ land stipefdns ad tc Loudcn. De bclangrijkste reden
duNoor
is dat zo de continuiteit vàn de Srichring Àldc
Fryske-Isje.ken niet in gcvaar komt. In nnancieelgÍn .rige jdFn aL g(1ulg \Jn hogde gilicn. \ henb8.n. cnzovooÍts wordt deze brffer vcrsterkt. h l'inancieel ndgere jÍen ktrnncn gelden v.nuit het stipefrlns in de cxploitatic van de Stichtiry Ald€ FÍ)ske Tsjcrkcn woF
Jên gppomp'
Hi(,,|u, /- l-e, e'ulJr doord.ratn
heen een redelijk consta.tvcrloop kconen.
Dc bchng.iikste postenhde Íaat vd barcn cnlasten zijo"tlonàties'€ 78.2oo (toeflime € 7.86t, 'subsidies en eifren" € 2r9.jol (afname €l ro.o74), "opbrcngst bc
€ 6.7,, (,fname € 4.811) en "pc.sonecls en hu,paulo{Fn. l8 or7ÍuLnbme r a'. r-\.Deo'FngF
lcgginge!"
Voo. dc "Rcstau.atic NH kcrk te Ter klzar.l" werd in 2oro een apxrte a..ountanrsveÍklaring afgegeven r, n hch^êve vr NJriónJ-l HF.rJU, rr iclond.. pro\ rn,
kostcnbcd.oesen +l89.57t (toename € ro.r7a).
Fryslán, gcmccntc wcststcllinglre.l cn overige subsi drp\e^r reueA. DF sprkFIJl,e lo'ren.d d, r.LaurJr .
De Srichting ontvàngt regehutig schentinS.n cn lcgaten. Deze rÍoÍdcn icdd jaa. in hct juninunner sep!
"
blicccrd, tezmen met alle giften vrn € too oí neer BijzondeÍe siftcn kwmen in her afg€lopen jaar o eÍ meeÍ vm een sroepjê Leeuwrder ontlerneners die een chic Fries ovcrhcnd lieten maken "om in d€ze torc misch bdÍe tijden eer positief geluid te laten horen'.
o vangst genomcn dooÍ vd leeuwÍden. Een deel
Het êe.ste exempla mÍd in burgcmccster Ferd Cron€
vd
(wfryskcshirt.nl) ms bcstemd voor keÍker In mei werd er een bedrag vm
de opbrengst
de oud€ Fricse
de rekening vd d€ Stichting. edcÍc actie ten gursr€ vd de Stichting werd van f oktobeÍ gevoerd door fotograaf Gert Gon en tekstschrijfster Wia vm G€ld€ren. Zij reraddigdm
€ rooo geston op E€n
in eig€n beheer ecn 'Friesc kcrkcn sócurkalcndcr" die ondcr neeÍ via internet (wfÍiesekerkenlalendernl) am de nan gebmcht wordt. Dc Stióthg ontvmgt vaD elk v€rkocht cxenplad € , voor het restauratiefonds. DF Srnhrins AJd" l:ry.ke l.iertcn i\ enlelê jJ,en geleden door de nsos mgewezen als een Algcmeen Nut Beog€nde Instelling (ANBD. De status heeft als
'uu,J((l da' '.h.n]'insen dd dê s'i,hriis /'jn hjsê steld vm bel,ltingen (schenkingsrecht). Voor een nalat€nschap is de Stichting ook geen successieÍecht€n v€Ís.hddigd. Mee. irfornatic oÍcr schcflkingcn cn lc gaten is te vhden op de website vd de stichting (w\M aldefrysk€tsieÍken.nD en in dc nicum lcgatcnfoldcr die u
De
lerlens(heuÍkalender
Foro: iohon de
s.hiÍfoft
bijdit blad aantreft.
bilkcr
Van de Emmakade RESTÀURATIE SINTJ^CO De rcstaumtie \m de Groate Kerk te Sint]ncobipfochie is vooÍspoedig verlopcn. Eige.lijk wden er mad twee
tegenvallcrs. De eeÍst€ zat ondeÍ de vloer \Xrie de keÍk vóór de Íestauratie bezocht, kon soms hct gc Íoel hebben dat dc vlocr vat deiade. Toen de planlen veryijdcrd varen, werd de oorzaak duid€liik. onde. de vloeÍ ligg€n dmrsbalLen die sreunen op stenen ouurtjcs in de lengteri.hting van de k€rkzaal. Zowl de dwdsbdken zelf als de stenen mu!Ítjes vaarop de
ondêr de vloêÍvan de 6Íoàtê KeÍk kwam de gEÍstêen vàn kàpitein Rabi vàn wezèl
rlt
r3o7 t€ vooEchijn. Foto:
wilen
v
cn in een biizondeÍ slechte conditie. de nuunjes opnieuw op te mets€len en grote delen vm dc houten vloer te verdgen. De tseede t€genva er zàt in de lantaarn, v&.t.in vecl hourusten,
B€sloten is
de
cíooí
on
ten ondcrdclcn waren aangetàst en
wd
tevens al het
lood venangen ooest worder.
TijdeN de verkzàànheden zijD mareeninsctr sedau door het Argeolognk WurkÍerbán van de lryske Áïadcny cn is er genealogis.h ondeÍzoek verricht nàar de gràfst€n€n die bloot kmmcn tc liggcr Het bijzon dcíste is dc grafstco die werd teÍtggevonden vd de kàpitein vd het schip De Noodwccr, dat ir de nacht van 3o september op r oktober r8o7 voor de Bildtse kust veÍging. Het schip las voor a.ler bii de Àbr, een ondiepe plek h de Waddenzee, om smokkelhmdcl met EDgelrnd te voorkomcn. De vo €dige bemning kwm om. De meeste opvÍ€nden spoelden aan op dc Bildtsc kust. Zij werden bcgraven in de dÍenkelingenhoek' op
h 2ool werd der eeo drc*cÍngenno nunent g€plaatst- De g.afzerk van kapiteia Ràbi vd Wczel blijft na de rcstauati€ zi.htber voor h€t publiek, onder een glàspl2àt in devloer lrjden. dc nrauraue eerd on veÍloel \r de p,ovin cie lryslàn een kleurhistorisch ondeuoek uitg€voerd. Ddbij rerd gem.ht lld de oudste verÍlagcn uit 1844, hrt bouwiar vu Jc kcrk. dre indêrdad n^g ese/ig het kerkhof
blekFn. B..lorFn
i' om
Je
ldk
.leze oÍde kleuren, die dooÍ
zijr
sccr op tc .chJd.rcn
n
trchite.r Romein bedacht
De G.oitc Lerk is de eerste Friese kerk uit het oeure vm Romein die d€ ooreprod<eÍjke kreren heefr
noxbàdour Máriuszzingi de àk non.Marije Maria'vêÍklêdê wethouders. Hylkeda van dê gemeente Dantumadeeltoêtijdêns dê hêropenine ván dê Kloostêrkapelin sibÍandah0s, roto: Àlsx Bound
Medio oktobcr ontvinS de Stichting, enhele naanden dan veÍ*"cht, de ofÊ.iële bes.irikking van de pro vinci€ Fryshn voor de heritrichting vm de G.oate Kerk. Ben subsidic van € ,4,.too woÍdt besclikbaar gcstekl vduit het Elropeeslmdbouwfonds Platt€landsontwik keling (ELFPO). De provin ie legt dad zclf,og eers € r.joo bij uit hct Frysk Ynvestemingsbudzjet lánliL Gebiet en € 4o.ooo uit het progrma BezinningÍoe
hte.
rÀn(. ln (otarl i! r, \"o, J( Í,ou- \r een dJomauccenttun oveÍ h€t Jabikspaad in het voorpo.taal en de aarpasing va de kerkzal €€n buqet bes.tikbar en Danlzij dc Europcsc bijdrase k.in in het voorportaal pelrFimsiníorutiecenÍmworden gcrcstigd voor dagjesmens€n, tocristcn cn Lmdidut-pelgrins die meeÍ inlo i, ie $"n'cn o\er hcr Jabik\piád.n dc pLlB, in' tocht nur Santiago de Conpostela. Het voorportaal sordt gehuurd dooÍ het rmdcliik Genootschap van een
Jàcobipdo.hic. De ofliciële heÍopedlg an dc Groate KerL vindt plrats in het weeLeind Id 8 en 9 apÍil 2on. Mce. infordàtie dadomr Íindt u te zijne. tijd op de veb site
vd
de Stichting €n in .le lok3le en
regiodc nedia.
r{LoosrDn(ÀP.L srB!ÀNDAÍts De Sti.hting Àld€ Fryske rlierken he€ft op zondag 26 scptenber de KlooÍerkapcl io Sibrandahns ofÊcieel heropend. Om het multitunctiorele gebrrik te bcvorder€n is hd kerkje voorzien vm een kcuLen en toilet. D€ Pldtselijke Commissie is blij dat de werkzaamheden achter dc Ns ziin. "D€ voorzieniagen zijn hcel stijl vol ingebouwd, mar ccn ontverp van archite.t Broor Adena uit Dokkun", zegt vooÍzitteÍ SjoeÍd Hclbig. "D€
tiid dat de b€zoekeÍs vdr onzc conccrt€n bij de buren
rar
h€t roilcc moestqÍ, is gelukkig voorbij. Het kerkje isweer helemalbijdc tiid. Het is nu ook bijzonder g€ schikt voor huwelijk€n en partijen."
SiotJacob, dat hiernee een noordelijk steunpunt krijgt.
Bij de ilrichting €n eryloitatic wo.dt sanengewerkt met d€ Stichtingjabiksp&d liyslán, die de noordclijke arnlooproÍte richting Sdtiago de Compostela heeft bewcgwiizcrd vm 7-va.te Hen via SintJàcobiparochic tot .à Hàsselt (overiFs€l).
Her lrndehjl .,(nuor'.hdp ii :oI h.r,5 Ja,,8 "iea b.raan mc' ,,n pclerorralcttr lung' dÍe prn'inre.. order d€ titel 'Cmiao der Iige Lander. Dc €stafette
bczoekt op zondag 6 maart rorJ de Groate Kerk in Sint
De Sti.hting hceft na de zoneruan restarratiescl der HelÍncr Hut uit BeeÍtà d€ opdracht verÍrckt on de ingnngspdtii Íd dc kcrk in Bornvird opnieÍv t€ (poly(h'omêrenr Dê wcÍL/anh.d.n /,rn ,n ' hilder.n week l9 aíg€rond mc. hct uobrengen van gordíolie op
D.
hal.g. vcl
bo'.n J. deu,. die drr"cÍ
uf r-sr.,.
aÍkomstig van d€ voormaligc pas.oric iD Hiaure. Toen de
14
odde pastorie gedoopt verd, besloot het kerkbestuur iD
rgoo om h(r munumerrJle oÍndenr bo\cn d! ing,ne vin de kerh in BoÍnwird aan re brcrgcn. Dc ;ngangspatii vas twintig jd geleden voo. het iutst eeschilderd, kort na dc rcstau.atie vàn de kerk zcli dic platsvond in r987t988.
In juni 2oro wcrd bckcfld dat de Sti.htine een subsidic \rn ( rTl.ooo reg"moFr kan /rn voo de ,e.rrurrrie va dc dalruitcr vo Korteryaag en her orgeÍ van Roksun. Het geld is aJkomstig uit ccn speciale regelirg die het ministcrie vm OCw heeft opgesteld voor de 37 organisati€s die door het Rijk ziin'aangewezen voor
momnentenbehoud'. De kerk van Konezwag is eind 2oo9
begin ,oro gerestaurccrd. Erwaren toeo onvoldoende middclcn beschikbad om ook het torenric' mec te nem€n. DaDkzii dc nieuwc .egeling ko .le daktuiter alsnog gc.estnuree.d worden. Len actie vd dc Plaatsclij*c Connissie in de regio hccft cd<clc duizenden euo's opgelevcrd. Hct keÍkje woÍdt in het voorjad vdr 2orr ofiicieel herop€nd.
-
rc.,iurarr \dr hc' o'tsrl '.n Bnl.um to{ , u.a €,oo.ooo. \4à de specide regelina is cm subsidie vD I I ii.ooo aango ruagd DL Pltu,.eli)lc Comm\.tr vrn ll r(.un n J geruimF rijd bê/,9 mpr d. Íon,l\$eiving. Dit hccft rccds € 56.c,(),] aan toezegging€n opgclcvcrd.
Hdmd Hut poly(hbneên dêwàpêBchildên boven de deuÍ
ii
Eotnwnd. Foto: oethotd Èokk.t
Dc keÍk vrn rxÀer is het ietstc 'zoÍgenkindje' vàn de Stichring. Rijk €n provincie hebben sanen 75 procent b€schikbad gestcld Ían dc subsidiabele kosten, die in rotaal € Soo.ooo hedràgen. De fondscnwcryiDg noet dc ontbrekende € 2oo.ooo an subsidiabele kosten opleveÍen, plus € to.ooo &in niet subsidiabelc Losten
(vcNa.nins, ketten, toilet).
DF
De werlzaamh€den woÍden mcdio ,o r , litgevoerd.
Dr \ri(hunts AlJc l,y.le li.ie,len i\ rolÊcn. pl?nning in septembeÍ begonnen met de fondswerving voor de Íestaunti€ van dc kcrk te Wie. Ultiho december vordr de bdans opsenaakt en wordt de aanbcstcdinssproce
dure opgestut. Á1s allcs volgens plrnning verloopr, kan de Íestauàtie medio marl 2orr bcgin.eo, ofzo spoedig
mogelijk na afloop vad de vorstperiode. tiet gêwêlfvàn wiêÍ È gêopend tên bêhoevevan bouwhistoís.h óndêÍzoêk. Fóto: c.rbdrd sdkk?r
Me.lio juni vcrd bcketrd dat het Rijk een subsidie van € r,z niljoen heschikbd srelt voor het onder houd aan de ccrstc groep Fn ,2 kerkgebouwen vd dc Srichting in de komende as jad. De subsnliê konr bescnikbau uit d€ regeling Besluit RijLssubsidiëring Instrndho!ding Monxmcntcn (Rr r M) en de R ijksdiest voor hct Cultureel Ërfgoed en is bedoeld voor dc pcriod€
Het Riik vergocdt 6j proccnt van de srbsidiabele ko.rpn D. \(i(hring moer J. eigenM d. ov.ngr ,r p,,i.ênr /ien op rp bR nacn. Dad, bit ts,/r her 'n ,e' lur rijd om ruim €l óoo.ooo.Álsherlukt om dit bedrag bij elkar tc krijgcn, kan er de kodende z€s iad dus voor € Í,8 niljoen ordeÍhoud geplecgd worden aan deze :: keÍkgcbouvcn. Investeridgen in keukens, toiletten ctr v.nJ,ningen /iin tue, 'ub'idrdbel. D. o\cq8( /r{,en kerken vd dc Stichting st.oDen in 2or in de BRIM in. De beschikking voor dit tireede clustcr wordt in de zomeÍ van
20Í vcffacht.
Uit de regio De kerk vm B.itswert is pe. r april ,oro v€rhuÍrd ad 'Station Fryslán 2or8', een bÍrgeÍinitiaticfvm Hanshar Roebers (nonunentaal ontrerper), Bàstim Blaauw (voÍngevet,'Iheunis Piersna (hoogleraar ecologic), Sltze PÍuiksma (componist/slagwcrkc.) en Klatrs Siets€ Spoclst.a (initiator/transfornàtor). De groep prescnteert zich als een 'mccdcnLta*-van-onderop', die zich bczighoudt met rhema\ over anbiries mct Fricsland voor hct jaa. toekomst
vd
20 r 8.
Het gaat daarbij onder ander€ over de
her lmdschap, de lmdbouq dc provinciale
plamc, tc brocden e! hu! idccëtricrdc.uit tc we.ken. Hetgebodw is dàdheelgetchikt voor Ikvind het bijzonder dat dczc crcatic\r gccsrc! op dczc ma nicr in zeke.e zin ook een stxkje venntvoordelijkhe nenen \oor dc nstandhouding van hct kcrkgcbousa' op hnr
DiÍe.têuÍ Bakkêr bêdankt tijdêns dê Íeêstàvóíd in HdlwêÍd hêt koíêue.htpààÍ Hêndrikên AIiê Pló.gstÍà, dêÍedde6vàn dê Roton dekêÍk inTeÍbànd.ên rêikt hênêên hêÍsêóorkondê un.
ambirics op hcrgcbiedvan duurzdrneid, nxar ook dc mbitie om in 2or8 Cult!.ele Hootilstad vdn Europx te
Op zàterdàg,ó jlni zoro is de Rotondekerl h fèrbdd aan ccn rdlp ontsnapt. I)oo. cen lck in dc 8a!leiding stroonde dc Lcrk vol gas. EÍ dieigde acuur cr"lo sicgcver Dankzij àltrt optreden v{n kostescchtpaa. I Iendrik en Plocgsrra dic mctccn de bnndvcd alar ^liceen l.ImP w.rrden voorkomcn. Op 9 sep ncc.dcn, koD .cÍlF ,or^ ^nqJrgen /,t ,,tden. \cr JUL'ilpu.lpp.t ,. Holwrd ccnoÍliciëlc oo.londeuit haodcn vaD dirccreur Gerhdd Bakter \-an dc Sricht4-Alde Fryske Tsjerkcn.
vorden. Door middcl van dcbatrco, voorstcllingcn, tcnroonstclh€en en plblicàties wil Stxtion IrÍYslán ,or8 dc naàtschàppeli'ke diícussie eeD positicvc inrpuls gcven. Hct burgerhiriariefh(!rt de Lerk vxn Britswert om
Dê À'Íuziekkàpel in Augsbuurt gààt op eigen bener v.rd.r D, llrrr{l,Jl, r rÍ. cc afg, lop, n tr
een "thuisbasis" te c.cè!cD. Dc acriurcitcn in dc kc.k zijn lrteinsch.lig en veeld betloten, en woÍden in goed
kerkhofonrler haar hoede hrd. heeft het volledige beheer van hcr kcrkj€ op zich genomen. De
ovc.lcs arlcsrcnd op dc ascnda van dc Plaatsclijkc CoNnissie Britswert. die {1e kerk voor de Sti.hting Alde Fl'ske llje.ken op lokaal nivcau behccrt. Dc kcrk dieNten er de roÍw en trouwdiensten kunnen dàn ook
kcrk
gesoon doorgang vindcn. Dircctcur Bakter is blijnetde nieuwe huuÍ.ler
lerktc hipJ,,lêlê
p,,,ÊD
"IIet (Ln,n.D,,<,!rJ( umgrInd un
rcn allecn
ku
gchuurd
wo
en
voor rouw- cn trouwdic nsten,
.on.erten en biiee*onslen. Hct kcrkjc van Augsbuu.t ws siDds r97r in gcbroik bij nuziekschool De Vildsáng in Buitenpost. De muziek scloolzict hct beheer van tle lapelccitcr nict langer a1s kerntaat. Per r mci ,oro is cr cen chde gekomen adr de unieke slhênÍ€rking, .iie bijm veenig ja. heèft geduuril.
lnteÍiêuÍvan dekê*van sritsweÍt,die momenteel veÍhuurd wordt àrn'station rryslán2or3'. kêÍk êên nreuwe runctie kan kÍisen.
"mmr.',
lct
Eên
nooi voorbeè d hoe een weinigeebruikte
Van de excursiecomrnis sie
Graag het
vooRJÀ^RsExcuRs.E 2orr Dc voorjadsexcusie vo€n op zaterdàg 19 maart nad Boer Dongjun etr Sexbicrun.
U onrudn8r B((n b. vcwrgrng. uw bFrdling'bewij\ i. ook uw beqs vd inschrijving. U kunt zich insch.ijven tot t m@rt. Daarfla loopt u het risico dit u niet mecr
2or
net De kerk vd Boea orlangs g€Í€stáue€Íd, is zeer h€Íken bàÍ van*€ge het nu rood gcschídcrdc plcistcmerk. Mct
nde
d" bii/on,le,c loo^luiUng. de r(,\ie,de pooí uir 1664 en d€ pÍcckstoel uir deklíde periode zijn her be zichtten ll/ad. In het dorp strat nog het niddeledwse pàstoonhun, een vao d€ oudsce monhuizcn in Frieslmd. De keÍk vo Dongjun is gebouwd in het begia van de achttiende e€us teÍ vervanging van een oude.e- In het koor is nog hct gafnonumetrt van Sicco vm Goslinga te zi€n, uir rTlZ dooÍJean Bnptist XaÍerij. De kerk m Sexbierum vordt vooral gekem€rkt door het uitbDdige inte.ieur Johamcs Gcorg Hempcl heeft de kmel, doophek en tekstbord€n veÍvaddigd
ia rococostijl. Kuip en Llankbord zih net sesncdcn takken vcrbonden. Op de preeftstoel zijn Biibelse en slmbolis.he voorstellingen mgcbrrcht.
De bÍssen v€rtrekken nmf NS starion Iaeuwarden om rr.oo uur'Ièrugkeer: ongeveer rTrt uur De bussen zÍllen ee. pluts zockcn bij de lijnbussen: am de voor /itdF her .rrrion v<,lat(n (n dan nau Lnl.lopen De kostcn bedrager € r2.oo pei pêsoon. Dat is inclusief €en envelop net besch.iivingen mfl de ddc kerken. Inschriiving vaD de qcursie vindt plaats bij ontvangst van genoemd bedJàg op gimrekening 36 90 6ó9 17
t.nr
de excursiecodmissie
Leeunrden ondc verneldins
Aldc Fryske Tsje.kcn te
vd 'vooi:lmexcusie'.
mtal
de bus nee
pcrsoren vermelden, net als uw vol
kut.
Dat lààtste geldt ook voor diege
nen die zich zonder reservering bij de bussen mclden. Her A ook mosFIik om een enrelnp me, hc{ hritvingen
tocgestuud te krijgcn. Dcze otrtvugr u m ovemakhg € t-75 (incl- portokost€n). Y,ie zelf nad de Lerken Íijdt, km bii de inleideÍ €en l,c{hrii\ing lopêÍ J f ,.oo. De/e n,cuG sc'lMj/e i.
vnn
Minzê Postna bljhet keÍkj€ in KoÍtehemnen. Foto: rronsrndringo
Excursies scheppen een band Minze Postmo neemt no t5 joor ofscheid von de excursíecommissie JÀÀP VÀN DER BOON Ook al doen er geÍniddeld tvcehondcrd ncnsco nce aan een cxcursie
rm
de Stichting Alde l-ryske
ïijeÍken,
tochontstaat er een onderlingeband. Dat hccÍt Minze Postma vd de ercÍrsiecommissi€ ervare.. Onlnngs heeft hij afschcid gcnomen vm deze.onmissie, wad
vd hijvij{tien iàr lidws €n zcveo iMvoo.zittci ln Postma's werkvcrtrek thuis staat een kmstwerk Llm on opgehanger te worden. Het ,fscheidscrdeàu Ld de {r hring. H-' bccÍd' h | \oormam.npoo.rj, van de kerk vd Boksun uit. Postma ziet er meteen een veÍhaal in. JaJenlang verd vcrtcld dat dc wocste \uu,mann.n de lnêlên d$óngên /on l,rg poo,rie h de kerk te malen, opdat dc bcwones net gebogcn hoofden hct bedehuis zouden in en uitg,ln. Maar toen de kerLen gebouwd werdcn, varcn de Noormmen al eeuven vc.dven€n. De bepeÍkte hoogte houdt v€rband net d€ ophoging vàn de tcr?o dcstiids, d€nht nen nu.
D( \(,halcn
h'er dê mpn\cn in een
le'l
De ecrste cxcursie die Postna als connissiclid lciddc. was h zijn geboortedorp Ee. De làatste rondleiding
ms die in hct naburigejouswier En
zo is dc cirkcl rond voor Minze Postnà. Tijdens die l&nste excursie stelde de excffsiecommissie l8 vlagg€n met het logo vd de Stichting Alde F.yske Tsj€rken bcsch*ba , voor clkc Plaatseliike Conmissie één. Dit ia het Lader vd het veertigjdigbestm vd de stichting. Hct is Postm. opgodlc. dat cr de laatsre tijd m€eÍ nieuwe gezichten en ook ionseren biikoften- I)at was ooL zo inJouswier Postma had hicnoor alle hwoners uitgenodigd. Dat w,! voor dit dorp, dat op z'n hoogtepuDt 75 invoncrs hccft gckend, geer grote ftIus. Md wel belnogrijk, omdat het aantal dcclncmcrs aan ccn excuBie dt de eigetr woonplaats meestal tlein is- Èn het zijn juist die nensen die nodig zijn voor hct (hcr
deNd€) gebruik vd
een bedehuis.
boe'en Postm eveneens. Zo geeÊt een g.afzc.k in dc kcrk van Oud€schoot de Dancn van een echtpM en hh kinde .en rcc. Wie goed md de jaartullen kijkt, ziet d.t de
Zo.ls gezegd' als je €lk@ zo vaak tijdeff cxcursics te gcnLomt, ontstmt cr ccn band, heeft Postm gemerkt.
nd
sjegroep koen€ wy altiten hiel goed meiiooar Hiel mt mioskcn ha ny dc lêstc kcar de hán jnn en betdke. Dàt is fonr Ís hiel tankber, wnt it is friiwilliscNmrk."
ai
en vrouw al huo
*indcÍen overleefd hebben.
"\ly
kinne de dielnim€s; it bion€ altiten u.digc mrdt it ck pcrsoaÍ ik. Ek as ekskuÍ
ninsken. Dm
MiMe Postma is don.tcur vmaf hct eerste begin. Áls schooljonsen hid hij al €en brede interesse. 'Hy sjocht alc Íiiscltsies fleden", vertelde €en ondeNiÈcr tiidens eer oudetuond m ziin oudc.s. OoL a.chitectuurboeit
Jaap
!a" dt B@"
Fotoi:
i'jo"nr{ií
Resntu Stetutud tmzi
and pm.ld r8
JUSTIN KROEsEN
Een doordacht
pÍogramma
Mi d d el eeuw s e gew elf schi I d e ri n ge n
in de verdwenen kerk van Tàrkople
Terkaple, interieur met sewelÍschildêringên
tussen Joure en Akll:ln, staat een €eÍvoÍdige hervormde zaalke.k uit hct midden %n
In ïèrkaple,
Dit
gebouw is d€ opvoker vm eeÍ in 1854 afeebrok€n middeleeuws€ kerk. Biizonder hierm ms vooral de beschíd€ring 'a het houten gewel{ met een reeks voorstellingen dt het Oude €n Niewe Testment ir eer onderlinge
de negentiead€ eeuw
Kort voor de albraal rm dr kcrk, h r84o, rcrd dc middeleeume k€rk beschreven door A. vm Halnael Jr en M. de Haan Hcttcma cn vastgclcgd in ccn scÍie tekeniflgcn.' Deze rekedngen werden venaddigd door Mdtia, een tekenmeesteÍ uit rf,euwdden die ^. veel werkte in opdÍacht vm hct kort tcÍorcn gcstichtc Fricsch Genoots.hap. trén van de tekeningen toont het int€rieur vu dc kcrk, gczien nad het koor Opnerkeliik zitn vooral d€ slechts in contouren wÊe€egeven liatniddeleeumc gNelÍschilderingen: kemeliik lmen deze na de RefoÍmatie niet vetuijdeÍd, zoals vriiwl oveel el-
rel
hct gcval was. De twaalJ taíerelen weÍd€n dooÍ dezelÍde hdd p.i$gewijs in dctail mstgelegd.' Boeiend is dc kcuze va de vooÍsteliryen, die geba
den
v6 Cotuotulartid aeteis .t ,to1,i tstdnenti, een inhoudelijkc overcenstcnfirg (tnnr .ld,tidl í$scÍ het Oud€ en h€t NieÍwe Gstmentsccrd is op het principe
B€shÍiivirg gcprbric€êrd in D' unje tj|,6, jaÍPnn9 2 (11t42), ldk vM Grkaple ran linnen, den ] seprenbeÍ r84o op gcnoncn door Mi A v.nHalnaelJr en IÍ Mc M.de Haan 'Dc
VolgeN
niet alle details prccics hccft
t
àlgem€en geldend€
uitgangspunt diende het Nicwe Tcstament tc wordco
beschowd als de vendling vd het OÍde. De wd€ openbjring Ías al in de kiem aaMezis io de ioods€ Bijbel, zij hct nog op een verdui€rde mder die slechts begrijpeliik wa. voor wie de teksten i. het licht vrn her Nieuwc Tèstanctrr interpreteerde. Á1s gevolg hier var kJeeen ve€l v€rhalen uit h€t Oude Gstament een ,lmbolx he betekeb als rê^hurcldc \oord, $ ij,ingen naar motiflen uit hct Nicuwe Tèstmert- Deze onder Iinge smenneg woÍdt ook wel 'tt?ologisch' geooehd: ccn
v6te seÍie oudtcstamentische 't)"en .orrespon
net een reeks nieuwtestmentische 'dti ttpen . Dit prin.ipe lag ten grondslag uo enkele wn de meest versprcidc rcligiozc geschÍiftetr v de late middele€u veft de Bibtid Pdqenrn ( rme$ijhel) er ác Specalan IILtuMe Sdhdtiaei (Spiegel vm de nenselijke behoÍ denn) afgeko.tSr''nl,z.r In r99o publiceeÍde Dolf vin Weezel Erens e€n deerde
uiwoerig artikel ovcr dc gewelfschídeÍingen vd Ter kàpk.a Op.i€dw sorden de thena's slechts bekDopt aangctluid, mgczicn her hoofdaccent hieÍ ligt bij de krnsthistorische h€Íkomst ran de voorstellingen en bij Je rlrte, ing en rle opdra, hrScrc'\ qn d. \.hidering.n. In het onderhavige dtikel staat jrist d€ inhoud€lijke samenÍdg vd het progranma ceotraal. Stecds wordcn
I
beide bÉken is ko( yeergegdcr nl Jd vàr d! .hnirlr?, Àd, Nijnêeen r99,, p.:rr7 zr (bijlag$ I en "dnVolcdigc uitgàv.n zijn Henry -{rn h.v), Biblia Pdnlettn: d Ft.t;nih n,!l Ld;no". NleÍsh.t 1937. F.À.M. Daniëls (bev), D, 4,!!r,1 ,1È tuetu t,l At bebuut2niBr: d. ni1Ll"e.L/n^e tert. u" ht S?.tu|M h"ned, inhdiani!. Tielt 1949 Voor de .chtereron,lc , zlc oadc ncct: Bloá&cbÈ d6 MituAtu^ Bií./.íolge lcatálogus Gut€nbcrg Mns€nm Mainzl, Mainz rggr, veschntndc á ikclcn. D. mn !íeezet EÍeff, De zoldcrschndcririgd in de óude kerk
De inhoud
L^ fiMa,
nn
De be.ldtual
t.
Ilcttcna'. De tet€ningen b€Íinden zich in de collectiemr hct Frics Mnsnn t€ Lf,ov.Íden. Ondàrk d. kwlireit van het tetenvert zell @Íen de schilderingcn ál nê€r dd dne eellwn ond roen ze v€den ÍaÍgelegd,*ardoor h€Íhadigingen oarmngingen ha$ oneÍnijdelijk tjn. I Ict is dd ool mogeiijL dr rle e(cna 19
dit in de middeleeuwen
.l!,,bia.
4
na1èÍkap
e', i^ De Uliio
Fli.r, tMgds ?ó (r99ó),
p.
7íjoó.
i:.{:i..:
6
{{:
#,it, _
>
l_t,
dc voorstclliagcn paasgcmjs benoend, beschreven en
geinterpÍeteeÍd, met t€n slotte een typering
vd
de
veÍb;ndeod€ schakel'.J
kem van hct misritueel, ook wel ocharistie genoend. Het avondràal corespondeert met Genesis r,Íi7-2o, wadin dc ontmoeting tuss€n Abrr}t1m en Melchisedek, de
de koning
vm Salem, besctucven wordt. Na ccn vcldslag
I EET LMTSTE ÁVONDM^^L TEGENOVER
brdr M.l,hncdel s
Het eente paar voorstellinge. vrnuit het westen
Dêlê ingÍediênr.n vormdcn rn dc mrddcÍccuw.e inr(, prctatic dc ve.biddende schàkel net de evàng€lietekst.
toort
twee broodmaaltiid€n, te weten het Laatste Àvondmal (Nz) tegenover Àbram 0atcr: Abrahm) en Melchisedek
(zz). Het avondmaal vindt plàats in een Íatige zaal met e€n tegelvloe. en op de achtergrond een arcade vatr dlic bogcn. Christus ea zijn lcerlingcn zitten aad een Íonde taíel. In de tegenoveÍliggende vooÍsteling
Ahm-hd h,^od ên w,jn
d
.
Bij beide geb€unenissen is er bovendien sprake wn ccn zegentbede) oÍ dad<gcbcd: Jcas spralc het dmkgebed ovcr b.ood en wijn Íit, tetuijl Melchisedek AbÍanm de zegen gaÍ Dc typologischc verbinding tussen beide gebeutenisser vordt zowl n de Biblid Pau?mn rls in
,,lt Mclthi'ctltl
op .looÍ /ijn c\o'hcfi( uirJosiÍg. uit een ldge ndtel en een hog€ bolvoÍ nige hoed. h zijn hddcr houdt hij ccn bollc kan; van bestamde
zichtbM. AbÍahm, gekleed ia cen lutniddclccum soldatenkostuum, lijkt dc ko van Melchisedek ad te n€nen, ddeÍs dd in de bijb€ltekst beschroe n stat. Mogclijk kwmcn Van Halmrcl cn De €en stuk bÍood is niets
IIm
Ilettena dooÍ deze àÀ'ijkingen niet v€rder dm
'EenJoodsch ge€stelij*e, ecnc kan
an
een' zittenden
Tiden\ her Lr,.rc AvonJnldJ londigJc Chri.tu. /iin lijden etr stenen am zijn lccrlinecn an Gucas zzrz-zz). Her brek€n vd het brood en het indopen erd in de vín mu zich in de christelijke eÍedieNt ontqikkelen tot In dczc Íudic njn dc nrse Éguren in {le ge*flfvrld.en vf dc koosloiting britcn bcsndwing Belàtn. Dit 6dft1i, bêgitucnd ir hct noordcn, dc apoÍelen Petrus d Paulus, Christus nct bii eengebordcn hmdcn (&d ,,,,), dc apoÍcl IndÍca, SintJorn Halmael cn Dc Hm Hcttm'dc hciligc Mich.el de 6guuÍ is vleuAeÍms) cn noAeliik dc àpoÍcl lilippus.
(volgens
mar
Vd
,
2 DE JUDASIiUS TEGENOVER
(OI ADNTR?) JO^B DOODT ^MASA Het twcedc paar taferelen toont twee kussen met do deliike àfloop,
meliik
die vdJudas
ad Christus (Nz)
er die vaJoab un Aoasa ofAbner(zz). Te zien n hoe Judas ChÍistÍs ommt en kusr, waarbit een amrar Romdse soldaten rechts klastat om hen gevangen te nenen. Linls stut Petrus met het zwadd warn,ec hij zojuisc dc soldrát Malchus een oor heeÊt afgeslagen. Bij de oudtestamenrische voorstelliq gaat het nar allc vaaschijnlijkheidon d€ krs vànJonb en Amàsà, mdes dan om 'David en Jo.athan , zoals Vm HaLnael en Dc
Ham Hcttcma me€nden. De ontho€ting vindt plrats in een bergachtig l,ndschap net op de a.ht€Ígrond een soort bocÍdc.ij. Dc
tetuijl nrugL.
no
links is gcLlccd in ccn rok, kostÍm met pofmouwer r.cfit.rhanJ ruí uf her Fs.{ \r /iin
de Íe.hterÊguur eer
/1n
gWWKÀ
t C
Doo. zijtr veÍradeBkus identiliceerde Judxs Christus
voor de Romeinen in de Hol vao Getsemané,
zoals
Í4:$ 46. De Spetulun gee{t .p,'od. in : \duêl ,o:8 ,J hic,bij J\ p,.Êgx'J',r. '1.
beschrevcn stait in Marcus
Bes.hreve. r1)rdt hoc Joab zijn nc€fÀDasa bij dc baard grccp om hem re kussen en daÀbii de woorden sprak, 'Gaàt het go€d nct jc, niin broeder?'. Venolgens srat hij zij. ryaard in de buik vao Amasa, waoa deze bloe, dend op dc grond viel en stieÍí Beide nànnen wàren
elkads .ondrrenten in hct mvocrdcrschap van de lege.s afl koring David. De verbinding tuss€njoàb en JudÀ a Schgen in her rcir di, de rê,Êde, uir dê eig(n geledeÍen àfl<ohstig is, het vcnaad door middcl Id en kus tot stand komt en een dodetijke doop kent. ln de Bíbltu Pa4Enn vordt ccn anderc episode uit
hct loo vdJoab als vooràtleelding segeven, nadelijk het wreken van de dood \d ziin bÍoer Àsàel dooÍ het dodcn van Ábner voor de poo.t van Heb.on (, Sanuel t:,2 29). tn deze vcrsic sp€elt het motief vd de krs
? DE DOORNDNTAONIN
Het de.de pm schnderingen toont tw€e s.ènes met ccn LÍoon, te weten de doornenkroning \d Christus írzl t.$norcr cen oudrêsrdenri\ he lóning /itn ^n tÍoon (zz). Vàn Halmael €tr Dc Haar Hettena duidden deze voorsteliag .ls 'Een zitteóde Koning, wr.rvoor stad nàr en v.ouv'. Ctuistus ondergaar gelarer met gêkruistc umen ho€ dÍie wild gebarende nannen de doorncnkoon met stokken in zijn hoofdhuid dwen. EriegenoveÍ is in ccn starige bimemuimte een fÍàÀi
tÍoor te zien met da-àrop eeo g€kroonde koniog. I-ioks Ea hem staan een mm en een uoÍw die hm dmen Dd hem uitsÍekken. TeMit de doo.n€nkronins wordt beschreven in Jo ham€s 19:cl, is de irterpretàtie van de voorafl'e€klidg rnind€r eenvoudig.ó ln de qs.,/az gaat dc doornenLro ning \.rg./eld vrn de \ene uir z Samuel ro:4 uua,in Chmun, koning van de Àmmodeten! twee gezdten van David vernedert door hun dc baard af te scherer er dó Llcre! af re knippen. Op d€ tekenins zijn evenvel dui.leliik een nd en een vrouv tc zicn, beiden in vol ornaat- Niet genoemd in Siblid Paupmn o{ Sputultn is veÍsierde
de episode
uit
2 Samdel r2:3o
waarin wordt beschreven
hoe koning Davi<l beslag lcgde op de koningskroon van
Amodeter
en deze voortrao zelf droeg. In dat goal i. de man naar de r.oon DAid Jie Chdun /ijn kroon àfte€nt, oíis David juist de nan op de toordie nu dc kroon van Chanun draàgt. In beide gevallen is de kroon ,l.s t€ken van het ko ngschap dc verbindende schakcl. Dc Spe,,/a- verbindt de doornenk.ooing net het veÍhàrlvàn Apem€ dic met de ene hmd de kroon vm het hoofd m koning DariÍs neemt en hen met de ddere hand in het g€zi.ht slat. In de scène in Ted<aplc is €chterweinigte zicn dit hierop wiist. Opvallerd ààn de houding van d€ koning ziió zijn gekruistc amc4 mogelijk op te vatten ils eer veÍviizing rd de verge de
tijkbde li.hmshouding
ve
Christus. Naast de kmon
als vcrbindend element kàn hieÍ ook word€n gevez€n
op het
motieívin
de
verncdeÍing van een koning-
ó Vdvcczd DÍcns interpr€reeÍde àls'Izcb.l b.lóóft
de
^.hab
deze
voodelli.g voorzichtig
tÍoor vo Naborli, vgl. Dc zoldd
4 DE I.RUISDRÀGING TDGENOVER
Hct vicrdc paar schildering€n toont het dragen van hort op weg naar een offerylaats, nanelijk ChristÍs di€ hct krun draagt (Nz) ve.sus Isa:ik met een bos hout op ziin schouder (zz). Verbccld is hoe Christus tijd€N de gang n@r Golgotha (Màcus rt:,r ,2) beryiikt onder het gewicht vd h€t kruis. Voor Christus lopen tvee ,ol daten, vd wie cr één op ccn trompet bl,,lst- Achter hem staan Simon vàn Cyren€ die h€m bij het dragen helpt
€n zijn nocdcÍ Ma a. Erna$t is vêÍheeld hoe rwce peÍsoren, door Van Halnacl cÍ De Haan Hettema ge als Abrahm €n Izaàk', op vee zijn nur de offerplaats op dc berg Moria (Genesis ,,:6). Abrahan n gekleed in een lmg gewàad en draagt een soort tulbandIsa;& dregt een bos talkcn op ziin li*erschoudeÍ en
;dentiliceeÍd
houdt e€n kruik in ziin rechterhdd. De Biblia Pautmn er de Spealuz zijn €cnduidig owÍ de ve.binding tussen de ktuisdJaging en de gang naar de offerplaats van Abnnam cn lsaiik. De inhoudetijke verbinding is gelegen in het g€gever dat degenc die geoffcrd mrdt in bcidc gcvallen zelf het hout ma de dJragr: l\aak nur de berg Morra cn Chr s$ ^riêrpL,r,s naar de heurel Golgotha lloven.lien gat het zowel itr het Oude'Ièstment als in het Nicuwc om de bereidheid om een zoon te offereoi Abranam deed dat uit liefdc voor God €n God zelídt liefde voor de nenshcid.
Haan Hettema werd deze lartste voonteling korwcg mgcduid als 'Mozes, met dc slang'. Dc kruisiging vindt plaats ir een berglandschrp met op de achtergond de
conrou,cn \i dF iddJr ru/alcm. í hri.rur Íihhên /itn duidelijk zichtbaar en boven ziin hoofd is ccn bo.dje net d€ letteÍs rNRt am hct kruis bevestigd. Ermast is Lêrhceld hop Mo/e. in on,lra.h, vm Cod In d. soe.L,Jn ecn koperen (of brouen) slang oprichtte om het volk lsÍaël tegen een slangcnplag te bescheÍnen OJtrmeri 2r:7 9). Rcchts stdt Mozes, h€rkenbM aaD zijn tvee hoo,nrje\. in g./cl\.hap vJn cw". onb"lênde ÍiCuFn Op de achtergÍond is het volk Israël tc zieD dat nàd de slang opkijkti het dier is gednpeerd over een srructuur De vier oNtanders bij het
ldtis ziin
herk€nbaar als
MaÍi. die hirr hdden in verdriet gevouwe. voor hirr bont houdt, dc baardloze discipelJohmes, moeder
Maria Magdalenà di€ in een lmg gewaad gckdcld op de gÍond ligt en de tot geloof komende Romeinse hoofd Irm. Volgens Mdcds rt:19 spÍaï deze tocn Christus de geest gaf de woorden: 'Inderdaad, die nd was de o. mn God'. De veÍbinding met de kopercn slang is geleger in het idee van Íed.lirg: zods de IsÍáëlietcn voor de gifdood bescheÍmd blcvcn als ze opkek€n nàd de kop, r.n Jang in de sopn i,n. zo Ld de grloq8r \dn de dood ger€d woÍden door dc mdicht te richten op Christus àan het kruis. Opv: lend is dàt deze verbitr dÁgn áe Biblia Pa ?etun wel voÍdt gelegd, naar in de
DE KRUISIGINC TEGENOVER
'
Het vijfd€ pad rco6tellinSen toont tvee reddende objecten hoog op een horten structÍu, te veten hct geknisigdc lichum vm Christus (Nz) tegenover d€ kope ren sl,ns in de woeÍijn (zz). Door Vd Hairnacl ctr De
ó DE oPsaaNDrNG TEGENoVER JoN^ rN DE wÀLvrs Hct zcsde €n laatste pad tafeÍelen v€Íbeeldt twec onrsnappingen
an
dc dood, namclijk Chdstus die opstaat
uit het graf(N z) tegeroveÍJona dic door dc walvis wordt uitgespuwd (zz). Het lràtste tafereel werd doorvan FIal
mcl cn D. Harn I l, [.ma bc\ hro.n alr JonJ..
uir
\íalvis.h konen.le'. De opstdding is een levendig schompcl: Christus staa. in cctr vapperend gewààd of de dcl,el LJn dc ge\lo,en sÍall'i*. ieMy' lxj i,rn den
rcchte.arm uitstrckr cn ccn knisvm in zijn IinkeÍhand \,.rhoud,. Rondum he, g, ,1i.,. /icn hnp r icr Rometn se soldaten die als wachters wren angesteld io hun ., ene Jaap rt rtlen hr rlt D,, "pgc" ",,e.pordê,endc uir het Oude'IèÍament roont h€t moment vaarop dc profeetJom door d€ wàlvis op h€t strdd voÍdt uitge
oeteiJ et tua; teíameht;, ii\oÍdeliike ov€reensteming tusscn het Oude en het Ni€uwe Testnment. Het zo! interessmt zijn on na te gám hoe de Tcrkapler rccks zich v€rhoudt tot de tnologische prog@à's die we
kumo
aantreffen in Naardcn (Càotc kerk, (ZuideÍkerk, 1484)- Als blokboe Enkhuizen rtro{s) en keíkeràe àe Biblia Paupmn et áe Speulun hunaue tulaatíoni e.t Etote leÍsprciding, vaardoor qiet alleen .heologen, nàar ook gewo.e gelovigen net de typolo gis.he bijb€linteryrctatic venrouwd raaktcn. Wc kunn(n c, ,|,,r^m 'm drgarn,t r ^nl de kêrqrgcA r hct laatm;ddeleeume Ièrkapl€ het p.incipe rchter de gewelkchilderingón in hun kerk belFeper nog altiid
In beide veÍhaler woÍdt de dood ove omcn door een ontsn.pping na drie dagcn: zoais Christus drie dagen in de onderwereld verbleel zat Jona dri€ dagen in de buik vo de vis. Op de paasnorgcn stondJezus op uit zijn gnf zorlsJona door de vis op het drose verd uitgespuvd. De bepÍocving vaanir Christus en Jofla weÍder gered was voor beiden onontkoonbad: Jezus bad in Gctscmané of dc beLer hem voo.bij mocht gaan, tesijuona tevergeefs pÍobeer.le te vluchten toer Cod hen had opgedragen nu dc stad Nineve te gr-an. De verbirdiry tussen de opstdding en de Íedding vanJona woÁr zowel dooÍ
ÍJe
ltiblia Paupetffi àls doot de S?az
lan gclegá.
t .J^ti" HoeueÍd, Iqalt.it en d. deraJ' vin d, -tuld.rrngcn op biÍ' \ dê releningen l,.rig ,e hcoordelen /ijn. kumen we wel vótstelle. dat de gewelven van de kleine kerk mn Terkaplc in de late middeleeumn doo. cctr
voontellingen volgcns het priDcipe
nn
tit d
Gto"ín8n. Zijn óizo"deft i"teftsc gut uit n@
bet
de
i"/i.htí"8
geótuil adn nmd.luuwe A&geba'uó.
r'u
dige schnder werden vooÍzien vàn een doordachte Íeeks 23
Kn6n (j.t.dkn6n@tuA"1) i! xní,lrlitair do.ent .ad ,b bu@g?-Aiddi:un h?t.b's""hq drn J? R,jbrai +,n E.A.
Corconizntia
Fotot:
L\tifL
taoot ChriÍeIiA Ctltutoel ElíSot4
Ribuniledtu
SYTSE TEN HoEvE
Een kerkscheepje voor
de 35o-jarige
Doniakerk te Makkum
Màkkum, intêÍiêuÍ DoniakeÍk, met het kerkscheepjetu$en de eeBte ên tweede pilaàÍ
De p (N-gemeente Malkum c.a vierde op zondag 2r mdt zoro het 3jo-jarig bestaan van haar mo-
Íumcntalc Dodakeik. Een bijzonderheid die de vieriry luister biizette vas de schcnking van een kerkscheepic. Dat verd een paar dagen eerder, op r8 Mart, tiidens een feestêliike biiêênkonst in dê kerk tegenover dc preekstoel opgehangen.
HYL(D JANS I]N YTJE gÁYES Op het achtcrschip vatr het model
stàd de initialen (Malkun r7o8j78,) m ziin v.ouw Yrjc Hayes (F.iedÍichstad. r7r, rÍÍáIïm 1798). HylkeJds Kingna, die xdvdkelijk schipper vas, ontwikkcldc zich later tot redcr, Loopman er olieslàger Zijn vroulq ook uit eetr schippersgeslacht, tooodc zich cvcncens
van Hylkejxns
zeer ondernemend.' Hun mgeslacht ontplooide zich
vooÍal
s
ir
olieslager, fabrikant en la
teÍ als kassier Uit die activircitcn ontsrond uireindelijk Kingna's Ba.l<.' ot iniririel\Jn lcl,o Paulu\ H)"(nrluu. krgna
vcrd hct scheepsmodel tusen 19,15 en r95o venadigd on het op te kumcn stellen in de vestiging vd Kingma\ Ba.I ad h€t Raiterskmrtie. ;o I.culmdcn. Dc op,L,.hrsêv.' l,<, hc' bouwn doocde rematudc rrir.
'd
d. sothiale"$ ut Bdu&j. G,ru, Pette.2ooe, p. r j. He,h Nicolai, D. ,(,/ri,l, Gro. inger 1997' Stasc rci IL.r., '.,ngu Ki,lnahuiret, serie "M.l&umc! sicr" tr L
ÀukjcJ. s.
vd trrkrens Gr.$, De,oon/ut
deiek te Jtu Mdet l
en
ne u e z, er
der kunsn e.zmelad en
n&unstichter
Nanne Otteda)
gcstichtc F.ics S.heepqdt Museum, dllt thans nog veet vd zijn nodellen in ere houdt. IIet model is een uitbeelding vm het kofs.hip De Twee cn voor hcr
Het scheepsmodcl is een sche.king vm de Kingnastich ting. Het betÍefr eeo kofsclip. Dat is ccn q?c kustva dcr uaarmce ur de r8d'eeu$ \'Lllume, g,oo, - hipneÊ op de Oostzee en de Middellantlse Zcc vocrcn. Er rcrd uit het noorden vooral graan mec gehaald, uir het zuidcr doorsaans vtn en zout.
cn buitcn Maktum
(bijgemd Frirs de Kme) te Hildeloopen. bcl*.mt moLlcll.nboo.r s hooinpc.oon n her hoofdstuï ovcr Hindeloopen in de treed€ dirt C9l9) tn tle rcms Zuidetzee vt Jef La$. Vao hen wordt da. veÍreld hoe hij m.kte voor notdis Si.cM (de Ireuwd MeekeÍen
in
1938
Gcb.ocdc6, da. HylkcJm Kngna h r74r in Lnbeck liet bouwen nad eig€n ontwerp. Het was gÍoter en 'holle.' danardcrc koÍichepen, uitgerust met een hijsend gÍoor zeil,
retrijt
her vast lopzeil cn de
eadder onrbÍ,ten.
'lben Kingmà's
Bdk in fàsen opging io g.otc.e en lardclijk werkcndc bad<cn, kÍeeg het fnàie kofschip ftodel eeo plads in het Kiógmahuis ad hct Valaat in Makkm.r In december 2oo9 heeft de KingftastichtiDg dit Kingmàuis via hau dochtcrstichting Monumenten
Màt-krn ges.honhen ààn de in r9r8 opge.ichtc VereoiZo werd de sins Hcndrick dc Kcyscr tc ^mÍerdamMakkud, koÍrchip
als keÍkscheepj€
liht. reÍkvhê.pjê (rri.<<.heêpvà,rMurêum.\nêek).lotorrie!slheepvrà vu!eur
toekonst van dit pand veiliggesteld. Dae vd€riging hccft soms door aankoop, marmcestal doo. schenking
op het voomligc eiland, ook in de nodcmstc, ccn
"i"rincÍlingcnlêle lui/"r,len m^lumenrJehJten,n
fí.\Lrnd k.ndr rn h.r veí.d.n ook 1,. rk'ehecpp'. onder dder€ in de keÍken vd Sne€k en Oostczee. Een r7d'ccuws nodcl uit de voormatrgc Maulitiuske.k van lJlst is bewxdd gebleven en opgenomen h de coi lcctic van het Fries Schccpvaart Museum io Sncek (nr ,98ó :t9,). Dit zeeÍ bijzondeÍe nodet heeft zowel m stuurboord als ao bakboord tusen de bcrghoutcn op
bczit cn kocstcrt dic. Hct Makhumc! Kingnahuis is het zjsre object vd d€ze veÍenigirg in lÍiesland. Waarderelle stukkeo vm dc irventar;s vnó het King nalNis zijn oveÍg€bncht md het Fries Schccpvaart MNum tc S.cck. Bijzondcrc tcgcltableaus die deel uit náften vd de geschiedenis vnn het Kingnaluis zdler dadin wel weer als bruikleen worden herplatst. Hct lecL êên goed ide( um J.r n,(r Lu Jo(n F(r her [oi" hipmo
ad de LeÍkrcntmccstcm vd MatkÍm voor de DodaÏeÍk
dcl. Dat is nu overgedragcn de
!(N
gemeente
vo
ccn lichtblauve ood€rgrond opsch'iften in vergulde schrduwletters: DrE
'wE!r!N/ c
!!
r
vÁE"!N vrN
]]nrr]N. Hct is ccn vcrbecldina van hct IJlstcr stads-
wàpen met eer schip zonder roer, dàt veÍwijst
bestÍ
dng door God.5 Rcccnt zijn er in Friese kcrkcn modclcn gepl.ratst (sons stàand, raa. b€te., zoals het behoort
oud gebruiï om in de kerk een scheepsmodel op re hangen. Dat hccft cr in vcel gevallen ncc tc makcn dat de s.henker dat tijdens eên scheepsrmp in een gehed had trelooRl, als hij hct cr lcvend vanaf zou brcngen. IIet oudste nog bestadde scheepsnodel in het Mà ,,rirm \'lu\flT rr Ro,'..ddn dr,,.n urr dc r, t ccuu en heefr een Cataldse oorspÍong- In Denendken hdgen in veel kerkgeboumn kcrkschecpjes. Er is daar zclfs co statscomissie die de kwaliteir beoord€elt.
hdge ) ia
Tn Ne,lerl,nd \inJen
se \ccl anriclc kdlrFeepje',n
visscrsplaatsen Íond de voormalige Zuiderzee. UÍk
de l,oon m<' uck,r
':
.r,mplarrn. Nd
spdr
.,n rruK
kerkscheÍring en djarop volge.d€ kerkbouw kont er telkeos ccr kc.Lschccpic bij. Er hósr i. clkc kcrk
1J.MC.\n leÍ roe, Xhetnod.A.n i
t 25
nd
(ERTScHEDPJDS rN I<usrPrrr-{.f s!N Het is i. kustplaatsen in dc gchele westerse rvereld een
Sf sc tcn Ilocv.,?e"zg Èís baid&Md r98ó, Sneek 947, p. t6
Nedn/anàÊ
S.be,ftud
ii
K&d,
\Íx\an
Enk
Oul
DÍà.hten, Ilollun, Oostvli€ldd rtupp
cxcmplareo), Paesens, Wcstilcschcling e! \íoudscnd. DM is het kofs.hipnod€t van t''Íàkkun tu bijgekonen.
Hct ke.kschcepje is in À{aLkum zeer op zijn plaats als herimeÍing m de eens bloeiende MJ.kumer sch€ep Ea.t- Het sierlijke modcl vcrd in opdracht van de LngmdLkhunB ge.p{aurêêrd door Yoldn Brd'te, F HaÍlingen- Het is opgeh.rngen tlssen de hoofdbeuk en de noordbeuk van d€ kerk, vlàïbij de grafzerk€n vd HylkeJnns Kiosma cn Ytjc Haycs cn dichtbij dc plaats wa.;f het echtpaai ooit in de zogenandde.lonke.sbank de
kcrkdicnstcn biiwooDde.
tíf hd
ter
lIu
e (tltoe e@r4dL"t) @^
liie' S.hervaan Mu&rn
beluan a"
,n S"ek.
out o"derue\e" o! hd
dni!.
norxn tn(zad
Foto:t:
R. Sretnlna
gebiod
,n
un
d. Fnse Awtgerbio
(ÉtQ)sscbidnn.
tedi d"d.t urnald
,006 dire.teul ldn
Hii publi.en tuat 1à6t
LêeuwaÍden, PellkaaíkeÍk, Íamen in de westêlijkê apsi3
Onlangs heeft
<íe
protestantse gemeente
un
Lccu-
wuden voorgesteld om de Pelikaankerk, net als de monumcntale Koepelkerk, aan de eredienst re onttrekken. De lrerk staat rls kemerkend en gaaf boÍwerk in baksteenexpressionisme op de riikslijst vm beschemde monumcntcn.
Hct is nog det bekend wat e. op dcn duur nct dc kerk gaat gebcurc& als de kerkenÍud ziji zin k.ijgt.
plan van architcct Egbcrt Rcrrsna lag het dichtst hij de beschikbde bolvsom. Reitsnà had bovendien d nam genaakt als bouwer van gcrefomcerde kerken. D€ eer ste Íeer kon op r oktobeÍ r9,lr wordeo gelegd. ïjdcns í1ê
l.uus mur{cn.Brn,'upr doo,
d
ri,A iruJlie. edgp
bczlitrisinsen vord€n dooÍsevoerd. Zo ziin de d.ken mcr nrn, n 9.,Í.1, in fl!J'. raa d. g.plande leien Fn i\ c! .ooit eer toÍenuutrerk geplààtst.
Het gebouw heeft ecn zccr gocde akoesiiek en wordt .egelmatig voor concert€n gebruikt. Gcbowtl roor de dr n{ \an hê, unórd i. Jc fumrc drd^oorook b,l uir mmendheid geschik.. Zulk gebruih, hoe wdrdig ook,
biedt echter gccn stÍuctÍrele oplossing. AANZEIDN'JX REÁCAIES
,o yunr DF pelilJJnl(,1 ,n Leeuwudpn We{ lon "p r93, in gebruil worden genomcn. Het keÍkgebouw me, ncrenruim'cn sa. veÍc/"n nrbij (.n plc,nr)r J.n de al bcstaande Pelikàanst.aat. Dc nam van de keÍk lag vooÍ de haod, tcmeeÍ dàd de pelikaan een oud
Dc in
1892 gcbolcn Egbert R€itsna k.eeg zijn oplciding bij 'ill, r' hit", t JJ.^b I undcn rn hct coor en ddrna bii rJíillem Kromhout h Rotterdm. De laàtste was ecnvooBiandeÍ vm her Êrn.tionalisme, zotrdcr dc d.hitectonische vorm eD decorarieve vtuden te ver
hrldFn. TeruC n hcr \oorrlrn onmrrp R, r6mr in rgro samcn mct zijn vader de gereformeerde kerk onát
vm Mmnekezijl. Dàa.n.r volgdcn gcrefomeerde keÍken in Ko xn (1924), Goniryen @arklunkerk, 1926, in 1989 àfgebroken), R€nkum cn Bilthoven O€ide r9,7), App;nscdm en \ícesp (1928, Vreesp doo. b.md vcÊ woesd en in An.lijk Gglo). Dc laatste vas net voltooid
IIet k€Íkgebouw had cen all€miNt voor de hJnd lig vorn ctr dc reacti€s van de gemecntclcden warcn dm ook adzelend. E. vc.d zelfs gehooÍd: 'Vàj kerken to.h niet in een cimmà?' De gereformecrdcn lllddcn in lacuwarden Oost det dc LoepelkerL à.ht jàd eerder
toen dc Lccumdcr opdracht volgde. Vanar de kc.k yd Kolum bliikt Reitsmà in groeiendc mate een unlrmger van de Amsterdamse School, ofwel het bJ$teenexprcs-
een kerk latcn bouwen die met kocpcldak cn zonder ,o.en nók Jlkn ung.$onê arnhl en een ni(uw( ruim-
EXPRE!ISIE MET B^(STEEN
gende
rrlitlc
líg 'n,1(
Lêín^nJr. M"a. d,. {
een sacrale sfeêr
rdàjde rFmin,re uit. Dc PelikaanleÍk wrs in h&r blok
kige gedante volstrekr nieuw. De onwcndgc rcactics wn.en bcsrijp€lijL.
In rrjo genodigd
hád hc' lc'Ib.{uur enlclc J,,l-ireLrcn u,r on ccn plm te n.*en. Dc bcsrotins vd het
rotumFre/iin:en (cl^peen hrtlp.r.oonlll, u1ze.
Dc PcÍkaanterk
kd
stelis gereketrd rcrdcn tot
een
vd het bàksteen !\",c\oni,m..n wel \an de (uti{,.chc í'omnÊ. BlokqoÍnige massà's ove.hee.ser De hoofdkàp eer g,a'- scln ('c lJp - , n dc kapp"n \d ,h Írjumren pÍoduct van de AnsteÍdosc School,
vo.men seen oveBtelten en ziio trinrcn hct mtrutrer| geplratst. Hct €ff€ct is ccr fors en compact complexvao
26
gote gekdkte datschilden laten dit zicn en de boegvolmig uitgebowdq hoge zijs€rels ve^rerkên dF diágonàlê bês êgngen. Hêr lijlên ,ij rp\i dcn. mar' /ijn ruin'<\(hcppende mr.ldelcn om binnen eer w&icnormise ruimre ie verkÍiisen, net ars bij de Ko ÍmeÍ keÍk. De Íeeks€r hoge vensteB vormen hieÍ d. beÍJnsijk.Lc IchtLoerrcding voor de l,c'lumre. Ar de ai hrê./,jde i\ nog een /rdi d,gebousd. óe een eenvoudige uitdrukking krecg. Àm dc noordwcstzijde {adr de kosrervoning. die huiren een eprê.\ievp in overheersen. De
gmgspartij ook ingetogen n geblflcn. De Pelikaaflkerk v€Ítoont ia hoofdvomen €en íÍaai spel vm hoÍizontale, verticale en diagonale bercgingcn, een spcl dat in de expressieve d€taileÍingen is vooÍtgezetVRIJE 1PAAIERVORMIOE RUIMïE Binnen bezit de herk een waaiervomige plàftegrond
Lêeuwarden, Pelikáànkêlk
een grote ke.Lruimte mct drie zalen, consisto.ichmcr en kosreÍsoning. Het geheel is heel àdds. Het metsel
{€rk net verdiept liggendc horizontalc dre
erp
voegen vereterkt
indruk. Hc, mer\plserk i' hil dê Lámbrirring
uitgevoeÍd in mondst€€n. Dit is ccn gesinterde mrm roodbnine en hier en dd kromgetÍokïen st€en, die levendig numrk oplwcrt. Hct ovcrigc muum€rk is vd .ode srÍengpeÍssteen in twee nuances. De stoeÍe ncsoerking kreeg een veÍticale tegenlmgeÍ met de slaÍke toÍen zonder spits, ,an de aidwestzijde. De ingangspatrj bestut uit eetr brede, diepc po.tiek die op twe€ mm, .onde, gemetseld€ pijl€Ís vd mord sre€n ÍNL Boven de poniek ligt een zaal en deze k.e€g muumrk Í/ffiin de expressie ner baksteen volop is
roegepr\r.
BJ.r(ncn in ven hilÍendc nuN$ n'n ru
ecns horizortaal, dtu v€er venicarl vetu€rkt, de ene
n€t strekk€n -
lmge ziiden van de stccn - dc an d€ kone zijden endanook nog met làgen die rcliëfveÍtoncn. Deze expressie wordt her haald in de mr voren schi€tende zijzad op de zÍidoos terijke hoek. Aan de ederc zijdc loopc ecn hogc muur mn mondsteen dooÍ om zo een voorpleia te vomen. Dadmast Íiist de toren op net een rondbogige deur net anar hang- en sluitwerk en een baksteenodiFtiryk keer
dere keer met
de
koppen
cen rijk sepÍoÊreerde regenboog. D€ kerkzaal kreeg een rechthoekige frontmuua die ad de rechrerzijkdt .ad
beneden tÍàpt bii het trnppe ruis. Zo keeg het front een lcvcndige .ompositie vàr Íe.hthoekige volmes en
n!$schijven het
auerl€i horizonhle en
vcÍticilc bNe
gingen. Dc blokvomig€ compositi€ veÍtoont overeen
korutcn m.t het /ogeherên lubi{i.(h c\"'.*,onhme
vd 27
n€t
drie stoelcnakkcn (uocger vijfnl:Len nct ba*cn en stoel€n) die plaats bied€n ain vijÍhonderd gemeentele den. Op de grote gakni tegenoveÍ h€t litugisch .enfuum zr;n nog ren. d,,ehonderd plaar.cn. Dc lcrknmrc i. ongedeeld g€bleve4 g€€n enlele kolom doorbreekt d€ ruimte. Zij is ovemelfd door een hoekend, blankhoutcn plafond, dat de geknikte kàpvom vokt. In de nok zijn ruiwormige, klorige houtrcliëfs nct de verlichtingsornmerten gecombineeÍd. Een groot Íechthoekig pm€€l bijd( o'eeÍeJerij onNins eenzelÍ.le ab.rrucre vcnrcring. De brede, robuuste, lezemdvomige kdsel he€ft tvee gebogen tÍappen. Zes snalle glaeinloodvensteN achter de kansel verbeelder de sch+pingsdagen. I-Iet oveÍige neubilai.lÍn het litugisch ccntrum, zoals ouderlingenbdten, hekw€rk en lezenrf, gingen verloÍen. Boven het liturgisch centrum haagt het orgelb2lkon. De gaànderij in êr?ressionistisch timmeryerk is evenees door Reitsma ontworpen; het ifftrument met twiatig Íegisters is ia r9t2 geboMd dooÍ Valckx en Va Kouteren en venoont een breed driehoekig pijpcnveld.
de Hilversuns€ archnect \íïlcm DudoL. De pelik&rLerk is toch niet Drdokiads te nocmen. Dit is te zien ààn de ziikanten, wau juist de diagonalen
De veNtereeLsen in de zij apsiden kregen kleuig glas inlood. Dc niddcnvelder met glas in pdteltinten, hoge
,egi.reÊ mer
wolijl
Ueurge. gomeosrhe ó.tmctres
en lage rcgistus net rerte €nde gebÍddschildeÍde ta fê,êlcn. Rcir\md sal nier rllccn a,ehirecL. Irrdpa+e rn
zjn rchitcctuur, als het oen kon, kmst ioe die hii dik vijls zlí onwierp. Hij w.s lid var de expressionistische Groningertustenmgroep De Ploeg. vel d€ abstÍac Éguatioe kuÍtoepàssingen in de pelikajnke.k kunren tot d€ ploegkunst mrden gerekend. De beeldveÍharetr ad de onderzijde van de ranen te ats de
lm
a[edas. E Lele vooÍstel riÍgêÍ rttrêÍ BijbêÍ\ so,den gedui.l. de udcrc ur;n weÍclds. In dc oostelijke apsis zien ve vm linls nàd rechts een kmeel bij piramides, een vliegtuig, ecn wolkenk.abber net autonobicl, €€n nolen, een ploeger bij een kerktoren (die op die vm Kollm liikt), blokvoÍnen net tor€n (een abstÍacti€ van de Pclikaankerk), een scheepsboeg, een locomotiei een herder net lad, een vcrbeelden de dynmick
Kàmeël
bi
pÍamides, vli€gtulg, wolkenkÍabb€. met automobiel
Molen, ploeser bijeen keÍktorên, blokvoÍmen mêt toren
vuurtoren m€t schip, studerende mrn
rocomotief, hëÍds mer làm, ràbÍiek met Íokende schooutenên
s
fabriek met rokende schoorstenen, €en Íier een huisje en een ke.k. In de vest€lijke apsisan links naarÍechts ccn olifant, e€n zaàier, een plocger, een wurtoÍen met een schip, een studeretrde nàr, een heÉ, Íisscrs, hooiers, ccn spootreg, een schecpsboeg, een zeilboot er een Ldo. e(n jag.r mei hnnd. \r/J (n land. indu{,,c. landbourq rerkeeÍ, wetcschap, vonen, receàtie, die ren, allerlci aspecten van het I€rcn zii. verbeeld. IIet uitvoerende glarbed.iif vcrmeldde zich in het tafereel vd de ploegcr Dadin stat 'N E G.oningcn r9j2', dc Noo.dncdcrlands.h€ Eiect.ische cla$lijperij die neer glazcn vooÍ Reitsru en mdere dchitecten uitvoerde. De pelik@kcrk is een biPonde. voorbccld van ku bistisch expÍessionisme ofÁinsterdmse School te noe
poo
ru€e,
sch eepsboêg,
zêilboot ên kàno
ml in dc penoonlijke verwerking nn Egbcrt Reitsnà. fbt in d€ details is het ccn fas.inerende Lerk. men, cn
De kerk is grotendccls nog gaaf Uitwen.Íg zijn nogal stugge heks€rker in de portiek gepletst, hvendig zijn de banken door stoclcn vcnange. en is wnt neubilair uir het litftgisch centm ve.drcncn. Verder is ales orisinccl. Daarom is d€ kerk een prjr jr.r gelcden sc plaàtst op de ÍijkslijstmtrbeschcÍnde nonmenten. zii
ve.dicnt eenvaardige herbestenning. P.t Í
KetÈel
(kdatÈdret@srx. .O n
arbiltlr'lbittod^
en
28
ZoNDÁc
16 JÀNUÀRr
zorr, a^NvÁNc: ró.oo Lru!
"Quatre Qu.rmte Plus" nit sappenccr Kerk Uitreling€rga
ZoNDÀc ro J^NUÁtrr 2orr, r^NvaNG: rj.lo uuR I lylk. Sleerstra leest voor uit e,gen bo€ken Rotondeke.k Terbard ZÀrERDÀc 12 rrRRUÁRr zó Signd
Hoí
een
groot kleinlnnÍenaresj €en Í€m die ie raal(t
Rcserleren bijvoorkduvia.lltlur@teFidzard.'n (of tel. 06 4lot97aó) Z^rrRD^c zd NAARr zó
Artva.k Sdophone QuáÍter Resen eÍetr bij voorkeu via
ZoNDÁc 27 MÁ^Ra 2orr,
.ultuu@rcri.lzrd.nl
^^NVÀNG:
rt.ro
(of 06 4rórt74ó)
uuR
Chris(dfsbcck. divcse snànnÍrumênten RotondcLcrt'Iirrband ZoNDÀc I
LwÍlctt
^prrL
2orr, ÀaNv^NG: rt.to uuR
nLoór olv IIendÍiL v/d Meer metbla,eB
+
ork€*.
Roton.lclcrt'IirÍband GotrDE vRrJD^(;22
^pRrr
2orrj n^NvaNc, 17,oo !uR
"Licd !èn de vogelvangef', door Hans Nieuvland/Stichting Mlsikè Kerkje Feinsum (Fbkun)
ZoNDac
rj eu
20n, Á^Nv^Nd: 17.oo uutr
"Xlaagiicdcrcn mnjcremia", door I Ians N,euvlànd/Sti.htnrg Musikè
Kcrkjc Fcinsum (Iinktrn)
!
o
o 3 = C
Àrtva rk sàxop ho ne quà
5
rtet
c
Iz
-{ C
nd,S rd januÍi zorr, @vàíg: rt.lo uuÍ
Nie!Ídcotrcert net
de
Zondàg
FrieseJdsd Bmssbdd
o -t
{
Iz
-{
nrat zo!, envdg: rrlo Nr
Orgeicotrcdt m€t Eflwe Zijlstrá Entree: € Zto, inci. r cónsumptie.
= I cl
rt
ndag
lo
jmui
2on, aaNáng: rr.:lo
!ft
ZoÍdag 27 nat zoÍ, anvang.
Kwdtctrcnkoor van Hindnk vd der Meer
Plins Claus Consetratoriunr
Ent.cc € ro,oo voor volwass€ftn, kinderen € 2,to.
zatddag t en r2 februari 2oxj anans: r9.oo OpÍeden diveBe Lorcn en korpseÍ
ulr
Entre€:
€
ro,oo voor rolMssenen, kiadercn €i 2,to.
Zondzg
r
aprn 2on, aanvarg:
enYdg: rr.lo
€
lur
;
a
vang: rt.3o
uu
Entrce € ro,oo voorvolwasser€n, kind€ro € 2,to.
I
o
uu
ro,oo voor volvassenen, kinderen € 2,to.
Zond.g 29 nei rox,
o
ri.ro
lml
Rcin Fetrcrda-àcadcmic Entree:
,4ondag B ftbruan 2oD,
r.lo uuÍ
Entree: Zondag 6
nnt
€
ro,oo voor vohas*ncn, Lindcrcn € 2,to. Incl.
zon. anvèng: rt.to uur Prosranma ondcr voortchoud. Y4 jzjinsen noseli jk.
DnÍee:
€
ro,oo voor volwsscncn, kindcrcn € 2.5o.
De neest áctuele inÍomàtie
írdt
wqgroatekert.nl/proSFmda
n op: